Қазақ қоғамындағы батырлар институты

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қазақ қоғамындағы батырлар институты
Батырлар институтының қалыптасуы және оның дәстүрлі қазақ қоғамындағы орны мәселесі арнайы зерттеу нысаны ретінде зерттелмегенімен, еліміздің саяси-әлеуметтік даму тарихы, жекелеген тарихи тұлғалардың өмірі мен қызметін зерттеуге арналған ізденістерде көрініс табады. Ондай зерттеу жұмыстарын Батыс Еуропа және Ресей тарихшылары мен саяхатшыларының, ресейлік басқару жүйесі шенеуніктерінің, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының, кеңес дәуірі кезеңіндегі зерттеулер және еліміз егемендігін алғаннан кейін жарияланған қазақстандық тарихшылар еңбектері деп бөліп қарастырған жөн.
Осы хронология бойынша XVIII-ХІХ ғасырлардағы Батыс Еуропалық және ресейлік зерттеушілердің қазақ даласына қатысты еңбектерінде қазақ батырлары, соның ішінде Бөкенбай, Тіленші, Жоламан батырлар туралы нақты мәліметтер кездесетін авторлар бар. XVIII ғасырдың 30-ыншы жылдарында Кіші жүз ханы Әбілқайыр ханның ордасында болған ағылшын суретшісі әрі саяхатшысы Джон Кэстльдің Әбілқайыр хан, оның жанында болған батырлар туралы және жекелеген батырларға қатысты жазбалары өз құндылығын жойған жоқ. Атап айтқанда, күнделікті есімдері көбірек аталатындар Жәнібек батыр мен Бөкенбай батыр, одан соң Баймұрат батыр, Бүберек батыр, Асан батыр, Ақмолай батырлар. Әбілқайырдың есіміне қатысты өз пікірін оның Әбілқайыр деген есімін оның атағы, лауазымы деп қарауға болады, өйткені Әбіл жақсы, ал Қайыр батыр дегенді білдіреді. Бірақ оның жастайынан осылай аталып келе жатқанын немесе оған бұл атаудың кейін жалғанғанын анық айта алмаймын, - дейді [3, с.110] .
П.И.Рычковтың Орынбор губерниясының топографиясы, Орынбор тарихы атты еңбектерінде қазақ батырлары Арғын Жәнібек пен Тама Есет, олардың қазақ-орыс қатынастарындағы елшілік қызметтері туралы талдау [4], И.Г.Андреевтің Орта жүздің қазақтары туралы еңбегінде патша үкіметінің бекініс маңындағы халықтарды өз саясаттарын қолдауға пайдалану үшін кейбір батырларға ақшалай сыйақы беріп тұрғандығы туралы деректер кездеседі [5] .
Бөкенбай батыр жайында нақты деректер қалдырғандар қатарында Я.Гавердовский жазбасының маңызы зор [6]. Бөкенбай батырдың тарихтағы орнын анықтау турасында көптеген тарихшылар арасында жаңсақ пікірлердің ақ-қарасын анықтауда осы жазбаның алар орны ерекше болды.
Ал тарихшы Е.К.Мейендорф 1820 жылғы Бұхараға сапары нәтижесінде жазған Орынбордан Бұхараға саяхат атты еңбегінде: Қырғыздар (қазақтар) рубасылары ақсақалдар, билер, батырлар, сұлтандар арқылы басқарылды... Батырлар деп батыл, әділ, алғыр адамдарды айтады, жорықтар кезінде олар керемет шабандоздар, - деп батырларға өз анықтамасын береді. [7,41] Сонымен бірге Е.К.Мейендорфтың жинаған материалдары Кіші жүз өңіріндегі қазақ батырлары Жоламан Тіленшіұлы, Жәнібек тарханның немересі Мұса Дәуітпайұлы сынды батырлар қолдаған Арынғазы сұлтанның қызметіне қатысы бар деректердің болуымен де маңызды болып табылады.
Одан кейінгі Бөкенбай батыр мен оның әулеті жайында мол мағлұматтар А.И.Левшиннің еңбегінде кездеседі. Атап айтқанда, Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы жағдайларды жаза келе, А.Левшин өз еңбегінің 1730 жылдан бастап қазіргі кезге дейінгі Орта және Кіші қырғыз-қазақ ордаларына тарихи шолу деп аталатын бесінші тарауында Бөкенбай батырға қатысты мәліметтер келтіреді [8] .
Ал И.Ф.Бларамберг Жоламан Тіленшіұлының күресі жайында: Елек өзені бойындағы шұрайлы жерлерге ие болған казактар өтемін қанмен берді. Қазақ батыр-тархандары бастаған көтерісшілер бірнеше рет үлкен қол жинап ата қоныс үшін соғысып қан төкті. Ата қоныс жерінен айырылғанша, жан қиғанды қалады [9],-деп жазады
Батыстық тарихнамада түркі халықтарындағы батыр атауын славяндардан естіп, оның ержүрек адам ретіндегі сипаттамасын алғаш жазған XVI ғасырда Московия жеріне елшілікке келген австриялық дипломат барон Сигизмунд(Зигмунд) фон Гербештейн болатын [10].
Қазақстанның Кіші және Орта жүздерінің Ресейге қосылуынан кейін патша үкіметі өзінің отарлық саясаты белсенді жүргізу үшін аймақты нақты зерттеудің қажеттілігін түсінді. Сондықтан XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап патша әкімшілігі өз шенеуніктері мен әскерилеріне арнайы тапсырмамен өлке тарихын жаздыра бастады. Л.Мейер [11], И.И.Крафт [12], В.Н.Витевский [13], М.А.Терентьев [14], А.И.Добросмыслов[15], А.Харузин [16], А.Алекторов [17] зерттеулері осындай саясаттың негізінде жарыққа шықты. Бұл еңбектердің бәрінде де батырлар институты немесе Бөкенбай батыр және оның әулеті жайында нақты деректер болмағаны мен, қазақ батырлары, олардың есімдері, қазақтардың дәстүрлі қоғамында белгілі дәрежеде үлкен орын алған барымта, оның реттелу мәселесіне қатысты мәліметтер кездеседі. Мысалы, А.Алекторов Баранта атты Оренбургский листок журналының 1890 жылғы 22-23 сандарындағы мақаласында қазақтардағы барымтаның бұл күнде алғашқы мәнінен айырылып бара жатқандығын айта отырып, енді біраз уақыттан соң ол өзінен-өзі жойылады,-деп ой қорытқанын көре аламыз [17,96]. Аталған еңбектерді талдау әдісімен қолдана отырып, бірін-бірі толықтыратын, нақтылай түсетін деректер ретінде қолдану тиімді болып табылады.
Ұлттық ағартушылардан батырлар институты тарихнамасының мәселесінде қазақ тарихындағы батырлар немесе батырлық кезеңі жайында алғаш өзінің ой-тұжырымдарын жазған Шоқан Уәлиханов болды. Ол өзі өмір сүрген кезеңдегі қазақ қоғамы мен оның билеушілері жайында жазған еңбектерінде батырлық терминіне тоқталып, Батыр - ең маңызды және беделді тұлға, ол соғыста жолбарыстай айбарлы, арыстандай қайратты болуы тиіс. Ол - айтқан сөзі халыққа өтетін, елге ең сыйлы адам, - деп жазып, Абылай атты мақаласында қазақ халқының Ресей мен Қытай секілді екі алып империяның арасындағы тәуелсіздікті сақтап қалу жолындағы қызметі мен ханның өмір сүрген уақытын Абылай ғасыры қырғыздардың ( қазақтардың - Г.Қ.) жауынгерлік заманы болды, - деп атап өтедi [18,218]. Бұдан басқа XVIII ғасырдағы батырлар жайындағы ел арасында сақталған әңгімелелерді де жинап, өз еңбектерінде қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресінде ерліктерімен танымал болған көптеген батырларды атайды.
Осынау ерекше құрылымның азды-көпті зерттеуліне алаш зиялылары да өз үлесін қосты. Олардың қатарында ХХ ғасырда жазықсыз жапа шеккен алаш арыстарының бірі, көрнекті мемлекет, қоғам қайраткері Х.Досмұхамедовтің батырлардың қазақ қоғамындағы, қазақ тарихындағы орнына қатысты мақалалары маңызды болып табылады. Оның қазақ батырларына арналған көлемді зерттеуі Қазақ батырлары. Исатай, Махамбет деп аталады, бұлардан басқа Тайманұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат, Махамбет батыр, Исатай кім?, Родославная Жалантус-батыра, строителя медрессе тилля-кары и шир-дор в городе Самарканде, Жалаңтөс батыр еңбектерін атауға болады. Х.Досмұхамедов Тайманұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат атты еңбегінде көтерілістің басталуымен қатар, XVIII ғасырдың 30-40-ыншы жылдары болған саяси ахуалға, Әбілқайырмен бірге ант беріп, қол қойған елу алты адам деп, әр рудан қол қойған 56 адамның санын келтіреді. Олардың қатарында Қошқарұлы Жәнібек пен Бөкенбай секілді батырларға назар аударады. Осы зерттеуде Х.Досмұхамедов Әбілқайырдың орыс патшасына ант беруіне өзінің көзқарасын Әбілқайырдың хан сайлануға ұмтылысы деп білдіреді. Осыған байланысты елдің билері екіге бөлініп кетті, бір бөлегі арғын Жәнібек пен табын Бөкембай (Бөкенбай - Г.Қ.) болып соңына ерген елдерімен хан жағына шығып кетті, - деп жазады [19,29 б.]. Жәнібек пен Бөкенбайдың Әбілқайыр ханды қолдауын Х.Досмұхамедұлы Арғын және Табын руларының Орта жүз бен Кіші жүздегі аса мәртебелі болмаған жағдайынан деп есептейді. Сол тұстағы Арғынның да, Жетірудағы Табынның да саяси биліктегі орны мен жайылымдық жер мәселесіндегі дағдарыс олардың аталған мәселелерді оңтайлы шешіп алу үшін Әбілқайырды қолдап, хан жағына шығуына әсер етті деп тұжырымдайды. Кеңестік кезеңдегі таптық тұрғыдан зерттеу принципі автордың осындай пікіріне ықпал етті деп ойлаймыз.
М.Тынышпаевтың Қазақ халқының тарихы, Материалы к истории киргиз-казахского народа атты зерттеулері де қазақ халқының жоңғар шапқыншылығы кезіндегі азаттық күресі мен елді сыртқы жаулардан қорғап қалудағы батырлар институтының атқарған рөлі мәселесін көтеруімен құнды [20]. С.Ж.Асфендияров еңбегінде қазақ халқының тарихына қатысты деректермен бірге дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы бойынша пікірлер айтылды [21].
Батырлар институтының кеңес дәуірі кезіндегі тарихнамасын 1917 жылғы Қазан төңкерісінен ХХ ғасырдың ортасына және 1991 жылға, яғни Кеңестер Одағы ыдырағанға дейінгі жылдар аралығында жарияланған еңбектер деп қарастыруға болады.
Осы кезеңдер бойынша алып қарағанда, П.Чулошников [22], А.Ф.Рязанов[23], В.Ф.Шахматов[24] еңбектері Қазақстан тарихын жазудың жаңа кеңістік кезеңін қалыптастырып, ұлт-азаттық күресі тарихнамасының алғышартын жасады. Аталған авторлар негізінен қазақ халқының патшалық Ресейдің отарлық саясатына қарсы күресін зерттеумен, мысалы, П.Чулошников башқұрт батырлары мен олардың азаттық күресіндегі орнын, А.Ф.Рязанов қазақ халқының 1797-1838 жылдар аралығындағы қырық жылдық азаттық күресі және оның басшыларының тарихын, В.Шахматов Бөкей ордасы мен Исатай батыр бастаған азаттық көтерілісі тарихын зерттеумен ерекшеленеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында көрнекті тарихшылар М.П.Вяткин [25], Е.Бекмаханов [26] өз еңбектерімен жекелеген қазақ батырларының басшылығымен болған көтерілістер тарихын зерттеу арқылы тұлғалар тарихын зерттеудің іргетасын қалыптастырды.
XVIII- ХІХ ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары, көрсетілген кезеңдегі Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экономикалық даму жағдайына арналған Н.Г.Аполлова, В.Я.Басин, Б.С.Сүлейменов, А.Сабырханов, А.Нүсіпбеков, С.З.Зиманов, С.Е.Толыбеков,Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев, Н.Е.Бекмаханова, Т.Шойынбаев [27] сынды тарихшылардың еңбектерінің негізінде тақырып бойынша бірқатар сұрақтардың жауабын табуға болады.
Зерттеу тақырыбының жаңа белесі тәуелсіздігімізге байланысты басталды. М.Қозыбаев, К.Нұрпейісов, Ж.Қ.Қасымбаев, З.А.Алдамжар, К.Л.Есмағамбетов, Ә.Қ.Мұқтар, Ж.О.Артықбаев, С.М.Мәшімбаев, М.Абдиров, М.Н.Сдыков, Ұ.Ахметова, И.Кенжалиев, И.В.Ерофеева, А.Ахметтердің [28] зерттеу жұмыстарында қазақ-орыс қатынастары мен Қазақстанның Ресей империясының құрамында болған тұсындағы әлеуметтік мәселелер, отарлық езгіге қарсы күрестегі батырлардың рөлі, Әбілқайыр хан, Абылай хан, Әбілғазы және Қаратай сұлтандар тұсындағы жекеленген батырлардың қазақ ордасындағы саяси істерге араласуы ұлттық мүдде тұрғысынан зерделеніп, тың пікірлер тарихи оқулықтарға енді.
Батырлар институты, қазақ халқының азаттық күресі мен мемлекетілігін сақтап қалу жолындағы тарихына қатысты зерттеулерді К.Л.Есмағамбетовтің еңбектерінен таба аламыз. Тарихшы отандық тарих ғалымында орын алған Исатай мен Махамбет батырлар бастаған көтеріліске қатысты феодалдық көтеріліс, бас көтерулер деген пікірлерді сынға алады [29].
Батырлар институты мәселесін айтқан тұста бұл құбылыстың қазақ халқының азаттық күресімен тығыз байланыста болғанын атап өтуге тура келеді. Сондықтан ұлт-азаттық қозғалысына қатысты көптеген еңбектер жазған М.Қозыбаев ұлт-азаттық қозғалыс пен ұлт-азаттық көтеріліс ұғымдарына талдау жасай келе, ұлт-азаттық көтеріліс - ұлт-азаттық қозғалысының бір түрі, сөз жоқ, қарулы халық қатысқан түрі. Ал осы көтеріліс бір оқиғалық, региондық шеңберінен шығып, масштабы кеңейіп, бүкілхалықтық дәрежеге көтерілсе, ол ұлт-азаттық революция санатына көтеріледі,- деп атап өтеді [30,21 б.]. Одан әрі бұл тақырып бойынша Сырым, Саржан, Исатай мен Махамбет, Жанқожа, Кенесары батырлар бастаған көтерілістерді жеке-жеке зерттеудің қателігін көрсетеді.
Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымдары, әртүрлі әлеуметтік топтар мәселесі тарихшы И.Ерофееваның зерттеулерінде көтерілді. Ғалымның пайымдауынша, қазақ қоғамындағы қарасүйектер элитасына жататындардың бірі - батырлар. Сөйтіп, зерттеуші билерден кейінгі аталған топтың элитасына батырларды жатқызады. Жалпы автор тәуелсіздік жылдарында батырлар тақырыбында терең зерттеулер жазып жүрген танымал тарихшылардың бірі екендігін атап өтеміз. Дәстүрлі қазақ қоғамының институттарын, соның ішінде билер институтын арнайы зерттеу нысанына алған тарихшы А.Оразбаева батырлар институтына қатысты көзқарасын жаза келіп, әлеуметтік институт ретінде батырлардың үлес-салмағы бел алған кезең XVIII ғасырда ұзаққа созылған жоқ,-деп тұжырымдайды [31,86 б.]. Қазақ қоғамындағы XVIII-ХІХ ғасырлардағы тархандар институтының тарихы Ө.И.Исеновтың диссертациясында сараланды. Тархандықтың негізінен қазақ батырларына берілген атақ екенін атап өткен зерттеуші Моңғол билігі орнағаннан кейін баһадур (алғашқы мағынасы батыр, қаһарман) атауы да далалық көшпелі феодалдық атақтардың біріне айналды, - деген қорытынды жасайды [32,25 б.].
Бөкенбай батыр және оның немересі Жоламан батырдың еліміздің тарихи кезеңдеріндегі ел тарихына қосқан үлесі қазақстандық әдеби туындылар арқылы да оқырмандарға танымал болды. Қазіргі кездегі қазақ әдебиетінің абызы атанған Ә.Кекілбайұлының Үркер тарихи романында Әбілқайыр ханның тұлғасымен қатар, хан жанындағы ең беделді әрі ханға сенімді серік болған Табын Бөкенбай батыр Қараұлының образы берілсе [38], І.Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясында Кенесары батырмен бір мезгілде тағдырлары түйіскен Жоламан батырдың бейнесі қамтылған [39]. Қазақ халқының тарихындағы азаттық күресі жоңғарлардың, қалмақтардың, хиуалықтардың, башқұрттардың қазақ даласын жаулап алуға ұмтылған шапқыншылықтары мен Ресей отаршылдығының озбыр саясатына қарсы болған халықтық көтерілстер тарих курсында жекелеп, әр көтерілістің себеп-салдары бөлек-бөлек оқытылғанымен, оларға ортақ басты себебі және өзара сабақтастығы анық көрінеді. Осындай азаттық күресінің қатарында Сырым,Тіленші, Есет, Жоламан батырлардың өзара байланыстағы әрекетін атап өткен жөн. Бұл ұлт-азаттық көтерілістердің бәрі де күнгейінен гөрі көлеңкесі мол болған патшалық Ресейдің отарлық саясаты тұсында болды. Екіншіден, осы көтерілістердің барлығы Қазақстанның батыс өңірлерінде орын алды. Мұның себептерінің бірі батыс аймақтың отарлық езгіге алдымен тап болғанына да байланысты еді. Үшіншіден, ежелден батырлығымен ерекшеленген Кіші жүз қазақтарының табиғи қайсарлығы мен ерлігіне де байланысты екені сөзсіз. Сондықтан да Махамбет Өтемісұлының 200 жылдық тойында батырларды елдік пен ерліктің көрсеткіші атаған З.Қабдоловтың пікірі сөзімізге дәлел.
Қазақ батырларының халқымыздың азаттық жолындағы күресі, жекелеген ұлт-азаттық көтерілістер, жауынгерлік қасиет пен әскери-соғыс өнері мәселелері кейінгі жылдардығы бірқатар зерттеу жұмыстарында көрініс тапты. Олардың қатарында Ж.Жақсығалиевтің [40], Ж.Исмурзиннің [37], А.С.Байболсынованың [41], Г.Избасарованың [42], С.Б.Құрманалиннің [43], Р.Ж. Мұхамеджанованың [44], Э.Т.Тулеуованың [45], А.Б.Абдулланың [46], Х.С.Муханбеткалиеваның [47],А.Кушкимбаевтың [48], Ж.М.Джампеисованың [49], А.Балапанованың [50] және басқа да арнайы зерттеулерде біз қарасатырып отырған мәселе нақты болмағанымен жанама түрде қамтылып өтеді. Бұл еңбектерге ортақ пікірлер батырлардың қоғамда алған орнының жоғары болғандығы және Тәуке, Әбілқайыр, Абылай сынды қазақ тарихының өз заманында беделді батырлардың пікірімен санасып отырғандықтарын атап өту болып табылады. Сонымен қатар, бұл жұмыстардың бір қатарында қазақтардағы әскери соғыс өнерінің қалыптасуы, қазақ руларының ұрандары, ру туларымен таңбаларының ерлік рухты қалыптастырудағы маңызы жайы да көрініс табады. Дегенмен де тақырыптың зерттелу деңгейіне жасаған тарихнамалық шолу батырлар институты және оның ішінде Бөкенбай батыр мен оның әулеті тарихының әлі де арнаулы зерттеу нысанына айналмағанын байқатады. Нақты зерттеу жұмыстарының болмауы Табын Бөкенбай батыр Қараұлының қызметіне қатысты ақтаңдақтардың орын алуына алып келген. Қазақ хандығының 550 жылдығы тойланған 2015 жылы танымал отандық тарихшылар Е.Сыдықов пен Ә.Мұқтардың XVII-XIX ғасырлардағы қазақ хандығы атты монография жарық көрді. Қазақ қоғамындағы басқару жүйесі мен оның ерекшеліктерін зерделей келе, авторлар саяси элитаның топтарына талдау жасайды. Біздің тақырыбымыз бойынша батырлар өз бастауын, біздіңше, адам баласының жер бетінде пайда болу кезеңінен алады. Өйткені, қай заманда да елді бастайтын, қорғайтын тұлға керек. Осындай адамдар ер, батыр, бахадүр аталып, ерекшелене бастады деп жазады.
Зерттеу тақырыбына жасалған тарихнамалық шолу батырлар тарихының қазіргі таңда ерекше қызығушылық тудыратын, ғылыми сұранысқа ие өзекті мәселе екендігін айғақтайды. Жоғарыдағы батырлар институты мен жалпы батырлар тарихына арналған еңбектердің өзіндік ерекшеліктерін атай отыра, тақырыптың бүгінге дейін арнайы зерттелу объектісі болмағандығын байқаймыз. Сондықтан батырлар институтының дәстүрлі қазақ қоғамындағы орны, қазақ билеушілерінің саяси қызметіндегі батырлардың ықпалы, билік пен мемлекеттік мәселесіндегі батырлар қызметі, Бөкенбай батыр мен оның әулетінің тарихы әлі де терең зерттеуді талап ететін тақырыптар қатарына саналады.
1)Батырлар институтының қалыптасуы
Қазақ халқы азаттық жолында өмірін паш еткен ардақты ұлдарын әрдайым ұлығылап келген. Қазақтың батырлар жырлары жас ұрпақты ерлік жолында тәрбиелеудің аса тиімді құралдарының бірі болатын. Әр қазақ баласы жастайынан Алпамыс батыр, Қобыланды батыр жырларын немесе Ер Төстік ертегісін тыңдап өсетін. Бүгінгі таңда қазақ қоғамында үлкен рөл атқарған батырлардың жеке әлеуметтік топ ретінде қалыптасуы мен дамуы және оның әлеуметтік институт ретінде жойылуы мәселелерін зерттеудің маңызы жоғары. Жоғарыда атап өткеніміздей, батырлардың өмір жолы мен қызметін зерттеу тек қана жас ұрпақты тәрбиелеуде ғана емес, дәстүрлі қазақ қоғамының ерекшеліктерін зерттеу үшін де маңызды болып табылады. Батыр атауы көптеген халықтарда кездеседі. Бір ерекшелігі, батыр атауы көшпелі тұрмыс кешкен, мал шаруашылығына негізделген қазақ, қырғыз, қалмақ, башқұрт, қарақалпақ және басқа да халықтармен қатар, отырықшы халықтар да кездеседі. Термин шығу тегі жағынан түркі-моңғолдық топқа жататын халықтар да, славян халықтарында да кездеседі. Осыған сүйене отырып батыр сөзі ержүрек, батыл адамдарды сипаттауға арналған еуразиялық ортақ атау деп санауға болады. Зерттеушілер термин алғаш ерте орта ғасырларда пайда болды деп есептейді. Бұл кезеңде батыр термині әлеуметтік мәнге ие болмағанымен жеке тұлғалық ерекшеліктерді сипаттайтын термин ретінде қоғамда қолданысқа ие болды. Батырлар башқұрттар, қырғыздар мен моңғолдар сияқты еуразиялық көшпелі халықтар арасында кездесе отырып, тек қазақ қоғамында ғана ерекше әлеуметтік мәнге ие болды. Оған Қазақстан территориясының Еуропа мен Азияның, яғни батыс пен шығыстың (отырықшы және көшпелі өркениеттер арасында) ортасындағы геосаяси орналасуы да әсер етті. Түркі халықтары арқылы батыр атауы славян халықтарына тараған. Оған дәлел - шығыс славяндардағы (орыс, белорусь, украин) богатырь (багатур) сөзін атауға болады. XVI ғасырда Московия жеріне елшілікке келген австриялық дипломат, тарихшы барон Сигизмунд (Зигимунд) фон Герберштейн (неміс тілінде Siegmund Freiherr von Herberstein6 23.08.1486-28.03.1566) батыр сөзінің ержүрек адам ретіндегі сипаттамасын алғаш орыстардан естіп-біледі. XVIII ғасырдың 30-ыншы жылдарында кіші жүзде болған ағылшын саяхатшы-суретшісі Дж. Кестль өз күнделігінде батыр (батур) қырғыздарда (қазақтарда-Г.Қ.) ер (герой) деген мағына береді деп жазады [3,c.119].
Қазақ батырлары жайындағы алғашқы деректерді жазып, олардың ел тарихындағы маңызына назар аударған қазақтың дарынды ғалымы Ш.Ш.Уәлиханов болды. Батырлар институтының зерттелуіне ХХ ғасырда жазықсыз жапа шеккен алаш арыстарының бірі, көрнекті мемлекет, қоғам қайраткері Халел Досмұхамедов те өз үлесін қосты. Оның қазақ батырларына арналған көлемді зерттеуі Қазақ батырлары. Исатай, Махамбет деп аталады, бұлардан басқа Тайманұлы Исатайдың қозғалысы туралы қысқаша мағлұмат, Махамбет батыр, Исатай кім?, Родославная Жалантус-батыра, (Ялантуш-бахадура), строителя медресе тилля-кары и шир-до в городе Самарканде, Жалаңтөс батыр еңбектерін айтуға болады. Патша үкіметінің езгісіне қарсы Кіші жүзде өткен азаттық күресінің бірқатары жайында былай деп жазады: Бұлардың зорлары мыналар. 1785-1800 жылдардың шамасында байұлы, байбақты руынан шыққан Исатай батыр Тайманұлының һәм Махамбет батыр Өтемісұлының көтерілісі. Үшінші, өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының шамасындағы шекті руынан шыққан Есет батыр Көтібарұлының көтерілісі. Кіші жүздегі Құдабай, Дәуімшар, Кебіс, Құлшар, Батырбек батырлардың әлі де зерттелмей келе жатқандығына қынжылады, тарихшы енді шықса керек- деп сенеді [19,29 б.].
Қазақ халқының тарихын зеттеуші М.П.Вяткиннің еңбектерінде батырлар туралы пайымдар мол кездеседі. Әсіресе XVIII ғасырдан бастап батырлардың көбеюін рубасыларының көпшілігінің осы топтан шыға бастағандығынан да көреді. Оның себептерінің бірі қазақ тарихындағы аса күрделі кезең жоңғарлар шапқыншылығымен байланысты еді. Батыр термині қазақ фольклорінде және тұрмыс салтында көп тараған. Қазақтың қаһармандық эпосының бәрі атақты ертегі немесе тарихи батырлар туралы айтылған ертегі болып келеді,- деп жазады [25, 117 б.].
Қазақ батырларының шығу тегі мен қоғамдағы орны, азаттық жолындағы күресін жан-жақты зерттеген тарихшы Е.Бекмаханов болды. Ол батыр сөзінің шығу төркіні татардың багадур, бакхатур сөздерінен деп есептейді: Формирование института батырства как социальной категории тесно связано с возникновением военно-феодальной знати, а само происхождение термина батыр уходит вглубокую древность. Слово батыр происходит от татарского багадур, бакхатур. Еще на заре истории казахского народа, когда казахские степи подвергались нападениям внешних врагов, формировались специальные народные дружины во главе с военачальниками для борьбы с врагом. Особо отличившихся в сражениях предводителей этих дружин казахи называли батырами. Слово батыр в казахском и других тюркских языках означает сильный, борец, бесстрашный, храбрый [55,с.62].
Батырлар институты өзінің дамуында өзгерістерге ұшырап отырды. Ерте ортағасырлардағы, орта және кейінгі ортағасырлардағы батырлар жайындағы эволюциялық дамуды анық байқауға болады. Ерте ортағасырларда көбінесе ертегі мен жырлардағы аңыздық батырлар бейнесін көрсек, кейінгі ортағасырларда, жаңа заман тарихы тұсында, әсіресе, XVIII ғасырда біз нақты тарихи тұлғаларды көріп,олардың нақты тарихи істеріне куә боламыз. Батырлар институты елдегі тарихи жағдайларға байланысты қазақ дәстүрлі қоғамында аса маңызды қызмет атқара бастайды. Елдің саяси құрылымын, ел азаттығын сақтап қалу мүддесі батырларды бір мақсатқа жұмылдырды.
Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы жайында жазған тарихшы И.Ерофеева батырлардың әсіресе, XVIII ғасырда рулық басшылықтың беделді тобына жатқанын атап өтеді Осыған орай батырлар институтының әлеуметтік категория ретінде пайда болуы әскери-феодалдық биліктің қалыптасумен байланысты болды және батыр атауының түп-төркіні көне түркі-моңғол дәуіріне жатады деп тұжырымдайды [56]. Дәстүрлі қазақ қоғамының бір атрибуты болып табылатын билер институтымен салыстырғанда батырлар институтының бір ерекшелігі батырлардың әлеуметтік олардың ақсүйектерден де, қарасүйектерден де шығуы болып табылады. Хан-сұлтандардың тобынан шыққан билерден гөрі олардың қатарынан шыққан батырлар көп. Ел тізгінін қолына алған билеушілерге қойылатын талаптың бірі де олардың бойынан батырлықтың, ержүректіліктің болуы болды.
Батырлар институтының ерте замандарда пайда болғандығы В.В.Бартольдтің қазақтардағы батырлардың пайда болу тарихы-исламның алғашқы ғасырларына сай келеді деген тұжырымы да дәлелдейді Ислам діні Қазақстан территориясына Ⅷ ғасырларда тарала бастағаны мәлім, сонда батырлар институтының қалыптасуы түркі қағандықтары тұсында жүзеге асты деп есептеуге толық негіз бар.
Батырлар және бахадүр терминдеріне қатысты бахадүр негізінен ақсүйектерден, ел билеуші хандардың батырлық қасиеттеріне сай бахадүр деген атақ алып, ал қарапайым қазақ руынан шыққандар батыр деген атаққа ие болды деген тұжырым жасауға болады. Өйткені, жоғарыда айтып өткеніміздей, ханнан да, қарадан да жаужүрек батырлар шығып отырған.Бірақ бәрі бірдей бахадүр атала берген жоқ. Енді осы мәселеге талдау жасап қарағанда, батырлығымен әйгілі болған хандардың саяси титулдарымен қатар, бахадүр деген де атақтар болғандығы анықталады. Атап айтқанда, тарихта батырлықтарымен әйгілі қайраткерлер Тәуке, Абылай, Әбілқайыр хандардың мысалының өзінен бәрінің де есімдері және лауазымдарымен қатар бахадүр атағы кездесетін заңдылықты байқаймыз. Кіші жүздің ханы Әбілқайыр мөрінде Мұхаммед Қазы бахадүр Әбілқайыр хан Қажысұлтанұлы деген жазулар бар. Қазақ билеушілері Тәуке хан, Абылай хан, Әбілқайыр хан, Қайып хан, Нұралы хан, Қаратай сұлтан сияқты тұлғалардың ресми хат алмасуларда, мөрлерінде өздері жайындағы толық мағлұмат қатарында батыр(бахадүр) титулын бірге көрсетеді. Тарихшы И.Ерофеева , XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың ортасында бахадур титулы қазақтардың шыңғыс тұқымдарына ірі әскери жеңістері үшін берілді, тіпті олардың көпшілігіне хан тағына отырудың рұқсат қағазындай болды, ол көшпелі қазақ қоғамының барлық топтарында беделді маңызға ие, сондықтан әрбір жаңа сайланған хан мен сұлтан өзінің мөрінде негізгі титулымен қатар міндетті түрде жаздырып отырды,- деп есептейді [63,с. 29].
Қазақ халқының қоғамдық-саяси өмірінде батырлар маңызды орын алды. Қазақ халқының саяси билік құрылымының барлық даму сатысында батырлар институты да жеке құбылыс ретінде өз даму жолын басынан кешірді. Қазақ мемлекеттілігінің жойылуы қазақ халқының дербес саяси билігі құлдыраған тұсында батырлар институты да әлсіреп жойылды.
Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік жіктелуі жоғарыда айтылған ақсүйек пен қарасүйек топтарынан тұрады. Ақсүйек тобы қазіргі терминологиямен атайтын болсақ саяси элита өкілдері болып табылады. Олардың ең басты тұлғалары төрелер, олардың қатарынан шығатын хандар мен сұлтандар негізгі билік басына ие болушылар. Бұл топтың қалыптасуында Шыңғыс хан бастаған моңғол шапқыншылығынан кейін қазақ жерлерінде қалыптасқан басқару жүйесі үлкен рөл атқарады. Шыңғыс ханның тікелей ұрпақтарынан тұратын төрелер тұқымынан басқа келесі элита өкілдері - қожалар. Біріншілері елдің саяси құрылымында, екіншілері діни бағыттағы ерекше топ болды. Олар өз құрамына сырттан әсер етуші күштерді қабылдамайтын ,тұйықталған топ болуымен өзгешеленеді. Тағы бір ерекшелік ақсүйектілік дәрежесі олардың мүліктік жағдайына әсер еткен жоқ. Яғни олар мол мал-мүліктің, байлықтың иесі болуы немесе сол топтағы кедейленген отбасылардың тұруы да мүмкін еді. Тек төре немесе қожа тұқымынан болғандығы үшін ғана олар ақсүйек саналды.
Ал енді саяси элитаның қатарынан саналатын билер, батырлар, ақсақалдар қарасүйектер тобындағы ашық құрылымдар болды. Олардың ең басты белгісі олар төре мен қожадай сословиелік бөлініске таңылып қалмады.
1667-1757 жылдары шамасында өмір сүрген Тама руынан шыққан Есет батыр Көкіұлы да осындай батырлар әулетіне жатады. Т.Қаратаев ол жайында Он сегізінші ғасырдың басында Тәуке хан үш жүздің кеңесінде Есет батырды Жетіруға ру басы етіп сайлаған. Көкі батырдың жеті ұлының бірі Есет жиырма жасында жоңғар қалмақтарымен соғыста ерлік көрсетіп, батыр атанған, Тархан атағын алған батырлардың бірі. Есеттің ата тегі де батырлар әулеті болып табылады. Мысалы, бабалары Қарабура, оның ұлы Нәрік батыр, одан Шора батыр бәрі де батырлар. Ал Есет батырдың ұлы Ақшал мен қызы Ботагөз.Ақшал жаугершілікте қаза тапса, қызы Ботагөз әкесі жоқ кездері ауылы мен ата қонысын жаудан қорғап қалып отырған атақты батыр қыз болған екен - деп жазады [69,54-57 бб.].
Батырлар институтының қалыптасуына қазақ қоғамының көшпелілік жағдайы, сыртқы жаулардан қорғанудың көкейкестілігі әсер етті. Қазақтардың өздерінің де көшпелі мал шаруашылығымен айналысуы және оларды қоршаған халықтардың біразының көшпелі тұрмыстағы халықтар болуы да еліміздегі батырлар тобының қалыптасуына ықпал еткен. Сыртқы жаулардан үнемі қоғанып отырудың қажеттілігі дәстүрлі қоғамдағы ерекше тұлғалар-батырлар институтын қалыптастырды. Сондықтан батырлар институтының басты қызметі-елді, мемлекетті, жер мен суды сыртқы жаулардан қорғау. Осыған орай қазақ халқының тарихындағы жаугершіліктің, сыртқы жаулардың шабуылдары күшейген кезеңдерде батырлардың да қоғамдағы орны арта түседі. Оны біз XVIII ғасырдағы Жоңғар хандығы шапқыншылығының кезіндегі елді қорғап қалған батырлар дәуірі мен ХІХ ғасырдағы Ресей империясының отарлық езгісі күшейген тұстағы азаттық үшін қол бастаған батырлардың тарих сахнасына шығуы көрсетеді. Бірінші кезеңдегі батырлар санатында бәрімізге етене таныс Табын Бөкенбай, Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Шапырашты Наурызбай, Тайлақ,Малайсары, Өтеген және басқа да батырлар болса, екінші кезеңде Сырым, Исатай мен Махамбет, Есет, Кенесары, Найрызбай, Садық, Ағыбай, Жеке, Тіленші, Жоламан, Жанқожа және басқа батырларды атай аламыз. Осы кезде ХІХ ғасырдың 20-50 жылдары Ұлы жүзде Қоқан хандығының тарапынан агрессияның күшеюіне байланысты батырлардың әлеуметтік тобының қоғамдық маңыздылығы артты.Бұл жерде Саурық,Сұраншы, Сыпатай, Сарыбай,Байзақ батырлар тарих сахнасына шығып, халық жасақтарының басшысы болады. XVIII ғасырдың 30-ыншы жылдарынан кейін, яғни жоңғарлар шапқыншылығына тойтарыс берілгеннен кейін батырлар институтының әскери функциясы мен әлеуметтік маңызы төмендей бастайды. Алайда одан кейінгі кезеңде ресейлік отарлық езгі мен Хиуа және Қоқан хандықтарының езгісінің күшеюіне байланысты қайтадан батырлар институтының күшею үрдісі басталады. Жиырмасыншы ғасырдың басында батырлар институты Ресей әкімшілігінің басқару аппаратының күшімен мүлде жойылғанымен ел басына түскен сын сағаттарда халық қамы үшін күреске батырлар шығып отырды. Батырлар институтының соңғы ұшқындары 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезіндегі Амангелді, Әбдіғаппар батырлар болды.
Қазақтардың дәстүрлі қоғамында әскери қызмет пен жалпы батырлықтың айрықша орын алуы тарихи қажеттіліктен туындаған болатын. Қазақ қоғамындағы батырлардың пайда болуы мәселесін зерттеу барысында қазақ ру-тайпаларының ұрандары мен таңбаларының деректік мәні зор. Көшпелі қоғамның осы атрибуттары әскери жауынгерлік істің және соғыс өнерінің батырлар тобымен бірге пайда болып дамығанын дәлелдейді. Атап айтқанда, көптеген рулардың өз ұрандары ретінде сол рудан шыққан аса ержүрек батырдың есімін ұранға айналдырғанын дәлелдейді. Осындай мысалдарды Орта жүздегі Найман руындағы Қаптағай, Қыпшақтың Ойбас, Кіші жүздегі Беріш руының Ағатай, Шектінің Бақтыбай және басқа да рулардың ұрандарынан көреміз. Жауынгерліктің тағы бір кең таралған белгісі - таңбалар. Жоғарыда мысалға келтірілген Наймандарда-балтаның, Беріштерде-жебенің, Адайларда - садақ бейнелі таңбалар сөзіміздің дәлелі болып табылады.
Батырлар әлеуметтік тобы басқа да көшпелі халықтардың құрамында кездеседі. Атап айтқанда, қазақтармен этникалық жағынан тығыз байланысты ноғайлардың әлеуметтік тобында осы категория бар болғанын зерттеушілердің еңбектерінен көреміз. Ноғайлар тарихын зерттеуші Б.А.Б.Кочекаев: лица, которое назначались предводителями войск, как правило, назывались батырами. Видимо, батыров имели в виду Какаш и Тектандер, когда писали, что ногайцы выбирают себе в начальники того из них, кто отличился на войне и одержал несколько побед. Подобно тому, как и при дворе крымских ханов; ногайские карачеи и батыры получали долю из тех даров, паки откуда-либо получал их владелец [72,36].
Тарихшы Е.Бекмахановтың пікірінше, батырлар институты әлеуметтік категория болып әскери-феодалдық рубасылары ретінде қалыптасқан. Қазақ халқының қалыптаса бастаған тұсында қазақ жерлеріне болған жиі шапқыншылықтардан қорғану үшін халық арасынан әскери адамдар басқарған арнайы дружиналар құрылды. Осы дружиналардың шайқастар кезінде ерекше көзге түскендерін қазақтар батыр атады [73,с.98.].
Қорыта айтқанда, батырлар институтының қалыптасу кезеңі көне түркілік дәуірде басталып, кейінгі орта ғасырлардың соңы жаңа дәуірдің басында гүлдену сатысынан және Қазақстанның саяси дербестігінен айырылған тұсында құлдырып, жеке институт ретінде жойылу сатысынан өтті. Бұл батырлар институтының тарихи даму үдерістеріндегі бір-бірінен өзара айырмашылықтары бар кезеңдерді айқындады.
2) Батырлардың әлеуметтік табиғаты.
Батырлар институтының маңызды мәселелерінің бірі-батырлардың әлеуметтік табиғаты. Батырлардың мүддесімен, олардың көшпелі қоғамдағы рөлімен билеушілер санасып отырды. Оның басты себептері жаугершілік замандағы батырлардың ел қорғау қызметіне байланысты болды. Хан қаншалықты беделді билеуші әулеттен шыққанымен оның қолдаушылары ретінде қасында көшпелілер арасында. Ықпалды билер мен батырлардың қолдауына ие болмаса билік тағы беріксіз болатын.
Батырлардың әлеуметтік табиғаты жайындағы біраз деректерді халық ауыз әдебиетінен таба аламыз. Көптеген батырлар жырындағы басты кейіпкерлер негізінен қарапайым қоғам мүшелері немесе тіпті кедей, құл да болып жатады. Сонымен бірге белгілі қазақ билеушілері де өмірінің алғашқы сатыларында алдымен қарапайым малшы болып, біреудің малын бағып, ешқандай ата-тегін айтпатан қалың елге әуелі батыр ретінде танылуға тырысқан. Осы бағытты алып қарағанда, тегінің хан-сұлтаннан бұрын оның батырлық даңқының елге жайылғаны болашақ хандарға тиімді болғаны ғана ұқсайды. Қазіргі тілмен айтқанда сайлау қарсаңындағы бағдарламалық пиар қолданыстар ретінде жас сұлтанның өзінің батырлық қасиетін танытып отырды. Демек, халық үшін де ержүрек, батыр тұлғаға ел мен жердің, халықтың тағдырын сеніп тапсыруға осындай сыннан өту керек болған. Тарихшы С.Мәшімбаевтың Әбілқайыр хан еңбегінде автор орыс зерттеушісі И.И.Крафттың жазбаларына сүйеніп: Әбілқайыр әкеден жетім қалғаннан кейін әр жерді кезіп күн көріп жүреді. Болашақ жары Бопайдың әкесінің қолында малын бағады. Сөйтіп жүргенде тағдыр Әбілқайырға батыр Жәнібекті кездестіреді.,-деп жазады [76,76 б.]. Одан кейінгі Еділ қалмақтарымен болған күрес кезінде Әбілқайырдың ержүрек бахадүр аты қалың елге таралды, сондықтан Қарақұмда өткен құрылтайда біріккен қазақ жасағының бас қолбасшылығы оған нық сеніммен тапсырылды. Абылай тағдырында да оның өмір тарихынан ханның жас шағында Төле бидің малын бағып, Сабалақ деген атпен күн көргені жақсы таныс. Ол да болашақ Кіші жүз ханы Әбілқайыр сияқты өзіне деген халық сенімін қазақ-жоңғар соғысындағы шайқаста ерлігімен жеңіп алды.
Қазақтардың дәстүрлі әскери ұйымы рулық-тайпалық құрылымға негізделді. Ол әрбір жүз, рудың өздерінің жеке-жеке жасақ құра алуынан көрінді. Қазақ хандығының еркіндігіне қауіп төндірген ірі шапқыншылықтар мен сырттан төнген жаулар, ірі жорықтар кезінде жалпықазақтық халық жасақтары құрылды. Осы кіші және ірі жасақтардың-көшпелілердің өзіндік дәстүрлі әскери институтының негізі батырлар болды. Қазақтардың әскери соғыс өнері тарихын зерттеуші А. Кушкимбаев батырлардың қалыптасуына әсер еткен жағдай туралы қазақ жүздерінде мықты хандық биліктің болмауы қазақтардың әскери ұйымының ішінен ерекше институт - эбатырлардың жүйеқұраушы рөлінің басымдығына алып келді-деп санайды [47,с. 96-97].
Қазақ дәстүрлі қоғамындағы ерекшелік-ел билеуші хандар мен сұлтандардың, рубасыларының жеке басында батырлық қасиет мол болған сайын оның қалың қазақ арасындағы беделінің жоғарлай түсуі. Жеке ерлігімен танымал батырлар да өз руларының басшылығына сайланды. Ол бір жағынан далалық демократияның шынайы көрінісі болды. Г.Спаскийдің Үлкен, Орта және Кіші орданың қырғыз-қайсақтары мақаласындағы деректер бойынша аталған үш орданың 67 рулық бірлестігінің 25-індегі басқарушылары батырлар болған [77].
Н.Абдолаев пен Е.Сатыбалды батырлардың әлеуметтік сипатына қатысты Егер, бір ұлыс елді билеген рубасы-батыр бір жағынан экономикалық мүмкіншілігі мол болса онда көшпелі қоғамдағы билеуші хан мен сұлтандардан да ықпалды болды. Мәселен, орыс бодандығын қабылдаған Әбілқайыр ханды өлтірмекші болған ру басы билерді тоқтатқан Бөкенбай мен Есет батырдың беделін атап өткен жөн,-деп жазады [78,12-13 бб.].
Қазақстанға көршілес елдермен XXII-XVIII ғасырлардағы үздіксіз әскери қақтығыстар және олардың тарапынан төнген қауіп елдің саяси және әскери өмірінде батырлардың күшеюіне әкелді. Батырлар институты өзінің қоғамдық дамуында өзгерістерге ұшырап отырды. Ерте замандарда батырлар көшпелі қоғамның бөлшегі рулардың көсемі болса, қоғамдық таптық жіктеліс кезінде бастырлар әскери және феодалдық топтың өкіліне айналды. Олардың қызметінде тек соғыс жорықтарына қатысу мен әскери қақтығыстарды реттеу ғана емес салық жинау, сот билігіне араласу сияқты да қызметтер таңылды. Әрине, кейбір батырлардың сот билігіне араласуы олардың феодалдануына қатысты деп ойламаймыз. Керісінше, ол көптеген батырлардың батыр атағымен қоса табиғатынан шешендік, әділдік, турашылдық қасиеттеріне сай ру, тайпа, тіпті жүздің биіне дейінгі дәрежеге көтерілуінен деп есептейміз. Кіші жүздің ататқты батыры, азаттық көтеріліс басшысы Сырым Датұлының бейнесі батыр, қолбасшы, би, шешен тұлғасын нақты сипаттайды.
Батырлардың әлеуметтік табиғатының маңызды негізінің бірі тархандар институты болып табылады. Өйткені батырлар мен тархандардың пайда болуында өзара байланысты, сабақтастықты көруге болады. Жалпы алғанда, тархандық әскери лауазым түрінде көне түркі дәуірінде пайда болды. Ал батырлар өз жеке қасиетімен ерекшеленген тұлғалар. Екеуіндегі ортақ белгі - әскери қызмет. Тархандық лауазым кез келген адамға берілген жоқ, оны өз басының жеке дара қасиетімен, ерлігімен, мемлекетке жасаған қызметі, пайдасы арқылы алуға құқылы болды. Сонда тархандықтың бір талабы батырлық болып табылады. Демек, тархандық пен батырлық белгілі бір уақыт кезеңінде синонимдік сипатта болды.
Қазан революциясына дейінгі тарихи әдебиеттерде батырлардың әлеуметтік табиғатына қатысты жаңсақ пікірлер қалыптасты. Ол еңбектердің авторларына негізінен орыс зерттеушілері болған-ды, сондықтан олардың басым бөлігі батырларды Ресей империясына қауіп төндірушілер, қарақшылар мен ұрылардың тобы ретінде сипаттады. Зерттеуші Л.Костенко батырларды ұры-қарылар қатарына таңып: Отчаенные воры и разбойники прежде пользовались в народе почетом и носили титул батыра, - деп жазады [79,с.42].
Қазақ мемлекеттілігі мен қазақтардың саяси және әлеуметтік тарихын зерттеуші И.Ерофеева қазақ билеушілерінің мөрлеріне талдау жасай келе, XVIII- ғасырда олардың басым бөлігінде жеке аты-жөнімен қатар бахадур немесе батыр құрметті атағы қосыла соғылғандығын атап өтеді. Аталған кезден кейінгі қазақ билеушілерінің жазбаларында бұл атақтың билеушілерге қатысты аталмауы XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында батырлар сословиесінің даму эволюциясында өзгерістер болғандығымен байланыстырылады. Бұл жерде ресейлік саяси жүйенің толық орнауына және қазақ даласының отар елге айналуына байланысты ендігі жерде қазақ билеушілерінің батыр атақтарының нақты дәріптелуіне жол бермеген сияқты. Көшпелі қазақ қоғамында батыр сөзі осы қасиетке ие адамның атағы ғана емес сонымен қатар әскери жауынгерлік қызметпен айналысатын адамдардың да атауына айналды. Батырлықтың екінші сипаты оның кәсіп түріне ұласуы болды.
Батырлар өзінің қалыптасуының барлық кезеңдерінде Қазақстанның әлеуметтік- экономикалық өмірінде маңызды орын алды. Қазақ руларының басшыларына айналған батырлар елдегі барлық ірілі-ұсақты мәселелерге, хан сайлауы, рулар арасындағы даулар, сот билігі, ел қорғау, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.