Қалқаман Сарин шығармаларындағы ұлттық рухтың көрінісін нақтылы дәлелдер арқылы бағамдап беру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қалқаман Сариннің өмірі мен шығармашылық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Ақынның
өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .7
2. Қалқаман Сариннің шығармашылық
ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 Ақын поэзиясының өзіндік
қолтаңбасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Қалқаман Сарин – нәзік жанды
лирик ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
2.2 Қалқаман Сарин поэзиясының стильдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 19
3 Ұлттық рух және оның әдебиеттегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.1 Ұлттық рух ұғымының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
3.2 Ұлттық рух және
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
4 Қалқаман Сарин поэзиясындағы ұлттық рухтың
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
4.1 Қазақ әдебиеті тарихындағы ұлттық рух
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4.2 Туған жерге деген махаббаттан туындаған ұлттых
рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .48
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық рух –
бүгінгі күні үлкен маңыздылыққа ие, өз зерттеуін күтіп тұрған мәселе.
Себебі, қазақ поэзиясы – қазақ әдебиетінің, қазақ мәдениетінің, қала берді
қазақ тарихы мен ұлттық танымының бір бөлшегі. Біздің ата-бабаларымыз
тарихын тасқа қашап, дуалы сөз өнерінің ішіне өзінің рухын, өз рухын,
өзінің тарихы мен дүниетанымын сыйдырып келген. Ол ғасырлар бойы
бабаларымыздың көкейінде сақталып, сан ұрпақ атадан балаға мирас етіп, ана
сүтімен сіңіп, ұрпақтан ұрпаққа жетіп келеді.
Ұлттық рух қана халықты, ұлтты ертеңге сүйреп, тәуелсіздікке
ұмтылдырып, туған тілді тәрбиелеуге шақырады. Бабаларымыз аақ найзаның
ұшымен, ақ білектің күшімен сақтап келген жерімізді сақтап,
тәуелсіздігімізідң тұғырын қадірлеп, бүтіндігімізді, бірлігімізді ұлықтауға
жетелейді. Қазақтың рухы – қазақтың тарихында жатыр, қазақтың рухы қазақтың
көлөнерінде, ұлттық спортында, ұлттық мәдениетінде және тілінде жатыр. Ең
бастысы – ұлттық рух қазақтың әдебитетінде жатыр.
Халықтың әдебиеті, ұрпақтардың жадында жатталып келген Томирис,
Ширақ батыр туралы аңыздардың негізінде, Алып Ер Тұңғаны жоқтаудан біз
қазақ жеріндегі көне ғұндардың рухын көреміз. Ол ұлы ғұндардың әлемді дүр
сілкіндірген Ұлы Римнің қақпасын қаққан, Еділ патша бастаған ержүрек рухты
ел екенін танимыз. Ол ғұндардың біздің ата-бабамыз екендігін біліп,к
ейдемізге мақтаныш сезімі орнайды.
Сонау көне түркілер Еуразияның қақ төрінде тұлпарының дүбірінің ізін
қалдырған ілкі замандарда да әдебиет жасаған. Ол әдебиет халыққа қызмет
етекен, ол әдебиетбабалар атын бізге жеткен, сол әдебиеттен тарыхтың ізін
көреміз.
Сол әдебиеттен түркі халқы үшін түн ұйықтамай, күндіз күлкі көрмеген
Тоныкөк, Бірге қаған, түркі халқы үшін отыз жеті рет ұрысқа а ттанған
Күлтегінтердің рухын танимыз.
Әдебиет арқылы бабаларымыз батыс пен шығыстың білімін меңгерген
кемеңгер болғанын, жер ғаламның тілін білгенін ұқтық. Оған дәлел – Әл-
Фарабидың трактаттары мен Жүсіп Баласағұнның дастаны, Махмұт Қашқаридың
сөздігі.
Біз осы әдебиет арқылы халқымыздың сезімді ұлықтап, махаббатты
қадірлеген нәзік сезімді халық екенін білдік, адамдық, адамгершілікті
бәрінен жоғары қойып, сезім үшін жанын беруге дайын жанкештігін, адалдығын,
тұрақтылығын таныдық. Алтын Орда кезеңіндегі ғашықтық дастандар мұның
дәлелі бола алады.
Қазақ әдебиеті қазақтың қазақ болып, ел болып, керегесінің кең,
шаңырағының биікте болуына, басқа халықтармен тең тұрып мемлекет болуы
жолында үлкен маңызға ие болған құбылыс.
Асан мен Қазтуған, Доспамбет пен Бұқарлар, Шалкиіз бен Жиембеттер,
Ахтамберді мен Тәтіқаралар бірде ханның қасында болып, кеңесші, ақылшы
болып; енді бірде тұлпар мініп, ту ұстап батыр болып; енді бірде хан мен
халықты, қазақ пен басқа халықты бітістіруші болып Қазақ хандығының басқа
халықтармен терезесі тең, біртұта смемлекет болуына өз еңбектерін
сіңіргендігіне ешкімнің дауы жоқ.
Қазақтың әдебиеті халқымыз басқа халықтың бодандығына кеткенде зар
заман болып жылаған Дулат пен Шортанбайлардың үнінде жатыр. Қазақтың
әдебиеті қараңғылықтан жарық сәуле ретінде білім ғана алып шығарын
түйсінген Ыбырайдың тілінде жатыр, қазақ әдебиеті Қалың елім, қазағым,
қайран жұртым деп аһ ұрған Абайдың өлеңінде жатыр. Осының бәрі ұлттық
рухты алыстан емес, әдебиеттен іздеу керек екендігіне тікелей дәлел бола
алады.
Халқымыз тілінен, дініне, тіпті ұлттық дүниетанымы мен ділінен
айрылған Қызыл империя кезінде де халыққы азаттыққа шақырып, Оян, қазақ
деп ұран тастаған осы әдебиет өкілдері – Ахмет пен Міржақып, Сұлтанмахмұт
пен Мағжандар.
Ел іргесін жинап, етегін жауып, өркениеттері көші болып жатқанда сол
көшке біздің халықтың енгенін қалап, қазақтың мәдениетін әлемге танытқан
М.Әуезов бастаған қаламгерлер легі де қазақ мәдениетінің алға жылжуына сеп
болды.
Бұғаудан босадық, болашаққа көз тіктік, жаһанның алдыңғы қатарлы
мемлекеттерінің қатарына қосылуыды көздедік. Осы тұста да халықтың рухын
көтерер басты құрал ұлттық рух болмақ, әдебиеттегі ұлттық рух болмақ. Оны
оятатын қазіргі қазақ әдебиетінің қаһармандары. Ол – Жанат Әскербек, Дидар
Амантай, Ақберен Елгезен, Қалқаман Сарин... Бұл тізімді әлі де жалғастыра
беруге болады. Бұл, әрине, қуантарлық жағдай.
Осы тұста, біздің диплом жұмысының тақырып өзектілігі күмән турымауы
керек. Себебі, әдебиеттер көшін болашаққа өз иықтарына көтеріп алып бара
жатқан қаламгерлердің қатарындағы Қалқаман Сарин поэзиясының өз бағасын
алып, ондағы ұлттық рузтың халықтың игілігіне қызмет етіп жатқанын зерттеу
– бүгінгі күн үшін де, болашақ үшін де кезек күттірмес мәселе.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы. Ия, ақын поэзиясы зерттеушілер
нысанына ілінбеді десек, артық айтқандық болар. Қалқаман ақынның өлеңдері ,
бүкіл шығармашылығы туралы мақалалар жазылып, еңбектер жарияланып жатыр.
Дегенмен, ақын поэзиясындағы ұлттық рухтың орнын анықтау – дипломдық
жұмыстың басты жаңашылдығы болып табылмақ. Біз зерттеуімізде Қалқаман Сарин
шығармалары туралы ғалымдар пікіріне сүйене отырып, оның туындылардындағы
ұлттық рух мәселесінсүзіп қарауға тырыстық. Бұған дейін осы тақырыпта
айтылған зерттеушілер толғамдарын жүйеледік.
Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының нешгізгі мақсаты – Қалқаман Сарин
шығармаларындағы ұлттық рухтың көрінісін нақтылы дәлелдер арқылы бағамдап
беру.
Жұмыстың міндеттері. Осы мақсаттан барып келесі міндеттер туындайды:
– Қалқаман Сариннің өмір жолына, шыққан ортасына, өткен
жолдарына шолу жасау;
– ақынның шығармашылық ғұмырнамасына тоқталу;
– ақын поэзиясы туралы бұрын – соңды айтылып келген пікірлерді
жүйелеп, зерттеушілердің мақалалық, монографиялық деңгейдегі
еңбектеріне талдау жасау;
– ақын өлеңдеріндегі сыршыл реализмді айқындау;
– Қалқаман Сарин өлеңдеріндегі сезім мен ойдың арақатынасын
анықтау;
– Қаламгер Қалқаман Сарин өлеңдерінің қазіргі қазақ
поэзиясындағы орнын саралау;
– ұлттық рух ұғымын философиялық, ұлттық дүниетанымы тұрғысынан
бағамдау;
– қазақ әдебиетіндегі ұлттық рухтың орнын айқындау;
– Қалқаман Сарин өлеңдеріндегі ұлттық рухқа талдау жасау.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысында талдау, салыстырмалы-типологиялық,
тарихи, салыстырмалы- тарихы. ретроспективалық әдістер қолданылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу жұмысында
жасалған негізгі нәтижелерді, тұжырымдар мен қорытындыларды қазақ тарихы,
қазіргі қазақ әдебиеті, қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ рухани ой-
пікірлерінің тарихы, қазақ дүниетанымы, қазіргі қазақ дүниетанымы, ұлттық
рух, ұлттық дүниетанымғ қазақ философиясы, қазақ мәдениеттануы, қазіргі
қазақ поэзиясы жөніндегі еңбектерде, сонымен қатар орта, жоғары оқу
орындарында, филология мамандығының оқытушылары мен студенттеріне,
магистранттарына білім алушыларына көмекші құрал ретінде де пайдалануға
болады.
Сонымен қатар, қазақ тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы, ұлттық
дүниетаным, ұлттық рух, қазақ діни ой-пікірлерінің тарихы, қазақ әдебиеті,
қазақтың философиясы мен мәдениеттануы, қазіргі қазақ әдебиеті, қазіргі
қазақ поэзиясы саласы бойынша зерттеу еңбектерге дерек көзі де бола алады.
Диплом жұмысының нәтижелері бойынша арнайы семинарлар өткізуге болады.
Диплом жұмысының болжамы. Егер Қалқаман Сариннің шығармашылығына
әдеби-теориялық зерттеу жасаса, оның поэзиясындағы ұлттық рухс арынын тани
аламыз.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы негізінде Қазақстан-
Американдық еркін университетінің Жас ғалымдар форумында баяндама жасалып,
жинаққа мақал еніп, жұмыст Қазақстан-Американдық еркін университетінің
Педагогика және психология кафедрасында алдын ала-қорғаудан өтті.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы зерттеу мақсатына сай
кіріспеден, негізгі үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Қалқаман Сариннің өмірі мен шығармашылық жолы
1.1 Ақынның өмірбаяны
Қазақта кие деген ұғым бар. Елдің киесі, жердің киесі, құстың киесі,
жануардың киесі деп жатады. Қазақтың да киелі жерлері көп. Ұлыларды ұлы
жерлер туғызады. Айталық, қасиетті Көкше өнері сал-серілеріміздің қанатына
шабыт беріп, домбырасына ән дудырса, Баянауыл өлкесі Сұлтанмазмұт пен
Мәшһүр Жүсіптей ұлыларды өмірге әкелді.
Сол сияқты Семей өңірі де ақындық пен даналық дарыған өлкен. Он алты
ақын тудырған Аягөз өңірін атйпағанда Шыңғыстау өлкесі қазаққа қаншама дара
ұлдар сыйлады.
Солардың бірі – ақын, Жазушылар одағының мүшесі, Дарын жастар
сыйлығының лауреаты, Шабыт сыйлығының иегері, Қазақстан Республикасы
Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті тағайындаған Туған тілім – тұғырым
мұшайрасының жүлдегері, Алтын қалам сыйлығының жүлдегері, Қазақстан
Республикасының тұңғыш Президенті Елбасы Қоры сыйлығының иегері,
Арманымның алтын бейнесі (2011 жыл, Нұр Астана баспасы, Астана), Жібек
сезім – Жүрек сөзім (2011 жыл, Ел орталығы, Алматы), Құс жолындағы
керуен (2014ж., Профи Медиа баспасы, Астана) атты жыр жинақтарының
авторы Қалқаман Сарин.
Қалқаман Сарин – Абаймен Мұхтарды дүниеге алып келген киелі өлкенің
тумасы. Қалқаман Сарин – Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын.
Қалқаман Айығазыұлы Сарин 1978 жылдың екінші қаңтарында Шығыс Қазақстан
облысы, Абай ауданының Ахат ауылында дүниеге келген. Қалқаман Сарин
қарапайым қазақ шаңырағында, көп балалы отбасында тәрбиеленып өскен.
Туған жердің тұмса табиғаты мен бабалар рухынан рухтанған ақын бала
кезінен өлең жазумен айналсып, поэзияға үйір болып өседі. Ол мектепте
оқыған кезде айтыстарға қатысып та танылып жүрген. Ақын бала кезінен
домбыра шертіп, ән айтып, өнерге әуес болған.Ақын бір сұхбатында туған
ауылындағы алтын шаңырақ – мектебіндегі ұстаздарына разы болып, өнерінің
ұшталуына себеп болып, дем бергендерін, ақындық талантына қолдау
көрсеткендерін атап айтады[1,1б.].
Ақын бала кезінде руханият мен мәдениеттіңң орталығы болған Алматы
қаласына оқуға түсуді армандаған. Дегенмен, бала ақын әкесінің өсиетімен,
бір жағынан ағасы болғандықтан Астана қаласына барып, бұрынғы Ақмола
пединститутына, қазіргі Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне
оқуға түседі.
Ол Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқып, оны 1998
жылы тәмамдаған.
Алғашқы өлеңдері де сол студенттік кездерде, дәлірек айтқанда, 1995
жылыбұрынғы Ақмола ақиқаты, қазіргі Астана ақшасы газетінде жарық
көрген. Бұл өлеңнің жариялануына сол кездегі газеттің бас редакторы болған
Кенже Дұмағұлов әсер етеді. Ақын бұл оқиға қаламының ұшталуына септігін
тигізгенін айтып өтеді.
Ол студент кезде досы Айбек Қалиевпен бірге бірқатар айтыстарға да
қатысқан. Жоғарыда айтыспен ақын мектепте де айналысып, мектеп қабырғасында
домбыра алып айтысқанын айтқанбыз.
Ол өзінің еңбек жолын ҚазҰМА-да әлеуметтік-гуманитарлық пәндердің
оқытушысы болып, бастап, 1998-2008 жылдары он жыл оқытушылық қызметте
болады.
Ол – тарих ғылымдарының магистрі, бұл академиялық дәрежені ақын 2014
жылы Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде Магистратураны
тәмамдаған соң алды.
2014-2015 жылдары Қалқаман Сарин Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті ректорының кеңесшісі қызметін атқарады.
Ал 2013-2015 жылдары Астана телеарнасында Кеш емес ток –шоуын
жүргізген. Бұл бағдарлама саяси-әлеуметтік тақырыпта.
Ол 2008 жылдан бастап Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің Қазақстан тарихы кафедрасында оқытушылық қызмет атқарып,
аға оқытушы болған.
Ақын 1998- 2008 жылдар аралығында Қазақ Ұлттық Музыка академиясында
оқытушы болған.
2018 жылы Қазақстан Республикасының Атамекен Ұлттық Кәсіпкерлер
Палатасы жанынан құрылған Атамекен пікірталас клубында жетекшілік еткен.
2012 жылы ақын қалқаман Сарин қазақстан Жазушылар одағының мүшесі
болды.
Ал 2019 жылы жаңа қызметке, Өскемен қаласының мәдениет, ішкі саясат,
және тілдерді дамыту басқармасының басшысы қызметіне тағайындалды.
Ақынның жетістіктері.
2015ж. Елбасы қоры сыйлығының лауреаты.
2012ж. Дарын мемлекеттік астар сыйлығының лауреаты.
2010ж. Алтын қалам атты әдеби сыйлығының иегері.
2010ж. Туған тілім-тұғырым атты Халықаралық мүшәйраның жүлдегері.
2009ж. Республикалық мүшәйраның жеңімпазы.
2008ж.Шабыт жастар сыйлығының лауреаты.
Басқа да халықаралық, республикалық жыр-мүшәйралардың жүлдегері
атанған.
Жарық көрген кітаптары.
2011 ж. Арманымның алтын бейнесі.
2011ж. Жібек сезім – жүрек сөзім.
2014ж. Құс жолындағы керуен.
1.2 Қалқаман Сариннің шығармашылық ғұмырнамасы
ХХІ ғасыр – поэзияның классикалық бағытпен қатар модернизммен
айтасқан, постмодернизстік ағыммен қатар келе жатқан, мына ғаламтор мен
ақпараттық өркениет қатар келе жатқанда, солардың көлеңкесінде қалып қояр
қаупі бар кезеңі.
Осы кезеңде қалам алып, өлең жазып жүрген ақындарды батыр дерсіз.
Солардың бірі – біз поэзиясын зерттеу нысанына алып отырған Қалқаман Сарин.
Қалқаман Сарин – тәуелсіз кезеңдегі қазақ әдебиетінің белді өкілі.
Оның сөзіне әндер жазылып та, ол ел арасына таралып та жүр. Қазіргі қазақ
ән өнерінің мазмұнын дамытуға да Қалқаман Сариннің өзіндік сіңірген еңбегі
бар. Себебі, әншейін ырғаққа құрылған әуен мен құрған сөзден құралған ән
халықтың поэзияға деген талғамын түсіріп жібереді.
Ақын шығармашылығын тек қана бірқырынан қараған дұрыс емес. Қалқаман
ақынның поэзиясы сан қырынан танылады.
Кез келген өнер адамының өсу, жетілу, шарыққтау шегіне жеткен тұсы
бар. Қалқаман ақын да ос ызаңдылықпен жетіліп, өсіп, шақытап келеді.
Ақын өлең дейтін, поэзия дейтін киелі өлкеге, киелі өнерге енген
поэзия тұлпары әлі шабысын күннен-күнге арындатып келеді.
Алқаман Сарин өлеңдерінің тырнақалдысы Арманымның бейнесі
жинағында басылып шыққан. Ол жинақта адам мен дін, ар мен ұят, адамгершілік
қасиеттер, адамдық қасиеттер, туған жер мен ел тақырыбы қозғалған.
Осылардың ішінде ерекше көңіл бөлуге тұрар тақырып – табиғат.
Айталық, Күзгі көрін өлеңіндегі күз көрінісін қағазға аударып көрелік:
Жаз өтіп, оның орнын күз басты. Күздің салқын сазы көңілді жүдетеді. Барлық
жапырақтар күздің құдыретіне бас иіп, жерге құлайды. Жасыл жаза үміт жоқ.
Күздің суығы келді. Бақтың базары тарқап кеткен баяғыда. Аптыққан жел жас
талдың алба-жұлбасын шығарды. Жапырақтың жылаған күйі көңілге көшіп алды.
Ақын өлеңдерінің бір парасы поэзияға, өлеңге арналған. Ол Өнерпаз
көп қой өлмейтін деген өлеңінде өлеңге жоғары талап қоя білген. Ақындықтың
талабы мен ақынның талғамына тоқталады. Кейбір замандастарын ақын емес,
атақ қызықтыратынын айтады.
Өнерпаз көп қой өлмейтін,
Өресі биік өнерлі аз.
Танытып ақын өр кейпін
Өлмейін десең, өлең жаз[2].
Ол Өресі биік өнерлілерді дәріптейді ақын.
Өлеңнің поэтикасы көркем, тынысы кең. Ол қалыптасқан, ақжем болған
дайын шаблондардан аулақ. Поэзия деген сөз бен ойдың қосындысы, жай ғана
бір ұйқас пен ырғақтың бірлігі емес. Поэзия – ақынның жаны, сыры, ақынның
өмірі.
Ақын өлеңді текті өлең жіне тексіз өлең деп бөледі. Осы шумақта
тыпыршып, түнімен ұйқас іздеп кеткен ақынның жанын да көреміз. Ақын
баспаның бетінің бәрін жаулап кеткен ақындарды сынап, біреуге алғы сөз
жазғызып алып, шетінен кітап жазып, көр жерді өлең қылып кеткен
ақынсымақтарды сынайды да ақын деген ардақты атты қадірлеуге үгіттейді.
Ақын өлеңге ұмтылушыларды әдебиет жолына, өнерге адал оқырманның алдындағы
жауапкершілікті сезінуге шақырады.
Оқырманның да естісі бар, ессізі бар. Оқырманның да талғамы әр
түрлі. Дегенмен, оқырман талабына, таяз талғамды кейбір тыңдаушыға лайықтап
өлеңнің қабірін кетіріп алмақ дұрыс емес.
Өнерді, поэзияны осылай оқырманның саудасына салып жіберген дұрыс
емес.
Ақын барған келесі тақырып – көре алмаушылық, өсек, күншілдікті
сынау:
Сыр айтар кезде дос таппай
Жылауға, көзге жас таппай
Бір өлең жаздым осылай
...бос жатпай – дейді[2]..
Бұл жолдардан Абайдың Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін деген
өлеңімен ортақ сарын көреміз.
Қай заманда да ақындар ақындыққа биік талап қойған, ол ізденіс үшін,
ақын жаны үшін, шабыт үшін керек те шығар.
Ақынның Жібек сезім – жүрек сөзім жыр жинағындағы бірақ өлеңдер
әуезді әндерге арқау болған. Мысалы, Қызыма, Күзгі бақ, Жібек сезім
сияқты әндер.
Бұл жинақта ақын сезімді дәріптеп, үнемі жібек сезімді баса
көрсетіп отырады. Не жазса да, сол жібек сезімге жүректі өріп жазады.
Бір қарағанда сұлу сезімнің ақыны әлеуметтік тақырыптарға да барған.
Ақынның өлеңі - оның өмірі, ол көрген-білгенін, айналасынан түйгенін өз
дүниетанымы призмасынан береді. Сезімнің ақыны әлеуметтік тақырыпқа
барғанда Абай шындықты жылатып айтпай, сөзбен сурет салып, лиризммен
сипаттайды.
Ол өлеңдерде ақынның қоғамдық идеалы, эстетикалық, моральдық
ұстанымдары бар. Ақынның талғамы бар. Ақынның талабы бар. Өзінның Мені
бар.
Ақын жақсылық пен жамандықтың өмірде қатар келетінін айтып, бұл
өмірде жай да, дау да көп екенін оқырманына ескертеді.
Әрине, біз оны бірінші кезекте мықты лирик ақын ретінде танимыз.
Дегенмен, қазіргі қазақ әдебиетіне, қазақ поэзиясына тән бір ерекшелік –
лириканың эпикамен егіз өрілуінде.
Мұндай жаңашылдық Қ.Сарин поэзиясынан да байқалады. Оның поэзиясында
нәзік лиризм, кең құлашты эпикамен қатар өріліп жатады, осылайша ақынның
қарымын танытады.
Ақынның стильдік ерекшелігі – көңіл –күй лирикасы екінші ретке
қалдырылып, оның орнына авторлық толғам, баяндау бірінші кезекке шығады.
Ақын поэзиясында бақылаушы қызметін атқаратындай. Ол осы тұста өзінің
шеберлігін көрсетіп, барлаушы, қадағалаушы қызметіне кетеді.
Мен сүйсем өлеңін алайық. Ақынның сүюі еркеше. Ол сүйсе – сырын
сездірмей сүйеді, еш жанды елемей бір ақ рет сүйеді, ұнатып сүйеді және өзі
де ұнап сүйеді. Назар аударыңызшы, өзі де ұнап сүйеді. Сүю бір жақты
емес, екі жақты.
Ол сүйсе – жүректі қинамай, мәңгілікке сүйеді, бүкіл адамзатқа
шексіз бақыт сұрап сүйеді, есі кетіп, ес-түсітен айрылып, сағыныштың
азабына шыдап сүйеді. Ол сүйсе – сезімді сатпай, сабырын сынып сүйеді,
бүрегі бар адамның жүрегін жылатып, өзі де жылап сүйеді.
Ақынның сезім сырларын тербететін тағы бір өлеңі Екеуіміз деп
аталады:
Сіре, екеуіміз екі бөлек адамбыз,
Саған көктем ұнайды.
Маған – күз, -
деп басталатын өлеңде сезімнің құдыреті екі бөлек адамды да сүйгізіп
қоятынын, антқа берік етіп қоятынын жырлайды. Ақын бұл үшін ешкімді
жазғырудан аулақ.
Тек жазығы – антқа адалдығы. Ақында ерік жоқ, қолда бары – тек күйіп-
жану. Көктем пен күзді жаз бөліп тұрғандай, ақын мен оның сүйіктісін қақ
бөліп тұрған бір алшақтық бар. Бұл – жанып өшкен сәуле сияқты жазмыш болар
деп түйеді ақын.
Бәра алдамшы. Жүрек баяғыда көніп қойған. Бірақ... Ар қарсы. Тіпті
ақыл да қостамайды. Олар қамшы болып көзге тиеді. Ақын жаны жаралы. Ол жаза
да алмайды, оның нәзік қауырсыны отқа қарыған қара түнде. Бірақ ол үшін
ақын ешкімді жазғырмайды.
Келесі бір көктем туралы өлеңі диалогқа құрылған. Оның қаһармандары
– жүрек, жаңбыр. сезім, жол, ақыл. Ақын мәңгілікке, келмеске кеткен
көктемін жоқтап жылап өткен жаңбырмен, ғашық болған сезіммен, көп адасқан
жолымен, өтірік жылап жалығып кеткен жүрегімен сырласады.
Ақын жаны алып ұшқан сезімнің сарсаңында жүреді үнемі. Ол шарт ұрып
жалғаннан өз шындығын іздейді, шабытын шақырады, шабыттандыратын құбылысқа
үйір, жаны жақын болады.
Ия, ақынның жанын түсіну үшін тек ақын болып туу керек. Себебі,
жолдан ақын болмайды.
Ақын болып туу керек. Ақынның жаны нәзік, қиялы ұшқыр, қанаты кең,
көңілі аспанда жүреді. Ақын жаны жылауға да, мұңға да жақын, ақын қуанса,
жүрегі жарылып қуанады, ақын жыласа көкірегі қарс айрылып, бар дүниеден баз
кешіп жылайды. Ойтпесе, ақын бола ма?
Ақын мұңға батса, тұңғиыққа кетіп қалады, ақын қуанса аспанда ұшып
кетеді.
Ақынның ақын болуы үшін тереңдік керек. Ал тереңдікті түсіну үшін де
тереңдік керек, нәзіктікті түсіну үшін нәзіктік керек. Ақын жақсы көрсе
бүкіл әлемді құшағына ала отырып жақсы көреді, ақын жек көрсе, қара түндей
түнек болып жек көреді. Ақын жерісі, көрместей болып жериді. Ақын ұнатса
мәгілікке созылады бұл ұнаты.
Қалқаман Сарин өлеңдерінен осындай толғам түсінеміз. Оның өлеңін
түсіну үшін нәзік жүрек, жібек сезім керек. Оның әлеміне енуіңіз керек.
Онымен бірге жылап, онымен бірге қуану керек.
Түн өлеңін оқиық.
Түн.
Астана.
Жауып тұр жаңбыр баяу, -
деп басталатын өлеңде табиғат тағы да махабатпен астасады.
Ақынның көңілінде қаяу бар. Ол ұйқысыз. Ояу. Оның жанын сағыныш
жаулап алған. Сабырын жоғалтып алған. Ғашығына бір қарауды өтінеді. Себебі,
көңілдің сырын көз ғана айта алады.
Кімге?
Қашан?
Неліктен?
Неге?
Қайда?
Сансыз сұрақ батырып терең ойға.
Үгітіліп үміттің қабырғасы.
Үрей сіңіп барады өне-бойға.
Ия, бойға үрей сіңіп барады. Бірақ ақын оған үйренген, бойы үйренген.
Керең айға да мұң шаққаннан пайда жоқ. Ол сені айтқызбай түмінбейді ғой.Сен
сол үшін абайла деп аяқтайды ақын жырды.
Келесі өлең ерекше. Ол Мағжан Жұмабаевты, орыс символистерін, ХХ
ғасыр басындағы әдебиетті еске салады. Жалын деп аталатын жырды екінші
аты да осыған сай Константин Бальмонт қойылған:
Жоқ.
Тезірек кет.
Жоқ енді ғұмыр құны.
Осылай басталған өлеңдегі махаббат Мағжанша жырланғандай. Яғни, жақсы
көру, өкісіп өлу – міне, махаббат деген осы. Нағыз махаббат, сұлу махаббат
осы.
Мұндағы ақын сүйсе, бір ақ сәтке сүйеді. Одан кейін алыстап кете
бармақ. Ол кенкен соң қаласың, күнің сөніп, басыңа қара бұлт ойнап.
Сүймеймін.
Аяймын.
Көңілде алаң да көп.
Сезімді күйретемін бе деп қорқады. Ғашығына Қаш дейді. Себебі, оған
өзін сүйетін адамды табу керек. Өзіне ғашы қылып алудан қорқады.
Ары қарай былай дейді:
Қауіптімін,
Мезгімін көктемі жоқ.
Сол себепті аруға жылынамын деп құшағыма кіріп кетіп, жанып кетесің
деп ескертеді.
Ақын кей кейде бүкіл дүниені тәрк ете салуы мүмкін. Ақын кейде ақ
жарылып мойындап, мойынсұнуы мүмкін.
Мойындау өлеңіне үңілейік.
Ол аспанға қарап өзінің қанаты жоқ екенін, өзінің шымшық құрлы құны
жоқ екендігін мойындайды.
Жаңбыр аспанның да жылайтынын ескертсе, таңдыр патшаның да тақтан
құлайтынын ескертті.
Тағатымның,
Төзімімнің жоқтығын,
Таулар салды ойыма.
Ары қарай өзінің таудай күнә арқалаған дертті екендігін айтады.
О дүние ар сотының бар екенін еске салды дейді ақын. Қандай ауыр,
қандай терең сөздер!
Тәңірі ғұмырының әр сатын таразылап еске салады.
Қара жер ақынның сабырының, салмағының жоқтығын еске салды. Ақынды
тәубесіне түсірген де де қара жер. Сол қара түбі ырыс болмайды да. Оны да
еске салған қара көр. Тәні болса, түбінде бір уыс топыраққа айналатынын
еске салды.
Теңіз көлдің
Тереңдігін,
Тулаған
Толқын салды есіме.
Махаббаттың жоқтығын да еске алады ақын. Оны шаттығын мұңға беріліп,
махаббат өліп, жабырқап отырған жалғыз ару ескертті.
Ал сатқындық шын достың өмірде жоқ екенін еске алған ақын өмірде бәрі
бекер, бәрі бекер жеп аяқтайды кезеңті шумақты. Себебі, сенім мықты емес,
серт мығым емес.
Аппақ қарға қарап ақиқаттың жоқтығын еске түсіреді. Осылайша, бүкіл
өмірін парақтап көз алдына келтіріп, өзегін өртейді.
Осылай ақын жаны бүкіл әлеммен арпалыста. Ақынға осындай аласапыран
сәттер керек те шығар...
Бүл өлең Қалқаман Саринді жаңа бір қырынан танытты. Өлеңдері нәзік
лиризмнен тұратын ақыннан махаббат пен сүйіспеншілік, нәзік мұң күткен
оқырман осындай налу, терең бір ойға батыратын жолдарды оқиды. Ойға
батырады. Ойландырады.
Ақынның жан-жақтылығы да осында. Жай ойға батырмайды. Философиялық
терең ойға батырады. Өмірден тәрк еткізердей, бәрінен баз кештірердей
ойландырады. Өмірдің мәнін, бұл дүниенің құнын ойландырады.
Кім дос?
Кім қас?
Кім дұшпан?
Кім бауыр?
Кім жат?
Кім жанашыр?
Махаббат бар ма?
Осы бір ләззаттың, рахаттың артында не жатыр?
Бүгіл гүл-гүл жайнаған көңілің ертең жер болмасына кім кепіл?
Бүгін аспанда асқақтап жүрген рухтың ертең тапталмасына кім кепіл?
Бүгінгі тақта отырған ақ патша ертең қара жердің қойнына кіретініні
де рас. Бүгінгі алып-ұшқан махаббаттың ертеңгі күні өлетіні де бар. Рас,
бәрінің бекер екені рас.
Тәубеге түсіретін, ойландырып отырып қынжылдатын, бүкіл әлемнің,
бүкіл өмірдің уақытша екендігін, жалған екендігін еске салатын өлең. Ия,
Қалқаман ақын осындай.
Біздің жерелсіміздің, біздің ғасырлас замандасымыздың сиясы кеппеген
өлеңдері де көп. Оны әлеуметтік желілерден де оқып тұрамыз. Көзі қарақты
оқырман сүйікті ақынының әр өлеңін асыға күтеді. Себебі, Қалқаман Сариннің
өлеңдері жандырады, өртейді, дем алдырады, тыныштандырады, қайтадан от
сылайды.
Ал кей өлеңдері ой салады. Солардың бірі Әлеуметтік желідегі
парақшы өлеңі. Бұл өлеңде бүгінгі күннің шындығы бар. Ақынның әлеуметтік
желісі қандай?
Ол мынадай:
- тосыннан бақыт беретіндей;
- уақытты тонап жатады;
- әлеуметтік алдайды;
- көпке сені бақытты адам етіп көрсететі, бірақ сенің бір басыңа
жететіндей қайғың бар;
- шетелде айлап дем аласың, бірақк едейге көмек бере алмайсың,
себебі сені парақшаң бай етіп көрсетеді;
- жас қылып көрсететі парақшаң;
- сені ойлы етіп көрсетеді;
- намысшыл етіп көрсетеді;
- ару ардан аттамау керек деп ақыл айтқызады;
- ер серттен тайқымау керек деп ақыл айтқызады;
- сені тақуа қылып көрсетеді;
- жұма сайын құдайға құлшылық ететіндей көрсетеді;
- мінезді қолдан жасайды;
- тағдырды қолдан жасайды;
- езді батыр етіп көрсетеді;
- адасқанға ақылшы етіп көрсетеді;
- біртуар етіп көрсетеді;
- данышпан етіп көрсетеді;
- шешен қылып көрсетеді;
- көсем болып көрсетеді.
Осылайша, ақынның түсінігіндегі әлеуметтік парақша – ұлы өтірік,
бүгінгі күнгі бүкіл әлемдегі ұлы өтірік.
2 Ақын поэзиясының өзіндік қолтаңбасы
2.1 Қалқаман Сарин – нәзік жанды лирик
Ақын лирикасынан батыс және орыс әдебиетінің классикалық үлгілерінің
қолтаңбасын көреміз:
Жағадан ап мың батпан мұң,
Жау да көрдің, дау та көрдің.
Артынан қол бұлғап қалдың,
Арғы бетке ауған елдің.
Ақын, осылайша алаштық рухта өз елін дәріптесе, шығармашылық шыңын
басқа елдердің дәстүрінен де табады.
Ақынның жырлары тереңдікті қажат етеді. Оның поэзиясына енген сайын,
шыңырауға түсе бересіз.
Қалқаман Сарин қазақ әдебиетінде пейзаждың орнын тағы бір деңгейге
көтеріп кетті. Ол туған жер табиғатын пейзаж арқылы көрсетіп, жаңа ұйқастар
мен көркемдік құбылыстарды көрсете алды. Ақынның пейзаждық лирикасы да өз
оқырмандарын табуда. Оның пейзаждық әлемі қазіргі поэзиядағы орнын, ақынның
өзгеше бір феномен екенін көрсетеді. Оның пейзажы неолирканың ұтымды
тұстарын көрсетіп, интерұлттық мәнерді байқатады.
Пейзаж-кескіндеменің салыстырмалы түрде жаңа жанры. Ғасырлар бойы
табиғат бейнелері кейіпкерлердің өмір сүру ортасының бейнесі, белгішелердің
безендірілуі, кейінірек жанрлық сюжеттер мен портреттердің көріністері
ретінде салынған.
Бірте-бірте, ғылыми-эксперименттік білім сызықтық және әуе тұрғысынан
дамыған сайын, хиароскуро, пропорционалдылық, жалпы композиция, түс, кескін
рельефі, табиғи түрлер алдымен сюжеттік композицияның тең мүшесі болды,
содан кейін кескіннің орталық тақырыбына айналды.
Ұзақ уақыт бойы пейзаждар жалпыланған, құрастырылған,
идеализацияланған түрлер болды. Суретшінің пейзаждың мағынасын түсінудегі
маңызды жетістігі белгілі бір аймақтың бейнесі болды (Женева көлі, Конрад
Витц).
Ғасырдың еуропалық шеберлерінің пейзажы ландшафт туралы идеалды
эстетикалық идеялардың ажырамас үлгісі болып табылады; импрессионисттер мен
пост-импрессионистердің жұмыстары XIX ғасырға дейін ландшафт жанрының
ерекше дамуының шарықтау шегі болды.ғасырдың соңы.
Пейзаждық кескіндеменің шыңы XIX ғасырдағы құбырлы бояуларды өндіру
әдісі болып табылатын пленэр пейзажының дамуымен сипатталды. Бұл мотивтерді
таңдауды едәуір байытып, өнерді көрерменге жақындатты, жасаушыға кескіндеме
жұмысында өзінің эмоционалды әсерлерін көрсетуге мүмкіндік берді.
Еуропа тарихында, атап айтқанда академизм үстемдік еткен кезеңде
пейзаж кескіндеменің" екінші " жанрына жататын. Алайда, Шығыс дәстүрінде
пейзаж VI ғ. бұл ғасырдың басынан бастап дәстүрдің бөлігі болды, кем
дегенде тоғызыншы. бұл ғасырдың басынан бастап Орталық жанрлардың бірі.
Қазір, әсіресе импрессионисттердің арқасында (сөзсіз жетекші ландшафт
басымдығы) бұл бағыт өнер сүйер қауым арасында үнемі қызығушылық танытатын
көптеген суретшілердің жұмысын ұсынады.
Ақын қалам тербеген енді бір сыршыл тақырып – мәңгілік махаббат. Рас,
Қалқаман ақынға дейін махаббатты талай ақын жырлаған. Тіпті, қазақ
әдебиетінде махаббат тақырыбының өзінжік бастауы бар десе де болады.
Махаббаттың мөлдірі қазақтың ауыз әдебиетінже жатыр. Ол – Қозы мен Баян,
Қыз Жібек пен Төлеген,Сал сал – Зарқұм туралы қисса дастандар.
Махаббат ежелгі дәуір әдебиетінде де бар. Түркідердің әдебиетінен
көрініс таппайтын сезімнің құдыреті қазақ әдебиетіне, түркілердің
әдебиетіне Алтын Орда дәуірінде келеді. Оған дәлел – шығысық сарындағы
Жүсіп пен Зылиха, Құтып пен Шырын туралы дастандар.
Жазба әдебиетінде махаббат лирикасының ерекше бір көрінісін
А.Құнанбайұлы поэзиясынан көреміз. Абайдың махаббаты – сабырлы,с
алқынқанды, табиғатпен астасқан махаббат.
Өртті, улы махаббатты біз М.Жұмабаевтан көреміз.
Ал Қалқаман Сариннің махаббаты қандай? Енді осы мәселеге тоқталайық.
Ақын Ән сияқты әуезді өлең атты жырында өлеңінде Арқаның керім
кешінде кездескен сұлуды сөз етеді. Нәзік жанды ақын сұлуды көргенде
сезімінің дір ете қалғанын жасыра алмайды. Ары қарай ауыз әдебиеті
дәстүрінде қыздың беліне дейін бұралып тұрған бұрымына көз салады. Ал одан
кейінгі кезде махаббатты Абай сияқты табиғатпен қатар өріп, күннің
батқанын, ай мен жұлдыздардың жымыңдауын әсерлі сурет арқылы береді.
Ақынның сезімі ары қарай сұлу аймен, жымыңдаған жұлдыздармен қатар
өріледі. Оның қайғысы енді батқан күнмен қатар көміліп қалады. Сол сәт
қана. Одан кейін ақын ғашығымен қоштасып тұрып, өзінің сұлуды ұмытуға тиіс
екендігін ескертеді. Ал сағынса ше? Сағынуға болады. Сағыну керек ол.
Қыздың сипаты да ерек. Көзі көлдей тұнық, ондағы мұң жазықсыз. Ал
қоштасқанда көзі мұңнан моншақ төгіп тұрды.
Осы түн Қалқаман Сарин өлеңдеріндегі махаббат символы сияқты. Өлеңнің
өн бойы нәкіз сезімге, лиризмге құралған.
Көлдей тұнық көзіңмен қызықтырдың,
Жүрді сонда жазықсыз жүзіп бір мұң.
Қоштасар сәт келгенде қимай мені
Мөп-мөлдір мұңнан моншақ үзіп тұрдың.
...Ұмыттым.
Бәрі-бір ұмытылды.
Жаныма махаббаттың мұңы тұнды.
Қураған жапырақтай жалған сезім.
Алсам да алақанға үгітілді.
Кездестік қоштасқалы...
Күз. Кешкілік.
Мұңлы әуен тұрды алыстан бізге естіліп.
Шақырып кездесуге сонда сені
Кеттім ау жалғыздықпен жүздестіріп, - дейді ақын Кездестік
қоштасқалы өлеңінде.
Нағыз лирикалық шығарма сурет, құтты бір көрініс сияқты болады.
Әдебиет сол картинаны тудырмайды. Сол суретті тудыратын біздің сезіміміз.
Ал сол сезімді әдеби шығармадан алған ләззат тудырады. Қаншалықты сурет
анық, нақты, жанды болса, ол соншалықты ақынның немесе жазушының құдыретін
көрсетеді.
Образ әдебиеттің басты құралы. Ол көркем шығарманы тудыратын
жазушының басты құралы. Лирикалық образ көркем шығармадағы суретк ежан
бітіреді. Ақынның поэтикалық қуаты осы образды лирикалық нәзік сезіммен
бере алуында. Сол себептен де ақынның жырлары әнге сұранып тұратын болар.
Мына бір өлең жолдарына мән берейік:
Күн көзінен күрең бұлт үлкіп қашып,
Жер көктемге өлердей ынтық, ғашық.
Кәрі қыстың кеткісі келмегендей,
Бір аяғын барады сылтып басып.
Тұнып тұрған сурет, жанды бейне. Көз алдыңызға көктемге мойынсұнған
кәрі қыстың бейнесі келеді.
Ақын махаббат тақырыбын да нәзік лиризмге таңып береді. Сұлудың
суретін, оның нәзік сезімін Абайға тән тереңдікпен, Мағжанға тән
нәзіктікпен жеткізеді.
Көзді арбаған сағым ғұмыр кешіппін,
Көңілімі алды тағы көшіп мұң.
Бақытты етем деп жүргенде өзіңді,
Бақытсыз боп қалғанымды кеш ұқтым.
Бұйырмаған, бағынбаған асау бақ,
Жанарымда тұрды-дағы жасаурап,
Кетті үзіліп.
Сағынышқа айналды.
Сағыныштың мұңы тәтті қашанда –ақ.
Ақын өлеңдерінің алтын қазығы – туған жер, өскен өлкесіне арналған
шығармалар. Бұл өлеңдерден асқақ ақынның Астанада жүрсе де алақандай
ауылын, оның тұрмыс-тіршілігін аңсайтынын, анасының алақанын сағынатынын
байқайсыз.
Ақын Қарауылда қалған қара шалының тектіліктің белгісі екенін айтып,
дәл сол қара шалдың мекені Қара шаңырақты құрмет тұтады. Бірақ ақынды
қындылтатын жаят та бар. Ол сол қара шаңырақ орналасқан Қарауылдың аппақ
арына қара күйе болып жағылған қара ниетті қоғамды даттайды.
Қойлы ауыл, коңыр өлке, аттылы қыр,
Сағынған дала жүрек қақты дүбір.
Уланып үнсіз ғана өтті-ау сенде,
Уыздай уылжыған тәтті ғұмыр.
Семей полигоны жабылғанына ондаған жылдар өтсе де, халық оның
зардабын әлі тартуда. 1963 жылы жарылыс нәтижесінде көл пайда болған. Ол
көлде 20 тонна қалдық бар. Ол ядролық сынақтың жарылысы нәтижесінде пайда
болды.
Семей полигонындағы соңғы ядролық жарылыстан отыз жыл өтті, бірақ
сынақтардың қараңғы мұрасы жақын маңдағы ауылдар мен қалалардың тұрғындарын
қудалауды жалғастыруда. Төртінші буын кеңестік атом энергиясы үшін зардап
шегуді жалғастыруда.
Ақынды қынжылтатын осы жайт.
2.2 Қалқаман Сарин поэзиясының стильдік ерекшелігі
Қазақ әдебиетінің алыбы Абай айтқанда, өлеңге әркім-ақ таласады.
Ақынның да ақыны бар. Ақын көп, бірақ солардың ішінен суырылып шығып, өз
ортасында бөлек бағаланып, тарихта өлеңдері сақталатындары аз. Солардың
бірі Қалқаман Сарин деуге болады.
Ақын поэзиясы туралы пікірлерге тоқталайық.
Өлеңдерінде мұң тұнып тұр. Өзім де мұңды жаза-жаза шаршағаннан ба,
оқырманның жүрегін қуаныш үлпіліге бөлейтін шуағы молдау өлеңдер жазған
дұрыс болар деп едім, Қалқаман үнде йқоймады. Біреу пікір айтты деп жалма-
жан жазған – сызғандарын қайта қарап, кеңес үкіметінің тұсындағы цензурадан
өткізердей әлек-шәлегі шығатындар болады. Ондайлар өзіндік мені жоқ
әйтеуір газет-журналға жариялаудың немесе кітап шығарудың амалын
іздейтіндер деп ойлаймын[3, 12б.]
Ақынның Арманымның бейнесі атты тұңғыш кітабы туралы сыншылардың
пікірі жоғары. Зерттеушілер алғашқы жинақтың-ақ еліктеуден туған жас
ақынның өлең жолдары емес, шеберліктен туған шығармалар екендігін ескеріп,
жоғары баға берген.Бұл жинағы Алланың бары ақиқат деген топтама
өлеңдермен басталады.
Кітаптың Сағынтар жалғыз мекен жер бетінде деп аталып, туған жеріне
арналған.
Шыр айналған дүние-ай, тағдырлы ұршық деген тарауда көңіл-күй
лирикасы табиғатпен астасады.
Махаббат машақаты Сағынып сен де жүрсің бе деген төртінші бөлімге
арқау болған.
Бесінші бөлім арнау өлеңдерге арналған.
Осы тырнақалды жинақты оқып-а Қалқаман Сариннің қолтаңбасын айыра
аламыз, ақынның қазіргі поэзиядағы орнын бағамдап бере аламыз. Ол жас
болса да, өз қатарлас ақындарды батыл сынауға бара алған. Баспаның бетінің
бәрі ақындарға толып кеткенін, өлең жазғандардың барлығы ақын болып
кеткенін, ал қалғаны ғана оқырман екенін сынай айтады. Бұл оның поэзияға
деген тәкаппарлығы, үлкне талғамы.
Өлең бар жерде шабыт болу керек. Шын шабыт қана ақынның поэзиясын
шарықтата алады. Өлең сылдыраған сұл сөз емес, онда ой болу керек, онда
ақынның жаны болу керек. Ақын өлеңдерін осындай шабыт мен тереңдіктің
нәтижесі деп білеміз:
Өкінбен оған, өкінбен,
Арманға жеткен жан бар ма?
Жұлдыздарды еміп жетілгшен,
Жырларым жетер таңдарға!
Жан мұңын достым көтердім,
Таңдырын адам таңдай ма?
Жазмышты жазып өтермін,
Жазылып қойған маңдайға.
Қалқаман Сарин өлеңдерін оқи отырып, бірге қуанасыз, берге қиналасыз.
Ақын жырлары қаншалықты қараапйым болса, ол соншалықты халыққа жақын.
Ақынның басты қасиеті – байқағыштық пен сезімтелдіқпен қоса неғұрлым
халыққа жақындығы, қарапайымдығы. Қалқаман ақын осы үдеден шыға білген. Осы
қарапайымдылығымен ақын тереңдікті бере алған.
Нәзік сезімді ақынның жырлауындағы табиғат сезім көрінісімен астасып,
туған жерге деген махаббат сұлу суретке ұласады.
Мысалы:
Арқаның ақ самалы есіп,
Жаз дәурен келді бақшама көшіп.
Мөлдір бұлақтар шолпысын тағып,
Балғын құрақтар сәт санап өсіп.
Осы өлеңді оқығанда жанның нәзік сезімдерін қозғайтын сұлу сурет
келеді көз алдыңызға. Абайдың жерінен өніп шыққан ақын Абай тәріздес
махаббат пен табиғатты егіз өреді өлеңдерінде.
Өмірге өлердей құштар ақынның көңілі пәк, шынайы, таза. Бұл оның өлең
жолдарынан үзіліп тұрады. Күзге арналған бір өлеңінде күзді сары түсті
сағыныштан жаралған моншаққа теңеп, сол күздің құшағындағы қыздың
кірпіктерінің қыздың көзін жасырып тұрғанын айтып, махаббат пен табиғатты
егіз етіп қояды.
Келесі бір өлеңінде ай түнді арқалап келсе, күннің көз қанталап
тұр, қызарып жатқан күн кірпігін әрең жабады, әлем жарықпен үнсіз
қоштасады, жұлдызды аспан айды жанарына сыйдырып алады немесе аппақ
арман айға ұқсап туады, жадыраған жаздың күйі осал, күз жүдеу, күздің
жыры алтын сиялы қаламмен жазылады. Нағыз майлы бояумен салынған сурет.
Оның өлеңдерінде тұйық сыр тұңғиықтан қашалады, ақынның таудай
мұңын көтере алмаған қара түннің шашы ағарып кетеді. Дәл осы жолдар
ақынның қаламының стилін өзгешелеп береді, тұңғиық көңіл, нәзік сыр
лиризммен ұштасып жатыр.
Оның айтуынша, ақын тынсым түннен ғана тағат табады. Ақынның қиялы
болса, аспанда ұшып жүреді. Ақын мінезі аспанға ұқсайды, ол биіктікті
сүйеді, ақын мінезі де аспанда жұлдыздармен жарасып ұшып жүреді. Ия,
ақынның өзі өлеңдерінде осылай жазады. Ақын көңілін, ақын шаттығын, ақынның
жанын бұдан артық беруге бола ма?!
Осы жерде классик ақын Тұманбай Молдағалиевтің өлеңім арқылы аспанда
ұшіп жүремін деген сөздері еске келеді.
Поэзия – жүректің сөзі, ол бір жүректен ақын жүрегінен шығып, бұйығып
жатқан жүз жүректі аятады. Жүз жүрек оянса, ол – ақынның шеберлігі. Міне,
Қалқаман Сарин осы үдеден шыға білген.
3 Ұлттық рух және оның әдебиеттегі көрінісі
3.1 Ұлттық рух ұғымының мәні
Жалпы бүкіл әлемдік ой-пікірдің тарихында рух мәселесі өте ертеден
көтеріліп келе жатқан мәселе. Бұл тақырыпты көне грек ойшылдарынан бастап
орта ғасырлар ойшылдары көтеріп, дінмен байланыстырады.
Ұлттық рух – тарих пен философиядағы басты ұғымдардың бірі. "Рух"
ұғымы философияның негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Атап айтқанда,
еуропалық өркениеттің басында, ежелгі Греция мен Римде (тарихшылар,
философтар) ойшылдар жеке тұлғалардың (Теофраст "кейіпкерлер") және ежелгі
Ойкуменнің (Геродот "тарих") еңбектерінде айырмашылықтарды байқады,
шығармада талданған этнографиялық білімнің үзінділері антика ойшылдарының
еңбектерінде кездеседі. Олар кімдер?
Олар:
- Гиппократ;
- Платон;
- Аристотель;
- Тацит;
- Плинийдің еңбектері туралы айтып отырмыз.
Жалпы рух туралы мәселенің алғашқы көтерілуі дінмен байланысты дедік
жоғарыда. Себебі, теологтар мен материалистердің, иделистердің қоямын
бірінші сұрағының өзі Ру бірінші пайда болды ма, әлде материя пайда болды
ма? дегеннің аясына келіп саяды ғой.
Халықтың ұлттық патриотизміне нұқсан келе бастағанда ұлттық сахнаға
шығады. Себебі, халық осы рухтан нәр алып, ертеңгі күніне күш-қуат жинайды.
Дәл осы рух қаншама батырларды ерлікке сүйреген, қаншама боздақтарды елі
мен жері үшін жанын қиюға итермалеген. Дәл осы рух көне түркілерді бодан
болмау үшін табғачтарға қарсы шығуға итермелеген.
Дәл осы рухтың жігерлендіруімен біздің ата-бабаларымыз ғұндар Ұлы Рим
империясының есігін қаққан.
Дәл осы рух бірігіп мемелкет болып өмір сүруге итермелеп, наймандар
мен Керейлер, Қыпшақтар мен Үйсіндердің мемлекетін құрғызған. Дәл осы рух
Отырарды алты ай қорғатып, монғолдарға қасық қаны қалғанша берілмеуге баяр
болған халықты қолдаған.
Дәл осы рух қазақты қазақ етіп, Жәнібек пен Керейдің Алтын Ордадан
іргесін сөгіп, жаңа, тәуелсіз ел болуға итермелеген.
Дәл осы рух көшпелі өзбектерден, Әбілхайыр хандығынан, шайбанидтерден
елді, хандықты қорғап, бүтіндікке жақыруға түрткі болғаны рас.
Дәл осы рух қазақты тентіретпей, жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста
табандылық танытуға щақырған.
Дәо осы ұлттық рух үш жүздің баласын Абылайдың алдына жүгіндіріп
әкеліп, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаруға шақырған.
Дәл осы рух орысқа бодан болғанда талай батырлардың ішін қан
жылатқан.
Дәл осы рух Абай болып көңіретіп, Ыбырай болып білім іздеп
аласұртқан.
Осы ұлттық рух қазақ зиялыларының түркілік рухта бірігіп, орыстан
іргесін аулақ салып, қазақтың алаш туы астында жиналуына мұрындық болған
еді.
Дәл осы рух желтоқсанда талай боздақты алаңға шығарып, тәуелсіздік
үшін жан қиюға итермелеген.
Оның көрінісі әдебиет пен мәдениетте жатыр.
Тарихқа сүйенсек, он жетінші ғасырдан бастап практикалық
дипломатияда ұлттық мінез-құлық, дүниетанымды салыстыра бастаған. Бұл
кейінірек ұлттық рух терминінің қалыпатасуына негіз болды. Оның негізін
қалаған әлемдік пәлсапашыл ой-пікірлердің белді өкілдері, француз
ағартушылары Боссюэ мен Вольтер және Монтескье болды[4].
1765 жылы дәл осы Монтескьенің әсерімен неміс ойшылы Фридрих Карл
фон Мозер неміс халқының ұлттық рухы туралы еңбек жариялады. Бұл өз кезінде
үлкен дау, пікірталастар тудырған туынды болды. Философтардың пікірінше,
ұлттық рухта, бір жағынан, ағартушылық дамиды, екінші жағынан, романтиз мен
иррационализм дамиды. Бұл ілім жекелеген халықтарды жеке алып қарап, оның
рухани тұрмысына кері есер етті.
Жалпы, ұлттық рух ұлт пайда болғаннан бері келе жатқан ұғым. Халық
болса, оның ұлттық рухы болады. Бірақ оның қандай деңгейде болады бұл,
әрине, ойландырады.
Орта ғасырлардағы неміс романтизмінде де ұлттық рух ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қалқаман Сариннің өмірі мен шығармашылық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Ақынның
өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .7
2. Қалқаман Сариннің шығармашылық
ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 Ақын поэзиясының өзіндік
қолтаңбасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.1 Қалқаман Сарин – нәзік жанды
лирик ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
2.2 Қалқаман Сарин поэзиясының стильдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 19
3 Ұлттық рух және оның әдебиеттегі
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.1 Ұлттық рух ұғымының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
3.2 Ұлттық рух және
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
4 Қалқаман Сарин поэзиясындағы ұлттық рухтың
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
4.1 Қазақ әдебиеті тарихындағы ұлттық рух
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
4.2 Туған жерге деген махаббаттан туындаған ұлттых
рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .48
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық рух –
бүгінгі күні үлкен маңыздылыққа ие, өз зерттеуін күтіп тұрған мәселе.
Себебі, қазақ поэзиясы – қазақ әдебиетінің, қазақ мәдениетінің, қала берді
қазақ тарихы мен ұлттық танымының бір бөлшегі. Біздің ата-бабаларымыз
тарихын тасқа қашап, дуалы сөз өнерінің ішіне өзінің рухын, өз рухын,
өзінің тарихы мен дүниетанымын сыйдырып келген. Ол ғасырлар бойы
бабаларымыздың көкейінде сақталып, сан ұрпақ атадан балаға мирас етіп, ана
сүтімен сіңіп, ұрпақтан ұрпаққа жетіп келеді.
Ұлттық рух қана халықты, ұлтты ертеңге сүйреп, тәуелсіздікке
ұмтылдырып, туған тілді тәрбиелеуге шақырады. Бабаларымыз аақ найзаның
ұшымен, ақ білектің күшімен сақтап келген жерімізді сақтап,
тәуелсіздігімізідң тұғырын қадірлеп, бүтіндігімізді, бірлігімізді ұлықтауға
жетелейді. Қазақтың рухы – қазақтың тарихында жатыр, қазақтың рухы қазақтың
көлөнерінде, ұлттық спортында, ұлттық мәдениетінде және тілінде жатыр. Ең
бастысы – ұлттық рух қазақтың әдебитетінде жатыр.
Халықтың әдебиеті, ұрпақтардың жадында жатталып келген Томирис,
Ширақ батыр туралы аңыздардың негізінде, Алып Ер Тұңғаны жоқтаудан біз
қазақ жеріндегі көне ғұндардың рухын көреміз. Ол ұлы ғұндардың әлемді дүр
сілкіндірген Ұлы Римнің қақпасын қаққан, Еділ патша бастаған ержүрек рухты
ел екенін танимыз. Ол ғұндардың біздің ата-бабамыз екендігін біліп,к
ейдемізге мақтаныш сезімі орнайды.
Сонау көне түркілер Еуразияның қақ төрінде тұлпарының дүбірінің ізін
қалдырған ілкі замандарда да әдебиет жасаған. Ол әдебиет халыққа қызмет
етекен, ол әдебиетбабалар атын бізге жеткен, сол әдебиеттен тарыхтың ізін
көреміз.
Сол әдебиеттен түркі халқы үшін түн ұйықтамай, күндіз күлкі көрмеген
Тоныкөк, Бірге қаған, түркі халқы үшін отыз жеті рет ұрысқа а ттанған
Күлтегінтердің рухын танимыз.
Әдебиет арқылы бабаларымыз батыс пен шығыстың білімін меңгерген
кемеңгер болғанын, жер ғаламның тілін білгенін ұқтық. Оған дәлел – Әл-
Фарабидың трактаттары мен Жүсіп Баласағұнның дастаны, Махмұт Қашқаридың
сөздігі.
Біз осы әдебиет арқылы халқымыздың сезімді ұлықтап, махаббатты
қадірлеген нәзік сезімді халық екенін білдік, адамдық, адамгершілікті
бәрінен жоғары қойып, сезім үшін жанын беруге дайын жанкештігін, адалдығын,
тұрақтылығын таныдық. Алтын Орда кезеңіндегі ғашықтық дастандар мұның
дәлелі бола алады.
Қазақ әдебиеті қазақтың қазақ болып, ел болып, керегесінің кең,
шаңырағының биікте болуына, басқа халықтармен тең тұрып мемлекет болуы
жолында үлкен маңызға ие болған құбылыс.
Асан мен Қазтуған, Доспамбет пен Бұқарлар, Шалкиіз бен Жиембеттер,
Ахтамберді мен Тәтіқаралар бірде ханның қасында болып, кеңесші, ақылшы
болып; енді бірде тұлпар мініп, ту ұстап батыр болып; енді бірде хан мен
халықты, қазақ пен басқа халықты бітістіруші болып Қазақ хандығының басқа
халықтармен терезесі тең, біртұта смемлекет болуына өз еңбектерін
сіңіргендігіне ешкімнің дауы жоқ.
Қазақтың әдебиеті халқымыз басқа халықтың бодандығына кеткенде зар
заман болып жылаған Дулат пен Шортанбайлардың үнінде жатыр. Қазақтың
әдебиеті қараңғылықтан жарық сәуле ретінде білім ғана алып шығарын
түйсінген Ыбырайдың тілінде жатыр, қазақ әдебиеті Қалың елім, қазағым,
қайран жұртым деп аһ ұрған Абайдың өлеңінде жатыр. Осының бәрі ұлттық
рухты алыстан емес, әдебиеттен іздеу керек екендігіне тікелей дәлел бола
алады.
Халқымыз тілінен, дініне, тіпті ұлттық дүниетанымы мен ділінен
айрылған Қызыл империя кезінде де халыққы азаттыққа шақырып, Оян, қазақ
деп ұран тастаған осы әдебиет өкілдері – Ахмет пен Міржақып, Сұлтанмахмұт
пен Мағжандар.
Ел іргесін жинап, етегін жауып, өркениеттері көші болып жатқанда сол
көшке біздің халықтың енгенін қалап, қазақтың мәдениетін әлемге танытқан
М.Әуезов бастаған қаламгерлер легі де қазақ мәдениетінің алға жылжуына сеп
болды.
Бұғаудан босадық, болашаққа көз тіктік, жаһанның алдыңғы қатарлы
мемлекеттерінің қатарына қосылуыды көздедік. Осы тұста да халықтың рухын
көтерер басты құрал ұлттық рух болмақ, әдебиеттегі ұлттық рух болмақ. Оны
оятатын қазіргі қазақ әдебиетінің қаһармандары. Ол – Жанат Әскербек, Дидар
Амантай, Ақберен Елгезен, Қалқаман Сарин... Бұл тізімді әлі де жалғастыра
беруге болады. Бұл, әрине, қуантарлық жағдай.
Осы тұста, біздің диплом жұмысының тақырып өзектілігі күмән турымауы
керек. Себебі, әдебиеттер көшін болашаққа өз иықтарына көтеріп алып бара
жатқан қаламгерлердің қатарындағы Қалқаман Сарин поэзиясының өз бағасын
алып, ондағы ұлттық рузтың халықтың игілігіне қызмет етіп жатқанын зерттеу
– бүгінгі күн үшін де, болашақ үшін де кезек күттірмес мәселе.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы. Ия, ақын поэзиясы зерттеушілер
нысанына ілінбеді десек, артық айтқандық болар. Қалқаман ақынның өлеңдері ,
бүкіл шығармашылығы туралы мақалалар жазылып, еңбектер жарияланып жатыр.
Дегенмен, ақын поэзиясындағы ұлттық рухтың орнын анықтау – дипломдық
жұмыстың басты жаңашылдығы болып табылмақ. Біз зерттеуімізде Қалқаман Сарин
шығармалары туралы ғалымдар пікіріне сүйене отырып, оның туындылардындағы
ұлттық рух мәселесінсүзіп қарауға тырыстық. Бұған дейін осы тақырыпта
айтылған зерттеушілер толғамдарын жүйеледік.
Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының нешгізгі мақсаты – Қалқаман Сарин
шығармаларындағы ұлттық рухтың көрінісін нақтылы дәлелдер арқылы бағамдап
беру.
Жұмыстың міндеттері. Осы мақсаттан барып келесі міндеттер туындайды:
– Қалқаман Сариннің өмір жолына, шыққан ортасына, өткен
жолдарына шолу жасау;
– ақынның шығармашылық ғұмырнамасына тоқталу;
– ақын поэзиясы туралы бұрын – соңды айтылып келген пікірлерді
жүйелеп, зерттеушілердің мақалалық, монографиялық деңгейдегі
еңбектеріне талдау жасау;
– ақын өлеңдеріндегі сыршыл реализмді айқындау;
– Қалқаман Сарин өлеңдеріндегі сезім мен ойдың арақатынасын
анықтау;
– Қаламгер Қалқаман Сарин өлеңдерінің қазіргі қазақ
поэзиясындағы орнын саралау;
– ұлттық рух ұғымын философиялық, ұлттық дүниетанымы тұрғысынан
бағамдау;
– қазақ әдебиетіндегі ұлттық рухтың орнын айқындау;
– Қалқаман Сарин өлеңдеріндегі ұлттық рухқа талдау жасау.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысында талдау, салыстырмалы-типологиялық,
тарихи, салыстырмалы- тарихы. ретроспективалық әдістер қолданылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу жұмысында
жасалған негізгі нәтижелерді, тұжырымдар мен қорытындыларды қазақ тарихы,
қазіргі қазақ әдебиеті, қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ рухани ой-
пікірлерінің тарихы, қазақ дүниетанымы, қазіргі қазақ дүниетанымы, ұлттық
рух, ұлттық дүниетанымғ қазақ философиясы, қазақ мәдениеттануы, қазіргі
қазақ поэзиясы жөніндегі еңбектерде, сонымен қатар орта, жоғары оқу
орындарында, филология мамандығының оқытушылары мен студенттеріне,
магистранттарына білім алушыларына көмекші құрал ретінде де пайдалануға
болады.
Сонымен қатар, қазақ тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы, ұлттық
дүниетаным, ұлттық рух, қазақ діни ой-пікірлерінің тарихы, қазақ әдебиеті,
қазақтың философиясы мен мәдениеттануы, қазіргі қазақ әдебиеті, қазіргі
қазақ поэзиясы саласы бойынша зерттеу еңбектерге дерек көзі де бола алады.
Диплом жұмысының нәтижелері бойынша арнайы семинарлар өткізуге болады.
Диплом жұмысының болжамы. Егер Қалқаман Сариннің шығармашылығына
әдеби-теориялық зерттеу жасаса, оның поэзиясындағы ұлттық рухс арынын тани
аламыз.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы негізінде Қазақстан-
Американдық еркін университетінің Жас ғалымдар форумында баяндама жасалып,
жинаққа мақал еніп, жұмыст Қазақстан-Американдық еркін университетінің
Педагогика және психология кафедрасында алдын ала-қорғаудан өтті.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы зерттеу мақсатына сай
кіріспеден, негізгі үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 Қалқаман Сариннің өмірі мен шығармашылық жолы
1.1 Ақынның өмірбаяны
Қазақта кие деген ұғым бар. Елдің киесі, жердің киесі, құстың киесі,
жануардың киесі деп жатады. Қазақтың да киелі жерлері көп. Ұлыларды ұлы
жерлер туғызады. Айталық, қасиетті Көкше өнері сал-серілеріміздің қанатына
шабыт беріп, домбырасына ән дудырса, Баянауыл өлкесі Сұлтанмазмұт пен
Мәшһүр Жүсіптей ұлыларды өмірге әкелді.
Сол сияқты Семей өңірі де ақындық пен даналық дарыған өлкен. Он алты
ақын тудырған Аягөз өңірін атйпағанда Шыңғыстау өлкесі қазаққа қаншама дара
ұлдар сыйлады.
Солардың бірі – ақын, Жазушылар одағының мүшесі, Дарын жастар
сыйлығының лауреаты, Шабыт сыйлығының иегері, Қазақстан Республикасы
Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті тағайындаған Туған тілім – тұғырым
мұшайрасының жүлдегері, Алтын қалам сыйлығының жүлдегері, Қазақстан
Республикасының тұңғыш Президенті Елбасы Қоры сыйлығының иегері,
Арманымның алтын бейнесі (2011 жыл, Нұр Астана баспасы, Астана), Жібек
сезім – Жүрек сөзім (2011 жыл, Ел орталығы, Алматы), Құс жолындағы
керуен (2014ж., Профи Медиа баспасы, Астана) атты жыр жинақтарының
авторы Қалқаман Сарин.
Қалқаман Сарин – Абаймен Мұхтарды дүниеге алып келген киелі өлкенің
тумасы. Қалқаман Сарин – Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын.
Қалқаман Айығазыұлы Сарин 1978 жылдың екінші қаңтарында Шығыс Қазақстан
облысы, Абай ауданының Ахат ауылында дүниеге келген. Қалқаман Сарин
қарапайым қазақ шаңырағында, көп балалы отбасында тәрбиеленып өскен.
Туған жердің тұмса табиғаты мен бабалар рухынан рухтанған ақын бала
кезінен өлең жазумен айналсып, поэзияға үйір болып өседі. Ол мектепте
оқыған кезде айтыстарға қатысып та танылып жүрген. Ақын бала кезінен
домбыра шертіп, ән айтып, өнерге әуес болған.Ақын бір сұхбатында туған
ауылындағы алтын шаңырақ – мектебіндегі ұстаздарына разы болып, өнерінің
ұшталуына себеп болып, дем бергендерін, ақындық талантына қолдау
көрсеткендерін атап айтады[1,1б.].
Ақын бала кезінде руханият мен мәдениеттіңң орталығы болған Алматы
қаласына оқуға түсуді армандаған. Дегенмен, бала ақын әкесінің өсиетімен,
бір жағынан ағасы болғандықтан Астана қаласына барып, бұрынғы Ақмола
пединститутына, қазіргі Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне
оқуға түседі.
Ол Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқып, оны 1998
жылы тәмамдаған.
Алғашқы өлеңдері де сол студенттік кездерде, дәлірек айтқанда, 1995
жылыбұрынғы Ақмола ақиқаты, қазіргі Астана ақшасы газетінде жарық
көрген. Бұл өлеңнің жариялануына сол кездегі газеттің бас редакторы болған
Кенже Дұмағұлов әсер етеді. Ақын бұл оқиға қаламының ұшталуына септігін
тигізгенін айтып өтеді.
Ол студент кезде досы Айбек Қалиевпен бірге бірқатар айтыстарға да
қатысқан. Жоғарыда айтыспен ақын мектепте де айналысып, мектеп қабырғасында
домбыра алып айтысқанын айтқанбыз.
Ол өзінің еңбек жолын ҚазҰМА-да әлеуметтік-гуманитарлық пәндердің
оқытушысы болып, бастап, 1998-2008 жылдары он жыл оқытушылық қызметте
болады.
Ол – тарих ғылымдарының магистрі, бұл академиялық дәрежені ақын 2014
жылы Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде Магистратураны
тәмамдаған соң алды.
2014-2015 жылдары Қалқаман Сарин Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті ректорының кеңесшісі қызметін атқарады.
Ал 2013-2015 жылдары Астана телеарнасында Кеш емес ток –шоуын
жүргізген. Бұл бағдарлама саяси-әлеуметтік тақырыпта.
Ол 2008 жылдан бастап Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің Қазақстан тарихы кафедрасында оқытушылық қызмет атқарып,
аға оқытушы болған.
Ақын 1998- 2008 жылдар аралығында Қазақ Ұлттық Музыка академиясында
оқытушы болған.
2018 жылы Қазақстан Республикасының Атамекен Ұлттық Кәсіпкерлер
Палатасы жанынан құрылған Атамекен пікірталас клубында жетекшілік еткен.
2012 жылы ақын қалқаман Сарин қазақстан Жазушылар одағының мүшесі
болды.
Ал 2019 жылы жаңа қызметке, Өскемен қаласының мәдениет, ішкі саясат,
және тілдерді дамыту басқармасының басшысы қызметіне тағайындалды.
Ақынның жетістіктері.
2015ж. Елбасы қоры сыйлығының лауреаты.
2012ж. Дарын мемлекеттік астар сыйлығының лауреаты.
2010ж. Алтын қалам атты әдеби сыйлығының иегері.
2010ж. Туған тілім-тұғырым атты Халықаралық мүшәйраның жүлдегері.
2009ж. Республикалық мүшәйраның жеңімпазы.
2008ж.Шабыт жастар сыйлығының лауреаты.
Басқа да халықаралық, республикалық жыр-мүшәйралардың жүлдегері
атанған.
Жарық көрген кітаптары.
2011 ж. Арманымның алтын бейнесі.
2011ж. Жібек сезім – жүрек сөзім.
2014ж. Құс жолындағы керуен.
1.2 Қалқаман Сариннің шығармашылық ғұмырнамасы
ХХІ ғасыр – поэзияның классикалық бағытпен қатар модернизммен
айтасқан, постмодернизстік ағыммен қатар келе жатқан, мына ғаламтор мен
ақпараттық өркениет қатар келе жатқанда, солардың көлеңкесінде қалып қояр
қаупі бар кезеңі.
Осы кезеңде қалам алып, өлең жазып жүрген ақындарды батыр дерсіз.
Солардың бірі – біз поэзиясын зерттеу нысанына алып отырған Қалқаман Сарин.
Қалқаман Сарин – тәуелсіз кезеңдегі қазақ әдебиетінің белді өкілі.
Оның сөзіне әндер жазылып та, ол ел арасына таралып та жүр. Қазіргі қазақ
ән өнерінің мазмұнын дамытуға да Қалқаман Сариннің өзіндік сіңірген еңбегі
бар. Себебі, әншейін ырғаққа құрылған әуен мен құрған сөзден құралған ән
халықтың поэзияға деген талғамын түсіріп жібереді.
Ақын шығармашылығын тек қана бірқырынан қараған дұрыс емес. Қалқаман
ақынның поэзиясы сан қырынан танылады.
Кез келген өнер адамының өсу, жетілу, шарыққтау шегіне жеткен тұсы
бар. Қалқаман ақын да ос ызаңдылықпен жетіліп, өсіп, шақытап келеді.
Ақын өлең дейтін, поэзия дейтін киелі өлкеге, киелі өнерге енген
поэзия тұлпары әлі шабысын күннен-күнге арындатып келеді.
Алқаман Сарин өлеңдерінің тырнақалдысы Арманымның бейнесі
жинағында басылып шыққан. Ол жинақта адам мен дін, ар мен ұят, адамгершілік
қасиеттер, адамдық қасиеттер, туған жер мен ел тақырыбы қозғалған.
Осылардың ішінде ерекше көңіл бөлуге тұрар тақырып – табиғат.
Айталық, Күзгі көрін өлеңіндегі күз көрінісін қағазға аударып көрелік:
Жаз өтіп, оның орнын күз басты. Күздің салқын сазы көңілді жүдетеді. Барлық
жапырақтар күздің құдыретіне бас иіп, жерге құлайды. Жасыл жаза үміт жоқ.
Күздің суығы келді. Бақтың базары тарқап кеткен баяғыда. Аптыққан жел жас
талдың алба-жұлбасын шығарды. Жапырақтың жылаған күйі көңілге көшіп алды.
Ақын өлеңдерінің бір парасы поэзияға, өлеңге арналған. Ол Өнерпаз
көп қой өлмейтін деген өлеңінде өлеңге жоғары талап қоя білген. Ақындықтың
талабы мен ақынның талғамына тоқталады. Кейбір замандастарын ақын емес,
атақ қызықтыратынын айтады.
Өнерпаз көп қой өлмейтін,
Өресі биік өнерлі аз.
Танытып ақын өр кейпін
Өлмейін десең, өлең жаз[2].
Ол Өресі биік өнерлілерді дәріптейді ақын.
Өлеңнің поэтикасы көркем, тынысы кең. Ол қалыптасқан, ақжем болған
дайын шаблондардан аулақ. Поэзия деген сөз бен ойдың қосындысы, жай ғана
бір ұйқас пен ырғақтың бірлігі емес. Поэзия – ақынның жаны, сыры, ақынның
өмірі.
Ақын өлеңді текті өлең жіне тексіз өлең деп бөледі. Осы шумақта
тыпыршып, түнімен ұйқас іздеп кеткен ақынның жанын да көреміз. Ақын
баспаның бетінің бәрін жаулап кеткен ақындарды сынап, біреуге алғы сөз
жазғызып алып, шетінен кітап жазып, көр жерді өлең қылып кеткен
ақынсымақтарды сынайды да ақын деген ардақты атты қадірлеуге үгіттейді.
Ақын өлеңге ұмтылушыларды әдебиет жолына, өнерге адал оқырманның алдындағы
жауапкершілікті сезінуге шақырады.
Оқырманның да естісі бар, ессізі бар. Оқырманның да талғамы әр
түрлі. Дегенмен, оқырман талабына, таяз талғамды кейбір тыңдаушыға лайықтап
өлеңнің қабірін кетіріп алмақ дұрыс емес.
Өнерді, поэзияны осылай оқырманның саудасына салып жіберген дұрыс
емес.
Ақын барған келесі тақырып – көре алмаушылық, өсек, күншілдікті
сынау:
Сыр айтар кезде дос таппай
Жылауға, көзге жас таппай
Бір өлең жаздым осылай
...бос жатпай – дейді[2]..
Бұл жолдардан Абайдың Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін деген
өлеңімен ортақ сарын көреміз.
Қай заманда да ақындар ақындыққа биік талап қойған, ол ізденіс үшін,
ақын жаны үшін, шабыт үшін керек те шығар.
Ақынның Жібек сезім – жүрек сөзім жыр жинағындағы бірақ өлеңдер
әуезді әндерге арқау болған. Мысалы, Қызыма, Күзгі бақ, Жібек сезім
сияқты әндер.
Бұл жинақта ақын сезімді дәріптеп, үнемі жібек сезімді баса
көрсетіп отырады. Не жазса да, сол жібек сезімге жүректі өріп жазады.
Бір қарағанда сұлу сезімнің ақыны әлеуметтік тақырыптарға да барған.
Ақынның өлеңі - оның өмірі, ол көрген-білгенін, айналасынан түйгенін өз
дүниетанымы призмасынан береді. Сезімнің ақыны әлеуметтік тақырыпқа
барғанда Абай шындықты жылатып айтпай, сөзбен сурет салып, лиризммен
сипаттайды.
Ол өлеңдерде ақынның қоғамдық идеалы, эстетикалық, моральдық
ұстанымдары бар. Ақынның талғамы бар. Ақынның талабы бар. Өзінның Мені
бар.
Ақын жақсылық пен жамандықтың өмірде қатар келетінін айтып, бұл
өмірде жай да, дау да көп екенін оқырманына ескертеді.
Әрине, біз оны бірінші кезекте мықты лирик ақын ретінде танимыз.
Дегенмен, қазіргі қазақ әдебиетіне, қазақ поэзиясына тән бір ерекшелік –
лириканың эпикамен егіз өрілуінде.
Мұндай жаңашылдық Қ.Сарин поэзиясынан да байқалады. Оның поэзиясында
нәзік лиризм, кең құлашты эпикамен қатар өріліп жатады, осылайша ақынның
қарымын танытады.
Ақынның стильдік ерекшелігі – көңіл –күй лирикасы екінші ретке
қалдырылып, оның орнына авторлық толғам, баяндау бірінші кезекке шығады.
Ақын поэзиясында бақылаушы қызметін атқаратындай. Ол осы тұста өзінің
шеберлігін көрсетіп, барлаушы, қадағалаушы қызметіне кетеді.
Мен сүйсем өлеңін алайық. Ақынның сүюі еркеше. Ол сүйсе – сырын
сездірмей сүйеді, еш жанды елемей бір ақ рет сүйеді, ұнатып сүйеді және өзі
де ұнап сүйеді. Назар аударыңызшы, өзі де ұнап сүйеді. Сүю бір жақты
емес, екі жақты.
Ол сүйсе – жүректі қинамай, мәңгілікке сүйеді, бүкіл адамзатқа
шексіз бақыт сұрап сүйеді, есі кетіп, ес-түсітен айрылып, сағыныштың
азабына шыдап сүйеді. Ол сүйсе – сезімді сатпай, сабырын сынып сүйеді,
бүрегі бар адамның жүрегін жылатып, өзі де жылап сүйеді.
Ақынның сезім сырларын тербететін тағы бір өлеңі Екеуіміз деп
аталады:
Сіре, екеуіміз екі бөлек адамбыз,
Саған көктем ұнайды.
Маған – күз, -
деп басталатын өлеңде сезімнің құдыреті екі бөлек адамды да сүйгізіп
қоятынын, антқа берік етіп қоятынын жырлайды. Ақын бұл үшін ешкімді
жазғырудан аулақ.
Тек жазығы – антқа адалдығы. Ақында ерік жоқ, қолда бары – тек күйіп-
жану. Көктем пен күзді жаз бөліп тұрғандай, ақын мен оның сүйіктісін қақ
бөліп тұрған бір алшақтық бар. Бұл – жанып өшкен сәуле сияқты жазмыш болар
деп түйеді ақын.
Бәра алдамшы. Жүрек баяғыда көніп қойған. Бірақ... Ар қарсы. Тіпті
ақыл да қостамайды. Олар қамшы болып көзге тиеді. Ақын жаны жаралы. Ол жаза
да алмайды, оның нәзік қауырсыны отқа қарыған қара түнде. Бірақ ол үшін
ақын ешкімді жазғырмайды.
Келесі бір көктем туралы өлеңі диалогқа құрылған. Оның қаһармандары
– жүрек, жаңбыр. сезім, жол, ақыл. Ақын мәңгілікке, келмеске кеткен
көктемін жоқтап жылап өткен жаңбырмен, ғашық болған сезіммен, көп адасқан
жолымен, өтірік жылап жалығып кеткен жүрегімен сырласады.
Ақын жаны алып ұшқан сезімнің сарсаңында жүреді үнемі. Ол шарт ұрып
жалғаннан өз шындығын іздейді, шабытын шақырады, шабыттандыратын құбылысқа
үйір, жаны жақын болады.
Ия, ақынның жанын түсіну үшін тек ақын болып туу керек. Себебі,
жолдан ақын болмайды.
Ақын болып туу керек. Ақынның жаны нәзік, қиялы ұшқыр, қанаты кең,
көңілі аспанда жүреді. Ақын жаны жылауға да, мұңға да жақын, ақын қуанса,
жүрегі жарылып қуанады, ақын жыласа көкірегі қарс айрылып, бар дүниеден баз
кешіп жылайды. Ойтпесе, ақын бола ма?
Ақын мұңға батса, тұңғиыққа кетіп қалады, ақын қуанса аспанда ұшып
кетеді.
Ақынның ақын болуы үшін тереңдік керек. Ал тереңдікті түсіну үшін де
тереңдік керек, нәзіктікті түсіну үшін нәзіктік керек. Ақын жақсы көрсе
бүкіл әлемді құшағына ала отырып жақсы көреді, ақын жек көрсе, қара түндей
түнек болып жек көреді. Ақын жерісі, көрместей болып жериді. Ақын ұнатса
мәгілікке созылады бұл ұнаты.
Қалқаман Сарин өлеңдерінен осындай толғам түсінеміз. Оның өлеңін
түсіну үшін нәзік жүрек, жібек сезім керек. Оның әлеміне енуіңіз керек.
Онымен бірге жылап, онымен бірге қуану керек.
Түн өлеңін оқиық.
Түн.
Астана.
Жауып тұр жаңбыр баяу, -
деп басталатын өлеңде табиғат тағы да махабатпен астасады.
Ақынның көңілінде қаяу бар. Ол ұйқысыз. Ояу. Оның жанын сағыныш
жаулап алған. Сабырын жоғалтып алған. Ғашығына бір қарауды өтінеді. Себебі,
көңілдің сырын көз ғана айта алады.
Кімге?
Қашан?
Неліктен?
Неге?
Қайда?
Сансыз сұрақ батырып терең ойға.
Үгітіліп үміттің қабырғасы.
Үрей сіңіп барады өне-бойға.
Ия, бойға үрей сіңіп барады. Бірақ ақын оған үйренген, бойы үйренген.
Керең айға да мұң шаққаннан пайда жоқ. Ол сені айтқызбай түмінбейді ғой.Сен
сол үшін абайла деп аяқтайды ақын жырды.
Келесі өлең ерекше. Ол Мағжан Жұмабаевты, орыс символистерін, ХХ
ғасыр басындағы әдебиетті еске салады. Жалын деп аталатын жырды екінші
аты да осыған сай Константин Бальмонт қойылған:
Жоқ.
Тезірек кет.
Жоқ енді ғұмыр құны.
Осылай басталған өлеңдегі махаббат Мағжанша жырланғандай. Яғни, жақсы
көру, өкісіп өлу – міне, махаббат деген осы. Нағыз махаббат, сұлу махаббат
осы.
Мұндағы ақын сүйсе, бір ақ сәтке сүйеді. Одан кейін алыстап кете
бармақ. Ол кенкен соң қаласың, күнің сөніп, басыңа қара бұлт ойнап.
Сүймеймін.
Аяймын.
Көңілде алаң да көп.
Сезімді күйретемін бе деп қорқады. Ғашығына Қаш дейді. Себебі, оған
өзін сүйетін адамды табу керек. Өзіне ғашы қылып алудан қорқады.
Ары қарай былай дейді:
Қауіптімін,
Мезгімін көктемі жоқ.
Сол себепті аруға жылынамын деп құшағыма кіріп кетіп, жанып кетесің
деп ескертеді.
Ақын кей кейде бүкіл дүниені тәрк ете салуы мүмкін. Ақын кейде ақ
жарылып мойындап, мойынсұнуы мүмкін.
Мойындау өлеңіне үңілейік.
Ол аспанға қарап өзінің қанаты жоқ екенін, өзінің шымшық құрлы құны
жоқ екендігін мойындайды.
Жаңбыр аспанның да жылайтынын ескертсе, таңдыр патшаның да тақтан
құлайтынын ескертті.
Тағатымның,
Төзімімнің жоқтығын,
Таулар салды ойыма.
Ары қарай өзінің таудай күнә арқалаған дертті екендігін айтады.
О дүние ар сотының бар екенін еске салды дейді ақын. Қандай ауыр,
қандай терең сөздер!
Тәңірі ғұмырының әр сатын таразылап еске салады.
Қара жер ақынның сабырының, салмағының жоқтығын еске салды. Ақынды
тәубесіне түсірген де де қара жер. Сол қара түбі ырыс болмайды да. Оны да
еске салған қара көр. Тәні болса, түбінде бір уыс топыраққа айналатынын
еске салды.
Теңіз көлдің
Тереңдігін,
Тулаған
Толқын салды есіме.
Махаббаттың жоқтығын да еске алады ақын. Оны шаттығын мұңға беріліп,
махаббат өліп, жабырқап отырған жалғыз ару ескертті.
Ал сатқындық шын достың өмірде жоқ екенін еске алған ақын өмірде бәрі
бекер, бәрі бекер жеп аяқтайды кезеңті шумақты. Себебі, сенім мықты емес,
серт мығым емес.
Аппақ қарға қарап ақиқаттың жоқтығын еске түсіреді. Осылайша, бүкіл
өмірін парақтап көз алдына келтіріп, өзегін өртейді.
Осылай ақын жаны бүкіл әлеммен арпалыста. Ақынға осындай аласапыран
сәттер керек те шығар...
Бүл өлең Қалқаман Саринді жаңа бір қырынан танытты. Өлеңдері нәзік
лиризмнен тұратын ақыннан махаббат пен сүйіспеншілік, нәзік мұң күткен
оқырман осындай налу, терең бір ойға батыратын жолдарды оқиды. Ойға
батырады. Ойландырады.
Ақынның жан-жақтылығы да осында. Жай ойға батырмайды. Философиялық
терең ойға батырады. Өмірден тәрк еткізердей, бәрінен баз кештірердей
ойландырады. Өмірдің мәнін, бұл дүниенің құнын ойландырады.
Кім дос?
Кім қас?
Кім дұшпан?
Кім бауыр?
Кім жат?
Кім жанашыр?
Махаббат бар ма?
Осы бір ләззаттың, рахаттың артында не жатыр?
Бүгіл гүл-гүл жайнаған көңілің ертең жер болмасына кім кепіл?
Бүгін аспанда асқақтап жүрген рухтың ертең тапталмасына кім кепіл?
Бүгінгі тақта отырған ақ патша ертең қара жердің қойнына кіретініні
де рас. Бүгінгі алып-ұшқан махаббаттың ертеңгі күні өлетіні де бар. Рас,
бәрінің бекер екені рас.
Тәубеге түсіретін, ойландырып отырып қынжылдатын, бүкіл әлемнің,
бүкіл өмірдің уақытша екендігін, жалған екендігін еске салатын өлең. Ия,
Қалқаман ақын осындай.
Біздің жерелсіміздің, біздің ғасырлас замандасымыздың сиясы кеппеген
өлеңдері де көп. Оны әлеуметтік желілерден де оқып тұрамыз. Көзі қарақты
оқырман сүйікті ақынының әр өлеңін асыға күтеді. Себебі, Қалқаман Сариннің
өлеңдері жандырады, өртейді, дем алдырады, тыныштандырады, қайтадан от
сылайды.
Ал кей өлеңдері ой салады. Солардың бірі Әлеуметтік желідегі
парақшы өлеңі. Бұл өлеңде бүгінгі күннің шындығы бар. Ақынның әлеуметтік
желісі қандай?
Ол мынадай:
- тосыннан бақыт беретіндей;
- уақытты тонап жатады;
- әлеуметтік алдайды;
- көпке сені бақытты адам етіп көрсететі, бірақ сенің бір басыңа
жететіндей қайғың бар;
- шетелде айлап дем аласың, бірақк едейге көмек бере алмайсың,
себебі сені парақшаң бай етіп көрсетеді;
- жас қылып көрсететі парақшаң;
- сені ойлы етіп көрсетеді;
- намысшыл етіп көрсетеді;
- ару ардан аттамау керек деп ақыл айтқызады;
- ер серттен тайқымау керек деп ақыл айтқызады;
- сені тақуа қылып көрсетеді;
- жұма сайын құдайға құлшылық ететіндей көрсетеді;
- мінезді қолдан жасайды;
- тағдырды қолдан жасайды;
- езді батыр етіп көрсетеді;
- адасқанға ақылшы етіп көрсетеді;
- біртуар етіп көрсетеді;
- данышпан етіп көрсетеді;
- шешен қылып көрсетеді;
- көсем болып көрсетеді.
Осылайша, ақынның түсінігіндегі әлеуметтік парақша – ұлы өтірік,
бүгінгі күнгі бүкіл әлемдегі ұлы өтірік.
2 Ақын поэзиясының өзіндік қолтаңбасы
2.1 Қалқаман Сарин – нәзік жанды лирик
Ақын лирикасынан батыс және орыс әдебиетінің классикалық үлгілерінің
қолтаңбасын көреміз:
Жағадан ап мың батпан мұң,
Жау да көрдің, дау та көрдің.
Артынан қол бұлғап қалдың,
Арғы бетке ауған елдің.
Ақын, осылайша алаштық рухта өз елін дәріптесе, шығармашылық шыңын
басқа елдердің дәстүрінен де табады.
Ақынның жырлары тереңдікті қажат етеді. Оның поэзиясына енген сайын,
шыңырауға түсе бересіз.
Қалқаман Сарин қазақ әдебиетінде пейзаждың орнын тағы бір деңгейге
көтеріп кетті. Ол туған жер табиғатын пейзаж арқылы көрсетіп, жаңа ұйқастар
мен көркемдік құбылыстарды көрсете алды. Ақынның пейзаждық лирикасы да өз
оқырмандарын табуда. Оның пейзаждық әлемі қазіргі поэзиядағы орнын, ақынның
өзгеше бір феномен екенін көрсетеді. Оның пейзажы неолирканың ұтымды
тұстарын көрсетіп, интерұлттық мәнерді байқатады.
Пейзаж-кескіндеменің салыстырмалы түрде жаңа жанры. Ғасырлар бойы
табиғат бейнелері кейіпкерлердің өмір сүру ортасының бейнесі, белгішелердің
безендірілуі, кейінірек жанрлық сюжеттер мен портреттердің көріністері
ретінде салынған.
Бірте-бірте, ғылыми-эксперименттік білім сызықтық және әуе тұрғысынан
дамыған сайын, хиароскуро, пропорционалдылық, жалпы композиция, түс, кескін
рельефі, табиғи түрлер алдымен сюжеттік композицияның тең мүшесі болды,
содан кейін кескіннің орталық тақырыбына айналды.
Ұзақ уақыт бойы пейзаждар жалпыланған, құрастырылған,
идеализацияланған түрлер болды. Суретшінің пейзаждың мағынасын түсінудегі
маңызды жетістігі белгілі бір аймақтың бейнесі болды (Женева көлі, Конрад
Витц).
Ғасырдың еуропалық шеберлерінің пейзажы ландшафт туралы идеалды
эстетикалық идеялардың ажырамас үлгісі болып табылады; импрессионисттер мен
пост-импрессионистердің жұмыстары XIX ғасырға дейін ландшафт жанрының
ерекше дамуының шарықтау шегі болды.ғасырдың соңы.
Пейзаждық кескіндеменің шыңы XIX ғасырдағы құбырлы бояуларды өндіру
әдісі болып табылатын пленэр пейзажының дамуымен сипатталды. Бұл мотивтерді
таңдауды едәуір байытып, өнерді көрерменге жақындатты, жасаушыға кескіндеме
жұмысында өзінің эмоционалды әсерлерін көрсетуге мүмкіндік берді.
Еуропа тарихында, атап айтқанда академизм үстемдік еткен кезеңде
пейзаж кескіндеменің" екінші " жанрына жататын. Алайда, Шығыс дәстүрінде
пейзаж VI ғ. бұл ғасырдың басынан бастап дәстүрдің бөлігі болды, кем
дегенде тоғызыншы. бұл ғасырдың басынан бастап Орталық жанрлардың бірі.
Қазір, әсіресе импрессионисттердің арқасында (сөзсіз жетекші ландшафт
басымдығы) бұл бағыт өнер сүйер қауым арасында үнемі қызығушылық танытатын
көптеген суретшілердің жұмысын ұсынады.
Ақын қалам тербеген енді бір сыршыл тақырып – мәңгілік махаббат. Рас,
Қалқаман ақынға дейін махаббатты талай ақын жырлаған. Тіпті, қазақ
әдебиетінде махаббат тақырыбының өзінжік бастауы бар десе де болады.
Махаббаттың мөлдірі қазақтың ауыз әдебиетінже жатыр. Ол – Қозы мен Баян,
Қыз Жібек пен Төлеген,Сал сал – Зарқұм туралы қисса дастандар.
Махаббат ежелгі дәуір әдебиетінде де бар. Түркідердің әдебиетінен
көрініс таппайтын сезімнің құдыреті қазақ әдебиетіне, түркілердің
әдебиетіне Алтын Орда дәуірінде келеді. Оған дәлел – шығысық сарындағы
Жүсіп пен Зылиха, Құтып пен Шырын туралы дастандар.
Жазба әдебиетінде махаббат лирикасының ерекше бір көрінісін
А.Құнанбайұлы поэзиясынан көреміз. Абайдың махаббаты – сабырлы,с
алқынқанды, табиғатпен астасқан махаббат.
Өртті, улы махаббатты біз М.Жұмабаевтан көреміз.
Ал Қалқаман Сариннің махаббаты қандай? Енді осы мәселеге тоқталайық.
Ақын Ән сияқты әуезді өлең атты жырында өлеңінде Арқаның керім
кешінде кездескен сұлуды сөз етеді. Нәзік жанды ақын сұлуды көргенде
сезімінің дір ете қалғанын жасыра алмайды. Ары қарай ауыз әдебиеті
дәстүрінде қыздың беліне дейін бұралып тұрған бұрымына көз салады. Ал одан
кейінгі кезде махаббатты Абай сияқты табиғатпен қатар өріп, күннің
батқанын, ай мен жұлдыздардың жымыңдауын әсерлі сурет арқылы береді.
Ақынның сезімі ары қарай сұлу аймен, жымыңдаған жұлдыздармен қатар
өріледі. Оның қайғысы енді батқан күнмен қатар көміліп қалады. Сол сәт
қана. Одан кейін ақын ғашығымен қоштасып тұрып, өзінің сұлуды ұмытуға тиіс
екендігін ескертеді. Ал сағынса ше? Сағынуға болады. Сағыну керек ол.
Қыздың сипаты да ерек. Көзі көлдей тұнық, ондағы мұң жазықсыз. Ал
қоштасқанда көзі мұңнан моншақ төгіп тұрды.
Осы түн Қалқаман Сарин өлеңдеріндегі махаббат символы сияқты. Өлеңнің
өн бойы нәкіз сезімге, лиризмге құралған.
Көлдей тұнық көзіңмен қызықтырдың,
Жүрді сонда жазықсыз жүзіп бір мұң.
Қоштасар сәт келгенде қимай мені
Мөп-мөлдір мұңнан моншақ үзіп тұрдың.
...Ұмыттым.
Бәрі-бір ұмытылды.
Жаныма махаббаттың мұңы тұнды.
Қураған жапырақтай жалған сезім.
Алсам да алақанға үгітілді.
Кездестік қоштасқалы...
Күз. Кешкілік.
Мұңлы әуен тұрды алыстан бізге естіліп.
Шақырып кездесуге сонда сені
Кеттім ау жалғыздықпен жүздестіріп, - дейді ақын Кездестік
қоштасқалы өлеңінде.
Нағыз лирикалық шығарма сурет, құтты бір көрініс сияқты болады.
Әдебиет сол картинаны тудырмайды. Сол суретті тудыратын біздің сезіміміз.
Ал сол сезімді әдеби шығармадан алған ләззат тудырады. Қаншалықты сурет
анық, нақты, жанды болса, ол соншалықты ақынның немесе жазушының құдыретін
көрсетеді.
Образ әдебиеттің басты құралы. Ол көркем шығарманы тудыратын
жазушының басты құралы. Лирикалық образ көркем шығармадағы суретк ежан
бітіреді. Ақынның поэтикалық қуаты осы образды лирикалық нәзік сезіммен
бере алуында. Сол себептен де ақынның жырлары әнге сұранып тұратын болар.
Мына бір өлең жолдарына мән берейік:
Күн көзінен күрең бұлт үлкіп қашып,
Жер көктемге өлердей ынтық, ғашық.
Кәрі қыстың кеткісі келмегендей,
Бір аяғын барады сылтып басып.
Тұнып тұрған сурет, жанды бейне. Көз алдыңызға көктемге мойынсұнған
кәрі қыстың бейнесі келеді.
Ақын махаббат тақырыбын да нәзік лиризмге таңып береді. Сұлудың
суретін, оның нәзік сезімін Абайға тән тереңдікпен, Мағжанға тән
нәзіктікпен жеткізеді.
Көзді арбаған сағым ғұмыр кешіппін,
Көңілімі алды тағы көшіп мұң.
Бақытты етем деп жүргенде өзіңді,
Бақытсыз боп қалғанымды кеш ұқтым.
Бұйырмаған, бағынбаған асау бақ,
Жанарымда тұрды-дағы жасаурап,
Кетті үзіліп.
Сағынышқа айналды.
Сағыныштың мұңы тәтті қашанда –ақ.
Ақын өлеңдерінің алтын қазығы – туған жер, өскен өлкесіне арналған
шығармалар. Бұл өлеңдерден асқақ ақынның Астанада жүрсе де алақандай
ауылын, оның тұрмыс-тіршілігін аңсайтынын, анасының алақанын сағынатынын
байқайсыз.
Ақын Қарауылда қалған қара шалының тектіліктің белгісі екенін айтып,
дәл сол қара шалдың мекені Қара шаңырақты құрмет тұтады. Бірақ ақынды
қындылтатын жаят та бар. Ол сол қара шаңырақ орналасқан Қарауылдың аппақ
арына қара күйе болып жағылған қара ниетті қоғамды даттайды.
Қойлы ауыл, коңыр өлке, аттылы қыр,
Сағынған дала жүрек қақты дүбір.
Уланып үнсіз ғана өтті-ау сенде,
Уыздай уылжыған тәтті ғұмыр.
Семей полигоны жабылғанына ондаған жылдар өтсе де, халық оның
зардабын әлі тартуда. 1963 жылы жарылыс нәтижесінде көл пайда болған. Ол
көлде 20 тонна қалдық бар. Ол ядролық сынақтың жарылысы нәтижесінде пайда
болды.
Семей полигонындағы соңғы ядролық жарылыстан отыз жыл өтті, бірақ
сынақтардың қараңғы мұрасы жақын маңдағы ауылдар мен қалалардың тұрғындарын
қудалауды жалғастыруда. Төртінші буын кеңестік атом энергиясы үшін зардап
шегуді жалғастыруда.
Ақынды қынжылтатын осы жайт.
2.2 Қалқаман Сарин поэзиясының стильдік ерекшелігі
Қазақ әдебиетінің алыбы Абай айтқанда, өлеңге әркім-ақ таласады.
Ақынның да ақыны бар. Ақын көп, бірақ солардың ішінен суырылып шығып, өз
ортасында бөлек бағаланып, тарихта өлеңдері сақталатындары аз. Солардың
бірі Қалқаман Сарин деуге болады.
Ақын поэзиясы туралы пікірлерге тоқталайық.
Өлеңдерінде мұң тұнып тұр. Өзім де мұңды жаза-жаза шаршағаннан ба,
оқырманның жүрегін қуаныш үлпіліге бөлейтін шуағы молдау өлеңдер жазған
дұрыс болар деп едім, Қалқаман үнде йқоймады. Біреу пікір айтты деп жалма-
жан жазған – сызғандарын қайта қарап, кеңес үкіметінің тұсындағы цензурадан
өткізердей әлек-шәлегі шығатындар болады. Ондайлар өзіндік мені жоқ
әйтеуір газет-журналға жариялаудың немесе кітап шығарудың амалын
іздейтіндер деп ойлаймын[3, 12б.]
Ақынның Арманымның бейнесі атты тұңғыш кітабы туралы сыншылардың
пікірі жоғары. Зерттеушілер алғашқы жинақтың-ақ еліктеуден туған жас
ақынның өлең жолдары емес, шеберліктен туған шығармалар екендігін ескеріп,
жоғары баға берген.Бұл жинағы Алланың бары ақиқат деген топтама
өлеңдермен басталады.
Кітаптың Сағынтар жалғыз мекен жер бетінде деп аталып, туған жеріне
арналған.
Шыр айналған дүние-ай, тағдырлы ұршық деген тарауда көңіл-күй
лирикасы табиғатпен астасады.
Махаббат машақаты Сағынып сен де жүрсің бе деген төртінші бөлімге
арқау болған.
Бесінші бөлім арнау өлеңдерге арналған.
Осы тырнақалды жинақты оқып-а Қалқаман Сариннің қолтаңбасын айыра
аламыз, ақынның қазіргі поэзиядағы орнын бағамдап бере аламыз. Ол жас
болса да, өз қатарлас ақындарды батыл сынауға бара алған. Баспаның бетінің
бәрі ақындарға толып кеткенін, өлең жазғандардың барлығы ақын болып
кеткенін, ал қалғаны ғана оқырман екенін сынай айтады. Бұл оның поэзияға
деген тәкаппарлығы, үлкне талғамы.
Өлең бар жерде шабыт болу керек. Шын шабыт қана ақынның поэзиясын
шарықтата алады. Өлең сылдыраған сұл сөз емес, онда ой болу керек, онда
ақынның жаны болу керек. Ақын өлеңдерін осындай шабыт мен тереңдіктің
нәтижесі деп білеміз:
Өкінбен оған, өкінбен,
Арманға жеткен жан бар ма?
Жұлдыздарды еміп жетілгшен,
Жырларым жетер таңдарға!
Жан мұңын достым көтердім,
Таңдырын адам таңдай ма?
Жазмышты жазып өтермін,
Жазылып қойған маңдайға.
Қалқаман Сарин өлеңдерін оқи отырып, бірге қуанасыз, берге қиналасыз.
Ақын жырлары қаншалықты қараапйым болса, ол соншалықты халыққа жақын.
Ақынның басты қасиеті – байқағыштық пен сезімтелдіқпен қоса неғұрлым
халыққа жақындығы, қарапайымдығы. Қалқаман ақын осы үдеден шыға білген. Осы
қарапайымдылығымен ақын тереңдікті бере алған.
Нәзік сезімді ақынның жырлауындағы табиғат сезім көрінісімен астасып,
туған жерге деген махаббат сұлу суретке ұласады.
Мысалы:
Арқаның ақ самалы есіп,
Жаз дәурен келді бақшама көшіп.
Мөлдір бұлақтар шолпысын тағып,
Балғын құрақтар сәт санап өсіп.
Осы өлеңді оқығанда жанның нәзік сезімдерін қозғайтын сұлу сурет
келеді көз алдыңызға. Абайдың жерінен өніп шыққан ақын Абай тәріздес
махаббат пен табиғатты егіз өреді өлеңдерінде.
Өмірге өлердей құштар ақынның көңілі пәк, шынайы, таза. Бұл оның өлең
жолдарынан үзіліп тұрады. Күзге арналған бір өлеңінде күзді сары түсті
сағыныштан жаралған моншаққа теңеп, сол күздің құшағындағы қыздың
кірпіктерінің қыздың көзін жасырып тұрғанын айтып, махаббат пен табиғатты
егіз етіп қояды.
Келесі бір өлеңінде ай түнді арқалап келсе, күннің көз қанталап
тұр, қызарып жатқан күн кірпігін әрең жабады, әлем жарықпен үнсіз
қоштасады, жұлдызды аспан айды жанарына сыйдырып алады немесе аппақ
арман айға ұқсап туады, жадыраған жаздың күйі осал, күз жүдеу, күздің
жыры алтын сиялы қаламмен жазылады. Нағыз майлы бояумен салынған сурет.
Оның өлеңдерінде тұйық сыр тұңғиықтан қашалады, ақынның таудай
мұңын көтере алмаған қара түннің шашы ағарып кетеді. Дәл осы жолдар
ақынның қаламының стилін өзгешелеп береді, тұңғиық көңіл, нәзік сыр
лиризммен ұштасып жатыр.
Оның айтуынша, ақын тынсым түннен ғана тағат табады. Ақынның қиялы
болса, аспанда ұшып жүреді. Ақын мінезі аспанға ұқсайды, ол биіктікті
сүйеді, ақын мінезі де аспанда жұлдыздармен жарасып ұшып жүреді. Ия,
ақынның өзі өлеңдерінде осылай жазады. Ақын көңілін, ақын шаттығын, ақынның
жанын бұдан артық беруге бола ма?!
Осы жерде классик ақын Тұманбай Молдағалиевтің өлеңім арқылы аспанда
ұшіп жүремін деген сөздері еске келеді.
Поэзия – жүректің сөзі, ол бір жүректен ақын жүрегінен шығып, бұйығып
жатқан жүз жүректі аятады. Жүз жүрек оянса, ол – ақынның шеберлігі. Міне,
Қалқаман Сарин осы үдеден шыға білген.
3 Ұлттық рух және оның әдебиеттегі көрінісі
3.1 Ұлттық рух ұғымының мәні
Жалпы бүкіл әлемдік ой-пікірдің тарихында рух мәселесі өте ертеден
көтеріліп келе жатқан мәселе. Бұл тақырыпты көне грек ойшылдарынан бастап
орта ғасырлар ойшылдары көтеріп, дінмен байланыстырады.
Ұлттық рух – тарих пен философиядағы басты ұғымдардың бірі. "Рух"
ұғымы философияның негізгі ұғымдарының бірі болып табылады. Атап айтқанда,
еуропалық өркениеттің басында, ежелгі Греция мен Римде (тарихшылар,
философтар) ойшылдар жеке тұлғалардың (Теофраст "кейіпкерлер") және ежелгі
Ойкуменнің (Геродот "тарих") еңбектерінде айырмашылықтарды байқады,
шығармада талданған этнографиялық білімнің үзінділері антика ойшылдарының
еңбектерінде кездеседі. Олар кімдер?
Олар:
- Гиппократ;
- Платон;
- Аристотель;
- Тацит;
- Плинийдің еңбектері туралы айтып отырмыз.
Жалпы рух туралы мәселенің алғашқы көтерілуі дінмен байланысты дедік
жоғарыда. Себебі, теологтар мен материалистердің, иделистердің қоямын
бірінші сұрағының өзі Ру бірінші пайда болды ма, әлде материя пайда болды
ма? дегеннің аясына келіп саяды ғой.
Халықтың ұлттық патриотизміне нұқсан келе бастағанда ұлттық сахнаға
шығады. Себебі, халық осы рухтан нәр алып, ертеңгі күніне күш-қуат жинайды.
Дәл осы рух қаншама батырларды ерлікке сүйреген, қаншама боздақтарды елі
мен жері үшін жанын қиюға итермалеген. Дәл осы рух көне түркілерді бодан
болмау үшін табғачтарға қарсы шығуға итермелеген.
Дәл осы рухтың жігерлендіруімен біздің ата-бабаларымыз ғұндар Ұлы Рим
империясының есігін қаққан.
Дәл осы рух бірігіп мемелкет болып өмір сүруге итермелеп, наймандар
мен Керейлер, Қыпшақтар мен Үйсіндердің мемлекетін құрғызған. Дәл осы рух
Отырарды алты ай қорғатып, монғолдарға қасық қаны қалғанша берілмеуге баяр
болған халықты қолдаған.
Дәл осы рух қазақты қазақ етіп, Жәнібек пен Керейдің Алтын Ордадан
іргесін сөгіп, жаңа, тәуелсіз ел болуға итермелеген.
Дәл осы рух көшпелі өзбектерден, Әбілхайыр хандығынан, шайбанидтерден
елді, хандықты қорғап, бүтіндікке жақыруға түрткі болғаны рас.
Дәл осы рух қазақты тентіретпей, жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста
табандылық танытуға щақырған.
Дәо осы ұлттық рух үш жүздің баласын Абылайдың алдына жүгіндіріп
әкеліп, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаруға шақырған.
Дәл осы рух орысқа бодан болғанда талай батырлардың ішін қан
жылатқан.
Дәл осы рух Абай болып көңіретіп, Ыбырай болып білім іздеп
аласұртқан.
Осы ұлттық рух қазақ зиялыларының түркілік рухта бірігіп, орыстан
іргесін аулақ салып, қазақтың алаш туы астында жиналуына мұрындық болған
еді.
Дәл осы рух желтоқсанда талай боздақты алаңға шығарып, тәуелсіздік
үшін жан қиюға итермелеген.
Оның көрінісі әдебиет пен мәдениетте жатыр.
Тарихқа сүйенсек, он жетінші ғасырдан бастап практикалық
дипломатияда ұлттық мінез-құлық, дүниетанымды салыстыра бастаған. Бұл
кейінірек ұлттық рух терминінің қалыпатасуына негіз болды. Оның негізін
қалаған әлемдік пәлсапашыл ой-пікірлердің белді өкілдері, француз
ағартушылары Боссюэ мен Вольтер және Монтескье болды[4].
1765 жылы дәл осы Монтескьенің әсерімен неміс ойшылы Фридрих Карл
фон Мозер неміс халқының ұлттық рухы туралы еңбек жариялады. Бұл өз кезінде
үлкен дау, пікірталастар тудырған туынды болды. Философтардың пікірінше,
ұлттық рухта, бір жағынан, ағартушылық дамиды, екінші жағынан, романтиз мен
иррационализм дамиды. Бұл ілім жекелеген халықтарды жеке алып қарап, оның
рухани тұрмысына кері есер етті.
Жалпы, ұлттық рух ұлт пайда болғаннан бері келе жатқан ұғым. Халық
болса, оның ұлттық рухы болады. Бірақ оның қандай деңгейде болады бұл,
әрине, ойландырады.
Орта ғасырлардағы неміс романтизмінде де ұлттық рух ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz