Мелиорация – табиғатты ұйымдастыру ілімі
КІРІСПЕ
Адамзаттың алғашқы табиғатпен қарым-қатынасының кезіндегі қараған мәселесі, өзінің өмір сүруі қажеттілігін қамтамасыз ету үшін алғашқыда табиғи, ал одан кейін суармалы мәдениетті егіншілік агроландшафтық жүйелерді құрудың негізінде, адамға қажетті бірден-бір қуат көзі болып табылатын - азық-түлік өндірумен айналысқан. Бұл кезең мезомент дәуірінен басталып, адамзат бірінші рет өзінің қажетін өтейтін жаңа өсімдік топтарының пайда болу жолын алғашқы рет өндіріске қойып, оның біздің Жер планетасына тез тарауына мүмкіншілік тудырды.
Жер табиғи жүйесіндегі судың өнімді күшін және топырақтың қуатын мыңдаған жылдар бойы адамзат өзінің қажеттігіне пайдаланудың нәтижесінде, олардың жоғарғы дәрежеде экономикалық және рухани дамуының ең күшті себепшісі болды. Осының нәтижесінде, адамзат тәжірибе жинай отырып, шартты түрде айтқанда, табиғатты мақсатты пайдалау қарым-қатынасының негізін құрды. Ертедегі өркениетті Аксум патшалығы (IV ғасыр б.э.) кезіндегі Эфиопии, Грециядағы Акрагамата (490-430 жж. б.э.), Ежелгі Рим (23-79 жж. б.э.), құрылуы және оның дамуы, ал одан бері табиғи жағдайы өте ыңғайлы Меспотамидағы Тигр және Евфрат, Египеттегі Нил, Үндістан түбегіндегі Инд және Ганга, Қытайдағы Хуанхэ және Янцзы, Орта Азиядағы Сырдария және Амудария секілді үлкен өзендерінің бойында және Америкада ертедегі халықтар индейцтердің мая және ацеттер тайпаларының жерді игеру турлы бай тәжірибесі, жүйесіз және ойсыз табиғи қорды пайдалануына қарамастан, жаратылыс тану ілімінің, оның ішінде ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың бастапқы жүйесінің құруылуы басталған еді. Бұлар барлық адамзаттың даму кезеңінде табиғатты пайдалану жүйесінде, табиғат қорын пайдаланудың орнықтылық қағидасы сақтап, шөлейт аймақтарды өнімді егістік аймаққа айналдырды. Адамзаттың бұл тарихи даму кезеңінде табиғатты пайдалану іліміне өткен дәуірдің ғалымдары Аристотоль (384-322 жж. б.э.), Теофрает (372-287 жж. б.э.), ҮлкенПлианий (23-79 жж. б.э.), Колумелла (1 ғасыр б.э.) үлкен баға жемпес үлес қосып, табиғи қорды пайдаланудың ілімдерін түзді.
Орта ғасыр дәуірінде жаратылыс тану ғылымының орталығы, Мухамед Хорозмин (780-860 жж.), Абунасыр Фараби (870-950 жж.), Абуль-ВАда Бузджани (940-1009 жж.), Ибен Сина (980-1037 жж.), Абурайхан Беруни (973-1048 жж.), Омар Хайям (1049-1131 жж.), Насредин Тусы (1201-174 жж.), Мухамед Тарагй-Ұлықбек (1394-1449 жж.), Джамшид Кашы (1429 ж.), Мухаммед Хайдар Дулати (1500-1551 жж.) секілді ұлы ғалымдардың арқасында, Шығыс және Орта Азияға ауысып, олар табиғатты пайдаланудың алғашқы заңдарын құруға үлкен үлестерін енгізді. Осы дәуірдегі өмір сүрген, қазақ әдебиетіндегі Асан-Қайғы тұлғасы, қазақ халқыныңда табиғи қорды тиімді пайдалануға деген өзіндік көзқарасы бар екендігін толық көрсетеді.
Қайта өрлеу дәуірінің басқы кезеңінде жаратылыс тану ғылымына үлкен үлес қосқан Р. Бойль (1670), Дж.Рей (1686), К. Линей, Ж.Б. Ламрак (1802), И. Дарвин (1882), Ж. Турнефор (1700), Т.Р. Мальтус (1798), М.В. Ломоносов (1763), А.Т. Болотов (1770), Ю. Либих (1840), У. Дерэм (1713), Ш. Боине (1800), К.Ф. Бурдах (1805), А. Гумбольдт (1840), Ш. Моррон (1850), Г.Д. Торо (1866), Э. Генкель (1854), Ж.Э. Рекла (1868), В.В.Докучаев (1883), Э.А. Митчерлих (1909), В. Шелфрнд (1918), В.И. Вернадский (1926), В.Р. Вильямс (1947), А.Н. Костяков (1950), экология биология және ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың негізгі заңдарын және қағидаларын түзді.
Кездойсоқ емес, тек қана ерте дәуірдің дамуының саласы болып табылатын ауылдшаруашылық өндірісі ғана емес және адамзаттың Жер планетасындағы өндірістік қызметіне айналған, жалпы егіншіліктің өндіріс күші-табиғаттық, техникалық және егіншілік зерзатын және кезеңін біріктіретін күрделі бірлестік бола отырып, суармалы егістік жерден өнім өндірудің белгілі бір технологиялық әдісін құрайды және ол барлық тарихи даму кезеңінде адамзаттың ойлау қызметінің арқасында, ол тек қана табиғи заттарды және қуатты түрлендірудің негізінде, кез келген қоғамдық дамудың өзінде, олардың қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталды.
Қоғамдасудан қарапайымдылыққа, ал одан соң жетілдірілген егіншілік жүйесінен, жалпы жоғары жетілдірілген ауыл шаруашылығыненгізу, өндіріс қорын өндіруді өсіріп және адамзаттың ойлау қызметін арттыру арқылы, біріншіден агралық саланың мәнін өсіре отырып өсімдіктің бірінші өнімін құрады, екіншіден ауылшаруашылық жердің мелиорациясының әдістемелік негізін және қағидасын қалады.
А.Н. Костяков (1950)тәжірибелік істерді суатты жүргізу үшін құрылымды жағдайын негіздеуге арнап, ауылшаруашылық жердерді мелиорациялаудың негізгі мәселесін - топырақтың құнарлығын мен өнімділігін үнемі артырып отыру және қоршаған ортаның нашарлауын болдырмас үшін судың және химиялық заттардың биологиялық және геологиялық айналымен реттеу - деп анықтаған болатын. Бұл кездегі А.Н. Костяковтың мелиорация ғылымының әдістемелік және теориялық дамуына қосқан үлесі: табиғи ортаны түрлендіру кезіндегі негізгі мәселе өсімдіктің өмір сүруіне қажетті жағдайды қамтамасыз ету; мелиоративтік қажетті қызметтік іс-әрекеттерді есептеугі сапалы әдістерді, оның ішінде су қорының тепетеңдік теңдеуін пайдалану; ауылшаруашылық мелиорациясын, табиғи-техникалық жүйе ретінде қарастыра отырып, оның басқа табиғаттың бөлшектерімен қарым-қатынасын дәл есепке алу.
А.Н. Костяковтың мелиорация саласындағы бағалы бағыттары және теориялық ойлары ХХ ғасырдың орта кезінде, өсімдіктің өсіп-өну ортасының жағдайының қатынасы мен мелиоративтік қатынастық байланысын зерттеуге негіз болып, ауылшаруашылық дақылдардың дифференциалдық суару тәртібін уақыт-кеңестік өлшемін деқарастыру, табиғи жүйенің ауа-райын, топырақ және гидрогеологиялық жағдайын және өндірістік құралды ескере отырып, С.Н. Рыжов, Р.Ф. Шередер, В.Е. Ерменко, Н.С. Петинов, А.М. және А.С. Алпатьев, Н.Н. Шевченко, А.С. Кружилин, В.М. Козин, Н.Ф. Беспалов, В.М. Легостаев, С.М. Кривовяз, Г.З. Бияшев, Н.С. Горюнов, О.Д. Даримбетов, Р.А. Кван және басқада ғалымдардың ХХ ғасырдағы зерттеу зерзатына айналды.
Адамзаттың тарихи даму жолында мелиоративтік-егіншілік білімі - ауылшаруашылық мелиорациясы арқылы ауылшаруашылық дақылдарының қоршаған ортаның қасиетіне деген ыңғалы сұранысына байланысты суармалы жерлердің жер асты су топырақ-өсімдік-жер беті су жүйесіндегі жылу мен ылғал алмасуының орнықтылығын қамтамасыз ететін жағдайды қарастыратын, бірлескен техникалық және қоғамдық ғылым. Осыған байланысты суаруды пайдаланудың қажеттілігінің теориялық негізі ретінде табиғи жағдайлардың ауытқуын ескеретін, жылу және ылғалдың тепе-теңдік қағидасын негізге ала отырып, оны бағалауға мына сынақтық көрсеткіштер пайдаланды: жауын-шашын (Ос) және суару мөлшерінің (Ор) булануға (Ео) қатынасы - Ky=(Oc+Op)Eo--1.0 радиациялық қуаттың (R) жауын-шашын (Ос) және суару мөлшерін (Ор) буландыруға қажетті жасырын жылуға қатынасын көрсететін гидротермикалық көрсеткіш - =RL(Oc+Cp)--1.0 .
ХХ ғасырдың екінші жартысында мелиоративтік егіншілік білімнің құралуының негізгі ерекшілігі, ауылшаруашылық дақылдарын мелиоративтік-егіншілік қызметін негізгі зерзаты ретінде қабылдау арқылы, биологиялық бірінші өнімді көтеруге негізделген ауылшаруашылық өндірісіндегі көкпенбек революциясы және тұзданған жерлерді игерумен тығыз байланысты. Бұл кезеңде ауылшаруашылық дақылдарының тұзға қарсы орнықтылығын еске ала отырып, суармалы егістік жердің топырағының су-тұз тәртібін реттеу және басқару технологиясы мен қағидасының әдістемелік негізін Б.Б. Полынов, А.Н. Костяков, А.В. Ковда, С.Ф. Аверьянов, Д.М. Кац, А.А. Рачинский; Л.М. Рекс; А.И. Голованов, И.П. Айдаров, Ф.М. Рахимбаев, М.К. Баженов, Э.А. Соколенко, Б.А. Зимовец; Ж.С. Мұстафаев және басқалар қалады. Ал оның теориялық негізін қамтамасыз ету үшін, суармалы егістік жердің су-тұз тәртібін математикалық бейнелеу мәселелерін шешуге, зат алмасудың сызықтық және сызықтық емес дифференциалдық теңдеулерін пайдалану арқылы, топырақтың мелиоративтік тәртібін реттеу және басқару мәселесі С.Ф. Аверьянов, И.П. Айдаров, А.А. Алексашенко, Л.М. Рекс, Н.Н. Веригин, В.Р. Волобуев, А.И. Голованов, Е.Н. Зилченко, И.Б. Дворкин, Ю.Н. Никольский, Э.А. Соколенко, Д.Ф. Шульгин, М.С. Мұстафаев және басқада ғалымдардың еңбектерінің арқасында іске асырылады. Бұл негізгі шешу жолы 1964 жылы Ташкент қаласында болған Бүкіл Одақтық ғылыми-техникалық конференцияда анықталды, онда бұрынғы тұзданған жерлердегі тұздану тәртібін жөнге келтіріп отыру үшін өсімдіктің өсіп-өну кезіндегі суармалау мөлшерін, дақылдардың суды тұтыну қажеттілігінің 20пайызға өсіріп іске асыру керек. Бұның нәтижесінде егістік жерлерге шаю тәртібін және жерлерді шаюды кеңінен пайдалану агроэкожүйенің топырағының су тәртібіне сапалы өзгерістер енгізді, соның арқасында қоршаған ортадағы зат және қуаттың артуына байланысты, толығымен табиғи жағдайларды өзгеріске алып келді: тұрақты және уақытша су көздерінің тәртібі бұзылды; табиғатта ертеде қорланған тұздарды белсенді айналымға енгізу арқылы гидрохимиялық ағынды бірнеше есе өсірді; суармалы егістік жерлердің және оның аумағының топырақ биологиялық, гидрогеологиялық және экологиялық жағдайы үлкен өзгеріске түсті. Осыған байланысты, табиғи қорды пайдаланудың технологиясы мен тәсілдерінің әртүрлігіне қарамастан, көптеген жағдайда мелиоративтік қызыметтік нәтижесі бірдей: барлық агроландшафтарды экологиялық және мелиоративтік жағдайының нашарлауы, топырақты эволюциялық даму бағытының сұр топырақтан батпақ топыраққа ауысуы су қорын тиімсіз пайдалану және өте төмен оның тиімділігі. Бұның барлығы табиғатқа келтірген заңдықтың қайғылы мысалға ғана емес, белгілі дәрежеде табиғатты пайдаланудың қағидасының беделін түсіріп және сенімсіздік тудыру болып табылады.
Мелиорация - адамның табиғатқа әсер етуінің ең күшті негізгі іс-әрекітінің және қызметінің бірі болып табылады. Мелиорация кезінде топырақ қабатының табиғи жағдайына қарағанда, ылғалдандыру дәрежесі бірнеше есе артады, судың және химиялық заттардың геологиялық айналымға түсу қарқыны өседі. Мелиорация топыраққа, гидросфераға, биоценозға және агроценозға одан да көп әсерін тигізеді. Бұл әсер суғарудың түрін, әдістерін, технологиясын және техникалық құралдарын таңдауға байланысты, табиғатқа қолайлы немесе қолайсыз болуы мүмкін.
Мелиорацяның негізгі міндетіне А.Н. Костяков және басқада ғалымдардың айтуы бойынша топырақтың құнарлылығына ауылшаруашылық дақылдардың өнімдерін және сапасын арттыру құрғақшылық далалық аймақта өсімдіктерден өнім алуды тұрақтандыру, азық-түлік және мал-азықтық өнімдермен қамтамасыз ету үшін, табиғатты өзгерту және қуаңшылықпен күресу, топырақтың су, ауа, қоректік, микробиологиялық тұз, жылу тәртібін және жеке жылу-су қорының тепе-теңдігін реттеу жатады. Бірақ мелиорация мақсаттарының көптеген тұжырымдалуында қоршаған табиғат орта және оны қорғаудың қажеттілігі ескерілмеген.
Академик Б.Б. Шумаков Табиғат қорын пайдалану жүйесіндегі өткен кезеңдердегі жіберілген қателерді жөндеу, біздің ол туралы сана сезімімізді, көзқарасымызды қайта түзеуден бастау керек - деп санайды. Біз өзімізді табиғат байлығын шексіз және қайтармай алу мақсатында ғана, оны қайта құру мәселесін қарастырумен шектелмеуіміз керек, қайта өзіміздің әрекетімізді оның заңдарына үйлестіріп жүргізудің қажетілігін тереңірек ұғынғанымыз жөн.
Қалыптасқан жағдайға жүргізілген талдаудың арқасында XXI ғасырдың басында мелиорация түсінігіне кең түсініктеме беруге тура келіп отыр. А.Н. Головановтың көз қарасы бойынша, даму және тіршілік ету үшін, мелиорацияның негізгі мақсатын, адам өмір сүретін табиғи ортаны жақсарту және сақтау. Р.М. Орлов, мелиорацияның негізгі мақсатын, табиғи жүйені сақтау және жақсарту үшін, табиғи құбылыстарды белсенді реттеу арқылы қалпына келтіру. И.П. Айдаров және В.Х. Хачатурьян, мелиорацияны тек қана ауылшаруашылық дақылдарының талап-тілегін қамтамасыз ететін, сапалы шара ретінде қарап қоймай, барлық адам өмір сүретін ортаны қалпына келтіретін құрал ретінде құрастырады. Ж.С. Мұстафаев мелиорацияның мақсаты және шешімін табиғат және адамзат арасындағы қарым-қатынастың мәселесі ретінде көрсетіп, табиғи ортаны қорғау және оны тиімді пайдалануды, табиғатты тиімді пайдалану мен қайта үйлестірудің бір тұтас мақсаты ретінде қарап, геожүйенің экологиялық, энегетикалық және өндірістік мүмкіншілігін көтері деп есептейді.
XXI ғасырдағы ауылшаруашылық жердің мелиорациясының мақсатының көп бағытта екендігі - экологиялық қауіпсіз суландыруды дамыту және топырақтың құнарлығын арттыруға арналған табиғатты пайдалануға қойылатын талап-тілекті сақтау, қоршаған ортаны адам өмір сүретін орта ретінде қарай отырып, оның сапасын жақсарту, оның ыластануы мен таусылуына жол бермес үшін, мелиоративтік ғылым саласының әдістемелік негізін қайта қарауды талап етеді. Ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялауға қойылған бұндай талаптар және табиғи құбылыстарды ықтималдау қағидасы, мелиоративтік қарым-қатынастың зерзаттық үш бөлімін біріктіру арқылы: топырақтың талап-тілегі, өсімдік өмір сүретін ортасының қасиеті, ортаның қасиетінің өсімдіктің талап-тілегімен келісімдік қатынасы, табиғатты пайдаланудың іргелі теориялық зерттеуін жаңа деңгейде мынандай сынақтық көрсеткішінің қоюды талап етеді: табиғи ортаны түрлендірудің негізгі ретінде топырақтың талап-тілегінескере отырып, оның даму құбылысын реттеу; мелиоративтік іс-әрекетінің нәтижесінде табиғи құбылыстардың өзгеруін бағалауға табиғи заңдылықтарды пайдалану; мелиоративтік технологиялық бірлестіктердің қызмет етуін, бір-біріне байланысты және әсер ететін, біріккен ұйымдастырылған құрылым ретінде қарау.
Ғылымның барлық саласында, қандайда таным болса да атаудан, ұғымнан және анықтамадан басталады. Тек қана солар құбылыс немесе тәсіл туралы бастапқы түсініктеме беріп, ой дүние дану бағытын анықтайды.
Мелиорацияның күрделі қарқыны мен дамуы және оның қуатты геологиялық жағдайға айналуының нәтижесінде мелиорация атауының ұғымына немесе анықтамасына айқындық енгізудің бүгінгі кезеңде уақыты келді және оған қазіргі заманға сәйкес экологиялық және табиғатты қорғау бағытында баға беру мәселесін өмірідің өзі көрсетіп отыр.
Мелиорация негізгі оқулығын дайындау кезеңінде, табиғи және табиғи-техникалық экожүйелердің арасындағы барлық күрделі өзара байланыстарды ашу және бейнелеуге көп көңіл бөлу жағы қарастырылды. Мелиорацияның әсерінен табиғи құбылыстардың өзгеру қарқынын және бақылау арқылы, жүйеде жалпылай өзара байланысты және олардың түрленуін, қоршаған ортаны қорғау шараларында, оларды есепке алу керектігін ескеріп жеке мамандандыру бағытында баяндауды мақсат етіп қойған жоқпыз. Осы қарастырылып отырған мәселені экологиялық тұрғыдан шешуді дәріптеудің және оқырманға жеткізудің негізгі маңызды қағидасы ретінде генезис және мелиорация кезінде топырақты ерекше табиғи дене деп қарастырған, Докучаев Вильямс - Костяков іліміне, Докучаев-Григорьев-Будыконың эволюция заңы және топырақтың географиялық аймақтығының бір келкілік заңдылығына, сонымен қатар оларды өзара байланысқан және өзара келіскен бөліктерден тұратын табиғи ортаның бірыңғай ұйымдастырылған ландшафтық құрылым ретінде қарастырылып (А.И. Голованов, А.Г. Исаченко, С.И. Кошкаров) егістік жердің жоғары өнімділігінің экологиялық негіздеулерінің (Х.Г.Тооминг) және жер бетінің әрекетіне келетін жылу, ылғал және қоректік заттардың энергетикалық теңгермелік (В.Р. Волобуев) ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың топырақ экологиялық (И.П. Айдаров, В.Х. Хачатурурьян, Ж.С. Мұстафаев) және гидрогеохимиялық (Н.И. Парфенова, Н.М. Решеткина) қағидасына негізделген, суармалы жерлердің гидротермиялық тәртібінің жүйесі (Ж.С. Мұстафаев) қабылданған.
Оқу құралының мазмұны ғалымдар мен мамандар арасында әр кез талқыланып, жұмыс барысында, олардың ойлары мен тілектері толық ескерілді. Атап айтқанда техника ғылымының докторы, профессорлар И.П. Айдаров және В.А. Сурин, техника ғылымының кандидаты М.К. Баженов оқу құралының сапасын арттыру үшін, ақыл кеңестерін аянған жоқ.
Кітапқа пікір жазған техника ғылымының докторы, профессорД.Е. Нұрымов және техника ғылымының докторы А.К. Зәуірбектің құнды ескертпелері оқу құралының ғылыми - әдістемелік деңгейінің жоғарылауының ықпалын тигізді.
МЕЛИОРАЦИЯ - ТАБИҒАТТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ІЛІМІ
0.1. Мелиорацияның ұғымы және оның анықтамасы
Мелиорация анықтамасы тарихта бұрыннан қалыптасқанмағынада ғана пайдаланған жөн, ол ауылшаруашылықта пайдаланатын жерлердің табиғи жағдайда қалыптасқан ыңғайсыз жағдайын адамзаттық іс-әрекеті арқылы жақсарту.
Бірақта тек қана барлық табиғи жүйелерді мелиорациялаумен шектелмей, жеке табиғи техникалық бірлестіктерінде осындай жағдайда тап болуына байланысты, біршама салыстырмалы қысқа мезгілде мелиорация өзінше жоғары қарқынмен даму кезеңін кешірді. Нәтижесінде мелиорация ұғымы табиғатты пайдалану және ұйымдастыру саласындағы адамзат әрекетін белгілеуге талап қоятын жалпы әсемдік сипаттаманы иемендеме бастады. Осының салдарынан мелиоративтік геодезия, гидрогеология, гидрология, химия және тағыда басқа ғылыми пәндер пайда болып, өзінің өндірістік саладағы міндетін атқара бастады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында мелиорацияның қарқынмен дамуы оңдаған мелиоративтік атаулардың және ататрдың пайда болуына себепкер болды. Жаңа атауларды әртүрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың өкілдері, жиі мелиорацияның мәніне жөнді жүйелік талдау жүргізбей енгізетін. Тек соңғы онжылдықта мелиорация мәселесіне айтылған көп салалы сындардың нәтижесінде, оның түрлерін топтастыруға және атауларын қалыптастыруға үлкен мұқиятпен қарауды талап етіп отыр.
Л.М. Рекс (1986), А.Г. Сенчуков және В.Н. Шкура (1997) берген кейбір мелиорация атауларының анағұрлым ерекше анықтамаларына жүгінейік. Бір жағынан, мелиорация - бұл топырақты жақсартуға және оның өнімділігін жоғрылатуға бағытталған жалпы әртүрлі шаралар; топырақтардың түбегейлі жақсартатын тәсілдері немесе әдістері зерттейтін ғылым; гидротехникалық, агротехникалық және орман - техникалық жұмыстардың көмегімен техникалық жақсартулар. Басқа жағынан, табиғи ортаның қасиеттері мен тәртіптерін өзгертуге бағытталған әрекетін мелиорация деп түсініп, оның жоғарғы мақсаты адамның мекен ету, қоғамның тіршілік көзі және даму құралы болып табылатын, табиғи ортаны сақтау және жақсарту деп санау керек.
Мелиорация анықтамасының бұл екі мүлде қайшы түсініктеменің арасына - қысқаша (тек қана жерлерді, топырақтарды немесе ауылшаруашылық дақылдарды өсіру жағдайлары ескерген) және әлемдік (барлық табиғи ортаны өзгерту мағынасында) бірнеше оңдаған атаулар пайда болған.
Қолдану, мазмұндық және түсініктемелік талдауы, сол сияқты анықтамаларды топтастыру, затқа және зерзатқа тигізетін әсерін, осы әсердің шекті және ерекше жағдайларын, мақсатын және алынатын нәтижесін, нақты ұғымдарға сүйене отырып жүзеге асыру керек.
Мелиорацияны пән ретінде қарастырғанда, біріншіден оған өте ыңғайлы және қолдануға болатын анықтама беру керек (мелиорация дегеніміз не?). Ғылыми ортада, жауаптың оншақты түрлерін табуға болады: әрекеті (қызметі), ғылым, шаруашылық саласы, бағыты және бөлек (немесе әр түрлі) шара, ұйымдастыру шаруашылық және техникалық шаралардың жиынтығы, өндіріс жағдайларының жақсаруы, ауыл шаруашылығындағы ғылыми-техникалық төңкерістің негізі, топырақ қасиеттерінің өзгеруі, олардың тәртібін реттеу, жердің жақсаруы және тағы басқалар.
Шамасы, мелиорация - бұл ең алдымен табиғатты пайдалану және ұйымдастыру саласындағы адам қызметінің түрі және философиялық тұрғыдан, адамның табиғатты ұдайы қайта өңдеуге және еңбектенуінің нәтижесіндегі табиғатты түрлендіру деп түсінуге болады.
Мелиорацияны бұл тұрғыдан қарап және кеңінен түсініктеме бере отырып, оның ғылыми анықтамасының төңірегінде, оны адамның табиғатты түрлендірудегі қызметінің теориялық негізі, ал шаруашылық саласы ретіндегі мелиоративтік шараларды іске асыру жүйесі болып табылады.
Мелиорация арқылы әсер етуге тиісті табиғат құрылымы ретінде, оны ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алудың негізгі құралы ретінде есептелетін, жерді атайды. Осыған байланысты мелиорацияның әсер ететін табиғи құрылымдары ерекше айқындала түскен: сөз жер туралы емес, кейбір жағдайларды мелиорацияның көмегімен жердің тұтыну қасиеттерінің бөлігі топырақ қабатын жақсартудың қажеттілігіне байланысты анықталған.
Мелиорация арқылы әсер етуге тиісті табиғ құрылым ретінде сонымен қатар ормандар, суаттар, ауа және ауа ортасы, өсімдік қауымы, ауа-райы, микроклимат және басқа табиғи құрылымдар, географилық ортаның жағдайлары мен қасиеттері көрсетіледі. Бұлардың үлкен бөлігі жалпы қоршаған ортаның бөлігі деп аталуы да мүмкін.
Мелиорация әсер ететін құрылым ретінде қоршаған табиғи ортаның бөліктерін, олардың өзара байланыс жүйесін және табиғи құрылымдарын, мысалға алғанда ландшафт және оның жүйелік құрамаларының жиынтығын қарастыруға болады.
Қоршаған табиғи ортаның бөліктерін мелиорациялау керектігі, олардың өлшемдерінің адамның шаруашылық талаптарының қажеттілігіне сәйкес келмеген жағдайда немесе көбіне адамның іс-әрекетінің көмегімен, ыңғайсыз табиғи құбылыстардан алдын ала сақтандыру немесе зардаптарын жою міндеті қойылған жағдайда туады.
Мелиорацияның табиғи құрылымдарға тигізетін әсерлерін, жақсарту және сақтау секілді ұғымдар арқылы жалпылай мінездеуге болады және ол өзгерту, қайту құру немесе реттеу арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып А.И. Голованов бергенге экологиялық тұрғыдан келесі анықтама қолайлы: мелиорация бұл қоршаған ортаның құрам бөлігінің тұтыну қасиеттерін мақсатты түбегейлі және ұзақ уақыт жақсартуды немесе сақтауды қамтамасыз ететін адамзаттың іс-әрекеті.
0.2. Мелиорация міндеттері
Мелиорацияның міндетін А.Н. Костяковтың ауылшаруашылық гидротехникалық мелиорация ғылымының алдына қойған мелиоративті білім бейнесінің құрылымдық мінездемесі туралы тұжырымы арқылы түсіндіруге болады. Бұл - өсімдіктің топырақтағы су тәртібіне және сыртқы ортамен бірге үйлесуінің үздіксіз байланысын зерттейтін, теориялық және әдістемелік мәселелері. Өсімдіктің топырақтағы су тәртібі және сыртқы ортаға бірге қоятын талабының үйлесу мөлшері және әдісі, мелиоративтік - жер өндіргіш күштерінің көмегімен жүзеге асырылады.
Өндіргіш күштер, өндірістік белгілі технологиялық тәсілі болып санала отырып, табиғаттағы заттардың және қуаттың өзгеруіне әсер ету арқылы, қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын, еңбектің өзінше объективтік және субъективтік дәлелдемелер жүйесін көрсетеді. Олардың заттық бөлшегі топырақ, ауылшаруашылық дақылдар, жер техникасы, химиялық тыңайтқыштар және басқалары болып табылды.
Мелиоративтік - жер өндіргіш күштер - бұл мелиоративтік жерлерден ауылшаруашылық өнімдерді өндіруге арналған, бір жалпы технологиялық мәселені шешетін, өте күрделі жан-жақты қамтылған табиғи, техникалық және жер-өндірістік зерзаттар және кезең. Оларды негізінен мелиоративтік қатынастар арқылы, өсімдіктердің талабының, оның өніп-өсу жағдайларымен үйлесу және қатынастық бірлігінің тәртіпке келуі секілді, үш бір-бірімен өзара әрекеттескен біршама дербес жүйе тобының бір тұтас жиынтығы ретінде қарау керек.
1. Жер-өндіріс жүйе тобы - мұнда жан-жақты қарастырылған топырақ-ауылшаруашылық дақылы (агроэкожүйе) негізі бейне болып табылады.
Ауылшаруашылығы өндірісінің құрал-жабдығы ретінде топырақтың ең мәнді көрсеткіші (қасиеті) - оның құнарлығы неғұрлым оны өндіріске пайдаланған сайын, өнеркәсіптегі жыл өткен сайын тозатын өндірістік - құрал-жабдықпен салыстырғанда оны дұрыс агротехникалық шаралар арқылы үнемі жақсартып және артып отыруға болады.
2. Гидротехникалық мелиоративті жүйелер (ГМЖ) өндірістік тамырлы (тасымалдығыш) жүйе тобына жататын мелиоративті - жер өндірістік күштерінің жүйесі болып табылады. Су өндіріс жүйесі ретінде гидротехникалық мелиоративті жүйедегі тасымалдау кезінде, өте үлкен өзгеріске ұшырайды. Егер оны тасымалдау кезінде - еңбек құралы болса, ал шыға берісте (мысалы, суарғанда, оның топырақ ылғалына айналған кезінде), гидротехникалық жүйелерінің жұмыс істеу сапасының өнімі ретіндегі топырақ ылғалдылығының тәртібімен істес болатын өндірістік жүйе болып табылады. Енді топырақтағы ылғалдылық тәртібі басқа жүйе тобының - агроэкожүйенің - жаңа ортасында қызмет ететін, өндіріс құралы ретінде іске кіріседі.
Тек қана қызмет атқару тәсілі (амалы) арқылы мелиоративтік жүйелердің құрамы мен ортасы, ішкі және сыртқы байланыстарын айқын анықтауға болады. Олардың құрылымына шын мәнінде басқа мелиоративтік - жер өндіргіш күштердің жүйе топтарына жататын бөлшектер мен байланыстарды кіргізбейді. Өнеркәсіптік техникаға қарағанда ауылшаруашылық техникасының ерекше өзгешілігі, ол тікелей егіншаруашылығында соңғы өнімді - ауылшаруашылық өнімінің органикалық затты өндірмейді. Бұл - жер-өндіргіш күштерді жетекші бөлімге айналдыратын ауыл шаруашылық дақылдардың ерекше артықшылығы. Сондықтан өнім - бұл гидротехникалық мелиоративті жүйелер жұмысының тікелей жемісі деп қабылдасақ, онда қателік жіберген болар едік. Мелиоративті жүйенің қызметі - ауылшаруашылық дақылдарының тіршілік етуіне қажетті негізгі дәлелдемелерді ықтималдау немесе үйлестіру арқылы, оны тұрақты мол өнім алу дәлелдемесіне айналдыру.
3. Табиғи жүйе тобы табиғи-аймақтық жиынтық жүйесінің немесе әртүрлі деңгейдегі мелиоративтік - жер өндіргіш күштерінің экожүйесін құрайды. Мелиоративтік жұмыс майданы болып саналатын табиғи-аймақтық жиынтығын, осы жұмыстарға қарағанда бейтарап және таза табиғаттың іргетасы ретінде қарауға болмайды. Экожүйенің барлық бөлшектері, заттар мен қуаттың айналымы арқылы жағымды немесе жағымсыз дәлелдемелер ретінде агроэкожүйенің өндіргіш (өндіру) кезеңіне белсене қатысады. Сондықтан мелиорацияны өнімімен байланысқан, агроэкожүйедегі барлық барлық кезеңдер (гидрогеологиялық, геохимиялық және тағы басқа), оның жұмыс істеуінің табиғи-өндіріс жағдайлары ретінде есептеліп және оны мелиоративтік - жер жүйесінің құрамына кіргізу керек. Қазіргі уақытта мелиоративтік алқаптар үлкен жерлерді қамтитындықтан, оның маңызды ғылыми-тәжірибелік мәселелер дәрежесіне, эколого-мелиоративтік құрылымдарды, олардың байланыстық бағынушылық және топтасу дәрежесін анықтау мәселесін ұсынады. Демек, гидротехникалық мелиоративті жүйелерінің құрылымдық ерекшелігін мелиоративтік экологияның, яғни жер мелиорациясының экологиялық талабын ескере отырып құруды қажет етеді.
Көрсетілген үш мелиоративтік-жер өндіргіш күштерінің жүйе тобы мелиоративтік жерлердегі ауылшаруашылық өнімін өндірудің технологиялық тәсілін құрастырады. Онда агроэкожүйе жетекші орын алып, мелиоративті жүйе және бір-тұтас табиғи-технологиялық жүйенің жұмысын өзіне бағындырады. Топырақ өсімдік жүйесі технологиялық орындаушы құралы ретінде алға шықса, ал жүйе тобының ішіндегі және оның арасындағы байланыс, оның сапалы заңы ретінде қабылданады, яғни жер-өндірістік әрекет, агроэкожүйе мен мелиоративтік жүйелердің экологиялық заңдарына сүйенген өзара әсер заңы болып табылады. Осындай тұжырымның нәтижесінде келесі мелиоративтік білім құрылымының анықтамасын ұсынуға болады. Бұл - мелиоративтік өндіргіш күштер, яғни жер өндіргіш күштерінің бір бөлігі топырақтардағы топырақ түзуші кезеңдердің қолайлы тәртібін қамтамасыз ету жолымен, ауылшаруашылық дақылдарының талабына сай, олардың өсу және даму ортасының жағдайларын неғұрлым орынды үйлесу түрлерін ұйымдастыру арқылы, өте ыңғайлы пайдалы өнім алу жолын қарастыру.
Мелиоративтік білім құрылымының мәнін және шекараларын анықтау, мелиоративтік білімнің ерекшелігі мен құрылымы, мелиоративтік ғылымды топтастыру туралы мәселеге айқындық беруге мүмкіндік береді. Мелиоративтік өндіргіш күштерін үш басты жүйелік топқа бөлу арқылы, ауылшаруашылық дақылдар талабының негізгі салалық қатынастары ретінде, ортаның қасиеттерімен үйлестіру қатынастарын қарастыруға болады. Бұл қатынасты үйлестіру дәрежесі, жанжақты қарастырылған мелиоративтік-технологиялық жиынтық жұмыс істеу мәнін құрайды. Бұл қатынас мелиоративтік білім ортасындағы мелиорация табиғи құрылымдарының барлық бөлшектерінің болашақ интегралдық дәлелдемесі оның бірлігі мен тұтастығын қамтамасыз ететін негізгі қағида. Бұл қағидалық пікірді негізінен мелиоративтік ғылымды бірыңғай топтастыруды қалыптастыруға тетік ретінде пайдалануға болады. Сонымен (осының барысында) үйлестіру қағидалық пікірі кемінде негізгі салалық мелиоративтік қатынасының үш бөлшегін белгілейді. Ол ауылшаруашылық дақылдардың талаптары, өсімдіктердің мекен ету ортасының қасиеттері, орта қасиеттерінің ауылшаруашылық дақылдарының талаптарымен үйлесу қатынасы.
0.3. Мелиорация пәні
Мелиорация, тиісті агротехникалық және басқарушы қызметтің нәтижесінде, бар табиғи қуатты қорларға сай, топырақтың құнарлығын үдемелі арттыру және ауылшаруашылық дақылдардан тұрақты өнімді қамтамасыз ету үшін, мелиорация жүргізілетін жерлердегі су, онымен байланысқан ауа қоректік және жылу тәртіптерін реттеуге және бағытталған өзгертудің жолымен, қолайсыз табиғи жағдайларды (топырақтың ауа-райының, гидрогеологиялық) түбегейлі жақсартуға арналған ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі болып табылады.
Мелиоративтік жерлердегі өсімдіктердің тіршілік ету және топырақты түзуші кезеңдердің негізгі дәлелдемелерін жан-жақты тұрғыдан реттеу-мелиорацияның мақсаты емес, құралы болып табылады, ал мақсаты-топырақтың құнарлығын үздіксіз арттыру. Бұл нағыз ақиқат, өйткені А.Н. Костяковтың анықтамасы бойынша тану және іс-әрекетті бөліп түсіну үшін-мәселе-шешім, мақсат-құралы секілді қатынастың өзін, өте тереңнен қарау керек. Қойылған мәселе- қолайсыз табиғи жағдайлар; оның шешімі-осы жағдайларды түбегейлі жақсарту; мақсаты-жер қорларын неғұрлым тиімді пайдалану; құралы-ұйымдастыру шаруашылық жүйесі және техникалық шаралар.
Осы бөлімдерге сәйкес мелиоративтік білім құрамын, келесі мелиоративтік ғылым топтарын бөліп көрсетуге болады:
1. Агробиологиялық ғылым бөлігі - агроэкожүйедегі ауылшаруашылық дақылдарынын тұрақты және мол өнім алуды қамтамасыз ететін, мелиоративтік - жер - өндіргіш күштерінің жетекші бөлімшесі ретіндегі, топырақ-өсімдік жүйесінің жұмыс істеуін және дамуын қамтамасыз ететін-мелиоративті топырақтану, мелиоративтік егін шаруашылығы, агрохимия, мелиоративтік география және басқа пәндердің жиынтығы.
2. Жаратылыс-тарих (табиғат) ғылым бөлігі - қоршаған ортаны ауылшаруашылық мелиорациясының табиғи құрылымы ретінде зерттейтін-гидрогеология, гидроморфология, топырақтану, экология, геология, егін шаруашылығы, ландшафтану, метеорология, климатология және басқа пәндер.
3. Инженерлік-техникалық ғылым бөлігі - мелиоративтік жүйені (МЖ) жобалау, құру, салу, және пайдаланумен байланысты - ауылшаруашылық гидротехникалық мелиорациясы, геодезия, іргетас және негізі, инженерлік конструкция, гидротехникалық құрылым, мелиоративтік машиналар мен механизмдердің теориясы және басқа пәндер.
4. Әлеуметтік-экономикалық ғылым бөлігі: мелиорация экономикасы, басқару теориясы, статистика, инженерлік психология, инженерлік эстетика және басқалары. Бұл барлық пәндер жиынтығы біршама дербестікке ие болып, сонымен қатар оны ұйымдастыруды жалпы қағидалық бірлескен, мелиоративтік білімінің біртұтас алқабын құрайтын бөлігі және үзіндісі болып саналады.
Сонымен, мелиоративтік білім - бұл ауылшаруашылық мелиорациясы арқылы мелиоративтік - жер - өндіргіш күштерді жетілдіру негізінде ауылшаруашылық дақылдарын талаптарына сай ортаның қасиеттерін үйлестіругемүмкіндік беретін, жаратылыс, техникалық және қоғамдық ғылымдардың бірыңғай жиынтығы.
Мелиоративтік білім бірыңғай жеке білімдердің жинағы болып, күрделі ішкі құрылымға ие. Ол біріншіден, мелиоративтік пәндер бейнелейтін, материяның қозғалысын анықтайтын белгілі әсерлердің түрі, және екіншіден, ауылшаруашылық мелиорация ғылымының бірыңғай саласына барлық мелиоративтік пәндерді біріктіретін, интегралдық бағыттағы - мәселелердің қағидалық ерекшелігінің ықпалымен пайда болады. Материяның қозғалысына түріне сай ауылшаруашылық топырақтану тарауының салалық негізі - физика, химия, топырақ биологиясы болып табылады. Басқа жағынан, егін шаруашылығының заңдарын пайдалануға негізделген, ауылшаруашылық тәжірибесінің өзі, материя қозғалыс нұсқасымен бірқатар өзара байланысқан және бір-біріне өтпелі мақсаты қайта құру, одан басқа ешнәрсе де емес. Мелиорацияның негізгі өндіргіш мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, топырақтың су, тұз, қоректік жылу және басқа режимдерін үйлестіру - осындай қайта құрудың көрнекті мысалы. Материяның қозғалыс нұсқасы - ғылымдарды салалық дифференциялаудың негізі; олардың бірлігі мен тұтастылығы - олардың топтасуының негізі.
Жалпы мелиоративтік білім пәні зерттеу табиғи құрылымдардың өзінің табиғатымен ғана емес, сонымен қатар мелиоративтік ғылымының көмегімен шешілетін, ауылшаруашылығының іс-жүзіндегі мәселелерінің құрылымы.
Мелиоративтік пәндердің ерекшелігі олардың тәжірибелік-құрылымдылық іс-әрекетпен тығыз байланыста отырып, іс-жүзінде қолданбалы ғылымдық зерттеулердің тобына кіруінде. Олар іргелікті (негізділікті) теориялық зерттеулер саласының және іс-жүзіндегі әрекет кеңістік ортасының арасындағы аралық орынды алады.
Мелиоративтік білімнің жалпы ғылым тобындағы орнын анықтаған кезде жалпы теориялық, сонымен қатар олардың жалпы пәндерінің жеке тәжірибелік ұйымдасу қағидасын ескеру қажет. Ауылшаруашылық мелиорация тұтас алғанда іс-жүзінде қолданылатын ғылым бола отырып, ол теориялық және қолданбалы бөлімдерден тұрады. Өсімдіктердің талаптарының, олардың тіршілік әрекет ортасының қасиеттерімен үйлесу заңдар-мелиоративтік білімнің теориялық жағы, осындай үйлесудің әдістері мен тәсілдері оның қолданбалы бөлігі.
Сонымен мелиоративтік білімнің байланысы, бір жағынан мелиоративтік білімнің іргелікті ғылым-метематика, механика, физика, химия, метеорология, геология, топырақтану,биология әлеуметтану-саласымен ұласуымен қатар, басқа жағынан қарағанда-ауылшаруашылығының саласы ретінде, ауылшаруашылық мелиорациясының даму мәселесімен тығызаралық байланысты көрсетеді. Мелиоративтік білім өсімдіктердің тіршілік ету ортасы туралы қолданбалы ғылымының тобы арқылы теориялық метеорология және геологиямен ұштасады; бір-бірімен шектес агробиологиялық ғылымдар арқылы - теориялық биология және топырақтанумен; әлеуметтік-экономикалық ғылымдар арқылы-саяси экологиямен және басқа қоғамдық ғылымдармен байланысты. Осы байланыстардың себебі, бағыты және түрлері негізіненмелиорацияның зерттеу және тәжірибелік мәселелерінің ерекшеліктеріне мазмұнды қарқын береді.
Мелиоративтік-жер-өндіргіш күштерінің дамуы мелиорацияның тәжірибесіне қатысатын барлық ғылымдарға елеулі ерекшілік алып келеді. Осының нәтижесінде бір-бірімен шектес биологиялық, агрохимиялық және агрономиялық ғылымдарға жататын, ауылшаруашылық өсімдіктердің анатомиясы физиология, биохимия, генетика, селекция, тұқым шаруашылығы энтомология, фитопатология және басқа ғылымдардың зерттеу тақырыбын елеулі кеңейтетін мелиоративтік мәселер пайд болады.
Мелиоративтік білім жинағында негізгі және болмашы деген жоқ. Ұсыныстың біреуін болса да елемеу даусыз сала жұмысының тиімділігінің төмендеуіне соқтырады. Сондықтан өнім және өнімділік-бұл тек қана ауылшаруашылық дақылдардың қызметі ғана емес, ол мелиоративтік - жер өндіргіш күштері жұмысының жалпы балама көрсеткіші, оларға қызмет етуші мелиоративтік ғылымдардың бағасы екеніне ерекше көңіл аудару қажет.
Мелиоративтік ғылымның іргетасты ғылымдармен байланыстарын бақалау және оны тұрақты нығайту, сонымен қатар мелиоративтік ғылымдардың ішіндегі теориялық және қолданбалы жақтарын жетілдіру - ауылшаруашылық мелиорациясындағы тәжірибелік мәселелерінің ғылыми шешімдерін іздеуге жағдай тудырады. Мелиоративтік ғылымның жалпы білімнің тобындағы орнын талдау, одан жаңа ой табатын, өзінің зерттеу қағидаларынжәне әдістерін, жер мелиорациясының мақсаттарын шешудің жаңа конструктивтік - техникалық жолдарын құрастыратын, теориялық қайнар көздерін ашуға көмектеседі. Топтастырудың тәжірибелік мағынасы үлкен: мелиоративтік білімнің тікелей өндіргіш күшіне айналудың жаңа жолдарын белгілейді, саланың ғылыми-техникалық дамуының табысын қамтып көрсетеді.
Ауылшаруашылық мелиорациясының дамуының сапалық жаңа кезең-сыртқы ортаның өсімдік және топырақ үшін барлық маңызды жағдайларды инженерлік әдіспен түбегейлі жақсарту теориясы-жан-жақты қамтылған мелиорация болып табылады. Тікелей басқару арқылы әсер ететін зерзат тек қана топырақтың су тәртібі емес, сонымен қатар тұз, жылу, қоректік және ауа тәртіптері, ал бір тұтас алғанда агрожүйедегі және ауылшаруашылық дақылдардың денесіндегі морфофизиологиялықкезеңдер болып табылады. Негізгі мелиоративтік қатынас немесе үйлесу қатынасы, бөлшектерді зерттеубағдарламасын іске асырудың басты бағытымен кезеңін анықтайды, оның соңғы мақсаты-жанжақты қарастырылған мелиорацияның технологиялық кезеңдерін автоматтандыру жүйемен басқаруды (АСУ) құру. Оның нәтижесінде өсімдіктің және топырақтың тіршілік ету жағдайларын басқару шарасы жаңа сапалы дәрежеге келтіреді, ал жер өндіргіш күштерінің жұмыс істеу және тұтас алғанда табиғи-экологиялық жүйелердің шекараларында болатын табиғи кезеңдерін апатқа ұшырау қарқыны елеулі төмендейді.
Ауылшаруашылық мелиорация ұғымы өзінің көлемін ұлғайтып, мазмұнын тереңдетіп, себебі гидротехникалық мелиорация жанжақты қарастырылған мелиорацияның интегралды үзіндісі, құрама бөлігі болып шықты.
Жан-жақты қарастырылған мелиорацияның дамуының арқасында мелиоративтік білімнің теорияландыру кезеңі едәуір күшейеді. Оның құрамында іргелі дербес теориялық зерттеу дәрежесінің пайда болу бақыты айқындала түсті. Осы зерттеулерді мазмұны мелиоративтік емес теориялық ғылымдармен байланысын күшейтті. Осылар арқылы іргелі ойлар тасымалданып, қазіргі ғылымның ойлау мәнері құрастырылды. Теориялық бетбұрыс кезең, жүйелі талдау, математикалық бейнелеу, ықтималдықтар әдістері, басқарудың үйлесімді теориясы және тағы басқа осы секілді зерттеулердің жаңа жалпы ғылыми әдістері бірсыпырасын пайдалану арқылы күшейтеді. Жан-жақты қарастырылған мелиорация шешетін мәселелер шеңберінің кеңейуінің, нәтижесінде, өзіне биофизиканы, биохимияны, микробиологияны, биокибернетиканы және тағыда басқа жаңа ғылыми пәндерін кірістіріп, оның қағидасы және біршама үйлесімді белгілер есебін шешуге арналған заңын қатыстыру арқылы, өсімдік физиологиясы мен теориялық биология арасындағы байланысын қайта құрды.
0.4. Мелиорация табиғатты үйлестіру кезеңінің құралы
Ауылшаруашылық мелиорация - бұл, біріншіден, қолайсыз табиғи жағдайларды жақсарту мақсатында табиғи ортаны үйлестіру әрекеті және екіншіден, осы әрекеттің құбылыстары, кезеңі және нәтижесі. Мелиорация мәселелерін шешуге көптеген ғылыми пәндер, зерттеулердің теориялары және әдістері қатысады. Соның ішінен біз агробиологиялық, жаратылыс-табиғи, инженерлі-техникалық және әлеуметтік-экономикалық пәндерді табамыз. Соның ішінде кейбір пәндер мелиорацияның зерзатын және мәнін бейнелейді. Мысалы, физикалық географияның көзқарасымен Мелиорацияның нағыз табиғи құрылымы ақыр аяғында өзара байланысқан бөліктерінің диалектикалық бірлігі ретіндегі табиғи жергілікті құрылымы (ТЖҚ) болып табылады, ол мелиорацияның мәні мен су айналымына, биологиялық бөлшектердің, соның ішінде геохимиялық ерекшеліктерінің жұмыс ісін құрайды.
Сонымен, табиғи-жергілікті құрылым мелиоративтік кезеңдерді күшейтетін географилық кеңістіктің-уақыталаңы болып саналады.
Ауылшаруашылық мелиорация - кеңістіктің жүйелерді құру үшін ғылыми-техникалық бағдарламалардың жинағын қолданудың көрнекті мысалы,онда өндірістік процесстер белгілі географиялық өлшемде, қоршаған ортаның өзін тазарту құбылысымен теңгеледі. Олардың ерекше белгісі мақсаты дәлме-дәл тұжырымдау арқылы, оған жету үшін, қоршаған ортаның талабына сәйкес жем-қорларын неғұрлым тиімді пайдалану мақсатында, қолайсыз табиғи (гидрологиялық, топырақ, агроклиматтық) жағдайларды түбегейлі жақсарту мәселелерінің өзара байланысқан жиынтығын шешу.
Адамзаттабиғатты үйлестірудің кейбір әдістері туралы мол тәжірибе жинақтады, ол табиғи жүйе мен адамзат қоғамының арасындағы бір-біріне сай дамуын қамтамасыз ететін, бұл қызметтің жалпы заңдылығының және қағидасының негізін құрауға мүмкіншілік берді (Р.М. Орлов, А.И. Голованов, 2001).
1. Бірліктің қағидасы: табиғатты үйлестірудің зерзаты жеке бөлшектерден тұрмау керек.
2. Табиғи ұқсастық қағидасы: табиғатты қайта үйлестірудің технологиясы, мүмкіндігінше табиғи бөлшектердің жаратылыс құбылысын қайталауға тырысу керек.
3. Тепе-теңдікті сақтау қағидасы: шаруашылық қызмет атқарылатын аймақтың қоры және табиғи жүйенің экологиялық мүмкіншілігі бір-біріне сай келуі керек.
4. Әртүрліліктің қажеттілік қағидасы: технологиялық жүйелердің басқаруы қызыметін дұрыс атқаратын мүмкіншілігі, басқарылатын табиғи жүйедегідей, олар әртүрлі болып келгенде ғана жақсы дәрежеде жүзеге асыруға болады.
5. Бірдей әсер ету қағидасы: табиғи жүйені басқару тура және кері байланыстың негізінде құрылуға тиісті.
6. Айналымның бір-біріне сай келу қағидасы: заттар және қуаттың табиғи және табиғи техникалық қысымның арқасындағы айналымның өте жақсы қатынастық мәнін табу.
7. Алдын-ала сезу қағидасы: басқару қызметінің әсерінен, табиғи жүйенің қызметінің өзгеруін бақалау, көп жылдың нақты мәліметтердің негізінде жүзеге асырылуға тиісті.
8. Білімді біріктіру қағидасы: табиғатты қайта үйлестіру жұмыстарының, басқа ғылыми бағыттармен бірлескен өзінің ғылыми жеке жүйесіне ие.
Жоғарыда келтірілген табиғатты қайта үйлестірудің негізгі қағидалары, ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялау негіздеу кезінде толық іске асырылып отырылуы қажет.
Өсімдіктердің географиялық таралуы олардың күн сәулесін және жылу қорының шамасына байланысты өсіп-жетілуі жағдайларының мүмкіншілігі арқылы анықталады. Ал, топырақтың табиғи жағдайдағы ылғалдану дәрежесінің, салыстырмалы географиялық аймақтылыққа заңдылыққа байланысты бағынатын маңызды қасиеті бар. Сонымен қатар жылу мен ылғалдың шамалыстығы, егілетін өсімдіктердің өсіп-жетілуіне қолайлы болып, оның үйлесімдік қорының жағдайын анықтайды. Сондықтан топырақ-жылу ауа-райының өлшемдік көрсеткіші; суғарылатын жерлердің топырақ жағдайларының ылғалмен қамтамасыздануы, өсірілетін өсімдіктердің топырақ жылуына, ылғалына, қорегіне және тұз тәртібіне қойылатын талабы көзқарасындағы салалы мәселені шешуге арналған, оңтайлы есептеу болып табылады. Мелиорацияның негізгі міндеттерінің бірі топырақ-өсімдік жерге жақын ауаның қабаты жүйесіндегі өсірілетін өсімдіктердің физиологиялық талаптарына жақындату мақсатында табиғи - ауа-райының жағдайларын қолдан өзгерту. Мелиорацияның әсерінен сыртқы ортадағы қолайлы өзгерістер топырақ құнарлылығының артуына, микроклиматтың жақсаруына, топырақтың жоғарғы тамыр орналасқан қабатында өсімдікке қажетті ылғалдың, қоректік жиналуына әкеліп, өсімдіктердің өсіп-өну кезеңін ұзартуға және оның нәтижесінде далалық өсімдіктердің қосымша өнім алу мүмкіндік береді.
Сыртқы орта жағдайының уақытша және кенет өзгеруі (ауа мен топырақ құрғақтылығы, жауын-шашынның үдемелігі), өнімінің қалыптасуына сөзсіз әсер ететін құбылыс және ол өсімдіктің әлсіреуіне әкеліп соқтырады. Сонымен қатар топырақта қоректік заттар құрамының біреуінің жетіспеушілігі, мысалы, қуаңшылыққа азот көміртегінің тапшылығын тудырады. Керісінше азоттың молшылығынан, аммиактік улануға байланысты гүлдің аталығының көп байланбауына және клеткалардың жыныстық бөлінуі әдеттегідей өтуінен ауып кетуі байқалады. Макэлементтер - калий азот, фосфор және микроэлементтер - мыс және әсіресе бор өсімдіктердің қиын-қыстау кезеңіндегі тіршілік әрекетіне едуір әсер етуі мүмкін. Мысалы, калий өсімдіктің өткізгіш жүйесінің үлкеюіне әсер ете алады. Сонымен қатар, қиын-қыстау кезеңінде және астық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамзаттың алғашқы табиғатпен қарым-қатынасының кезіндегі қараған мәселесі, өзінің өмір сүруі қажеттілігін қамтамасыз ету үшін алғашқыда табиғи, ал одан кейін суармалы мәдениетті егіншілік агроландшафтық жүйелерді құрудың негізінде, адамға қажетті бірден-бір қуат көзі болып табылатын - азық-түлік өндірумен айналысқан. Бұл кезең мезомент дәуірінен басталып, адамзат бірінші рет өзінің қажетін өтейтін жаңа өсімдік топтарының пайда болу жолын алғашқы рет өндіріске қойып, оның біздің Жер планетасына тез тарауына мүмкіншілік тудырды.
Жер табиғи жүйесіндегі судың өнімді күшін және топырақтың қуатын мыңдаған жылдар бойы адамзат өзінің қажеттігіне пайдаланудың нәтижесінде, олардың жоғарғы дәрежеде экономикалық және рухани дамуының ең күшті себепшісі болды. Осының нәтижесінде, адамзат тәжірибе жинай отырып, шартты түрде айтқанда, табиғатты мақсатты пайдалау қарым-қатынасының негізін құрды. Ертедегі өркениетті Аксум патшалығы (IV ғасыр б.э.) кезіндегі Эфиопии, Грециядағы Акрагамата (490-430 жж. б.э.), Ежелгі Рим (23-79 жж. б.э.), құрылуы және оның дамуы, ал одан бері табиғи жағдайы өте ыңғайлы Меспотамидағы Тигр және Евфрат, Египеттегі Нил, Үндістан түбегіндегі Инд және Ганга, Қытайдағы Хуанхэ және Янцзы, Орта Азиядағы Сырдария және Амудария секілді үлкен өзендерінің бойында және Америкада ертедегі халықтар индейцтердің мая және ацеттер тайпаларының жерді игеру турлы бай тәжірибесі, жүйесіз және ойсыз табиғи қорды пайдалануына қарамастан, жаратылыс тану ілімінің, оның ішінде ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың бастапқы жүйесінің құруылуы басталған еді. Бұлар барлық адамзаттың даму кезеңінде табиғатты пайдалану жүйесінде, табиғат қорын пайдаланудың орнықтылық қағидасы сақтап, шөлейт аймақтарды өнімді егістік аймаққа айналдырды. Адамзаттың бұл тарихи даму кезеңінде табиғатты пайдалану іліміне өткен дәуірдің ғалымдары Аристотоль (384-322 жж. б.э.), Теофрает (372-287 жж. б.э.), ҮлкенПлианий (23-79 жж. б.э.), Колумелла (1 ғасыр б.э.) үлкен баға жемпес үлес қосып, табиғи қорды пайдаланудың ілімдерін түзді.
Орта ғасыр дәуірінде жаратылыс тану ғылымының орталығы, Мухамед Хорозмин (780-860 жж.), Абунасыр Фараби (870-950 жж.), Абуль-ВАда Бузджани (940-1009 жж.), Ибен Сина (980-1037 жж.), Абурайхан Беруни (973-1048 жж.), Омар Хайям (1049-1131 жж.), Насредин Тусы (1201-174 жж.), Мухамед Тарагй-Ұлықбек (1394-1449 жж.), Джамшид Кашы (1429 ж.), Мухаммед Хайдар Дулати (1500-1551 жж.) секілді ұлы ғалымдардың арқасында, Шығыс және Орта Азияға ауысып, олар табиғатты пайдаланудың алғашқы заңдарын құруға үлкен үлестерін енгізді. Осы дәуірдегі өмір сүрген, қазақ әдебиетіндегі Асан-Қайғы тұлғасы, қазақ халқыныңда табиғи қорды тиімді пайдалануға деген өзіндік көзқарасы бар екендігін толық көрсетеді.
Қайта өрлеу дәуірінің басқы кезеңінде жаратылыс тану ғылымына үлкен үлес қосқан Р. Бойль (1670), Дж.Рей (1686), К. Линей, Ж.Б. Ламрак (1802), И. Дарвин (1882), Ж. Турнефор (1700), Т.Р. Мальтус (1798), М.В. Ломоносов (1763), А.Т. Болотов (1770), Ю. Либих (1840), У. Дерэм (1713), Ш. Боине (1800), К.Ф. Бурдах (1805), А. Гумбольдт (1840), Ш. Моррон (1850), Г.Д. Торо (1866), Э. Генкель (1854), Ж.Э. Рекла (1868), В.В.Докучаев (1883), Э.А. Митчерлих (1909), В. Шелфрнд (1918), В.И. Вернадский (1926), В.Р. Вильямс (1947), А.Н. Костяков (1950), экология биология және ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың негізгі заңдарын және қағидаларын түзді.
Кездойсоқ емес, тек қана ерте дәуірдің дамуының саласы болып табылатын ауылдшаруашылық өндірісі ғана емес және адамзаттың Жер планетасындағы өндірістік қызметіне айналған, жалпы егіншіліктің өндіріс күші-табиғаттық, техникалық және егіншілік зерзатын және кезеңін біріктіретін күрделі бірлестік бола отырып, суармалы егістік жерден өнім өндірудің белгілі бір технологиялық әдісін құрайды және ол барлық тарихи даму кезеңінде адамзаттың ойлау қызметінің арқасында, ол тек қана табиғи заттарды және қуатты түрлендірудің негізінде, кез келген қоғамдық дамудың өзінде, олардың қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталды.
Қоғамдасудан қарапайымдылыққа, ал одан соң жетілдірілген егіншілік жүйесінен, жалпы жоғары жетілдірілген ауыл шаруашылығыненгізу, өндіріс қорын өндіруді өсіріп және адамзаттың ойлау қызметін арттыру арқылы, біріншіден агралық саланың мәнін өсіре отырып өсімдіктің бірінші өнімін құрады, екіншіден ауылшаруашылық жердің мелиорациясының әдістемелік негізін және қағидасын қалады.
А.Н. Костяков (1950)тәжірибелік істерді суатты жүргізу үшін құрылымды жағдайын негіздеуге арнап, ауылшаруашылық жердерді мелиорациялаудың негізгі мәселесін - топырақтың құнарлығын мен өнімділігін үнемі артырып отыру және қоршаған ортаның нашарлауын болдырмас үшін судың және химиялық заттардың биологиялық және геологиялық айналымен реттеу - деп анықтаған болатын. Бұл кездегі А.Н. Костяковтың мелиорация ғылымының әдістемелік және теориялық дамуына қосқан үлесі: табиғи ортаны түрлендіру кезіндегі негізгі мәселе өсімдіктің өмір сүруіне қажетті жағдайды қамтамасыз ету; мелиоративтік қажетті қызметтік іс-әрекеттерді есептеугі сапалы әдістерді, оның ішінде су қорының тепетеңдік теңдеуін пайдалану; ауылшаруашылық мелиорациясын, табиғи-техникалық жүйе ретінде қарастыра отырып, оның басқа табиғаттың бөлшектерімен қарым-қатынасын дәл есепке алу.
А.Н. Костяковтың мелиорация саласындағы бағалы бағыттары және теориялық ойлары ХХ ғасырдың орта кезінде, өсімдіктің өсіп-өну ортасының жағдайының қатынасы мен мелиоративтік қатынастық байланысын зерттеуге негіз болып, ауылшаруашылық дақылдардың дифференциалдық суару тәртібін уақыт-кеңестік өлшемін деқарастыру, табиғи жүйенің ауа-райын, топырақ және гидрогеологиялық жағдайын және өндірістік құралды ескере отырып, С.Н. Рыжов, Р.Ф. Шередер, В.Е. Ерменко, Н.С. Петинов, А.М. және А.С. Алпатьев, Н.Н. Шевченко, А.С. Кружилин, В.М. Козин, Н.Ф. Беспалов, В.М. Легостаев, С.М. Кривовяз, Г.З. Бияшев, Н.С. Горюнов, О.Д. Даримбетов, Р.А. Кван және басқада ғалымдардың ХХ ғасырдағы зерттеу зерзатына айналды.
Адамзаттың тарихи даму жолында мелиоративтік-егіншілік білімі - ауылшаруашылық мелиорациясы арқылы ауылшаруашылық дақылдарының қоршаған ортаның қасиетіне деген ыңғалы сұранысына байланысты суармалы жерлердің жер асты су топырақ-өсімдік-жер беті су жүйесіндегі жылу мен ылғал алмасуының орнықтылығын қамтамасыз ететін жағдайды қарастыратын, бірлескен техникалық және қоғамдық ғылым. Осыған байланысты суаруды пайдаланудың қажеттілігінің теориялық негізі ретінде табиғи жағдайлардың ауытқуын ескеретін, жылу және ылғалдың тепе-теңдік қағидасын негізге ала отырып, оны бағалауға мына сынақтық көрсеткіштер пайдаланды: жауын-шашын (Ос) және суару мөлшерінің (Ор) булануға (Ео) қатынасы - Ky=(Oc+Op)Eo--1.0 радиациялық қуаттың (R) жауын-шашын (Ос) және суару мөлшерін (Ор) буландыруға қажетті жасырын жылуға қатынасын көрсететін гидротермикалық көрсеткіш - =RL(Oc+Cp)--1.0 .
ХХ ғасырдың екінші жартысында мелиоративтік егіншілік білімнің құралуының негізгі ерекшілігі, ауылшаруашылық дақылдарын мелиоративтік-егіншілік қызметін негізгі зерзаты ретінде қабылдау арқылы, биологиялық бірінші өнімді көтеруге негізделген ауылшаруашылық өндірісіндегі көкпенбек революциясы және тұзданған жерлерді игерумен тығыз байланысты. Бұл кезеңде ауылшаруашылық дақылдарының тұзға қарсы орнықтылығын еске ала отырып, суармалы егістік жердің топырағының су-тұз тәртібін реттеу және басқару технологиясы мен қағидасының әдістемелік негізін Б.Б. Полынов, А.Н. Костяков, А.В. Ковда, С.Ф. Аверьянов, Д.М. Кац, А.А. Рачинский; Л.М. Рекс; А.И. Голованов, И.П. Айдаров, Ф.М. Рахимбаев, М.К. Баженов, Э.А. Соколенко, Б.А. Зимовец; Ж.С. Мұстафаев және басқалар қалады. Ал оның теориялық негізін қамтамасыз ету үшін, суармалы егістік жердің су-тұз тәртібін математикалық бейнелеу мәселелерін шешуге, зат алмасудың сызықтық және сызықтық емес дифференциалдық теңдеулерін пайдалану арқылы, топырақтың мелиоративтік тәртібін реттеу және басқару мәселесі С.Ф. Аверьянов, И.П. Айдаров, А.А. Алексашенко, Л.М. Рекс, Н.Н. Веригин, В.Р. Волобуев, А.И. Голованов, Е.Н. Зилченко, И.Б. Дворкин, Ю.Н. Никольский, Э.А. Соколенко, Д.Ф. Шульгин, М.С. Мұстафаев және басқада ғалымдардың еңбектерінің арқасында іске асырылады. Бұл негізгі шешу жолы 1964 жылы Ташкент қаласында болған Бүкіл Одақтық ғылыми-техникалық конференцияда анықталды, онда бұрынғы тұзданған жерлердегі тұздану тәртібін жөнге келтіріп отыру үшін өсімдіктің өсіп-өну кезіндегі суармалау мөлшерін, дақылдардың суды тұтыну қажеттілігінің 20пайызға өсіріп іске асыру керек. Бұның нәтижесінде егістік жерлерге шаю тәртібін және жерлерді шаюды кеңінен пайдалану агроэкожүйенің топырағының су тәртібіне сапалы өзгерістер енгізді, соның арқасында қоршаған ортадағы зат және қуаттың артуына байланысты, толығымен табиғи жағдайларды өзгеріске алып келді: тұрақты және уақытша су көздерінің тәртібі бұзылды; табиғатта ертеде қорланған тұздарды белсенді айналымға енгізу арқылы гидрохимиялық ағынды бірнеше есе өсірді; суармалы егістік жерлердің және оның аумағының топырақ биологиялық, гидрогеологиялық және экологиялық жағдайы үлкен өзгеріске түсті. Осыған байланысты, табиғи қорды пайдаланудың технологиясы мен тәсілдерінің әртүрлігіне қарамастан, көптеген жағдайда мелиоративтік қызыметтік нәтижесі бірдей: барлық агроландшафтарды экологиялық және мелиоративтік жағдайының нашарлауы, топырақты эволюциялық даму бағытының сұр топырақтан батпақ топыраққа ауысуы су қорын тиімсіз пайдалану және өте төмен оның тиімділігі. Бұның барлығы табиғатқа келтірген заңдықтың қайғылы мысалға ғана емес, белгілі дәрежеде табиғатты пайдаланудың қағидасының беделін түсіріп және сенімсіздік тудыру болып табылады.
Мелиорация - адамның табиғатқа әсер етуінің ең күшті негізгі іс-әрекітінің және қызметінің бірі болып табылады. Мелиорация кезінде топырақ қабатының табиғи жағдайына қарағанда, ылғалдандыру дәрежесі бірнеше есе артады, судың және химиялық заттардың геологиялық айналымға түсу қарқыны өседі. Мелиорация топыраққа, гидросфераға, биоценозға және агроценозға одан да көп әсерін тигізеді. Бұл әсер суғарудың түрін, әдістерін, технологиясын және техникалық құралдарын таңдауға байланысты, табиғатқа қолайлы немесе қолайсыз болуы мүмкін.
Мелиорацяның негізгі міндетіне А.Н. Костяков және басқада ғалымдардың айтуы бойынша топырақтың құнарлылығына ауылшаруашылық дақылдардың өнімдерін және сапасын арттыру құрғақшылық далалық аймақта өсімдіктерден өнім алуды тұрақтандыру, азық-түлік және мал-азықтық өнімдермен қамтамасыз ету үшін, табиғатты өзгерту және қуаңшылықпен күресу, топырақтың су, ауа, қоректік, микробиологиялық тұз, жылу тәртібін және жеке жылу-су қорының тепе-теңдігін реттеу жатады. Бірақ мелиорация мақсаттарының көптеген тұжырымдалуында қоршаған табиғат орта және оны қорғаудың қажеттілігі ескерілмеген.
Академик Б.Б. Шумаков Табиғат қорын пайдалану жүйесіндегі өткен кезеңдердегі жіберілген қателерді жөндеу, біздің ол туралы сана сезімімізді, көзқарасымызды қайта түзеуден бастау керек - деп санайды. Біз өзімізді табиғат байлығын шексіз және қайтармай алу мақсатында ғана, оны қайта құру мәселесін қарастырумен шектелмеуіміз керек, қайта өзіміздің әрекетімізді оның заңдарына үйлестіріп жүргізудің қажетілігін тереңірек ұғынғанымыз жөн.
Қалыптасқан жағдайға жүргізілген талдаудың арқасында XXI ғасырдың басында мелиорация түсінігіне кең түсініктеме беруге тура келіп отыр. А.Н. Головановтың көз қарасы бойынша, даму және тіршілік ету үшін, мелиорацияның негізгі мақсатын, адам өмір сүретін табиғи ортаны жақсарту және сақтау. Р.М. Орлов, мелиорацияның негізгі мақсатын, табиғи жүйені сақтау және жақсарту үшін, табиғи құбылыстарды белсенді реттеу арқылы қалпына келтіру. И.П. Айдаров және В.Х. Хачатурьян, мелиорацияны тек қана ауылшаруашылық дақылдарының талап-тілегін қамтамасыз ететін, сапалы шара ретінде қарап қоймай, барлық адам өмір сүретін ортаны қалпына келтіретін құрал ретінде құрастырады. Ж.С. Мұстафаев мелиорацияның мақсаты және шешімін табиғат және адамзат арасындағы қарым-қатынастың мәселесі ретінде көрсетіп, табиғи ортаны қорғау және оны тиімді пайдалануды, табиғатты тиімді пайдалану мен қайта үйлестірудің бір тұтас мақсаты ретінде қарап, геожүйенің экологиялық, энегетикалық және өндірістік мүмкіншілігін көтері деп есептейді.
XXI ғасырдағы ауылшаруашылық жердің мелиорациясының мақсатының көп бағытта екендігі - экологиялық қауіпсіз суландыруды дамыту және топырақтың құнарлығын арттыруға арналған табиғатты пайдалануға қойылатын талап-тілекті сақтау, қоршаған ортаны адам өмір сүретін орта ретінде қарай отырып, оның сапасын жақсарту, оның ыластануы мен таусылуына жол бермес үшін, мелиоративтік ғылым саласының әдістемелік негізін қайта қарауды талап етеді. Ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялауға қойылған бұндай талаптар және табиғи құбылыстарды ықтималдау қағидасы, мелиоративтік қарым-қатынастың зерзаттық үш бөлімін біріктіру арқылы: топырақтың талап-тілегі, өсімдік өмір сүретін ортасының қасиеті, ортаның қасиетінің өсімдіктің талап-тілегімен келісімдік қатынасы, табиғатты пайдаланудың іргелі теориялық зерттеуін жаңа деңгейде мынандай сынақтық көрсеткішінің қоюды талап етеді: табиғи ортаны түрлендірудің негізгі ретінде топырақтың талап-тілегінескере отырып, оның даму құбылысын реттеу; мелиоративтік іс-әрекетінің нәтижесінде табиғи құбылыстардың өзгеруін бағалауға табиғи заңдылықтарды пайдалану; мелиоративтік технологиялық бірлестіктердің қызмет етуін, бір-біріне байланысты және әсер ететін, біріккен ұйымдастырылған құрылым ретінде қарау.
Ғылымның барлық саласында, қандайда таным болса да атаудан, ұғымнан және анықтамадан басталады. Тек қана солар құбылыс немесе тәсіл туралы бастапқы түсініктеме беріп, ой дүние дану бағытын анықтайды.
Мелиорацияның күрделі қарқыны мен дамуы және оның қуатты геологиялық жағдайға айналуының нәтижесінде мелиорация атауының ұғымына немесе анықтамасына айқындық енгізудің бүгінгі кезеңде уақыты келді және оған қазіргі заманға сәйкес экологиялық және табиғатты қорғау бағытында баға беру мәселесін өмірідің өзі көрсетіп отыр.
Мелиорация негізгі оқулығын дайындау кезеңінде, табиғи және табиғи-техникалық экожүйелердің арасындағы барлық күрделі өзара байланыстарды ашу және бейнелеуге көп көңіл бөлу жағы қарастырылды. Мелиорацияның әсерінен табиғи құбылыстардың өзгеру қарқынын және бақылау арқылы, жүйеде жалпылай өзара байланысты және олардың түрленуін, қоршаған ортаны қорғау шараларында, оларды есепке алу керектігін ескеріп жеке мамандандыру бағытында баяндауды мақсат етіп қойған жоқпыз. Осы қарастырылып отырған мәселені экологиялық тұрғыдан шешуді дәріптеудің және оқырманға жеткізудің негізгі маңызды қағидасы ретінде генезис және мелиорация кезінде топырақты ерекше табиғи дене деп қарастырған, Докучаев Вильямс - Костяков іліміне, Докучаев-Григорьев-Будыконың эволюция заңы және топырақтың географиялық аймақтығының бір келкілік заңдылығына, сонымен қатар оларды өзара байланысқан және өзара келіскен бөліктерден тұратын табиғи ортаның бірыңғай ұйымдастырылған ландшафтық құрылым ретінде қарастырылып (А.И. Голованов, А.Г. Исаченко, С.И. Кошкаров) егістік жердің жоғары өнімділігінің экологиялық негіздеулерінің (Х.Г.Тооминг) және жер бетінің әрекетіне келетін жылу, ылғал және қоректік заттардың энергетикалық теңгермелік (В.Р. Волобуев) ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялаудың топырақ экологиялық (И.П. Айдаров, В.Х. Хачатурурьян, Ж.С. Мұстафаев) және гидрогеохимиялық (Н.И. Парфенова, Н.М. Решеткина) қағидасына негізделген, суармалы жерлердің гидротермиялық тәртібінің жүйесі (Ж.С. Мұстафаев) қабылданған.
Оқу құралының мазмұны ғалымдар мен мамандар арасында әр кез талқыланып, жұмыс барысында, олардың ойлары мен тілектері толық ескерілді. Атап айтқанда техника ғылымының докторы, профессорлар И.П. Айдаров және В.А. Сурин, техника ғылымының кандидаты М.К. Баженов оқу құралының сапасын арттыру үшін, ақыл кеңестерін аянған жоқ.
Кітапқа пікір жазған техника ғылымының докторы, профессорД.Е. Нұрымов және техника ғылымының докторы А.К. Зәуірбектің құнды ескертпелері оқу құралының ғылыми - әдістемелік деңгейінің жоғарылауының ықпалын тигізді.
МЕЛИОРАЦИЯ - ТАБИҒАТТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ІЛІМІ
0.1. Мелиорацияның ұғымы және оның анықтамасы
Мелиорация анықтамасы тарихта бұрыннан қалыптасқанмағынада ғана пайдаланған жөн, ол ауылшаруашылықта пайдаланатын жерлердің табиғи жағдайда қалыптасқан ыңғайсыз жағдайын адамзаттық іс-әрекеті арқылы жақсарту.
Бірақта тек қана барлық табиғи жүйелерді мелиорациялаумен шектелмей, жеке табиғи техникалық бірлестіктерінде осындай жағдайда тап болуына байланысты, біршама салыстырмалы қысқа мезгілде мелиорация өзінше жоғары қарқынмен даму кезеңін кешірді. Нәтижесінде мелиорация ұғымы табиғатты пайдалану және ұйымдастыру саласындағы адамзат әрекетін белгілеуге талап қоятын жалпы әсемдік сипаттаманы иемендеме бастады. Осының салдарынан мелиоративтік геодезия, гидрогеология, гидрология, химия және тағыда басқа ғылыми пәндер пайда болып, өзінің өндірістік саладағы міндетін атқара бастады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында мелиорацияның қарқынмен дамуы оңдаған мелиоративтік атаулардың және ататрдың пайда болуына себепкер болды. Жаңа атауларды әртүрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың өкілдері, жиі мелиорацияның мәніне жөнді жүйелік талдау жүргізбей енгізетін. Тек соңғы онжылдықта мелиорация мәселесіне айтылған көп салалы сындардың нәтижесінде, оның түрлерін топтастыруға және атауларын қалыптастыруға үлкен мұқиятпен қарауды талап етіп отыр.
Л.М. Рекс (1986), А.Г. Сенчуков және В.Н. Шкура (1997) берген кейбір мелиорация атауларының анағұрлым ерекше анықтамаларына жүгінейік. Бір жағынан, мелиорация - бұл топырақты жақсартуға және оның өнімділігін жоғрылатуға бағытталған жалпы әртүрлі шаралар; топырақтардың түбегейлі жақсартатын тәсілдері немесе әдістері зерттейтін ғылым; гидротехникалық, агротехникалық және орман - техникалық жұмыстардың көмегімен техникалық жақсартулар. Басқа жағынан, табиғи ортаның қасиеттері мен тәртіптерін өзгертуге бағытталған әрекетін мелиорация деп түсініп, оның жоғарғы мақсаты адамның мекен ету, қоғамның тіршілік көзі және даму құралы болып табылатын, табиғи ортаны сақтау және жақсарту деп санау керек.
Мелиорация анықтамасының бұл екі мүлде қайшы түсініктеменің арасына - қысқаша (тек қана жерлерді, топырақтарды немесе ауылшаруашылық дақылдарды өсіру жағдайлары ескерген) және әлемдік (барлық табиғи ортаны өзгерту мағынасында) бірнеше оңдаған атаулар пайда болған.
Қолдану, мазмұндық және түсініктемелік талдауы, сол сияқты анықтамаларды топтастыру, затқа және зерзатқа тигізетін әсерін, осы әсердің шекті және ерекше жағдайларын, мақсатын және алынатын нәтижесін, нақты ұғымдарға сүйене отырып жүзеге асыру керек.
Мелиорацияны пән ретінде қарастырғанда, біріншіден оған өте ыңғайлы және қолдануға болатын анықтама беру керек (мелиорация дегеніміз не?). Ғылыми ортада, жауаптың оншақты түрлерін табуға болады: әрекеті (қызметі), ғылым, шаруашылық саласы, бағыты және бөлек (немесе әр түрлі) шара, ұйымдастыру шаруашылық және техникалық шаралардың жиынтығы, өндіріс жағдайларының жақсаруы, ауыл шаруашылығындағы ғылыми-техникалық төңкерістің негізі, топырақ қасиеттерінің өзгеруі, олардың тәртібін реттеу, жердің жақсаруы және тағы басқалар.
Шамасы, мелиорация - бұл ең алдымен табиғатты пайдалану және ұйымдастыру саласындағы адам қызметінің түрі және философиялық тұрғыдан, адамның табиғатты ұдайы қайта өңдеуге және еңбектенуінің нәтижесіндегі табиғатты түрлендіру деп түсінуге болады.
Мелиорацияны бұл тұрғыдан қарап және кеңінен түсініктеме бере отырып, оның ғылыми анықтамасының төңірегінде, оны адамның табиғатты түрлендірудегі қызметінің теориялық негізі, ал шаруашылық саласы ретіндегі мелиоративтік шараларды іске асыру жүйесі болып табылады.
Мелиорация арқылы әсер етуге тиісті табиғат құрылымы ретінде, оны ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алудың негізгі құралы ретінде есептелетін, жерді атайды. Осыған байланысты мелиорацияның әсер ететін табиғи құрылымдары ерекше айқындала түскен: сөз жер туралы емес, кейбір жағдайларды мелиорацияның көмегімен жердің тұтыну қасиеттерінің бөлігі топырақ қабатын жақсартудың қажеттілігіне байланысты анықталған.
Мелиорация арқылы әсер етуге тиісті табиғ құрылым ретінде сонымен қатар ормандар, суаттар, ауа және ауа ортасы, өсімдік қауымы, ауа-райы, микроклимат және басқа табиғи құрылымдар, географилық ортаның жағдайлары мен қасиеттері көрсетіледі. Бұлардың үлкен бөлігі жалпы қоршаған ортаның бөлігі деп аталуы да мүмкін.
Мелиорация әсер ететін құрылым ретінде қоршаған табиғи ортаның бөліктерін, олардың өзара байланыс жүйесін және табиғи құрылымдарын, мысалға алғанда ландшафт және оның жүйелік құрамаларының жиынтығын қарастыруға болады.
Қоршаған табиғи ортаның бөліктерін мелиорациялау керектігі, олардың өлшемдерінің адамның шаруашылық талаптарының қажеттілігіне сәйкес келмеген жағдайда немесе көбіне адамның іс-әрекетінің көмегімен, ыңғайсыз табиғи құбылыстардан алдын ала сақтандыру немесе зардаптарын жою міндеті қойылған жағдайда туады.
Мелиорацияның табиғи құрылымдарға тигізетін әсерлерін, жақсарту және сақтау секілді ұғымдар арқылы жалпылай мінездеуге болады және ол өзгерту, қайту құру немесе реттеу арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғанды ескере отырып А.И. Голованов бергенге экологиялық тұрғыдан келесі анықтама қолайлы: мелиорация бұл қоршаған ортаның құрам бөлігінің тұтыну қасиеттерін мақсатты түбегейлі және ұзақ уақыт жақсартуды немесе сақтауды қамтамасыз ететін адамзаттың іс-әрекеті.
0.2. Мелиорация міндеттері
Мелиорацияның міндетін А.Н. Костяковтың ауылшаруашылық гидротехникалық мелиорация ғылымының алдына қойған мелиоративті білім бейнесінің құрылымдық мінездемесі туралы тұжырымы арқылы түсіндіруге болады. Бұл - өсімдіктің топырақтағы су тәртібіне және сыртқы ортамен бірге үйлесуінің үздіксіз байланысын зерттейтін, теориялық және әдістемелік мәселелері. Өсімдіктің топырақтағы су тәртібі және сыртқы ортаға бірге қоятын талабының үйлесу мөлшері және әдісі, мелиоративтік - жер өндіргіш күштерінің көмегімен жүзеге асырылады.
Өндіргіш күштер, өндірістік белгілі технологиялық тәсілі болып санала отырып, табиғаттағы заттардың және қуаттың өзгеруіне әсер ету арқылы, қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыратын, еңбектің өзінше объективтік және субъективтік дәлелдемелер жүйесін көрсетеді. Олардың заттық бөлшегі топырақ, ауылшаруашылық дақылдар, жер техникасы, химиялық тыңайтқыштар және басқалары болып табылды.
Мелиоративтік - жер өндіргіш күштер - бұл мелиоративтік жерлерден ауылшаруашылық өнімдерді өндіруге арналған, бір жалпы технологиялық мәселені шешетін, өте күрделі жан-жақты қамтылған табиғи, техникалық және жер-өндірістік зерзаттар және кезең. Оларды негізінен мелиоративтік қатынастар арқылы, өсімдіктердің талабының, оның өніп-өсу жағдайларымен үйлесу және қатынастық бірлігінің тәртіпке келуі секілді, үш бір-бірімен өзара әрекеттескен біршама дербес жүйе тобының бір тұтас жиынтығы ретінде қарау керек.
1. Жер-өндіріс жүйе тобы - мұнда жан-жақты қарастырылған топырақ-ауылшаруашылық дақылы (агроэкожүйе) негізі бейне болып табылады.
Ауылшаруашылығы өндірісінің құрал-жабдығы ретінде топырақтың ең мәнді көрсеткіші (қасиеті) - оның құнарлығы неғұрлым оны өндіріске пайдаланған сайын, өнеркәсіптегі жыл өткен сайын тозатын өндірістік - құрал-жабдықпен салыстырғанда оны дұрыс агротехникалық шаралар арқылы үнемі жақсартып және артып отыруға болады.
2. Гидротехникалық мелиоративті жүйелер (ГМЖ) өндірістік тамырлы (тасымалдығыш) жүйе тобына жататын мелиоративті - жер өндірістік күштерінің жүйесі болып табылады. Су өндіріс жүйесі ретінде гидротехникалық мелиоративті жүйедегі тасымалдау кезінде, өте үлкен өзгеріске ұшырайды. Егер оны тасымалдау кезінде - еңбек құралы болса, ал шыға берісте (мысалы, суарғанда, оның топырақ ылғалына айналған кезінде), гидротехникалық жүйелерінің жұмыс істеу сапасының өнімі ретіндегі топырақ ылғалдылығының тәртібімен істес болатын өндірістік жүйе болып табылады. Енді топырақтағы ылғалдылық тәртібі басқа жүйе тобының - агроэкожүйенің - жаңа ортасында қызмет ететін, өндіріс құралы ретінде іске кіріседі.
Тек қана қызмет атқару тәсілі (амалы) арқылы мелиоративтік жүйелердің құрамы мен ортасы, ішкі және сыртқы байланыстарын айқын анықтауға болады. Олардың құрылымына шын мәнінде басқа мелиоративтік - жер өндіргіш күштердің жүйе топтарына жататын бөлшектер мен байланыстарды кіргізбейді. Өнеркәсіптік техникаға қарағанда ауылшаруашылық техникасының ерекше өзгешілігі, ол тікелей егіншаруашылығында соңғы өнімді - ауылшаруашылық өнімінің органикалық затты өндірмейді. Бұл - жер-өндіргіш күштерді жетекші бөлімге айналдыратын ауыл шаруашылық дақылдардың ерекше артықшылығы. Сондықтан өнім - бұл гидротехникалық мелиоративті жүйелер жұмысының тікелей жемісі деп қабылдасақ, онда қателік жіберген болар едік. Мелиоративті жүйенің қызметі - ауылшаруашылық дақылдарының тіршілік етуіне қажетті негізгі дәлелдемелерді ықтималдау немесе үйлестіру арқылы, оны тұрақты мол өнім алу дәлелдемесіне айналдыру.
3. Табиғи жүйе тобы табиғи-аймақтық жиынтық жүйесінің немесе әртүрлі деңгейдегі мелиоративтік - жер өндіргіш күштерінің экожүйесін құрайды. Мелиоративтік жұмыс майданы болып саналатын табиғи-аймақтық жиынтығын, осы жұмыстарға қарағанда бейтарап және таза табиғаттың іргетасы ретінде қарауға болмайды. Экожүйенің барлық бөлшектері, заттар мен қуаттың айналымы арқылы жағымды немесе жағымсыз дәлелдемелер ретінде агроэкожүйенің өндіргіш (өндіру) кезеңіне белсене қатысады. Сондықтан мелиорацияны өнімімен байланысқан, агроэкожүйедегі барлық барлық кезеңдер (гидрогеологиялық, геохимиялық және тағы басқа), оның жұмыс істеуінің табиғи-өндіріс жағдайлары ретінде есептеліп және оны мелиоративтік - жер жүйесінің құрамына кіргізу керек. Қазіргі уақытта мелиоративтік алқаптар үлкен жерлерді қамтитындықтан, оның маңызды ғылыми-тәжірибелік мәселелер дәрежесіне, эколого-мелиоративтік құрылымдарды, олардың байланыстық бағынушылық және топтасу дәрежесін анықтау мәселесін ұсынады. Демек, гидротехникалық мелиоративті жүйелерінің құрылымдық ерекшелігін мелиоративтік экологияның, яғни жер мелиорациясының экологиялық талабын ескере отырып құруды қажет етеді.
Көрсетілген үш мелиоративтік-жер өндіргіш күштерінің жүйе тобы мелиоративтік жерлердегі ауылшаруашылық өнімін өндірудің технологиялық тәсілін құрастырады. Онда агроэкожүйе жетекші орын алып, мелиоративті жүйе және бір-тұтас табиғи-технологиялық жүйенің жұмысын өзіне бағындырады. Топырақ өсімдік жүйесі технологиялық орындаушы құралы ретінде алға шықса, ал жүйе тобының ішіндегі және оның арасындағы байланыс, оның сапалы заңы ретінде қабылданады, яғни жер-өндірістік әрекет, агроэкожүйе мен мелиоративтік жүйелердің экологиялық заңдарына сүйенген өзара әсер заңы болып табылады. Осындай тұжырымның нәтижесінде келесі мелиоративтік білім құрылымының анықтамасын ұсынуға болады. Бұл - мелиоративтік өндіргіш күштер, яғни жер өндіргіш күштерінің бір бөлігі топырақтардағы топырақ түзуші кезеңдердің қолайлы тәртібін қамтамасыз ету жолымен, ауылшаруашылық дақылдарының талабына сай, олардың өсу және даму ортасының жағдайларын неғұрлым орынды үйлесу түрлерін ұйымдастыру арқылы, өте ыңғайлы пайдалы өнім алу жолын қарастыру.
Мелиоративтік білім құрылымының мәнін және шекараларын анықтау, мелиоративтік білімнің ерекшелігі мен құрылымы, мелиоративтік ғылымды топтастыру туралы мәселеге айқындық беруге мүмкіндік береді. Мелиоративтік өндіргіш күштерін үш басты жүйелік топқа бөлу арқылы, ауылшаруашылық дақылдар талабының негізгі салалық қатынастары ретінде, ортаның қасиеттерімен үйлестіру қатынастарын қарастыруға болады. Бұл қатынасты үйлестіру дәрежесі, жанжақты қарастырылған мелиоративтік-технологиялық жиынтық жұмыс істеу мәнін құрайды. Бұл қатынас мелиоративтік білім ортасындағы мелиорация табиғи құрылымдарының барлық бөлшектерінің болашақ интегралдық дәлелдемесі оның бірлігі мен тұтастығын қамтамасыз ететін негізгі қағида. Бұл қағидалық пікірді негізінен мелиоративтік ғылымды бірыңғай топтастыруды қалыптастыруға тетік ретінде пайдалануға болады. Сонымен (осының барысында) үйлестіру қағидалық пікірі кемінде негізгі салалық мелиоративтік қатынасының үш бөлшегін белгілейді. Ол ауылшаруашылық дақылдардың талаптары, өсімдіктердің мекен ету ортасының қасиеттері, орта қасиеттерінің ауылшаруашылық дақылдарының талаптарымен үйлесу қатынасы.
0.3. Мелиорация пәні
Мелиорация, тиісті агротехникалық және басқарушы қызметтің нәтижесінде, бар табиғи қуатты қорларға сай, топырақтың құнарлығын үдемелі арттыру және ауылшаруашылық дақылдардан тұрақты өнімді қамтамасыз ету үшін, мелиорация жүргізілетін жерлердегі су, онымен байланысқан ауа қоректік және жылу тәртіптерін реттеуге және бағытталған өзгертудің жолымен, қолайсыз табиғи жағдайларды (топырақтың ауа-райының, гидрогеологиялық) түбегейлі жақсартуға арналған ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі болып табылады.
Мелиоративтік жерлердегі өсімдіктердің тіршілік ету және топырақты түзуші кезеңдердің негізгі дәлелдемелерін жан-жақты тұрғыдан реттеу-мелиорацияның мақсаты емес, құралы болып табылады, ал мақсаты-топырақтың құнарлығын үздіксіз арттыру. Бұл нағыз ақиқат, өйткені А.Н. Костяковтың анықтамасы бойынша тану және іс-әрекетті бөліп түсіну үшін-мәселе-шешім, мақсат-құралы секілді қатынастың өзін, өте тереңнен қарау керек. Қойылған мәселе- қолайсыз табиғи жағдайлар; оның шешімі-осы жағдайларды түбегейлі жақсарту; мақсаты-жер қорларын неғұрлым тиімді пайдалану; құралы-ұйымдастыру шаруашылық жүйесі және техникалық шаралар.
Осы бөлімдерге сәйкес мелиоративтік білім құрамын, келесі мелиоративтік ғылым топтарын бөліп көрсетуге болады:
1. Агробиологиялық ғылым бөлігі - агроэкожүйедегі ауылшаруашылық дақылдарынын тұрақты және мол өнім алуды қамтамасыз ететін, мелиоративтік - жер - өндіргіш күштерінің жетекші бөлімшесі ретіндегі, топырақ-өсімдік жүйесінің жұмыс істеуін және дамуын қамтамасыз ететін-мелиоративті топырақтану, мелиоративтік егін шаруашылығы, агрохимия, мелиоративтік география және басқа пәндердің жиынтығы.
2. Жаратылыс-тарих (табиғат) ғылым бөлігі - қоршаған ортаны ауылшаруашылық мелиорациясының табиғи құрылымы ретінде зерттейтін-гидрогеология, гидроморфология, топырақтану, экология, геология, егін шаруашылығы, ландшафтану, метеорология, климатология және басқа пәндер.
3. Инженерлік-техникалық ғылым бөлігі - мелиоративтік жүйені (МЖ) жобалау, құру, салу, және пайдаланумен байланысты - ауылшаруашылық гидротехникалық мелиорациясы, геодезия, іргетас және негізі, инженерлік конструкция, гидротехникалық құрылым, мелиоративтік машиналар мен механизмдердің теориясы және басқа пәндер.
4. Әлеуметтік-экономикалық ғылым бөлігі: мелиорация экономикасы, басқару теориясы, статистика, инженерлік психология, инженерлік эстетика және басқалары. Бұл барлық пәндер жиынтығы біршама дербестікке ие болып, сонымен қатар оны ұйымдастыруды жалпы қағидалық бірлескен, мелиоративтік білімінің біртұтас алқабын құрайтын бөлігі және үзіндісі болып саналады.
Сонымен, мелиоративтік білім - бұл ауылшаруашылық мелиорациясы арқылы мелиоративтік - жер - өндіргіш күштерді жетілдіру негізінде ауылшаруашылық дақылдарын талаптарына сай ортаның қасиеттерін үйлестіругемүмкіндік беретін, жаратылыс, техникалық және қоғамдық ғылымдардың бірыңғай жиынтығы.
Мелиоративтік білім бірыңғай жеке білімдердің жинағы болып, күрделі ішкі құрылымға ие. Ол біріншіден, мелиоративтік пәндер бейнелейтін, материяның қозғалысын анықтайтын белгілі әсерлердің түрі, және екіншіден, ауылшаруашылық мелиорация ғылымының бірыңғай саласына барлық мелиоративтік пәндерді біріктіретін, интегралдық бағыттағы - мәселелердің қағидалық ерекшелігінің ықпалымен пайда болады. Материяның қозғалысына түріне сай ауылшаруашылық топырақтану тарауының салалық негізі - физика, химия, топырақ биологиясы болып табылады. Басқа жағынан, егін шаруашылығының заңдарын пайдалануға негізделген, ауылшаруашылық тәжірибесінің өзі, материя қозғалыс нұсқасымен бірқатар өзара байланысқан және бір-біріне өтпелі мақсаты қайта құру, одан басқа ешнәрсе де емес. Мелиорацияның негізгі өндіргіш мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, топырақтың су, тұз, қоректік жылу және басқа режимдерін үйлестіру - осындай қайта құрудың көрнекті мысалы. Материяның қозғалыс нұсқасы - ғылымдарды салалық дифференциялаудың негізі; олардың бірлігі мен тұтастылығы - олардың топтасуының негізі.
Жалпы мелиоративтік білім пәні зерттеу табиғи құрылымдардың өзінің табиғатымен ғана емес, сонымен қатар мелиоративтік ғылымының көмегімен шешілетін, ауылшаруашылығының іс-жүзіндегі мәселелерінің құрылымы.
Мелиоративтік пәндердің ерекшелігі олардың тәжірибелік-құрылымдылық іс-әрекетпен тығыз байланыста отырып, іс-жүзінде қолданбалы ғылымдық зерттеулердің тобына кіруінде. Олар іргелікті (негізділікті) теориялық зерттеулер саласының және іс-жүзіндегі әрекет кеңістік ортасының арасындағы аралық орынды алады.
Мелиоративтік білімнің жалпы ғылым тобындағы орнын анықтаған кезде жалпы теориялық, сонымен қатар олардың жалпы пәндерінің жеке тәжірибелік ұйымдасу қағидасын ескеру қажет. Ауылшаруашылық мелиорация тұтас алғанда іс-жүзінде қолданылатын ғылым бола отырып, ол теориялық және қолданбалы бөлімдерден тұрады. Өсімдіктердің талаптарының, олардың тіршілік әрекет ортасының қасиеттерімен үйлесу заңдар-мелиоративтік білімнің теориялық жағы, осындай үйлесудің әдістері мен тәсілдері оның қолданбалы бөлігі.
Сонымен мелиоративтік білімнің байланысы, бір жағынан мелиоративтік білімнің іргелікті ғылым-метематика, механика, физика, химия, метеорология, геология, топырақтану,биология әлеуметтану-саласымен ұласуымен қатар, басқа жағынан қарағанда-ауылшаруашылығының саласы ретінде, ауылшаруашылық мелиорациясының даму мәселесімен тығызаралық байланысты көрсетеді. Мелиоративтік білім өсімдіктердің тіршілік ету ортасы туралы қолданбалы ғылымының тобы арқылы теориялық метеорология және геологиямен ұштасады; бір-бірімен шектес агробиологиялық ғылымдар арқылы - теориялық биология және топырақтанумен; әлеуметтік-экономикалық ғылымдар арқылы-саяси экологиямен және басқа қоғамдық ғылымдармен байланысты. Осы байланыстардың себебі, бағыты және түрлері негізіненмелиорацияның зерттеу және тәжірибелік мәселелерінің ерекшеліктеріне мазмұнды қарқын береді.
Мелиоративтік-жер-өндіргіш күштерінің дамуы мелиорацияның тәжірибесіне қатысатын барлық ғылымдарға елеулі ерекшілік алып келеді. Осының нәтижесінде бір-бірімен шектес биологиялық, агрохимиялық және агрономиялық ғылымдарға жататын, ауылшаруашылық өсімдіктердің анатомиясы физиология, биохимия, генетика, селекция, тұқым шаруашылығы энтомология, фитопатология және басқа ғылымдардың зерттеу тақырыбын елеулі кеңейтетін мелиоративтік мәселер пайд болады.
Мелиоративтік білім жинағында негізгі және болмашы деген жоқ. Ұсыныстың біреуін болса да елемеу даусыз сала жұмысының тиімділігінің төмендеуіне соқтырады. Сондықтан өнім және өнімділік-бұл тек қана ауылшаруашылық дақылдардың қызметі ғана емес, ол мелиоративтік - жер өндіргіш күштері жұмысының жалпы балама көрсеткіші, оларға қызмет етуші мелиоративтік ғылымдардың бағасы екеніне ерекше көңіл аудару қажет.
Мелиоративтік ғылымның іргетасты ғылымдармен байланыстарын бақалау және оны тұрақты нығайту, сонымен қатар мелиоративтік ғылымдардың ішіндегі теориялық және қолданбалы жақтарын жетілдіру - ауылшаруашылық мелиорациясындағы тәжірибелік мәселелерінің ғылыми шешімдерін іздеуге жағдай тудырады. Мелиоративтік ғылымның жалпы білімнің тобындағы орнын талдау, одан жаңа ой табатын, өзінің зерттеу қағидаларынжәне әдістерін, жер мелиорациясының мақсаттарын шешудің жаңа конструктивтік - техникалық жолдарын құрастыратын, теориялық қайнар көздерін ашуға көмектеседі. Топтастырудың тәжірибелік мағынасы үлкен: мелиоративтік білімнің тікелей өндіргіш күшіне айналудың жаңа жолдарын белгілейді, саланың ғылыми-техникалық дамуының табысын қамтып көрсетеді.
Ауылшаруашылық мелиорациясының дамуының сапалық жаңа кезең-сыртқы ортаның өсімдік және топырақ үшін барлық маңызды жағдайларды инженерлік әдіспен түбегейлі жақсарту теориясы-жан-жақты қамтылған мелиорация болып табылады. Тікелей басқару арқылы әсер ететін зерзат тек қана топырақтың су тәртібі емес, сонымен қатар тұз, жылу, қоректік және ауа тәртіптері, ал бір тұтас алғанда агрожүйедегі және ауылшаруашылық дақылдардың денесіндегі морфофизиологиялықкезеңдер болып табылады. Негізгі мелиоративтік қатынас немесе үйлесу қатынасы, бөлшектерді зерттеубағдарламасын іске асырудың басты бағытымен кезеңін анықтайды, оның соңғы мақсаты-жанжақты қарастырылған мелиорацияның технологиялық кезеңдерін автоматтандыру жүйемен басқаруды (АСУ) құру. Оның нәтижесінде өсімдіктің және топырақтың тіршілік ету жағдайларын басқару шарасы жаңа сапалы дәрежеге келтіреді, ал жер өндіргіш күштерінің жұмыс істеу және тұтас алғанда табиғи-экологиялық жүйелердің шекараларында болатын табиғи кезеңдерін апатқа ұшырау қарқыны елеулі төмендейді.
Ауылшаруашылық мелиорация ұғымы өзінің көлемін ұлғайтып, мазмұнын тереңдетіп, себебі гидротехникалық мелиорация жанжақты қарастырылған мелиорацияның интегралды үзіндісі, құрама бөлігі болып шықты.
Жан-жақты қарастырылған мелиорацияның дамуының арқасында мелиоративтік білімнің теорияландыру кезеңі едәуір күшейеді. Оның құрамында іргелі дербес теориялық зерттеу дәрежесінің пайда болу бақыты айқындала түсті. Осы зерттеулерді мазмұны мелиоративтік емес теориялық ғылымдармен байланысын күшейтті. Осылар арқылы іргелі ойлар тасымалданып, қазіргі ғылымның ойлау мәнері құрастырылды. Теориялық бетбұрыс кезең, жүйелі талдау, математикалық бейнелеу, ықтималдықтар әдістері, басқарудың үйлесімді теориясы және тағы басқа осы секілді зерттеулердің жаңа жалпы ғылыми әдістері бірсыпырасын пайдалану арқылы күшейтеді. Жан-жақты қарастырылған мелиорация шешетін мәселелер шеңберінің кеңейуінің, нәтижесінде, өзіне биофизиканы, биохимияны, микробиологияны, биокибернетиканы және тағыда басқа жаңа ғылыми пәндерін кірістіріп, оның қағидасы және біршама үйлесімді белгілер есебін шешуге арналған заңын қатыстыру арқылы, өсімдік физиологиясы мен теориялық биология арасындағы байланысын қайта құрды.
0.4. Мелиорация табиғатты үйлестіру кезеңінің құралы
Ауылшаруашылық мелиорация - бұл, біріншіден, қолайсыз табиғи жағдайларды жақсарту мақсатында табиғи ортаны үйлестіру әрекеті және екіншіден, осы әрекеттің құбылыстары, кезеңі және нәтижесі. Мелиорация мәселелерін шешуге көптеген ғылыми пәндер, зерттеулердің теориялары және әдістері қатысады. Соның ішінен біз агробиологиялық, жаратылыс-табиғи, инженерлі-техникалық және әлеуметтік-экономикалық пәндерді табамыз. Соның ішінде кейбір пәндер мелиорацияның зерзатын және мәнін бейнелейді. Мысалы, физикалық географияның көзқарасымен Мелиорацияның нағыз табиғи құрылымы ақыр аяғында өзара байланысқан бөліктерінің диалектикалық бірлігі ретіндегі табиғи жергілікті құрылымы (ТЖҚ) болып табылады, ол мелиорацияның мәні мен су айналымына, биологиялық бөлшектердің, соның ішінде геохимиялық ерекшеліктерінің жұмыс ісін құрайды.
Сонымен, табиғи-жергілікті құрылым мелиоративтік кезеңдерді күшейтетін географилық кеңістіктің-уақыталаңы болып саналады.
Ауылшаруашылық мелиорация - кеңістіктің жүйелерді құру үшін ғылыми-техникалық бағдарламалардың жинағын қолданудың көрнекті мысалы,онда өндірістік процесстер белгілі географиялық өлшемде, қоршаған ортаның өзін тазарту құбылысымен теңгеледі. Олардың ерекше белгісі мақсаты дәлме-дәл тұжырымдау арқылы, оған жету үшін, қоршаған ортаның талабына сәйкес жем-қорларын неғұрлым тиімді пайдалану мақсатында, қолайсыз табиғи (гидрологиялық, топырақ, агроклиматтық) жағдайларды түбегейлі жақсарту мәселелерінің өзара байланысқан жиынтығын шешу.
Адамзаттабиғатты үйлестірудің кейбір әдістері туралы мол тәжірибе жинақтады, ол табиғи жүйе мен адамзат қоғамының арасындағы бір-біріне сай дамуын қамтамасыз ететін, бұл қызметтің жалпы заңдылығының және қағидасының негізін құрауға мүмкіншілік берді (Р.М. Орлов, А.И. Голованов, 2001).
1. Бірліктің қағидасы: табиғатты үйлестірудің зерзаты жеке бөлшектерден тұрмау керек.
2. Табиғи ұқсастық қағидасы: табиғатты қайта үйлестірудің технологиясы, мүмкіндігінше табиғи бөлшектердің жаратылыс құбылысын қайталауға тырысу керек.
3. Тепе-теңдікті сақтау қағидасы: шаруашылық қызмет атқарылатын аймақтың қоры және табиғи жүйенің экологиялық мүмкіншілігі бір-біріне сай келуі керек.
4. Әртүрліліктің қажеттілік қағидасы: технологиялық жүйелердің басқаруы қызыметін дұрыс атқаратын мүмкіншілігі, басқарылатын табиғи жүйедегідей, олар әртүрлі болып келгенде ғана жақсы дәрежеде жүзеге асыруға болады.
5. Бірдей әсер ету қағидасы: табиғи жүйені басқару тура және кері байланыстың негізінде құрылуға тиісті.
6. Айналымның бір-біріне сай келу қағидасы: заттар және қуаттың табиғи және табиғи техникалық қысымның арқасындағы айналымның өте жақсы қатынастық мәнін табу.
7. Алдын-ала сезу қағидасы: басқару қызметінің әсерінен, табиғи жүйенің қызметінің өзгеруін бақалау, көп жылдың нақты мәліметтердің негізінде жүзеге асырылуға тиісті.
8. Білімді біріктіру қағидасы: табиғатты қайта үйлестіру жұмыстарының, басқа ғылыми бағыттармен бірлескен өзінің ғылыми жеке жүйесіне ие.
Жоғарыда келтірілген табиғатты қайта үйлестірудің негізгі қағидалары, ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялау негіздеу кезінде толық іске асырылып отырылуы қажет.
Өсімдіктердің географиялық таралуы олардың күн сәулесін және жылу қорының шамасына байланысты өсіп-жетілуі жағдайларының мүмкіншілігі арқылы анықталады. Ал, топырақтың табиғи жағдайдағы ылғалдану дәрежесінің, салыстырмалы географиялық аймақтылыққа заңдылыққа байланысты бағынатын маңызды қасиеті бар. Сонымен қатар жылу мен ылғалдың шамалыстығы, егілетін өсімдіктердің өсіп-жетілуіне қолайлы болып, оның үйлесімдік қорының жағдайын анықтайды. Сондықтан топырақ-жылу ауа-райының өлшемдік көрсеткіші; суғарылатын жерлердің топырақ жағдайларының ылғалмен қамтамасыздануы, өсірілетін өсімдіктердің топырақ жылуына, ылғалына, қорегіне және тұз тәртібіне қойылатын талабы көзқарасындағы салалы мәселені шешуге арналған, оңтайлы есептеу болып табылады. Мелиорацияның негізгі міндеттерінің бірі топырақ-өсімдік жерге жақын ауаның қабаты жүйесіндегі өсірілетін өсімдіктердің физиологиялық талаптарына жақындату мақсатында табиғи - ауа-райының жағдайларын қолдан өзгерту. Мелиорацияның әсерінен сыртқы ортадағы қолайлы өзгерістер топырақ құнарлылығының артуына, микроклиматтың жақсаруына, топырақтың жоғарғы тамыр орналасқан қабатында өсімдікке қажетті ылғалдың, қоректік жиналуына әкеліп, өсімдіктердің өсіп-өну кезеңін ұзартуға және оның нәтижесінде далалық өсімдіктердің қосымша өнім алу мүмкіндік береді.
Сыртқы орта жағдайының уақытша және кенет өзгеруі (ауа мен топырақ құрғақтылығы, жауын-шашынның үдемелігі), өнімінің қалыптасуына сөзсіз әсер ететін құбылыс және ол өсімдіктің әлсіреуіне әкеліп соқтырады. Сонымен қатар топырақта қоректік заттар құрамының біреуінің жетіспеушілігі, мысалы, қуаңшылыққа азот көміртегінің тапшылығын тудырады. Керісінше азоттың молшылығынан, аммиактік улануға байланысты гүлдің аталығының көп байланбауына және клеткалардың жыныстық бөлінуі әдеттегідей өтуінен ауып кетуі байқалады. Макэлементтер - калий азот, фосфор және микроэлементтер - мыс және әсіресе бор өсімдіктердің қиын-қыстау кезеңіндегі тіршілік әрекетіне едуір әсер етуі мүмкін. Мысалы, калий өсімдіктің өткізгіш жүйесінің үлкеюіне әсер ете алады. Сонымен қатар, қиын-қыстау кезеңінде және астық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz