МЕМЛЕКЕТТІК АУДИТ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ АУДИТТІ ЖҮРГІЗУДІҢ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

МРНТИ 06. 35. 31.

УДК 336. 14

МЕМЛЕКЕТТІК АУДИТ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ АУДИТТІ ЖҮРГІЗУДІҢ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ

Г. К. Нургалиева ^*1 , У. К. Джакишева ² , Ж. З. Оралбаева ³

^{1, 2, 3} әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,

г. Алматы, Казахстан

е-mail: zolota08@mail. ru

Түйін. Мақалада еліміздегі мемлекеттік аудиттің, мемлекеттік қаржылық бақылаудың түсініктері, айырмашылықтары қарастырылған. ҚР экономикасының дамуында әлеуметтік-экономикалық жүйелерге түрлі мемлекеттік механизмдердің, мемлекеттік қаржылық бақылаудың қажеттілігі күн санап артуда. Қазақстанда мемлекеттік аудитті енгізу мақсаты - халықаралық стандарттарға және қағидаларына сәйкес заңдық және әдістемелік негізін құру, мемлекеттік қаржылық бақылаудың заңдық және әдістемелік негізін жетілдіру. Мемлекеттік аудиттің және мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі қағидалары: тәуелсіздік, объективтілік, кәсіби құзыреттілік, құпиялылық, дәйектілік, ашықтық, жариялылық, аудит пен бақылау нәтижелерін өзара тану .

Мемлекеттік қаржылық бақылау заң бұзушылықтарды анықтау және әкімшілік іс қозғау, залалды қалпына келтіруге (жоюға) мәжбүрлеу, тәртіптік жауапкершілікке тарту, іс жүргізу шешімдерін қабылдау үшін материалдарды құқық қорғау органдарына беру шараларын қолдануға бағытталған. Мемлекеттік аудиттің ең басты нәтижесі - экономикалық саясаттың дұрыс жүзеге асуы мен мемлекеттік аудит объектілерінің, атап айтқанда, мемлекеттік органдар мен мемлекетік мекемелердің, квазимемлекеттік сектордың бюджет қаражатын тиімді, мақсатқа сай пайдалануын қамтамасыз ету.

Түйінді сөздер : Мемлекеттік аудит, Есеп комитеті, тексеру комиссиялары, мемлекеттік қаржылық бақылау, квазимемлекеттік сектор, бюджет қаражаты, мемлекеттік органдар, ішкі аудиторлық қызмет, ведомстволық бағыныштылық .

Кіріспе . Елімізде аудит мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан кейін барып дами бастады және бұрындары көптеген сұрақтар тудыратын аудит сөзі бүгінгі таңда ешкімге де таңсық емес. Қазіргі кезде кең таралған аудит түрлеріне өндірістік, экологиялық, қаржылық т. б. жатады.

«Мемлекеттік аудит» термині біздің елімізде соңғы жылдары кеңінен қолданыс таба бастады, сондықтан оны көптеген адамдар бюджеттегі ақша қаражаттарын мемлекеттік бақылауға арналған аудит түрі деп түсінеді.

Қаржылық бақылаудың жоғарғы органдарының халықаралық ұйымы (ИНТОСАИ) өз құрамына 180-нен астам мемлекетті қамтиды. Осы елдердің құрамына 2000 жылдың мамыр айында мемлекеттік аудитті жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Есеп комитеті мүше болып кірді. ҚР есеп комитеті тікелей ҚР президентіне бағынышты, мемлекеттік жоғарғы қаржылық бақылау органы. Есеп комитеті сыртқы және республикалық бюджеттің атқарылуын, гранттардың пайдаланылуын, мемлекеттің мал мүлкін, мемлекеттік кепілдендірілген активтерді, мемлекеттік кәсіпорындар сатқан тауар қаржысын бақылап баға береді [1] .

Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында ғылыми мақаланың мазмұнын ашу үшін жүйелі көзқарас, салыстырмалы талдау, бақылау, топтастыру әдістері қолданылды.

Аудиттің анықтамасы Қазақстан Республикасы «Аудиторлық қызмет туралы» заңында: «Аудит - заңды тұлғалардың қаржылық қорытынды есебіне оның дұрыстығы мен әділдігі туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында, заңмен белгіленген талаптарға сай тексеру жүргізу» деп көрсетілген [2] .

Қазақстан Републикасының «Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы» (2015 жыл 12 қарашадағы №392-V ) Заңында «мемлекеттік аудит» терминіне мынадай анықтама берілген: «Мемлекеттік аудит - бюджет қаражатын, мемлекет пен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің активтерін, байланысты гранттарды, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыздарды, сондай-ақ мемлекет кепілгерлігімен, оның ішінде бюджетті атқаруға байланысты тәуекелдерді басқару жүйесіне негізделген басқа қызмет кезінде тартылатын қарыздарды басқару және пайдалану тиімділігін талдау, бағалау және тексеру» [3] . Алайда бұл нормативтік құжат «аудит» пен «бақылау» терминдерінің ара-жігін ажыратпайды. Көптеген адамдар мемлекеттік аудиттің кәдімгі аудиттен ерекшелігін, жалпы алғанда мемлекеттік аудиттің не екенін біле бермейді. Сондықтан төмендегі кестеде «дәстүрлі түсініктегі аудит» пен «мемлекеттік аудит» айырмашылықтары көрсетілген.

1-кесте

«Дәстүрлі түсініктегі аудит» пен «мемлекеттік аудиттің» салыстырмалы мінездемесі

Параметрлері

Мемлекеттік аудит

Аудит

Параметрлері: Нормативтік- құқықтық база

Мемлекеттік аудит: Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы ҚР 2015 жыл 12 қарашадағы №392-V ҚРЗ Заңы

Аудит:

Аудиторлық қызмет туралы ҚР 1998 жыл 20 қарашадағы №304 Заңы,

Аудитордың кәсіби этика кодексі

Параметрлері: Мақсаты

Мемлекеттік аудит: Мемлекеттік қаражаттарды пайдаланудың мақсаттылығы мен эффективтілігін бақылау

Аудит: Қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы жайлы пікір білдіру

Параметрлері: Аудит субъектісі

Мемлекеттік аудит: Есеп палатасы мемлекеттік аудиттің ең жоғарғы үнемі қызмет етуші органы

Аудит: Аудиторлық ұйымдар, жеке аудиторлар

Параметрлері: Аудит объектісі

Мемлекеттік аудит: Мемлекеттік қаражаттар, мемлекеттік бюджеттер және бюджеттен тыс қорлар, квазимемлекеттік сектор қаражаты

Аудит: Ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері, басқа да қызмет көрсетулер барысындағы объектілер

Параметрлері: Аудит субъектісі құрылымы

Мемлекеттік аудит: Есеп палатасы төрағасы, төраға орынбасары, аудиторлар, Есеп палатасы аппараты

Аудит: Аудиторлық ұйым басшысы, аудиторлар, ассистенттер

Параметрлері: Қызметтің бағытталуы

Мемлекеттік аудит: Сыртқы мемлекеттік аудит (бақылау)

Аудит: Аудит, басқа да қызметтер

Параметрлері: Қағидалары

Мемлекеттік аудит: Заңдылық, объективтілік, ашықтық, тиімділік, тәуелсіздік

Аудит: Әділдік, объективтілік, іскерлік қатынас, тәуелсіздік

Параметрлері: Міндеттері

Мемлекеттік аудит: Заңға сәйкес, халықтың тұрмыс жағдайлары сапасының қарқынды өсуін және ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ұлттық ресурстардың тиімді және заңды басқарылуын талдау, бағалау, бақылау, тексеру.

Аудит: Заңда нақты анықталған міндеттері жоқ

Параметрлері: Аудитті жүзеге асырушылар

Мемлекеттік аудит: Инспекторлар

Аудит: Аудиторлар

Параметрлері: Аудит түрлері

Мемлекеттік аудит: Қаржылық аудит, тиімділік аудиті, сәйкестік аудиті

Аудит: Сыртқы және ішкі, міндетті және ерікті т. б.

Параметрлері: Аудит әдістері

Мемлекеттік аудит: Тексеру, ревизия, талдау, мониторинг

Аудит: Сәйкестікке тексеру, аналитикалық және талдамалық процедуралар, бақылау, сұрау т. б.

Параметрлері: Аудит нәтижесі

Мемлекеттік аудит: Тексеру нәтижесі бойынша Есеп палатасы бар жауапкершілікті өз мойындарына ала отырып есеп жасайды.

Аудит: Аудит аудиторлық қорытынды есеп берумен аяқталады.

Параметрлері: Ескерту: кестені авторлар зерттеген материалдар негізінде құрастырды

Нәтижелер мен талқылау. Қаржылық аудит - мемлекеттік аудит объектісі қаржылық есептілігінің, бухгалтерлік есептің және қаржылық жағдайының анықтығын, негізділігін бағалау.

Тиімділік аудиті - мемлекеттік аудит объектісінің қызметін тиімділік, үнемділік, өнімділік және нәтижелік нысанында бағалау және талдау;

Сәйкестік аудиті - мемлекеттік аудит объектісінің ҚР заңнамасының нормаларының сақталуын бағалау [4] .

Мемлекеттік аудиттің түрлерін көрсете келіп, оған мынадай анықтама беруге болады: «Мемлекеттік аудит - мемлекеттік қаражаттардың тиімді қолданылуын бақылайтын бақылаушы». Осыған сәйкес, егер Есеп комитеті аудиторларын «бақылаушылар» деп, ал инспекторларды «аудиторлар» деп атасақ мемлекеттік аудит бақылау ұғымынан қарағанда аудит ұғымына жақын болар еді. Сондықтан ендігі кезекте мемлекеттік бақылау мен аудит ұғымдарының ара-жігін ажыратсақ:

Бюджеттік мекемелердегі ішкі бақылау

Ішкі қаржылық аудит

Ішкі қаржылық бақылау

Сурет 1 - Мемлекеттік мекемелердегі ішкі бақылау

Заң талаптарына сәйкес ішкі қаржылық бақылау:

басшылық (немесе орынбасары) тарапынан;
мемлекеттік бюджет есебін жүргізуші немесе бюджеттік есептілікті құрушы, ішкі процедураларды жүзеге асырушы басқа да тұлғалар тарапынан үздіксіз жүргізілуі керек.

Қорытынды. Ішкі қаржылық бақылау заң актілерінің сақталуын бақылауға, бюджеттің құрылуы мен жұмсалуын бақылауға бюджеттік есептілікті құруға, бюджет есебін жүргізуге бағытталған.

Ішкі қаржылық бақылауды жоспарлау және өткізу барысында «ішкі қаржылық бақылау картасы» жасалады. Бұл картада:

операцияны орындаушы жауапкершілік жүктелген тұлға есімі;
операцияны орындау кезеңділігі;
бақылауды жүзеге асыратын жауапкершілікті тұлға;
бақылау жүргізу әдістері көрсетіледі.

Ішкі қаржылық аудитті жүргізу. Ішкі қаржылық аудит:

құрылымдық бөлімшелер бойынша;
өкілеттілігі бар тұлғалармен жүргізіледі.

Ішкі қаржылық аудитті жүргізуге өкілеттілігі бар басқа да тұлғалармен жүзеге асырылады.

2-кесте

Ішкі қаржылық аудит пен ішкі қаржылық бақылаудың айырмашылығы

Ішкі қаржылық аудит

Ішкі қаржылық бақылау

Ішкі қаржылық аудит: Ішкі қаржылық бақылау нәтижесін бағалау, тиімділігін арттыру мақсатында ұсыныстар беру

Ішкі қаржылық бақылау: Активтердің сақталуын қадағалау, өз ісінде тиімді нәтижелерге қол жеткізу

Ішкі қаржылық аудит: Бюджет есебінің дұрыстығын растау, оның ҚР Заң талаптарына сәйкес жүргізілгенін дәлелдеу

Ішкі қаржылық бақылау: Бухгалтерлік, қаржылық басқа да есептіліктердің өз уақытында жасалуы

Ішкі қаржылық аудит: Мемлекеттік бюджетті пайдаланудың тиімділігін және пайдалылығын арттыру үшін ұсыныстар даярлау

Ішкі қаржылық бақылау: Бухгалтерлік есепті жүргізу барысында және шаруашылық қызметті жүзеге асыру барысында Заң талаптарын сақтау

Ішкі қаржылық аудит: Ескерту: кестені авторлар зерттеген материалдар негізінде құрастырды

Қорытындылай келе, бұл мақалада мемлекеттік аудит пен қаржылық бақылаудың мәні мен айырмашылықтары ашылып көрсетілді. Қазіргі таңда, біздің заң актілерінің бір жолға қойылмауы мемлекеттік аудит және мемлекеттік бақылау түсініктерінің бір ұғымға айналуына әкеліп соқтырды. Сондықтан да, мемлекеттік аудитке мемлекеттік бюджеттің сақталуын, тиімді жұмсалуын бақылайтын бақылаушы деп анықтама бере отырып, негізінде бақылау мен аудит ұғымдарының екі түрлі екенін ашып көрсетуге тырыстық. Ішкі бақылау жоғарыда аталғандай, бюджеттің сақталуын, бюджет есебінің жүргізілуін қамтамасыз ететін болса, ал мемлекеттік аудит осы бюджет есептілігінің дұрыстығын растау қызметін жүзеге асырады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

https://www. esep. kz
Аудиторлық қызмет туралы Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 20 қарашадағы №304-1 Заңы
Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2015 жылғы 12 қарашадағы №392-V
Мемлекеттік аудит: оқулық / авторлық ұжым: Б. А. Алибекова, А. М. Мұхаметкәрім, Д. М. Нурхалиева және т. б. ; ҚР БжҒМ, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті. - Астана: Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2018. - 345 б.

ГОСУДАРСТВЕННый АУДИТ И РАЗЛИЧИЯ В ПРОВЕДЕНИИ ФИНАНСОВого КОНТРОЛя И ФИНАНСОВОГО АУДИТА

Г. К. Нургалиева ^* ¹ , У. К. Джакишева ² , Ж. З. Оралбаева ³

^{1, 2, 3} әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті,

г. Алматы, Казахстан

е-mail: zolota08@mail. ru

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.