Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату нормасының мақсаты мен міндеттері және оның қылмыстық құқықтағы орны
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері және оларды қолдану
ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мазмұны
Кіріспе 5
1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық 7
жауаптылықтан босатудың түсінігі, сипаттамасы мен ерекшеліктері
1.1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан 7
босатудың түсінігі
1.2 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан 12
босату нормасының мақсаты мен міндеттері және оның қылмыстық
құқықтағы орны
1.3 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық 15
жауаптылықтан босату нормасын қолдануда азаматтардың
конституциялық құқықтарының сақталуы
2 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық 24
жауаптылықтан босатудың негіздері және оларды қолдану ерекшеліктері
2.1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан 24
босату нормасының негіздері
2.2 Жасалынған қылмыс онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс 32
санатына жату ерекшеліктілігі
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 46
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өз алдына мемлекет болып
тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін, егемендігіне, азаматтардың өмірі мен
бостандықтарына тірек болатын, өзінің барша құқықтыққ негіздерін қайта құру
қажеттілігі туды. Осы бағытта қыруар жұмыстар атқарылды. Мемлекетті
басқару, экономика, әлеуметтік саяси өмір, мәдениет, құқықтық тәртіпті
сақтау, елді зорғау, сыртқы саясат қатынастарын реттейтін көптеген заңдар
мен жарлықтар қабылданып жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстық-құқықтық саясат, халықаралық
нормаларға сәйкестендіріліп, екі векторлы бағытқа ие болды. Атап айтқанда,
олардың алғашқысы аса ауыр қылмыс жасағаны үшін өмір бойына бас
бостандығынан айыру түріндегі жауапкершілікті күшейту, екіншісі қоғамға
үлкен қауіп төндірмейтін қылмыстар үшін жазаны жеңілдету және
сотталғандарға қатысты қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жаза түрлерін
көбейту. Соңғы жылдары бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны қолдану
барынша қысқартылды. Оның орнына сотталған адамды қоғамнан оқшаулауды
көздемейтін балама жаза мен қылмыстық жауаптылықтан босату жиі қолданылуда.
Қазақстан Республикасы Соттарының 3-ші съезіндегі баяндамасынан біз
қылмыстық құқықтың негізгі бағыттары, жалпы қылмыстық қудалауға тоқтам
салып қылмыстық құқықтағы жазалардың бас бостандығынан айыру түрлеріне
баламалы бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерімен
алмастырып, қажет болған жағдайда қылмыс жасаған адамға жаза тағайындамау,
мүмкіндігінше оларды қылмыстық жауаптылықтан да босату қажет екендігін
түсінеміз [2,б.2].
Қазақстан Республикасының қылмыстық-құқықтық саясат тұжырымдасына сай
қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретінде
адам құқықтары мен бостандықтарының басым екендігін және ажырамастығын тану
негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық-құқықтың негізгі қағидаларын
бұлжытпай сақтай отырып жүргізілуі тиіс екендігі тұжырымдама талаптарының
бірі болып танылады [3,б.18-19].
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеті. Дипломдық зерттеудің басты
мақсаты болып, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасының теориялық және практикалық мәселесін
кешенді түрде зерттеу, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасын жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау,
зерттеліп отырған мәселеге байланысты қылмыстық заңды теориялық және
тәжірибелік тұрғыда қолданудың бірегей жолын іздестіріп, оны одан әрі
дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету болып табылады. Көрсетілген
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылады:
- жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының мағынасын ашып түсінік беру және оның мақсаты мен міндетін,
қылмыстық құқықта атқаратын рөлін айқындау;
- жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының іс-тәжірибеде қолданылу механизміне талдау жасай отырып,
кездесетін олқылықтар мен өзекті мәселелерді анықтап оларды шешу жолын
қарастыру;
- алыс, жақын шет елдер қылмыстық құқығында орын алып отырған
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қалай қарастырылған және олардың өзара айырмашылығын салыстыра
отырып, талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдануда
қылмыстық іс жүргізу процесіне қатысушылар мен басқа да тұлғалардың
Конституциялық құқықтарының қорғалуына баға беру; зерттеліп отырған
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасы бойынша қорытынды жасап, аталған норманы жетілдіру бағытында
ұсыныстар жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.Жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату тақырыбындағы зерттеу жұмысы, Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңына енгелі бері теориялық және іс-тәжірибелік
материалдарға негізделіп жазылған тұңғыш монографиялық зерттеу болып
табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы диссертацияда келтірілген қорытындылар мен
мысалдардың, заң нормаларын жетілдіру процессінде қолданылу мүмкіндігімен
ұштасады.
Зерттеу нәтижесі мемлекет тарапынан қылмыстылықтың алдын алу шараларын
жетілдіруге мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және
оны құрайтын алты бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың түсінігі, сипаттамасы мен ерекшеліктері
1.1Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың түсінігі
Қазақстан Республикасы халықаралық ұйымдарға мүше болуына байланысты
өзінің қылмыстық саясатын халықаралық қылмыстық саясатқа сәйкестендіру
жолына түсті. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабында
орын алып отырған Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормасы Халықаралық нормалардан алына отырып
енгізілген. Себебі, аталған норма қазіргу уақытта тек Қазақстан
Республикасында ғана емес, сол сияқты кешегі Кеңестік аумақтағы елдердің
қылмыстық құқығында кеңінен қолданылған.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату,
қылмыстық құқықта ерекше орын алып отырған институт болуына байланысты оған
талдау жасап түсінік беріп көрелік.
Жәбірленушімен татуласуын байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы қарастырылған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-
бабының атауына назар аударып жәбірленушімен деген сөзге мән беретін
болсақ, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабында
жәбірленушіні айыптау тарабына жататын тұлға ретінде түсініктеме
берілген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-
бабының 1-бөлігінде Қылмыстық процесте оған тікелей қылмыспен моральдық,
дене және мүліктік зиян келтірілді деп ұйғаруға ол жөнінде негіз бар адам
жәбірленуші болып танылады деп көрсетілген [9, б. 34]. Осындай мағынадағы
түсінікті Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1992 жылғы 24
сәуірдегі № 2 Қылмыстардан жәбірленген адамдардың құқықтары мен
міндеттерін реттейтін заңды қолдану тәжірибесі туралы Қаулысының 3-
тармағында да Қоғамға кауіпті іс-әрекеттен моральдық, дене немесе мүліктік
зиян оған тікелей келтірілген әрбір адам, қылмыс жасаған адамның
анықталғанына, оның жауапқа тартылатынына байланыссыз жәбірленуші болып,
танылады деп түсінік беріледі[10, б. 168].
Жоғарыда көрсетілгендей жәбірленуші болып тек қылмыс барысында
тікелей зиян келген адам ғана болып танылады, яғни бұл жерде заңды тұлғалар
емес тек адам ғана болатындығы айтылып отыр. Ал қылмыс барысында тікелей
зиян заңды тұлғаларға келтірілсе олардың өкілдері жәбірленуші болуы мүмін
екендігі Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-
бабының 12-тармағында Қылмыспен моральдық немесе мүліктік зиян келтірілген
заңды тұлға жәбірленуші болып танылуы мүмкін. Бұл жағдайда жәбірленушінің
құқықтары мен міндеттерін заңды тұлғаның өкілі жүзеге асырады деп
көрсеткен. Осыған толығырақ тоқталар болсақ қылмыс барысында жәбірленіп
отырған заңды тұлға жәбірленуші болып танылуы мүмкіндігі айқындалып отыр,
яғни ол жәбірленуші болуы міндетті болып танылмайды деген мағына береді.
Заңды тұлға өкілдері Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 77-бабының талабына сай азаматтық талапкер болып саналады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының негіздерінің бірі жәбірленушімен татуласуы тиіс, ал
азаматтық талапкер заң талабына сай жәбірленуші болып саналмайды,
сондықтан жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату жәбірленушісі жоқ қылмыстарға қолданылуға болмайды деуге негіз бар.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 11 шілде 2003 жылғы № 6
нормативтік қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы нормативтік қаулысының 9-тармағында Жәбірленуші жоқ
істер бойынша ҚК-нің 67- бабын қолдануға болмайды делінген [11,б.12-14].
Осыған орай толығымен тоқтала кетер жағдай, қылмыстық құқықта орын алып
отырған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасының қолданылуы тек жәбірленушісі бар қылмыстық істерге
ғана қатысы барлығы өзінің мазмұнынан белгілі болып отыр. Сондықтан,
аталған норманы қолдану барысында жәбірленген тұлғаны анықтау басты назарда
болуы екендігі шарт.
Кез келген алдын-ала тергеу әрекеттері Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 221-бабының 2-бөлігінің және 242-бабының 2-
бөлігінің талаптарына сай оқиға болған жерді тексеру мен сараптама
тағайындау қаулысынан басқалары тек қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жүзеге
асырылады. Ал қылмыс барысында тікелей зиян келген адам немесе заңды
тұлғаның заңды өкілі жәбірленуші және азаматтық талапкер болып танылуы
қажет. Қылмыс барысында тікелей зиян келген адамды немесе заңды тұлғаның
заңды өкілін жәбірленуші және азаматтық талапкер деп Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-бабының 3-бөлігі және 77-
бабының 2-бөлігі негізінде қылмыстық қудалау органдарының қаулысымен немесе
соттың ұйғарымымен танылуы қажет, яғни қылмыстық іс қозғалғаннан кейін
танылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 80-бабының
талабына сай кәмелетке толмаған немесе өзінің дене немесе психикалық
жағдайы бойынша өз құқықтары мен заңды мүдделерін өз бетінше қорғау
мүмкіндігінен айырылған жәбірленушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғау үшін іске міндетті түрде қатысуға, олардың заңды өкілдері қылмыстық
процесті жүргізуші органның қаулысы негізінде тартылуға жатады. Ал,
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасы Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-
бабының 1-бөлігі 12-тармағының талабына сай Қылмыстық ізге түсуді
болдырмайтын жағдайлар тобына енгізілген. Яғни, қылмыстық іс қозғамай
қылмыстық іс қозғаудан бас тартуға міндеттілік жүктеледі. Сонда ғана қылмыс
барысында тікелей зиян келген адамды немесе заңды тұлғаның заңды өкілін
жәбірленуші және азаматтық талапкер деп танымай жатып, оған
жәбірленушінің, азаматтық талапкердің заңда бекітілген мәртебесін,
құқыларын қалай беріп отырмыз. Осы жерде толықтыра кететін жағдай алдын-ала
тергеу барысында қылмыстық қудалау органдары немесе сот жәбірленуші
немесе ақы талапкер деп тану туралы қаулының күшін жойып оларды
жәбірленуші, ақы талапкері ретінде танудан бас тартып жататындығы
кездесетін заңдылық. Қылмыс барысында зиян кімге келді анықталып, сол адам
немесе заңды тұлғының заңды өкілі ғана жәбірленуші деп танылса қылмыстық
құқықта орын алып отырған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормасының алға қойып отырған мақсаты орындалады
деуге болады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1992 жылғы 24 сәуірдегі
№ 2 Қылмыстардан жәбірленген адамдардың құқықтары мен міндеттерін
реттейтін заңды қолдану тәжірибесі туралы қаулысының 4-тармағында
жәбірленуші, азаматтық талапкер тек қаулы (ұйғарым) шығарылғаннан кейін
ғана танылатындығы және құқықтарға ие болатындығы көрсетілген .Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулысында көрсетілген түсінік
Қазақстан Республикасының Кылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-бабымен
белгіленген. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасын қолдану барысында қабылданатын шешімдердің бірі -
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту шешімі болып танылады. Жәбірленген адам
мен заңды тұлғыны жәбірленуші ретінде танымай жатып, яғни жәбірленуші деп
тану туралы қаулы қабылдамай оған жәбірленушінің мәртебесі мен құқықтарын
беріп шешім қабылдап отырғанымыз қайшылыққа жол беріп отыр.
Заңды тұлғаның заңды өкілі болып саналатын Жәбірленуші
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатуды
қолдануда жәбірленушінің құқыларына ие болады осы жерде ол заңды тұлғаға
келген шығынды қандай мөлшерде төлеу керектігін және қылмыс жасаған адаммен
татуласуды қалай жүзеге асыруды, татуласуды өзінің ішкі сезімімен шешеді ма
немесе заңды тұлға басшысының көз қарасымен бе, әлде заңды тұлғаның жалпы
жұмысшылар жиналысының нәтижесінде өз шешімін табады ма? Осы сұраққа жауап
қылмыстық құқықта өз орнын ала алмай отыр, осының салдарынан кейбір
кемшіліктердің орын алуы ықтимал жағдай екендігі барлығымызға аян.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасындағы жәбірленуші сөзіне талдау жасай келе аталған сөз өз орнында
емес деуге толық негіз бар. Сондықтан жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасының диспозициясындағы
жәбірленушімен сөзінің орнына жәбірленген тараптан деген сөз қонымды
болар еді. Олай деу себебіміз, жәбірленуші деп тану үшін негізделген
қаулы немесе ұйғарым қабылдануы міндетті болып отыр, қаулы мен ұйғарым
қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жүзеге асырылатын процесуальдық әрекет
болып саналады, ал жәбірленген тараптан деген ұғым негізінен қылмыс
барысында жәбірленген жақты көрсетеді де ол жәбірленуші болып танылмайды.
Сондықтан жәбірленген тарап туралы қаулы немесе ұйғарым қабылдаудың
қажеттігі жоқ деп санаймыз. Сондықтан жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасын қылмыстық іс қозғап жатпай ақ
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту шешімін қабылдай беруге болады деуге толық
негіз болып отыр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабында көрсетілген
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасындағы әр бір сөзге тоқталып мағынасына талдау жасай отырып түсінік
беріп көрелік. Қылмыстық заң нормасында ауыр емес, орташа ауыр деген
сөздер қолданылған. Бұл сөздер Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 10-бабының 1, 2 және 3-бөліктеріндегі онша ауыр емес және
ауырлығы орташа деген қылмыс санаттары атауларының орнына пайдаланылып
отыр. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі заңдық норма болғандықтан
оның әр-бір сөзі мен мағынасы өзгертілмеуі тиіс, қалай айтылды солай
қабылдануы қажет. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының
1-бөлігіндегі Ауыр емес, орташа ауыр сөздері Онша ауыр емес,
ауырлығы орташа деген сөздермен және 2 бөліктегі орташа ауыр сөзі
ауырлығы орташа деген сөздермен ауыстырылуы қажет деп санаймыз. Себебі
ауыр емес сөзі қылмыс санаттарындағы ауыр қылмыстан басқа қылмыстар деп
түсінік бере отырып аса ауыр қылмыс жасаған адам Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының 1-бөлігі негізінде
жауаптылықтан босатылуға жатады дегендей мағына беріп отыр. Осы онша ауыр
емес, ауырлығы орташа деп аталатын қылмыс санаттарының атаулары
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11 шілде 2003 жылғы № 6 нормативтік
қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот практикасы туралы
Нормативтік қаулысында да кішігірім, орташа ауырлықтағы деп көрсетіліп,
дұрыс аталмай отыр. Сондықтан, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11
шілде 2003 жылғы № 6 нормативтік қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар
енгізілген Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы Нормативтік қаулысындағы кішігірім деген сөз онша
ауыр емес деп, орташа ауыр деген сөз ауырлығы орташа деп көрсетілуі
қажет. Сол кезде қылмыстық құқықтағы қылмыстарды санатқа бөлудегі атаулар
тәртіпке келтіріліп әр түрлі айтылмай, бір түрде айтылып бір мағына беретін
болады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасының 1 бөлігіндегі келтірілген зиянның есесін толтырса деген
сөз, өзінің сөйлемдегі алып оытрған орнына байланысты тек жәбірленушіге
келген зиянды ғана көрсетіп отырған жоқ. Сондықтан, аталған заң нормасының
негіздеріне жәбірленушіге келтірілген зиян мен қылмыс барысында келген,
басқа да зияндарды жатқызуға негіз бар. Осыған толық түсінік бере отырып
мағынасын ашар болсақ, заң нормасында егер ол жәбірленушімен татуласса
және келтірілген зиянның есесін толтырса деген сөзді құрап отыр. Бұның
мағынасы қылмыс жасаған адам, жәбірленушімен татуласса, одан кейін келген
зиянның есесін толтырса, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босатылуға жатады дегенді білдіреді. Бұл жерде жәбірленушіге
келтірілген зиян айтылып отырған жоқ. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының 11 шілде 2003 жылғы № 6 нормативтік қаулысымен өзгерістер
мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 21
маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-
бабын қолдану жөніндегі сот практикасы туралы нормативтік қаулысының 3
тармағындағы көрсетілген қылмыс жасаған адам жәбірленушіге келтірілген
зиянның есесін толтырса деген негіз Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 67-бабының 1-бөлігіне басқаша түсіндірме беріп отыр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының
диспозициясындағы Ауыр емес, орташа ауыр деген сөздер және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы нормативтік қаулысындағы кішігірім, орташа ауыр
сөздері Онша ауыр емес, ауырлығы орташа деген сөзбен ауыстырылуы
қажет, оған себеп Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10-бабында
көрсетілген қылмыс санаттарының атауы Онша ауыр емес, ауырлығы орташа
деп аталып отыр, сондықтан қылмыс санаттары барлық заң нормаларында
өзгермеуі тиіс деп санаймыз.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасының диспозициясындағы қылмысты ... жасаған адам және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы Нормативтік қаулысындағы қылмыс жасаған адам деген сөз
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс адамдар деген сөзбен ауыстырылу қажет.
Олай деу себебіміз, жоғарыда аталып өткендей қылмыс жасаған адамның барлығы
жасалынған қылмыстың суъектісі болып таныла бермейді. Себебі, қылмыс
жасаған адам есі дұрыс еместігіне, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде белгіленген жасқа толмағандығына және арнайы субъект болып
танылмауына байланысты қылмыстық жауаптан босатылуға міндетті бұндай
жағдайда жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасын басшылыққа алуға болмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының
диспозициясындағы есесін деген сөзді орнын деген сөзбен ауыстыру талап
етіледі, себебі есесін деген сөз бірнеше есе, еселеп деген мағына
беріп отыр. Бұл дегеніміз жәбірленуші қылмыс жасаған адамнан келген зиянның
орнын ғана емес зиянды еселенген артығымен толтыруды талап етуіне негіз
болып отыр.
1.2 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасының мақсаты мен міндеттері және оның қылмыстық құқықтағы орны
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-бөлігінде
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары делініп адам құқығы мемлекетіміздің негізгі
байлықтарының бірі екендігін көрсете келе оны қорғауды міндеттейді [15, 67
б].Еліміздің Конституциясында бекітіліп қорғауға жататын адамның құқықтары
мен міндеттері негізгі байлық болғандықтан оларды әр уақытта қорғап,
аталған құқылар бұзылған жағдайда бұзылған құқықтың орнын толтыру арқылы
әділдікті қалпына келтіру болып табылады. Осы азаматтардың және заңды
тұлғалардың құқыларын мемлекет өзінің қылмыстық қудалау және сот органдары
арқылы қорғап, бұзылған құқықты қалпына келтіруді жүзеге асырып отырады.
Бұрынғы Кеңес Одағының бет бейнесін түбегейлі өзгерткен оқиғалар тарих
еншісіне айналып, өз тағдырын өзі айқындаған Қазақстан мемлекеті алғашқы
құрылған кезден бастап өз егемендігін қалыптастыру мен дамыту жолында,
азаматтардың меншік құқыларын толықтыру және қорғау қажеттігін ескерген.
Бұны біз Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуы
стратегиясындағы Адам құқығының жалпыға бірдей деклорациясын басшылыққа
ала отырып, біз азаматтардың мүліктік құқығын нақты мазмұнмен толықтыруға
ұмтылатын боламыз. Онсыз адамның шынайы бостандығы туралы әңгіме тек бос
ызың ғана, ал әлемдік стандартқа сәйкес келетін тұрмыс деңгейіне жету
орындалмайтын арман болып шығады дегенінен байқауға болады [17, б. 45].
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың бұл айтып отырған сөздері азаматтардың және
заңды тұлғалардың құқыларын бұзылудан қорғап, бұзылған жағдайда қалпына
келтіре отырып біз зайырлы, құқықтық мемлекет болатындығымызды дәлелдейді.
Қылмыстық жауаптылықтан босату институты қылмыстық құқықта өзінің
ерекшелігімен көрінетін институт. Осыған орай жаңадан қабылданып қолданыста
жүрген Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасына жаңа баптар қосылып, ұлғая түсті. Жаңа
қабылданған заңда қылмыстық жауаптылықтан босату қылмыстық заңның жеке
бөлімі болып құрылып, қылмыстық жауаптылықтан босату институты 5 түрге
бөлінді, осылардың бірі жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату болып табылады. Осыған дейін 22 шілде 1959 жылы
қабылданып, қолданыста болған Қазақ ССР–нің Қылмыстық кодексінде қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы Жаза тағайындау және жазадан босату
бөлімінің құрамында жеке бап болып орын алған болатын [20; 39]. Қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы қылмыстық құқыққа енгізіліп, іс тәжірибеде
қолдану барысында ғалымдар мен практиктер арасында әр түрлі пікірталастар
туындады. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату институты кеңейе
түсті.
Аталған қылмыстық жауаптылықтан босату институтына 19 сәуір және 29
желтоқсан 1982 жылы жаңадан өзгеріс енгізіліп, қылмыстық кодекске Істі
жолдастық сотқа беру арқылы қылмыстық жауаптылықтан босату, Кепілге беру
арқылы қылмыстық жауаптылықтан босату, Әкімшілік жауапқа тарту арқылы
қылмыстық жауаптылықтан босату туралы баптар енгізіліп қылмыстық
жауаптылықтан босату институты түрлерге бөлініп қылмыстық құқықта өз орнын
кеңейте түсті. Бұл өзгертулер мен толықтырулар қылмыстық құқыққа енуіне
байланысты осы тұрғыда ғалымдар мен практиктер арасында әр түрлі пікірлер
пайда болып әр қайсысы өздерінің көз қарастарын дәлелдеп бақты.
Жеке айыптау қылмыстық істері қазіргі қолданыста жүрген Қазақстан
Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 33-бабының 1-бөлігінде орын
алып онда Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекстің 105-бабына, 111-
бабына, 112-бабына, 123-бабына, 129-бабына, 130-бабына, 136-бабына, 140-
бабына, 142-бабына, 144-бабының 1 және 2-бөлігіне, 145-бабының 1-бөлігіне,
188-бабының 1-бөлігіне, 300-бабының 1-бөлігіне қатысты екендігі орын алып
отыр. Қазіргі қолданыстағы жеке айыптау қылмыстық істерінің төңірегі
ұлғайғандығы білініп тұр. Осы аталған қылмыс түрлері бойынша қылмыс жасаған
адам жәбірленушімен татауласуына байланысты қылмыстық жауаптылыққа
тартылмайды. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңының 33-
бабының 1-бөлігі бойынша татуласуына байланысты қылмыстық істі жүзеге
асыруға тек сот органы құзырлы болып отыр. Қылмыстық құқықта орын алып
отырған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасы кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыстарға қолданылады
және аталған норманы анықтау органы, тергеу, прокурор, сот барлығы
қолдануға құқылы. Осыған қарап Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы татуласуына
байланысты, яғни жәбірленушінің айыптаудан бас тартуы негізінде қылмыстық
жауаптылықтан босату мен қылмыстық құқықтағы жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы бір біріне ұқсас болып
отыр.
И.Ш. Борчашвили, Р.Б. Кульжакаева, А.Н. Ералиндердің айтуы бойынша
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабына берген түсінігінде
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қылмыстық іс жүргізу тәртібін толықтырып отырған норма болып
саналатынын айтады [31, б. 171]. Бұл жерде И.Ш. Борчашвили,
Р.Б. Кульжакаева, А.Н. Ералиндердің айтқандарымен толық келісуге болады
себебі жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату институты шыныныда да өзінің құрылымы бойынша және қылмыстық
құқықтағы рөлі бойынша қылмыстық іс жүргізу құқығын толықтырып отырған заң
нормасы болып саналады. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасын қолдану барысында қылмыстық құқық бойынша
қылмыстық қудалау органдары мен сот органдары қылмыстық іс жүргізу құқығы
мен азаматтық құқық негізінде шешім қабылдай алады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының іс тәжірибеде қалай қолданылуда екендігі және оның негізгі
мақсаттарының бірі қылмысқа тосқауыл болу және қылмыстың алдын алу,
жасалған қылмыстарды анықтап қылмыскерлерді анықтау. Осы аталған норма
мақсатына жете алды ма анықтау қиын. Себебі аталған норма бойынша құқықтық
статистикада толық мәлімет жоқ. Оған себеп жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату нормасын қолдануға байланысты
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне және Қылмыстық
кодексіне бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп оның іс-
тәжірибеде бір қалпы қолданылуына өз кедергісін келтірді. Іс-тәжірибеге
сүйенер болсақ жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы қылмыстық құқықтың негізгі мақсаты- қылмысқа
тосқауыл болуда өз көздегеніне жеткен жоқ деп айтуға болады. Яғни айтқанда,
жасалып жатқан қылмыс азайған жоқ. Қылмыстық құқықтың негізгі мақсаты
өзінің жаза түрімен еріксіз және сендіру арқылы қылмыстың алдын алып
азаматтармен қылмыс жасалмауды көздейді. Осыған орай қылмысқа жол бермеу
барысында қылмыстық құқық негізгі рөл атқаруы тиіс.
Қазіргі қылмыстық саясаттың талабына сай жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату институты Қазақстан
Республикасының қылмыстық құқығында өз орнын толық алды деуге ерте болып
отыр. Себебі аталған норма жөнінде заңгер ғалымдар арасында әлі де болса
бір бағыттағы түсінік жоқ, сондықтан әлі де болса талас тудыратын жақтары
жетерлік. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасы Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында ғана орын алып
отырған институт емес ол бұрынғы КСРО- мемлекеттері арасындағы
Республикалардың да Қылмыстық құқығында орын алып отыр. Біздегі туындап
отырған проблемалар басқа да Республикаларда кездесуде. Қылмыстық кодекстің
67-бабында орын алған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы негізінен батыс мемлекеттердің қылмыстық
құқығында орын алып, сол мемлекеттерде кеңінен қолданыста болған заң
нормасы, сондықтан алдағы уақытта сол батыс мемлекеттерінің тәжірибесіне
көп көңіл бөлініп, олардың осы бағыттағы қылмыстық құқықта орын алып
отырған алдыңға қатарлы іс-тәжірибелерін өзімізге үлгі ретінде алып
өзіміздің әдет-ғұрпымызға сәйкестендіруіміз керек. Қылмыстық құқықта
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қылмыстық құқықта өз орнын алу үшін аталған норма әлі де болса кең
талқылауды қажет етеді.
Осы тарауда көрсетілгендерді ескере отырып жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасының мақсаттары мен
міндеттері болып біздің ойымызша:
– ізгілік;
– жәбірленушінің қылмыстық құқықтағы рөлін арттыру;
– тараптарды татуластыру;
– қылмыстың қайталануына және жаппай қылмыстық қудалауға тосқауыл болу
екендігі танылып отыр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабындағы
көрсетілген заң нормасының, қылмыспен күресуде және қылмыстың алдын алуда
өзіндік рөлін жетілдіру бағытында жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасына келесі міндеттер мен
мақсаттарды жүктейтін өзгертулер мен толықтырулар енгізілуі қажеттігі
туындап отыр деуге болады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы, қылмыс бойынша жәбірленген тұлғаның мүддесін ғана қорғамай
мемлкет мүддесін де қорғауы қажет. Бұған себеп болып отырған қылмыс жасаған
адамға мемлекет тарыпынан қолданылатын шараларды қылмыс бойынша жәбірленген
тарап бұзады да қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босату
жөнінде шешім жасайды. Бұл дегеніміз, мемлекеттің қылмыспен күресудегі
беделін түсіріп, қылмыскерлер алдында мемлекет беделін төмендетеді дегенді
білдіреді. Сондықтан, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормасын қолдануда мемлекет тараптардың
татуласуына, тараптар арасындағы туындап отырған дауды шешуге араласуы тиіс
дегенді алға тартамыз.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасының қылмыспен күресудегі және қылмыстардың алдын алу барысындағы
міндеттері мен мақсаттарын және қылмыстық құқықтағы рөлін жетілдіру
тұрғысында жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатылған адамдарды есепке ала отырып, олардың мінез-құлқын бақылауда
ұстап олар тарапынан басқа да қылмыстар жасалмауын бақылап, профилактикалық
жұмыстар жүргізуді реттейтін норимативтік құқықтық актілер қыбылдануы
қажет.
1.3 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасын қолдануда азаматтардың Конституциялық құқықтарының сақталуы
Қылмыстық жауаптылықтан босату – қылмыстық заңдарға және қылмыстық іс
жүргізу заңдарына сәйкес, қылмыс жасаған адамға мемлекет органының
қылмыстық-құқықтық шараларды қолданудан бас тартуы болып табылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату институтын қолдануда қылмыстық құқықтың
қағидалары: әділеттілік, ізгілік, кінәлінің жауаптылығы және азаматардың
заң алдындағы теңдігі міндетті түрде жузеге асырылып отырады. Кейбір
жағдайларда кінәлі болып қалған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартпай-ақ
тиісті мақсатқа жетуге болады. Құқық қолдану органдарының қызметкерлері осы
мәселелерді шешу барысында жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілігін, қылмыс
жасаған адамның шын өкінуін, айыбын мойындап келуін, қылмысты ашуға
жәрдемдесуін, жәбірленушімен татуласуын, келген зиянның орынын толтыруын
ескеріп оларға мән беруі керек.
Қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы тек қылмыс жасаған адамның іс -
әрекеті немесе әрекетсіздігінде қылмыс құрамы бар болған жағдайларда ғана
қолданылатынын ескерген жөн. Бұл жөнінде С.Г.Келина қылмыстық жауаптылықтан
босату тек адамның іс-әректі қылмыс қатарына жатса ғана қолданылу қажет деп
көрсете келе қылмыстық жауаптылықтан босату тек қылмыс жасаған адамға
қолданылатындығын атап отыр [34, б. 7]. С.Г. Келинаның пікірімен толық
келісуге болады, себебі әр бір адамның қылмыстық әрекеті дәлелденіп оны
қылмыс жасаған адам ретінде таныған кезде ғана оған қылмыстық жауаптылықтан
босату, заң нормасы қолданылуы заңды болып саналады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы төңірегінде көптеген ізденістер
жасап еңбек еткен С.Г. Келинаның сөзінен біз қылмыстық жауаптылықтан
босатудың қандай да бір түрі болмасын тек қылмыс жасап оның қылмыстық
әрекеттері толығымен дәлелденген қылмыскерге ғана қолданып, қылмыстық
әрекеттері дәлелденбеген немесе жасалған әрекет пен әрекетсіздікте қылмыс
құрамы болмаған жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босатуды басшылыққа алуға
болмайтындығын ұғынамыз.
Мысалы, Т.Т. Шіктібаев қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан
босатылмауы және қылмыс жасамаған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылмауы
қажеттігі жөнінде өзінің пікірін, қоғам әр-бір қылмыс жасаған адам
қылмыстық жауаптылыққа тартылып сотпен тиісті жазасын алуы тиіс те, бірде-
бір кінәсіз адам заңсыз қылмыстық қудалауға және сотталуға ұшырамауы қажет.
Қазіргі уақытта қылмыстық іс жүргізу заңы осыған бағытталған дегенді
білдіреді. Т.Т. Шіктібаевтың айтып отырған пікірі орынды, әр бір адам
заңсыз қылмыскер болып саналмау және әр бір қылмыс жасаған адам қылмыстық
жауаптылықтан соның ішінде жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату барысында да заңсыз босатылмауы қажет.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы бойынша аталған норма тек қылмыс жасаған адамға қолданылады,
негізінен бұл ұғым негізсіз оған себеп жоғарыда айтылып өткендей қылмыс
жасаған адам анық екені дәлелденген, алайда ол аталған қылмыстың субьектісі
болмауы ғажап емес. Атап айтар болсақ қылмыс жасаған адам қылмыс жасаған
уақытта қылмыстық жауапқа тартылатын жасқа жетпеуі (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 15-бабы), қылмыс жасаған кезде есі
дұрыс емес күйде болуы (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-
бабы), қылмыстық жауапқа тартылатын мерзімнің өтуіне байланысты (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 69-бабы) көрсетілген жағдайларда
қылмыс жасаған болып саналады, бірақ олар заң талаптарына сай қылмыстық
жауаптылыққа тартылмайды. Жоғарыда көрсетілгендер негізінде жәбірленушімен
татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасы орын
алған қылмыстың субьектісі болып танылатын адамға тек жасалған қылмыс
бойынша жауапқа тартылатын мерзімі өтіп кетпеген уақытта қолданылады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасын қолдану кезінде жоғарыда көрсетілген жағдайлардан басқа
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 125, 165, 231 (1-тармағы),
233, 234, 236, 251, 252, 259, 297, 312 (2-тармағы), 326, 352, 358, 372,
373, 375-379, 381-баптарының ескертулерінде көрсетілген мән-жайларда
қолданылуға болмайды, себебі аталған мән-жайлар жәбірленушімен татуласуына
байланысты емес жағдайларда қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Сот үкімі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы
15 тамыздағы №19 Нормативтік қаулысының 49 тармағында ҚК-нің 9-бабының 2-
бөлігінде, 19-бабының 4-бөлігінде, 23-бапта, 24- бабының 2 және 4-
бөліктерінде, 26-бабының 1-бөлігінде, 32-баптың 1-бөлігінде, 33-баптың 1-
бөлігінде, 34-баптың 1-бөлігінде, 35-баптың 1-бөлігінде, 36-бапта, 37-
бапта, ҚК-нің 231 (2-тармақ), 311, 312 (1-тармақ), 318,319, 320 (2-тармақ),
353, 363, 364-баптарының ескертпелерінде көрсетілген әрекеттер, сондай-ақ
ҚК-нің 16-бабының 1-бөлігінде көрсетілген адамдар немесе ҚК-нің 15-бабына
сәйкес қылмыстық жауапкершілік басталатын жасқа толмаған адамдар жасаған
әрекеттер қылмыс болып табылмайтыны және қылмыстық жауапкершілікке әкеліп
соқтырмайтыны туралы соттарға түсіндірілсін делінген. Осы көрсетілген
жағдайлар жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасын қолданғанда да басшылыққа алынуы қажет [42, 2-3 б].
Жамбыл облысы сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының
төрағасы Н.А. Абдиканов қылмыскердің қылмыстық әрекетін дәрежелеп
кінәлілігін анықтау тек соттың ғана құзыретінде болатындығы белгілі, алайда
қылмыстық қудалау органдары алдын ала тергеу барысында қылмыскердің
кінәлілігін анықтап, ол жөнінде қылмыстық істі қысқартуға құқылығы сот
билігінің – адамның кінәлілігін тек сот қана анықтайтындығына қарама-қайшы
екендігін және қылмыстық қудалау органдарының сотқа дейін алдын-ала тергеу
барысында қылмыс жасаған адамды ақтау негізінде емес тәртіппен қылмыстық
жауаптылықтан босатуы, шындықтың анықталуына және сот талқылауының ашық
болу мүмкіндігін жоятындығын көрсетеді.
Н.С. Лейкина қылмыстық жауаптылықтан босату нормасын қолдануды қандай
орган іске асыру қажеттігі жөнінде Ресей Федерациясының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 309-бабының талабына сай іс-әрекет өзінің қоғамға
қауіптілігін жоғалтқан немесе қылмыс жасаған адам қоғамға қауіпті болып
саналмаған жағдайда сот айыптау үкімін шығарады. Айыптау үкімі қылмыс
жасаған адам кінәлі деген ұғымды білдіреді деген тұжырым береді [61, б.
96]. Н.С. Лейкинаның ой тұжырымымен толық келісе отырып, қылмыс жасаған
адамды қылмыстық жауаптылықтан босату сотпен үкім шыға отырып жүзеге
асырылып, үкімде оны қылмыс жасаған адам деп танып барып, қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормаларына сай болып табылады. И.С. Ной
азаматтардың Конституциялық құқықтарын қылмыстық қарым қатынаста сақтау
басты назарда болуы қажеттігіне тоқтала келе мемлекеттік органдардың ішінде
тек сот қана қылмыс жасаған адаммен қылмыстық қарым-қатынаста болып, тек
өзі ғана, шешімімен келіспеген жағдайда шағымдану құқыларын сақтай отырып,
қылмыс жасады деген үкім шығара алады деп - қылмыстық құқық бойынша қылмыс
жасаған адам мен мемлекет арасындағы туындайтын қарым-қатынас бойынша
мемлекет атынан тек сот қана қатысуы қажет деген тұжырымды алға тартады.
Оның тиімділігі сот үкімінің күші барлығын көрсете келе қылмыс жасаған
адамға қабылданған шешімнің заңдылығын көрсетеді [62, б. 8].
Прокурор, тергеу және анықтау органы - қылмыстық қудалау органдары
болып саналады, сондықтан олар негізінен айыптау бағытты ұстайтындығы
барлығымызға аян, осыған орай жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасын қолдануда қылмыстық қудалау
органдары, алдын ала тергеу және алдын ала тексеруді тек айыптау бағытта
жүргізіп, қылмыс жасады деп сезіктенген адамның құқықтарын бұзуға алып
келіп соқтырады деуге толық негіз бар. Олай дейтін себебіміз қылмыстық
қудалау органдарының негізгі қызметтік міндеттері қылмыспен күрес және аты
айтып тұрғандай қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Елімізде жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасы қалай қолданылуда екеніне мән беретін болсақ Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын жаппай қолданылуда және заң
нормаларына барлық уақытта сай емес десек артық болмас. Іс-тәжірибиеге шолу
жасайтын болсақ азамат А. 2004 жылы өзін Самат есімді азамат ұрып, жұмыс
істетпей жүргендігін көрсетіп арызданған. Алдын ала тексеру барысында
құжаттар толық тексерілмеген, атап айтар болсақ сот-дәрігерлік сараптама
тағайындалмаған, қылмыс жасаған адамның сотты болған болмағандығы
тексерілмеген, есі дұырыс дұрыс еместігі, наркологиялық есепте бар-жоғы
тексерілмеген, қылмыс жасаған адамның аты жөнін анықтайтын төл құжат
жөнінде дерек жоқ, құжаттар бойынша дәлелдемелер зерттелмей азамат С.
жөнінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38-
бабының 1-бөлігі бойынша қылмыстық іс қозғаудан бас тартылған. Осы
көрсетіліп отырған жағдайда азамат С. жасап отырған іс-әрекеті қылмысқа
жатады ма, ол қылмыскер болып саналады ма еш дәлел жоқ, сонда біз қылмыс
жасамаған адамды қылмыс жасады деп жала жауып отырмыз деуге сияды. Жоғарыда
көрсетілгендей заң бұзушылықтар басқа да құжаттарда кездеседі.
2004 жылдың желтоқсан айының ішінде азаматша С. өзін белгісіз азамат
зорлағандығы туралы арызданған, арыз бойынша Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 120-бабының 1-бөлігінде көрсетілген қылмыс белгісі
бар, алайда алдын ала тексеру барысында іс жүргізуші төмендегі кемшіліктер
орын алып тұрса да Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 38-бабының 1-бөлігін және Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 67-бабының 1-бөлігін басшылыққа алып қылмыстық іс қозғаудан бас
тартқан. Жинақталған құжаттар толық емес, яғни құжаттар бойынша сот-
биологиялық сараптама жүргізілмеген, қылмыс жасады деп отырған Б-ның өз
түсінігінде, азаматша С-ның арызында көрсетілген жағдаймен келіспейді,
қылмыс жасағандығын мойындамай түсінік берген, сот-дәрігерлік сараптама
бойынша жәбірленушіде арпалысқандығын дәлелдейтін дене жарақаттары жоқ .
Қылмыстық қудалау органдары азамат Б. әрекетіне толық баға бермей отыр,
себебі оның жасалған іс әрекетті жоққа шығаруы азаматша С-ның арызы
бойынша қылмыстық іс қозғалып алдын ала тергеу амалдары жүргізіліп азамат
Б. шын мәнісінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 120-бабының
1-бөлігінде көрсетілген қылмысты жасағандығын дәлелдеп, айыпталушы ретінде
жауапқа тартып, заң талабына сай сотқа жолдау керек болатын. Қазақстан
Республикасы Конституциясының негізінде азамат Б өзінің кінәсіздігі жөнінде
сот орындарына шағымдануына толық құқы бар.
Ал қазіргі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының 1-
бөліміне сай қылмыстық іс қозғалмай, қылмыстық іс қозғаудан бас тартылып,
қозғалған қылмыстардың өндірістен қысқарып жатқан қанша қылмыстардың
арасында қылмыс жасамаған адамның орын алуы мүмкін екені айдан анық жағдай.
Ал, К.Ж. Капсалямов алдын ала тергеу барысында айыпталушы ретінде
жауапқа тарту жөнінде тергеуші мен прокурор өзінің ішкі сезімі бойынша ғана
қылмыс жасады деп танылған адамға шығарылады және бұл кінәсіздік
презумпциясы қағидасымен қарама-қайшы емес. Себебі, тергеу, прокурор
органдары қылмыс жасаған адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту қаулысын
қабылдағанмен, айыпталушы ретінде жауапқа тартылған адамның қылмыстық ісі
сотта қаралып, үкім күшіне енбей жатып қылмыскер ретінде саналмайды деп
көрсетеді [67, б. 6]. Жоғарыда көрсетілген К.Ж Капсалямовтың пікірін талдап
түсінік берер болсақ, оның ойы бойынша айыпталушы ретінде жауапқа тартылған
адам сот үкімі күшіне енбей бәрібір қылмыскер болып саналмайды дегенді
білдіреді. Шын мәнісінде қылмыстық қудалау органы өзінің ішкі сезімі
ретінде қылмыс жасады деген адамға дәлелденген қылмысы бойынша айыпталушы
ретінде жауапқа тарту қаулысын қабылдап, одан айыпталушы ретінде қылмыс
жасады деп танылған қылмысқа айыпталушының көз қарасын біле отырып
айыпталушы ретінде жауап алады. Қылмыстық қудалау органы қылмыс жасаған
адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы қабылдағанымен оны
қылмыстық жауапқа, яғни қылмыстық жазаға тарта алмайды. Сондықтан,
қылмыстық іс сотқа жолданып айыпталушы ретінде танылған адамды соттың
қылмыстық жауаптылыққа тартуына береді. Судья сот процесі кезінде қылмыстық
қудалау органдарының дәлелдеп айыпталушы ретінде тану қаулысымен келіскен
жағдайда айыпталушы ретінде танылған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартып,
оған жаза қолданады.
Жәбірленушімен татуласына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының қылмыстық жазадан босату нормасынан айырмашылығы келесідей болыр
отыр:
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатуда кінәлі адамға айыптау үкімі шықпайды;
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
сотқа дейін тергеу, анықтау органымен, прокурормен қолданылады, ал
қылмыстық жазадан босату тек сотпен ғана қолданылады.
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
алдын ала тексеру, алдын-ала тергеу және сот талқылауы кезінде қолданылады,
тек соттың айыптау үкімін шығару қаулысына дейін болуы шарт. Ал, қылмыстық
жазадан босату кінәліге айыптау үкімі шыққаннан кейін, кей кездері жаза
аздап өтелгеннен кейін де қолданылады.
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату, өзінің негіздеріне байланысты қолданылады, ал жазадан босатуда
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
негіздері қолданылмайды.
С.Г. Келина қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы барлық жағдайда
қолданылмай, тек ерекше жағдайларда қолданылуы қажет екендігіне тоқтала
келе, оған себеп қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы жалпы жағдайда
қолданылатын болса, ол қылмыстың алдын алудағы маңызды басты роль
атқаратын, қылмысқа кінәлі адам қылмыстық жазалаудан құтылмауы қажет
принциптері өзінің рөлінен айырылуы мүмкін екендігін көрсетеді [34, б. 40].
С.Г. Келинаның айтып отырғаны орынды, олай дейтін себебім қазіргі қылмыстық
құқықта орын алып отырған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы жалпылама барлық жағдайда қолданыла беретін
болса ол шын мәнінде де қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан
босатылып, өзін еркін ұстап қылмыстық жазаның мақсатының бірі- жаза арқылы
қорқыта отырып адамдарды қылмыс жасаудан бас тартқызу мақсатына кедергі
келтіреміз.
Бұл жөнінде М.Ю. Рачинский де С.Г. Келинаның пікіріндей көз қараста
екендігін білдіріп өз ойын қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан
босату бет алды жалпылай қолданыла бермей тек қажетті жағдай болған кезде
ғана қолданылуы қажет, себебі қылмыстық жауаптылықтан босату жалпылай
қолданыла берсе қылмыстың алдын алудағы басты шешуші роль атқаратын жазадан
құтылмау қағидаға қарсы болып шығады деген пікірмен жеткізеді [68, б. 39].
Жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 3-
бабының талабына сай қылмыстық жауаптылық негізін, қылмыстық жауаптылыққа
тек кінәлі адам ғана тартылуы қажет екендігі кірмеген, ал 1959 жылы 22
шілдеде қабылданған Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінің 3-бабында қылмыстық
жауаптылықтың негіздері былай көрсетілген Қылмыстық жауапқа және жазаға
тек қана, яғни қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті
қасақана немесе абайсыздықпен жасаған кінәлі адам тартылады.
Қылмыстық жаза тек соттың үкімі бойынша ғана қолданылады делінген.
Жаңадан қабылданған қылмыстық заңның қылмыстық жауаптылық негіздерінде
адамның жасаған қылмысқа кінәлі екендігін анықтау қажеттігі орын алмай
қалып отыр.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын қолдануда негізінен қылмыс жасаған адамның қылмысқа қатыстылығы
толық тексерілмей тек қылмыс жасаған адамның өзінің қылмысты мойындағанымен
ғана шектеліп қылмыс жасағандығы жөніндегі кінә айыпкерге өзінің мойындауы
негізінде ғана тағылады, басқа дәлелдемелер қарастырылмайды. Жасалған іс
әрекет қандай қылмыс құрамына жататындығы, қылмыс болып саналады ма толық
тексерілмейді. Оған себеп жасалған іс -әрекет жөнінде тексермей жатып
жасалған іс-әрекет бойынша жәбірленген тұлға өзіне қарсы іс-әрекет жасаған
адамға кешірім беріп онымен татуласқандығын және қылмыстық іс қозғамауын
сұрап арызданады. Осы жерде қылмыстық іс жүргізу органдары жасалған іс-
әрекет қылмыс болып саналады ма, қылмыс болып саналмайды ма, адамның іс-
әрекет жасағандығы анықталған-анықталмағандығы, жасалған қылмыстың
қылмыстық дәрежесі толық тексерілместен жәбірленген жақтың өтініші бойынша
шешім қабылданады. Әрбір қылмыс жасады деп сезіктелген адамның іс әрекеті
қылмыс болып саналады ма, қандай қылмысқа жататыны, жасалу түрі, қылмыс
жасаған адам шын мәнісінде осы адам ба, қылмысты жасауға не себеп, қылмысты
қалай, кіммен жасағандығы анықталуы заң талабы болып табылады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын қолдануда қылмыс жасаған - деп саналған адамның қылмыс
жасағандығына оның сол іс-әрекет үшін кінәлілігі толық дәлелденуі, дәлел
болып танылатын айғақтардың заңдық күші, оның алыну барысындағы заң
талаптарына сай болуы тексерілу қажет.
Ә. Ж. Жылқыбаев өзекті мәселе көтеріп қылмыс жасаған адамның өзінің
қылмысын мойындап берген жауабын жан жақты толық тексеріп, оның дұрыстығын
дәлелдеу және іс құжаттарындағы басқа дәлелдемелерді шешім қабылданғанда
көрсетілуі міндеттілігін талап етеді. Ә.Ж. Жылқыбаевтың пікірімен толқық
келісе отырып, қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босата отырып,
оның босану себебі мен жасаған қылмысының дәлелденгендігі басты назарда
болуы шарт [69, 67 б].
Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мазмұны
Кіріспе 5
1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық 7
жауаптылықтан босатудың түсінігі, сипаттамасы мен ерекшеліктері
1.1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан 7
босатудың түсінігі
1.2 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан 12
босату нормасының мақсаты мен міндеттері және оның қылмыстық
құқықтағы орны
1.3 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық 15
жауаптылықтан босату нормасын қолдануда азаматтардың
конституциялық құқықтарының сақталуы
2 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық 24
жауаптылықтан босатудың негіздері және оларды қолдану ерекшеліктері
2.1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан 24
босату нормасының негіздері
2.2 Жасалынған қылмыс онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс 32
санатына жату ерекшеліктілігі
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 46
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өз алдына мемлекет болып
тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін, егемендігіне, азаматтардың өмірі мен
бостандықтарына тірек болатын, өзінің барша құқықтыққ негіздерін қайта құру
қажеттілігі туды. Осы бағытта қыруар жұмыстар атқарылды. Мемлекетті
басқару, экономика, әлеуметтік саяси өмір, мәдениет, құқықтық тәртіпті
сақтау, елді зорғау, сыртқы саясат қатынастарын реттейтін көптеген заңдар
мен жарлықтар қабылданып жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстық-құқықтық саясат, халықаралық
нормаларға сәйкестендіріліп, екі векторлы бағытқа ие болды. Атап айтқанда,
олардың алғашқысы аса ауыр қылмыс жасағаны үшін өмір бойына бас
бостандығынан айыру түріндегі жауапкершілікті күшейту, екіншісі қоғамға
үлкен қауіп төндірмейтін қылмыстар үшін жазаны жеңілдету және
сотталғандарға қатысты қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жаза түрлерін
көбейту. Соңғы жылдары бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны қолдану
барынша қысқартылды. Оның орнына сотталған адамды қоғамнан оқшаулауды
көздемейтін балама жаза мен қылмыстық жауаптылықтан босату жиі қолданылуда.
Қазақстан Республикасы Соттарының 3-ші съезіндегі баяндамасынан біз
қылмыстық құқықтың негізгі бағыттары, жалпы қылмыстық қудалауға тоқтам
салып қылмыстық құқықтағы жазалардың бас бостандығынан айыру түрлеріне
баламалы бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерімен
алмастырып, қажет болған жағдайда қылмыс жасаған адамға жаза тағайындамау,
мүмкіндігінше оларды қылмыстық жауаптылықтан да босату қажет екендігін
түсінеміз [2,б.2].
Қазақстан Республикасының қылмыстық-құқықтық саясат тұжырымдасына сай
қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретінде
адам құқықтары мен бостандықтарының басым екендігін және ажырамастығын тану
негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық-құқықтың негізгі қағидаларын
бұлжытпай сақтай отырып жүргізілуі тиіс екендігі тұжырымдама талаптарының
бірі болып танылады [3,б.18-19].
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеті. Дипломдық зерттеудің басты
мақсаты болып, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасының теориялық және практикалық мәселесін
кешенді түрде зерттеу, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасын жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау,
зерттеліп отырған мәселеге байланысты қылмыстық заңды теориялық және
тәжірибелік тұрғыда қолданудың бірегей жолын іздестіріп, оны одан әрі
дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету болып табылады. Көрсетілген
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылады:
- жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының мағынасын ашып түсінік беру және оның мақсаты мен міндетін,
қылмыстық құқықта атқаратын рөлін айқындау;
- жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының іс-тәжірибеде қолданылу механизміне талдау жасай отырып,
кездесетін олқылықтар мен өзекті мәселелерді анықтап оларды шешу жолын
қарастыру;
- алыс, жақын шет елдер қылмыстық құқығында орын алып отырған
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қалай қарастырылған және олардың өзара айырмашылығын салыстыра
отырып, талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдануда
қылмыстық іс жүргізу процесіне қатысушылар мен басқа да тұлғалардың
Конституциялық құқықтарының қорғалуына баға беру; зерттеліп отырған
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасы бойынша қорытынды жасап, аталған норманы жетілдіру бағытында
ұсыныстар жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.Жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату тақырыбындағы зерттеу жұмысы, Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңына енгелі бері теориялық және іс-тәжірибелік
материалдарға негізделіп жазылған тұңғыш монографиялық зерттеу болып
табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы диссертацияда келтірілген қорытындылар мен
мысалдардың, заң нормаларын жетілдіру процессінде қолданылу мүмкіндігімен
ұштасады.
Зерттеу нәтижесі мемлекет тарапынан қылмыстылықтың алдын алу шараларын
жетілдіруге мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және
оны құрайтын алты бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың түсінігі, сипаттамасы мен ерекшеліктері
1.1Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың түсінігі
Қазақстан Республикасы халықаралық ұйымдарға мүше болуына байланысты
өзінің қылмыстық саясатын халықаралық қылмыстық саясатқа сәйкестендіру
жолына түсті. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабында
орын алып отырған Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормасы Халықаралық нормалардан алына отырып
енгізілген. Себебі, аталған норма қазіргу уақытта тек Қазақстан
Республикасында ғана емес, сол сияқты кешегі Кеңестік аумақтағы елдердің
қылмыстық құқығында кеңінен қолданылған.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату,
қылмыстық құқықта ерекше орын алып отырған институт болуына байланысты оған
талдау жасап түсінік беріп көрелік.
Жәбірленушімен татуласуын байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы қарастырылған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-
бабының атауына назар аударып жәбірленушімен деген сөзге мән беретін
болсақ, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабында
жәбірленушіні айыптау тарабына жататын тұлға ретінде түсініктеме
берілген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-
бабының 1-бөлігінде Қылмыстық процесте оған тікелей қылмыспен моральдық,
дене және мүліктік зиян келтірілді деп ұйғаруға ол жөнінде негіз бар адам
жәбірленуші болып танылады деп көрсетілген [9, б. 34]. Осындай мағынадағы
түсінікті Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1992 жылғы 24
сәуірдегі № 2 Қылмыстардан жәбірленген адамдардың құқықтары мен
міндеттерін реттейтін заңды қолдану тәжірибесі туралы Қаулысының 3-
тармағында да Қоғамға кауіпті іс-әрекеттен моральдық, дене немесе мүліктік
зиян оған тікелей келтірілген әрбір адам, қылмыс жасаған адамның
анықталғанына, оның жауапқа тартылатынына байланыссыз жәбірленуші болып,
танылады деп түсінік беріледі[10, б. 168].
Жоғарыда көрсетілгендей жәбірленуші болып тек қылмыс барысында
тікелей зиян келген адам ғана болып танылады, яғни бұл жерде заңды тұлғалар
емес тек адам ғана болатындығы айтылып отыр. Ал қылмыс барысында тікелей
зиян заңды тұлғаларға келтірілсе олардың өкілдері жәбірленуші болуы мүмін
екендігі Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-
бабының 12-тармағында Қылмыспен моральдық немесе мүліктік зиян келтірілген
заңды тұлға жәбірленуші болып танылуы мүмкін. Бұл жағдайда жәбірленушінің
құқықтары мен міндеттерін заңды тұлғаның өкілі жүзеге асырады деп
көрсеткен. Осыған толығырақ тоқталар болсақ қылмыс барысында жәбірленіп
отырған заңды тұлға жәбірленуші болып танылуы мүмкіндігі айқындалып отыр,
яғни ол жәбірленуші болуы міндетті болып танылмайды деген мағына береді.
Заңды тұлға өкілдері Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 77-бабының талабына сай азаматтық талапкер болып саналады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының негіздерінің бірі жәбірленушімен татуласуы тиіс, ал
азаматтық талапкер заң талабына сай жәбірленуші болып саналмайды,
сондықтан жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату жәбірленушісі жоқ қылмыстарға қолданылуға болмайды деуге негіз бар.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 11 шілде 2003 жылғы № 6
нормативтік қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы нормативтік қаулысының 9-тармағында Жәбірленуші жоқ
істер бойынша ҚК-нің 67- бабын қолдануға болмайды делінген [11,б.12-14].
Осыған орай толығымен тоқтала кетер жағдай, қылмыстық құқықта орын алып
отырған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасының қолданылуы тек жәбірленушісі бар қылмыстық істерге
ғана қатысы барлығы өзінің мазмұнынан белгілі болып отыр. Сондықтан,
аталған норманы қолдану барысында жәбірленген тұлғаны анықтау басты назарда
болуы екендігі шарт.
Кез келген алдын-ала тергеу әрекеттері Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 221-бабының 2-бөлігінің және 242-бабының 2-
бөлігінің талаптарына сай оқиға болған жерді тексеру мен сараптама
тағайындау қаулысынан басқалары тек қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жүзеге
асырылады. Ал қылмыс барысында тікелей зиян келген адам немесе заңды
тұлғаның заңды өкілі жәбірленуші және азаматтық талапкер болып танылуы
қажет. Қылмыс барысында тікелей зиян келген адамды немесе заңды тұлғаның
заңды өкілін жәбірленуші және азаматтық талапкер деп Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-бабының 3-бөлігі және 77-
бабының 2-бөлігі негізінде қылмыстық қудалау органдарының қаулысымен немесе
соттың ұйғарымымен танылуы қажет, яғни қылмыстық іс қозғалғаннан кейін
танылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 80-бабының
талабына сай кәмелетке толмаған немесе өзінің дене немесе психикалық
жағдайы бойынша өз құқықтары мен заңды мүдделерін өз бетінше қорғау
мүмкіндігінен айырылған жәбірленушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғау үшін іске міндетті түрде қатысуға, олардың заңды өкілдері қылмыстық
процесті жүргізуші органның қаулысы негізінде тартылуға жатады. Ал,
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасы Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-
бабының 1-бөлігі 12-тармағының талабына сай Қылмыстық ізге түсуді
болдырмайтын жағдайлар тобына енгізілген. Яғни, қылмыстық іс қозғамай
қылмыстық іс қозғаудан бас тартуға міндеттілік жүктеледі. Сонда ғана қылмыс
барысында тікелей зиян келген адамды немесе заңды тұлғаның заңды өкілін
жәбірленуші және азаматтық талапкер деп танымай жатып, оған
жәбірленушінің, азаматтық талапкердің заңда бекітілген мәртебесін,
құқыларын қалай беріп отырмыз. Осы жерде толықтыра кететін жағдай алдын-ала
тергеу барысында қылмыстық қудалау органдары немесе сот жәбірленуші
немесе ақы талапкер деп тану туралы қаулының күшін жойып оларды
жәбірленуші, ақы талапкері ретінде танудан бас тартып жататындығы
кездесетін заңдылық. Қылмыс барысында зиян кімге келді анықталып, сол адам
немесе заңды тұлғының заңды өкілі ғана жәбірленуші деп танылса қылмыстық
құқықта орын алып отырған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормасының алға қойып отырған мақсаты орындалады
деуге болады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1992 жылғы 24 сәуірдегі
№ 2 Қылмыстардан жәбірленген адамдардың құқықтары мен міндеттерін
реттейтін заңды қолдану тәжірибесі туралы қаулысының 4-тармағында
жәбірленуші, азаматтық талапкер тек қаулы (ұйғарым) шығарылғаннан кейін
ғана танылатындығы және құқықтарға ие болатындығы көрсетілген .Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулысында көрсетілген түсінік
Қазақстан Республикасының Кылмыстық іс жүргізу кодексінің 75-бабымен
белгіленген. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасын қолдану барысында қабылданатын шешімдердің бірі -
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту шешімі болып танылады. Жәбірленген адам
мен заңды тұлғыны жәбірленуші ретінде танымай жатып, яғни жәбірленуші деп
тану туралы қаулы қабылдамай оған жәбірленушінің мәртебесі мен құқықтарын
беріп шешім қабылдап отырғанымыз қайшылыққа жол беріп отыр.
Заңды тұлғаның заңды өкілі болып саналатын Жәбірленуші
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатуды
қолдануда жәбірленушінің құқыларына ие болады осы жерде ол заңды тұлғаға
келген шығынды қандай мөлшерде төлеу керектігін және қылмыс жасаған адаммен
татуласуды қалай жүзеге асыруды, татуласуды өзінің ішкі сезімімен шешеді ма
немесе заңды тұлға басшысының көз қарасымен бе, әлде заңды тұлғаның жалпы
жұмысшылар жиналысының нәтижесінде өз шешімін табады ма? Осы сұраққа жауап
қылмыстық құқықта өз орнын ала алмай отыр, осының салдарынан кейбір
кемшіліктердің орын алуы ықтимал жағдай екендігі барлығымызға аян.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасындағы жәбірленуші сөзіне талдау жасай келе аталған сөз өз орнында
емес деуге толық негіз бар. Сондықтан жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасының диспозициясындағы
жәбірленушімен сөзінің орнына жәбірленген тараптан деген сөз қонымды
болар еді. Олай деу себебіміз, жәбірленуші деп тану үшін негізделген
қаулы немесе ұйғарым қабылдануы міндетті болып отыр, қаулы мен ұйғарым
қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жүзеге асырылатын процесуальдық әрекет
болып саналады, ал жәбірленген тараптан деген ұғым негізінен қылмыс
барысында жәбірленген жақты көрсетеді де ол жәбірленуші болып танылмайды.
Сондықтан жәбірленген тарап туралы қаулы немесе ұйғарым қабылдаудың
қажеттігі жоқ деп санаймыз. Сондықтан жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасын қылмыстық іс қозғап жатпай ақ
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту шешімін қабылдай беруге болады деуге толық
негіз болып отыр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабында көрсетілген
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасындағы әр бір сөзге тоқталып мағынасына талдау жасай отырып түсінік
беріп көрелік. Қылмыстық заң нормасында ауыр емес, орташа ауыр деген
сөздер қолданылған. Бұл сөздер Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 10-бабының 1, 2 және 3-бөліктеріндегі онша ауыр емес және
ауырлығы орташа деген қылмыс санаттары атауларының орнына пайдаланылып
отыр. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі заңдық норма болғандықтан
оның әр-бір сөзі мен мағынасы өзгертілмеуі тиіс, қалай айтылды солай
қабылдануы қажет. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының
1-бөлігіндегі Ауыр емес, орташа ауыр сөздері Онша ауыр емес,
ауырлығы орташа деген сөздермен және 2 бөліктегі орташа ауыр сөзі
ауырлығы орташа деген сөздермен ауыстырылуы қажет деп санаймыз. Себебі
ауыр емес сөзі қылмыс санаттарындағы ауыр қылмыстан басқа қылмыстар деп
түсінік бере отырып аса ауыр қылмыс жасаған адам Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының 1-бөлігі негізінде
жауаптылықтан босатылуға жатады дегендей мағына беріп отыр. Осы онша ауыр
емес, ауырлығы орташа деп аталатын қылмыс санаттарының атаулары
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11 шілде 2003 жылғы № 6 нормативтік
қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот практикасы туралы
Нормативтік қаулысында да кішігірім, орташа ауырлықтағы деп көрсетіліп,
дұрыс аталмай отыр. Сондықтан, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 11
шілде 2003 жылғы № 6 нормативтік қаулысымен өзгерістер мен толықтырулар
енгізілген Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы Нормативтік қаулысындағы кішігірім деген сөз онша
ауыр емес деп, орташа ауыр деген сөз ауырлығы орташа деп көрсетілуі
қажет. Сол кезде қылмыстық құқықтағы қылмыстарды санатқа бөлудегі атаулар
тәртіпке келтіріліп әр түрлі айтылмай, бір түрде айтылып бір мағына беретін
болады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасының 1 бөлігіндегі келтірілген зиянның есесін толтырса деген
сөз, өзінің сөйлемдегі алып оытрған орнына байланысты тек жәбірленушіге
келген зиянды ғана көрсетіп отырған жоқ. Сондықтан, аталған заң нормасының
негіздеріне жәбірленушіге келтірілген зиян мен қылмыс барысында келген,
басқа да зияндарды жатқызуға негіз бар. Осыған толық түсінік бере отырып
мағынасын ашар болсақ, заң нормасында егер ол жәбірленушімен татуласса
және келтірілген зиянның есесін толтырса деген сөзді құрап отыр. Бұның
мағынасы қылмыс жасаған адам, жәбірленушімен татуласса, одан кейін келген
зиянның есесін толтырса, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босатылуға жатады дегенді білдіреді. Бұл жерде жәбірленушіге
келтірілген зиян айтылып отырған жоқ. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының 11 шілде 2003 жылғы № 6 нормативтік қаулысымен өзгерістер
мен толықтырулар енгізілген Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 21
маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-
бабын қолдану жөніндегі сот практикасы туралы нормативтік қаулысының 3
тармағындағы көрсетілген қылмыс жасаған адам жәбірленушіге келтірілген
зиянның есесін толтырса деген негіз Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 67-бабының 1-бөлігіне басқаша түсіндірме беріп отыр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының
диспозициясындағы Ауыр емес, орташа ауыр деген сөздер және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы нормативтік қаулысындағы кішігірім, орташа ауыр
сөздері Онша ауыр емес, ауырлығы орташа деген сөзбен ауыстырылуы
қажет, оған себеп Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10-бабында
көрсетілген қылмыс санаттарының атауы Онша ауыр емес, ауырлығы орташа
деп аталып отыр, сондықтан қылмыс санаттары барлық заң нормаларында
өзгермеуі тиіс деп санаймыз.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасының диспозициясындағы қылмысты ... жасаған адам және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4 Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы Нормативтік қаулысындағы қылмыс жасаған адам деген сөз
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс адамдар деген сөзбен ауыстырылу қажет.
Олай деу себебіміз, жоғарыда аталып өткендей қылмыс жасаған адамның барлығы
жасалынған қылмыстың суъектісі болып таныла бермейді. Себебі, қылмыс
жасаған адам есі дұрыс еместігіне, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде белгіленген жасқа толмағандығына және арнайы субъект болып
танылмауына байланысты қылмыстық жауаптан босатылуға міндетті бұндай
жағдайда жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасын басшылыққа алуға болмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының
диспозициясындағы есесін деген сөзді орнын деген сөзбен ауыстыру талап
етіледі, себебі есесін деген сөз бірнеше есе, еселеп деген мағына
беріп отыр. Бұл дегеніміз жәбірленуші қылмыс жасаған адамнан келген зиянның
орнын ғана емес зиянды еселенген артығымен толтыруды талап етуіне негіз
болып отыр.
1.2 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасының мақсаты мен міндеттері және оның қылмыстық құқықтағы орны
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-бөлігінде
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары делініп адам құқығы мемлекетіміздің негізгі
байлықтарының бірі екендігін көрсете келе оны қорғауды міндеттейді [15, 67
б].Еліміздің Конституциясында бекітіліп қорғауға жататын адамның құқықтары
мен міндеттері негізгі байлық болғандықтан оларды әр уақытта қорғап,
аталған құқылар бұзылған жағдайда бұзылған құқықтың орнын толтыру арқылы
әділдікті қалпына келтіру болып табылады. Осы азаматтардың және заңды
тұлғалардың құқыларын мемлекет өзінің қылмыстық қудалау және сот органдары
арқылы қорғап, бұзылған құқықты қалпына келтіруді жүзеге асырып отырады.
Бұрынғы Кеңес Одағының бет бейнесін түбегейлі өзгерткен оқиғалар тарих
еншісіне айналып, өз тағдырын өзі айқындаған Қазақстан мемлекеті алғашқы
құрылған кезден бастап өз егемендігін қалыптастыру мен дамыту жолында,
азаматтардың меншік құқыларын толықтыру және қорғау қажеттігін ескерген.
Бұны біз Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуы
стратегиясындағы Адам құқығының жалпыға бірдей деклорациясын басшылыққа
ала отырып, біз азаматтардың мүліктік құқығын нақты мазмұнмен толықтыруға
ұмтылатын боламыз. Онсыз адамның шынайы бостандығы туралы әңгіме тек бос
ызың ғана, ал әлемдік стандартқа сәйкес келетін тұрмыс деңгейіне жету
орындалмайтын арман болып шығады дегенінен байқауға болады [17, б. 45].
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың бұл айтып отырған сөздері азаматтардың және
заңды тұлғалардың құқыларын бұзылудан қорғап, бұзылған жағдайда қалпына
келтіре отырып біз зайырлы, құқықтық мемлекет болатындығымызды дәлелдейді.
Қылмыстық жауаптылықтан босату институты қылмыстық құқықта өзінің
ерекшелігімен көрінетін институт. Осыған орай жаңадан қабылданып қолданыста
жүрген Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасына жаңа баптар қосылып, ұлғая түсті. Жаңа
қабылданған заңда қылмыстық жауаптылықтан босату қылмыстық заңның жеке
бөлімі болып құрылып, қылмыстық жауаптылықтан босату институты 5 түрге
бөлінді, осылардың бірі жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату болып табылады. Осыған дейін 22 шілде 1959 жылы
қабылданып, қолданыста болған Қазақ ССР–нің Қылмыстық кодексінде қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы Жаза тағайындау және жазадан босату
бөлімінің құрамында жеке бап болып орын алған болатын [20; 39]. Қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы қылмыстық құқыққа енгізіліп, іс тәжірибеде
қолдану барысында ғалымдар мен практиктер арасында әр түрлі пікірталастар
туындады. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату институты кеңейе
түсті.
Аталған қылмыстық жауаптылықтан босату институтына 19 сәуір және 29
желтоқсан 1982 жылы жаңадан өзгеріс енгізіліп, қылмыстық кодекске Істі
жолдастық сотқа беру арқылы қылмыстық жауаптылықтан босату, Кепілге беру
арқылы қылмыстық жауаптылықтан босату, Әкімшілік жауапқа тарту арқылы
қылмыстық жауаптылықтан босату туралы баптар енгізіліп қылмыстық
жауаптылықтан босату институты түрлерге бөлініп қылмыстық құқықта өз орнын
кеңейте түсті. Бұл өзгертулер мен толықтырулар қылмыстық құқыққа енуіне
байланысты осы тұрғыда ғалымдар мен практиктер арасында әр түрлі пікірлер
пайда болып әр қайсысы өздерінің көз қарастарын дәлелдеп бақты.
Жеке айыптау қылмыстық істері қазіргі қолданыста жүрген Қазақстан
Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің 33-бабының 1-бөлігінде орын
алып онда Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекстің 105-бабына, 111-
бабына, 112-бабына, 123-бабына, 129-бабына, 130-бабына, 136-бабына, 140-
бабына, 142-бабына, 144-бабының 1 және 2-бөлігіне, 145-бабының 1-бөлігіне,
188-бабының 1-бөлігіне, 300-бабының 1-бөлігіне қатысты екендігі орын алып
отыр. Қазіргі қолданыстағы жеке айыптау қылмыстық істерінің төңірегі
ұлғайғандығы білініп тұр. Осы аталған қылмыс түрлері бойынша қылмыс жасаған
адам жәбірленушімен татауласуына байланысты қылмыстық жауаптылыққа
тартылмайды. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңының 33-
бабының 1-бөлігі бойынша татуласуына байланысты қылмыстық істі жүзеге
асыруға тек сот органы құзырлы болып отыр. Қылмыстық құқықта орын алып
отырған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасы кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмыстарға қолданылады
және аталған норманы анықтау органы, тергеу, прокурор, сот барлығы
қолдануға құқылы. Осыған қарап Қылмыстық іс жүргізу құқығындағы татуласуына
байланысты, яғни жәбірленушінің айыптаудан бас тартуы негізінде қылмыстық
жауаптылықтан босату мен қылмыстық құқықтағы жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы бір біріне ұқсас болып
отыр.
И.Ш. Борчашвили, Р.Б. Кульжакаева, А.Н. Ералиндердің айтуы бойынша
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабына берген түсінігінде
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қылмыстық іс жүргізу тәртібін толықтырып отырған норма болып
саналатынын айтады [31, б. 171]. Бұл жерде И.Ш. Борчашвили,
Р.Б. Кульжакаева, А.Н. Ералиндердің айтқандарымен толық келісуге болады
себебі жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату институты шыныныда да өзінің құрылымы бойынша және қылмыстық
құқықтағы рөлі бойынша қылмыстық іс жүргізу құқығын толықтырып отырған заң
нормасы болып саналады. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасын қолдану барысында қылмыстық құқық бойынша
қылмыстық қудалау органдары мен сот органдары қылмыстық іс жүргізу құқығы
мен азаматтық құқық негізінде шешім қабылдай алады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының іс тәжірибеде қалай қолданылуда екендігі және оның негізгі
мақсаттарының бірі қылмысқа тосқауыл болу және қылмыстың алдын алу,
жасалған қылмыстарды анықтап қылмыскерлерді анықтау. Осы аталған норма
мақсатына жете алды ма анықтау қиын. Себебі аталған норма бойынша құқықтық
статистикада толық мәлімет жоқ. Оған себеп жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату нормасын қолдануға байланысты
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне және Қылмыстық
кодексіне бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп оның іс-
тәжірибеде бір қалпы қолданылуына өз кедергісін келтірді. Іс-тәжірибеге
сүйенер болсақ жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы қылмыстық құқықтың негізгі мақсаты- қылмысқа
тосқауыл болуда өз көздегеніне жеткен жоқ деп айтуға болады. Яғни айтқанда,
жасалып жатқан қылмыс азайған жоқ. Қылмыстық құқықтың негізгі мақсаты
өзінің жаза түрімен еріксіз және сендіру арқылы қылмыстың алдын алып
азаматтармен қылмыс жасалмауды көздейді. Осыған орай қылмысқа жол бермеу
барысында қылмыстық құқық негізгі рөл атқаруы тиіс.
Қазіргі қылмыстық саясаттың талабына сай жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату институты Қазақстан
Республикасының қылмыстық құқығында өз орнын толық алды деуге ерте болып
отыр. Себебі аталған норма жөнінде заңгер ғалымдар арасында әлі де болса
бір бағыттағы түсінік жоқ, сондықтан әлі де болса талас тудыратын жақтары
жетерлік. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасы Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығында ғана орын алып
отырған институт емес ол бұрынғы КСРО- мемлекеттері арасындағы
Республикалардың да Қылмыстық құқығында орын алып отыр. Біздегі туындап
отырған проблемалар басқа да Республикаларда кездесуде. Қылмыстық кодекстің
67-бабында орын алған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы негізінен батыс мемлекеттердің қылмыстық
құқығында орын алып, сол мемлекеттерде кеңінен қолданыста болған заң
нормасы, сондықтан алдағы уақытта сол батыс мемлекеттерінің тәжірибесіне
көп көңіл бөлініп, олардың осы бағыттағы қылмыстық құқықта орын алып
отырған алдыңға қатарлы іс-тәжірибелерін өзімізге үлгі ретінде алып
өзіміздің әдет-ғұрпымызға сәйкестендіруіміз керек. Қылмыстық құқықта
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қылмыстық құқықта өз орнын алу үшін аталған норма әлі де болса кең
талқылауды қажет етеді.
Осы тарауда көрсетілгендерді ескере отырып жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасының мақсаттары мен
міндеттері болып біздің ойымызша:
– ізгілік;
– жәбірленушінің қылмыстық құқықтағы рөлін арттыру;
– тараптарды татуластыру;
– қылмыстың қайталануына және жаппай қылмыстық қудалауға тосқауыл болу
екендігі танылып отыр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабындағы
көрсетілген заң нормасының, қылмыспен күресуде және қылмыстың алдын алуда
өзіндік рөлін жетілдіру бағытында жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасына келесі міндеттер мен
мақсаттарды жүктейтін өзгертулер мен толықтырулар енгізілуі қажеттігі
туындап отыр деуге болады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы, қылмыс бойынша жәбірленген тұлғаның мүддесін ғана қорғамай
мемлкет мүддесін де қорғауы қажет. Бұған себеп болып отырған қылмыс жасаған
адамға мемлекет тарыпынан қолданылатын шараларды қылмыс бойынша жәбірленген
тарап бұзады да қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босату
жөнінде шешім жасайды. Бұл дегеніміз, мемлекеттің қылмыспен күресудегі
беделін түсіріп, қылмыскерлер алдында мемлекет беделін төмендетеді дегенді
білдіреді. Сондықтан, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормасын қолдануда мемлекет тараптардың
татуласуына, тараптар арасындағы туындап отырған дауды шешуге араласуы тиіс
дегенді алға тартамыз.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасының қылмыспен күресудегі және қылмыстардың алдын алу барысындағы
міндеттері мен мақсаттарын және қылмыстық құқықтағы рөлін жетілдіру
тұрғысында жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатылған адамдарды есепке ала отырып, олардың мінез-құлқын бақылауда
ұстап олар тарапынан басқа да қылмыстар жасалмауын бақылап, профилактикалық
жұмыстар жүргізуді реттейтін норимативтік құқықтық актілер қыбылдануы
қажет.
1.3 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасын қолдануда азаматтардың Конституциялық құқықтарының сақталуы
Қылмыстық жауаптылықтан босату – қылмыстық заңдарға және қылмыстық іс
жүргізу заңдарына сәйкес, қылмыс жасаған адамға мемлекет органының
қылмыстық-құқықтық шараларды қолданудан бас тартуы болып табылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату институтын қолдануда қылмыстық құқықтың
қағидалары: әділеттілік, ізгілік, кінәлінің жауаптылығы және азаматардың
заң алдындағы теңдігі міндетті түрде жузеге асырылып отырады. Кейбір
жағдайларда кінәлі болып қалған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартпай-ақ
тиісті мақсатқа жетуге болады. Құқық қолдану органдарының қызметкерлері осы
мәселелерді шешу барысында жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілігін, қылмыс
жасаған адамның шын өкінуін, айыбын мойындап келуін, қылмысты ашуға
жәрдемдесуін, жәбірленушімен татуласуын, келген зиянның орынын толтыруын
ескеріп оларға мән беруі керек.
Қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы тек қылмыс жасаған адамның іс -
әрекеті немесе әрекетсіздігінде қылмыс құрамы бар болған жағдайларда ғана
қолданылатынын ескерген жөн. Бұл жөнінде С.Г.Келина қылмыстық жауаптылықтан
босату тек адамның іс-әректі қылмыс қатарына жатса ғана қолданылу қажет деп
көрсете келе қылмыстық жауаптылықтан босату тек қылмыс жасаған адамға
қолданылатындығын атап отыр [34, б. 7]. С.Г. Келинаның пікірімен толық
келісуге болады, себебі әр бір адамның қылмыстық әрекеті дәлелденіп оны
қылмыс жасаған адам ретінде таныған кезде ғана оған қылмыстық жауаптылықтан
босату, заң нормасы қолданылуы заңды болып саналады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы төңірегінде көптеген ізденістер
жасап еңбек еткен С.Г. Келинаның сөзінен біз қылмыстық жауаптылықтан
босатудың қандай да бір түрі болмасын тек қылмыс жасап оның қылмыстық
әрекеттері толығымен дәлелденген қылмыскерге ғана қолданып, қылмыстық
әрекеттері дәлелденбеген немесе жасалған әрекет пен әрекетсіздікте қылмыс
құрамы болмаған жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босатуды басшылыққа алуға
болмайтындығын ұғынамыз.
Мысалы, Т.Т. Шіктібаев қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан
босатылмауы және қылмыс жасамаған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылмауы
қажеттігі жөнінде өзінің пікірін, қоғам әр-бір қылмыс жасаған адам
қылмыстық жауаптылыққа тартылып сотпен тиісті жазасын алуы тиіс те, бірде-
бір кінәсіз адам заңсыз қылмыстық қудалауға және сотталуға ұшырамауы қажет.
Қазіргі уақытта қылмыстық іс жүргізу заңы осыған бағытталған дегенді
білдіреді. Т.Т. Шіктібаевтың айтып отырған пікірі орынды, әр бір адам
заңсыз қылмыскер болып саналмау және әр бір қылмыс жасаған адам қылмыстық
жауаптылықтан соның ішінде жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату барысында да заңсыз босатылмауы қажет.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы бойынша аталған норма тек қылмыс жасаған адамға қолданылады,
негізінен бұл ұғым негізсіз оған себеп жоғарыда айтылып өткендей қылмыс
жасаған адам анық екені дәлелденген, алайда ол аталған қылмыстың субьектісі
болмауы ғажап емес. Атап айтар болсақ қылмыс жасаған адам қылмыс жасаған
уақытта қылмыстық жауапқа тартылатын жасқа жетпеуі (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 15-бабы), қылмыс жасаған кезде есі
дұрыс емес күйде болуы (Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 16-
бабы), қылмыстық жауапқа тартылатын мерзімнің өтуіне байланысты (Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 69-бабы) көрсетілген жағдайларда
қылмыс жасаған болып саналады, бірақ олар заң талаптарына сай қылмыстық
жауаптылыққа тартылмайды. Жоғарыда көрсетілгендер негізінде жәбірленушімен
татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасы орын
алған қылмыстың субьектісі болып танылатын адамға тек жасалған қылмыс
бойынша жауапқа тартылатын мерзімі өтіп кетпеген уақытта қолданылады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасын қолдану кезінде жоғарыда көрсетілген жағдайлардан басқа
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 125, 165, 231 (1-тармағы),
233, 234, 236, 251, 252, 259, 297, 312 (2-тармағы), 326, 352, 358, 372,
373, 375-379, 381-баптарының ескертулерінде көрсетілген мән-жайларда
қолданылуға болмайды, себебі аталған мән-жайлар жәбірленушімен татуласуына
байланысты емес жағдайларда қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Сот үкімі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы
15 тамыздағы №19 Нормативтік қаулысының 49 тармағында ҚК-нің 9-бабының 2-
бөлігінде, 19-бабының 4-бөлігінде, 23-бапта, 24- бабының 2 және 4-
бөліктерінде, 26-бабының 1-бөлігінде, 32-баптың 1-бөлігінде, 33-баптың 1-
бөлігінде, 34-баптың 1-бөлігінде, 35-баптың 1-бөлігінде, 36-бапта, 37-
бапта, ҚК-нің 231 (2-тармақ), 311, 312 (1-тармақ), 318,319, 320 (2-тармақ),
353, 363, 364-баптарының ескертпелерінде көрсетілген әрекеттер, сондай-ақ
ҚК-нің 16-бабының 1-бөлігінде көрсетілген адамдар немесе ҚК-нің 15-бабына
сәйкес қылмыстық жауапкершілік басталатын жасқа толмаған адамдар жасаған
әрекеттер қылмыс болып табылмайтыны және қылмыстық жауапкершілікке әкеліп
соқтырмайтыны туралы соттарға түсіндірілсін делінген. Осы көрсетілген
жағдайлар жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасын қолданғанда да басшылыққа алынуы қажет [42, 2-3 б].
Жамбыл облысы сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының
төрағасы Н.А. Абдиканов қылмыскердің қылмыстық әрекетін дәрежелеп
кінәлілігін анықтау тек соттың ғана құзыретінде болатындығы белгілі, алайда
қылмыстық қудалау органдары алдын ала тергеу барысында қылмыскердің
кінәлілігін анықтап, ол жөнінде қылмыстық істі қысқартуға құқылығы сот
билігінің – адамның кінәлілігін тек сот қана анықтайтындығына қарама-қайшы
екендігін және қылмыстық қудалау органдарының сотқа дейін алдын-ала тергеу
барысында қылмыс жасаған адамды ақтау негізінде емес тәртіппен қылмыстық
жауаптылықтан босатуы, шындықтың анықталуына және сот талқылауының ашық
болу мүмкіндігін жоятындығын көрсетеді.
Н.С. Лейкина қылмыстық жауаптылықтан босату нормасын қолдануды қандай
орган іске асыру қажеттігі жөнінде Ресей Федерациясының Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 309-бабының талабына сай іс-әрекет өзінің қоғамға
қауіптілігін жоғалтқан немесе қылмыс жасаған адам қоғамға қауіпті болып
саналмаған жағдайда сот айыптау үкімін шығарады. Айыптау үкімі қылмыс
жасаған адам кінәлі деген ұғымды білдіреді деген тұжырым береді [61, б.
96]. Н.С. Лейкинаның ой тұжырымымен толық келісе отырып, қылмыс жасаған
адамды қылмыстық жауаптылықтан босату сотпен үкім шыға отырып жүзеге
асырылып, үкімде оны қылмыс жасаған адам деп танып барып, қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормаларына сай болып табылады. И.С. Ной
азаматтардың Конституциялық құқықтарын қылмыстық қарым қатынаста сақтау
басты назарда болуы қажеттігіне тоқтала келе мемлекеттік органдардың ішінде
тек сот қана қылмыс жасаған адаммен қылмыстық қарым-қатынаста болып, тек
өзі ғана, шешімімен келіспеген жағдайда шағымдану құқыларын сақтай отырып,
қылмыс жасады деген үкім шығара алады деп - қылмыстық құқық бойынша қылмыс
жасаған адам мен мемлекет арасындағы туындайтын қарым-қатынас бойынша
мемлекет атынан тек сот қана қатысуы қажет деген тұжырымды алға тартады.
Оның тиімділігі сот үкімінің күші барлығын көрсете келе қылмыс жасаған
адамға қабылданған шешімнің заңдылығын көрсетеді [62, б. 8].
Прокурор, тергеу және анықтау органы - қылмыстық қудалау органдары
болып саналады, сондықтан олар негізінен айыптау бағытты ұстайтындығы
барлығымызға аян, осыған орай жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасын қолдануда қылмыстық қудалау
органдары, алдын ала тергеу және алдын ала тексеруді тек айыптау бағытта
жүргізіп, қылмыс жасады деп сезіктенген адамның құқықтарын бұзуға алып
келіп соқтырады деуге толық негіз бар. Олай дейтін себебіміз қылмыстық
қудалау органдарының негізгі қызметтік міндеттері қылмыспен күрес және аты
айтып тұрғандай қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Елімізде жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасы қалай қолданылуда екеніне мән беретін болсақ Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын жаппай қолданылуда және заң
нормаларына барлық уақытта сай емес десек артық болмас. Іс-тәжірибиеге шолу
жасайтын болсақ азамат А. 2004 жылы өзін Самат есімді азамат ұрып, жұмыс
істетпей жүргендігін көрсетіп арызданған. Алдын ала тексеру барысында
құжаттар толық тексерілмеген, атап айтар болсақ сот-дәрігерлік сараптама
тағайындалмаған, қылмыс жасаған адамның сотты болған болмағандығы
тексерілмеген, есі дұырыс дұрыс еместігі, наркологиялық есепте бар-жоғы
тексерілмеген, қылмыс жасаған адамның аты жөнін анықтайтын төл құжат
жөнінде дерек жоқ, құжаттар бойынша дәлелдемелер зерттелмей азамат С.
жөнінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38-
бабының 1-бөлігі бойынша қылмыстық іс қозғаудан бас тартылған. Осы
көрсетіліп отырған жағдайда азамат С. жасап отырған іс-әрекеті қылмысқа
жатады ма, ол қылмыскер болып саналады ма еш дәлел жоқ, сонда біз қылмыс
жасамаған адамды қылмыс жасады деп жала жауып отырмыз деуге сияды. Жоғарыда
көрсетілгендей заң бұзушылықтар басқа да құжаттарда кездеседі.
2004 жылдың желтоқсан айының ішінде азаматша С. өзін белгісіз азамат
зорлағандығы туралы арызданған, арыз бойынша Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 120-бабының 1-бөлігінде көрсетілген қылмыс белгісі
бар, алайда алдын ала тексеру барысында іс жүргізуші төмендегі кемшіліктер
орын алып тұрса да Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 38-бабының 1-бөлігін және Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 67-бабының 1-бөлігін басшылыққа алып қылмыстық іс қозғаудан бас
тартқан. Жинақталған құжаттар толық емес, яғни құжаттар бойынша сот-
биологиялық сараптама жүргізілмеген, қылмыс жасады деп отырған Б-ның өз
түсінігінде, азаматша С-ның арызында көрсетілген жағдаймен келіспейді,
қылмыс жасағандығын мойындамай түсінік берген, сот-дәрігерлік сараптама
бойынша жәбірленушіде арпалысқандығын дәлелдейтін дене жарақаттары жоқ .
Қылмыстық қудалау органдары азамат Б. әрекетіне толық баға бермей отыр,
себебі оның жасалған іс әрекетті жоққа шығаруы азаматша С-ның арызы
бойынша қылмыстық іс қозғалып алдын ала тергеу амалдары жүргізіліп азамат
Б. шын мәнісінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 120-бабының
1-бөлігінде көрсетілген қылмысты жасағандығын дәлелдеп, айыпталушы ретінде
жауапқа тартып, заң талабына сай сотқа жолдау керек болатын. Қазақстан
Республикасы Конституциясының негізінде азамат Б өзінің кінәсіздігі жөнінде
сот орындарына шағымдануына толық құқы бар.
Ал қазіргі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының 1-
бөліміне сай қылмыстық іс қозғалмай, қылмыстық іс қозғаудан бас тартылып,
қозғалған қылмыстардың өндірістен қысқарып жатқан қанша қылмыстардың
арасында қылмыс жасамаған адамның орын алуы мүмкін екені айдан анық жағдай.
Ал, К.Ж. Капсалямов алдын ала тергеу барысында айыпталушы ретінде
жауапқа тарту жөнінде тергеуші мен прокурор өзінің ішкі сезімі бойынша ғана
қылмыс жасады деп танылған адамға шығарылады және бұл кінәсіздік
презумпциясы қағидасымен қарама-қайшы емес. Себебі, тергеу, прокурор
органдары қылмыс жасаған адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту қаулысын
қабылдағанмен, айыпталушы ретінде жауапқа тартылған адамның қылмыстық ісі
сотта қаралып, үкім күшіне енбей жатып қылмыскер ретінде саналмайды деп
көрсетеді [67, б. 6]. Жоғарыда көрсетілген К.Ж Капсалямовтың пікірін талдап
түсінік берер болсақ, оның ойы бойынша айыпталушы ретінде жауапқа тартылған
адам сот үкімі күшіне енбей бәрібір қылмыскер болып саналмайды дегенді
білдіреді. Шын мәнісінде қылмыстық қудалау органы өзінің ішкі сезімі
ретінде қылмыс жасады деген адамға дәлелденген қылмысы бойынша айыпталушы
ретінде жауапқа тарту қаулысын қабылдап, одан айыпталушы ретінде қылмыс
жасады деп танылған қылмысқа айыпталушының көз қарасын біле отырып
айыпталушы ретінде жауап алады. Қылмыстық қудалау органы қылмыс жасаған
адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы қабылдағанымен оны
қылмыстық жауапқа, яғни қылмыстық жазаға тарта алмайды. Сондықтан,
қылмыстық іс сотқа жолданып айыпталушы ретінде танылған адамды соттың
қылмыстық жауаптылыққа тартуына береді. Судья сот процесі кезінде қылмыстық
қудалау органдарының дәлелдеп айыпталушы ретінде тану қаулысымен келіскен
жағдайда айыпталушы ретінде танылған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартып,
оған жаза қолданады.
Жәбірленушімен татуласына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының қылмыстық жазадан босату нормасынан айырмашылығы келесідей болыр
отыр:
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатуда кінәлі адамға айыптау үкімі шықпайды;
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
сотқа дейін тергеу, анықтау органымен, прокурормен қолданылады, ал
қылмыстық жазадан босату тек сотпен ғана қолданылады.
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
алдын ала тексеру, алдын-ала тергеу және сот талқылауы кезінде қолданылады,
тек соттың айыптау үкімін шығару қаулысына дейін болуы шарт. Ал, қылмыстық
жазадан босату кінәліге айыптау үкімі шыққаннан кейін, кей кездері жаза
аздап өтелгеннен кейін де қолданылады.
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату, өзінің негіздеріне байланысты қолданылады, ал жазадан босатуда
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
негіздері қолданылмайды.
С.Г. Келина қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы барлық жағдайда
қолданылмай, тек ерекше жағдайларда қолданылуы қажет екендігіне тоқтала
келе, оған себеп қылмыстық жауаптылықтан босату нормасы жалпы жағдайда
қолданылатын болса, ол қылмыстың алдын алудағы маңызды басты роль
атқаратын, қылмысқа кінәлі адам қылмыстық жазалаудан құтылмауы қажет
принциптері өзінің рөлінен айырылуы мүмкін екендігін көрсетеді [34, б. 40].
С.Г. Келинаның айтып отырғаны орынды, олай дейтін себебім қазіргі қылмыстық
құқықта орын алып отырған жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасы жалпылама барлық жағдайда қолданыла беретін
болса ол шын мәнінде де қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан
босатылып, өзін еркін ұстап қылмыстық жазаның мақсатының бірі- жаза арқылы
қорқыта отырып адамдарды қылмыс жасаудан бас тартқызу мақсатына кедергі
келтіреміз.
Бұл жөнінде М.Ю. Рачинский де С.Г. Келинаның пікіріндей көз қараста
екендігін білдіріп өз ойын қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан
босату бет алды жалпылай қолданыла бермей тек қажетті жағдай болған кезде
ғана қолданылуы қажет, себебі қылмыстық жауаптылықтан босату жалпылай
қолданыла берсе қылмыстың алдын алудағы басты шешуші роль атқаратын жазадан
құтылмау қағидаға қарсы болып шығады деген пікірмен жеткізеді [68, б. 39].
Жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 3-
бабының талабына сай қылмыстық жауаптылық негізін, қылмыстық жауаптылыққа
тек кінәлі адам ғана тартылуы қажет екендігі кірмеген, ал 1959 жылы 22
шілдеде қабылданған Қазақ ССР-нің Қылмыстық кодексінің 3-бабында қылмыстық
жауаптылықтың негіздері былай көрсетілген Қылмыстық жауапқа және жазаға
тек қана, яғни қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті
қасақана немесе абайсыздықпен жасаған кінәлі адам тартылады.
Қылмыстық жаза тек соттың үкімі бойынша ғана қолданылады делінген.
Жаңадан қабылданған қылмыстық заңның қылмыстық жауаптылық негіздерінде
адамның жасаған қылмысқа кінәлі екендігін анықтау қажеттігі орын алмай
қалып отыр.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын қолдануда негізінен қылмыс жасаған адамның қылмысқа қатыстылығы
толық тексерілмей тек қылмыс жасаған адамның өзінің қылмысты мойындағанымен
ғана шектеліп қылмыс жасағандығы жөніндегі кінә айыпкерге өзінің мойындауы
негізінде ғана тағылады, басқа дәлелдемелер қарастырылмайды. Жасалған іс
әрекет қандай қылмыс құрамына жататындығы, қылмыс болып саналады ма толық
тексерілмейді. Оған себеп жасалған іс -әрекет жөнінде тексермей жатып
жасалған іс-әрекет бойынша жәбірленген тұлға өзіне қарсы іс-әрекет жасаған
адамға кешірім беріп онымен татуласқандығын және қылмыстық іс қозғамауын
сұрап арызданады. Осы жерде қылмыстық іс жүргізу органдары жасалған іс-
әрекет қылмыс болып саналады ма, қылмыс болып саналмайды ма, адамның іс-
әрекет жасағандығы анықталған-анықталмағандығы, жасалған қылмыстың
қылмыстық дәрежесі толық тексерілместен жәбірленген жақтың өтініші бойынша
шешім қабылданады. Әрбір қылмыс жасады деп сезіктелген адамның іс әрекеті
қылмыс болып саналады ма, қандай қылмысқа жататыны, жасалу түрі, қылмыс
жасаған адам шын мәнісінде осы адам ба, қылмысты жасауға не себеп, қылмысты
қалай, кіммен жасағандығы анықталуы заң талабы болып табылады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын қолдануда қылмыс жасаған - деп саналған адамның қылмыс
жасағандығына оның сол іс-әрекет үшін кінәлілігі толық дәлелденуі, дәлел
болып танылатын айғақтардың заңдық күші, оның алыну барысындағы заң
талаптарына сай болуы тексерілу қажет.
Ә. Ж. Жылқыбаев өзекті мәселе көтеріп қылмыс жасаған адамның өзінің
қылмысын мойындап берген жауабын жан жақты толық тексеріп, оның дұрыстығын
дәлелдеу және іс құжаттарындағы басқа дәлелдемелерді шешім қабылданғанда
көрсетілуі міндеттілігін талап етеді. Ә.Ж. Жылқыбаевтың пікірімен толқық
келісе отырып, қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан босата отырып,
оның босану себебі мен жасаған қылмысының дәлелденгендігі басты назарда
болуы шарт [69, 67 б].
Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz