ЕТІСТІК. ЕТІСТІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
ЕТІСТІК
ЕТІСТІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Етістік — тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең
кең грамматикалық категория. Етістіктің күрделілігі мен қарамдылығы оның
аса өрісті лексика-семантикалық формаларымен, көсіліңкі синтаксистік
қызметімен тығыз байланысты.
Етістіктің лексика-грамматикалық сипатының мейлінше өрісті болатын
себебі — ол семантика тек субъектінің іс-әрекетін ғана емес, табиғат
ауқымында, қоғам өмірінде ұшырасатын, адамның абстракты ойы мен санасы
арқасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй
сияқты процестерге қатысты ұғымдарды түгел қамтиды. Етістіктің осы бай
семантикасы, оның түр-түрі, қашан да болсын, мезгіл я шақ ұғымымен ұштас
болады.
Етістіктің лексика-грамматикалық формаларының бай болатын себебі — ол
формалар амал-әрекеттің болу мезгілін, жүзеге асу кезеңін және олардың өту
сипатын, яғни бағыты, қарқыны, тынуы тәрізді жайларды бағдарлатады, демек,
етістік формалары осы және олардан өзге әр түрлі құбылыстардың
көрсеткіштері есебінде қызмет етеді. Бұлардың үстіне, етістіктен етістік
тудыратын, есімнен етістік тудыратын семантикалық, аналитикалық тәсілдердің
жүйелерін, олардың нақтылы үлгі-нұсқаларын қоссақ, етісітік деп аталатын
сөз табы форма жағынан орасан бай категория екені ашыла түседі. Шынында да,
форма байлығы жағынан етістікке өзге бірде-бір сөз табы, солардың ішінде
формасы ең бай саналатын зат есімнің өзі бара-бара түсе алмайды.
Етістіктің лексика-семантикалық мағынасы мен формаларының байлығы оның
өзіне тән әрі алуан лексика-семантикалық, лексика-грамматикалық және
грамматикалық категорияларынан тіпті айқын көрінеді. Мысалы, етістіктің
өзіне лайық сөз тудыру жүйесі, ол жүйенің неше қилы формаларымен қатар,
өзіне ғана тән сөз түрлендіретін де формалары бар. Ал шақ, рай, етіс,
амалдың жүзеге асу (өту) сипаты сияқты жүйе-жүйе категориялар — етістіктің
семантика жағынан ең бай формалары, сондай-ақ, етістіктің өзге семантикалық
және морфологиялық формаларынан мазмұны да, тұрпат-түрлері де өзгеше
есімше, көсемше деп аталатын категорялары бар. Бұлар, бір жағынан,
етістікті басқа сөз таптарынан ерекшелендіретін формалар болса, екіншіден,
солармен ұштастыратын айрықша функциялары бар категориялар. Бұл аталған
формалармен жарыса өмір сүріп, тіркестегі өзге сөздердің мазмұнына өзінше
үлес қосып, қажетіне қарай, олардың формаларына да өзгеріс енгізіліп
отыратын болымдылық және болымсыздық, сабақтылық және салттық категориялары
да бар. Бұлар етістіктің нағыз категориялық сипаттарының белгілі
көрсеткіштері делініп есетелінеді.
Етістіктің осындай әр қилы категорияларының мағыналары да, синтаксистік
қызметтері де, әдетте, сол етістіктің өзге формаларымен және өзге сөз
таптарына тән сөздермен қарым-қатынасқа түскенде айқындала түседі. Өйткені
әр форманың мағынасы да, қызметі де көбінесе сөйлемде, белгілі сөз
тіркесінің ауқымында анық ашылады. Мысалы, етістіктің кейбір формаларының
тек қана баяндауыш болуы, кейбір формаларының сөйлемнің барлық мүшелері
есебінде қолданылуы сияқты грамматикалық құбылыстартек сөйлем ішінде, сөз
тіркесе ауқымында ғана анықталады. Сонымен бірге, етістіктің семантикасы
сол сөздің құрамы мен құрылысына астасып жатса, керісінше, қызметі оның
семантикасы мен формасына ұштасып отырады. Сол себептен етістік
формаларының сыр-сипаттарын бір-біріне байланыстырмай, алды-алдына талдау,
қашан да болсын, ағат болмақшы.
ЕТІСТІКТІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Етістіктің лексикалық құрамында қашан да болса, солардың әрқайсысының
өзіне тән лексикалық мағынасы болады. Солай бола тұра лексикалық мағыналары
қаншалықты басқа-басқа болғандарымен, сол етістіктің бәрі де, ең алдымен,
мазмұнындағы барлығына да ортақ сипат есебінде танылатын семантикалық
ерекшеліктеріне қарай бір сөз табына телінеді. Дегенмен де, лексика-
грамматикалық белгілері бірыңғай жеке сөз саналатын етістіктердің өздерін
іштей бір-біріне мағына жағынан жарқындықтарына, өзара функция жағынан
орайластықтарына қарай топ-топқа бөлуге болады. Мысалы, оларды осы тұрғыдан
алып, іштей: амал-әрекет етістіктері (босат, көтер, күрес, ки, сыз, өлше
т.б.), қимыл-қозғалыс етістіктері (ауна, аудар, домала, жыт, қаш, секір
т.б.), қалып-сапа етістіктері (жат, жантай, тұр, тос, күт, ұлғай т.б.),
ойлау-сөйлеу етістіктері (айт, сөйле, де, ескер, жатта т.б.), өсу-өну
етістіктері (балала, жапырақта, гүлде, өс, өн т.б.), бағыт-бағдар
етістіктері (бар, кел, кет, қайт, әпер, әкет т.б.), көңіл күй етістіктері
(жыла, қайғыр, өкін, күл, қуан т.б.), бейнелеу-еліктеу етістіктері
(жарқыра, күркіре, дүркіре, тарсылда, сыртылда, сырқыра т.б.), дыбыс-сес
етістіктері, көру-есту етістіктері; мінез-құлық етістіктері деген сияқты
әлденеше топқа бөліп, саралуға болады. Сонадай-ақ, сыртқы түр-тұрпат
ұқсастықтарына немесе мағына-мазмұны жақын, алшақ, қашықтықтарына қарай
олар омоним етістіктер, синоним етістіктер, антоним етістіктер деген
тәрізді топтарға да жіктеуге болады.
Етістіктер мағынасына қарай топтастыру мәселесі де, басқа сөз таптары
сияқты, белгілі бір мақсатқа я нысанаға орайлас құрылуы қажет. Өйткені
доғарыдағы топтаулар лексикалогия, лексикография, семасиология, стилистика,
тіл тарихы ғылымдары үшін қонымды болғандарымен, грамматиканың талап-
талғамы үшін, әрине сондайлықты ұғымды бола қоймайды. Ендеше, етістіктің
грамматикалық формалары мен қызметтерін дұрыс айқындау үшін, оларды
формалардың, туынды синтетикалық және аналитикалық формалардың семантикалық
құрылымдарына орай жіктеп, сыр ашу — олардың формалары мен мазмұндарының
арақатынастарын анықтауға тиімді де, қонымды да болмақ. Себебі —
грамматикалық семантика, қашан да болсын, сөздің құрылысы мен құрамына
байланысты болады. Сондықтан жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктер мен
кемі екі сөзден құралатын күрделі етістіктердің семантикалық құрылымы
жайында — оларға арналған тиісті тақырыптарда сөз болмақшы да, төменде тек
түбір етістіктердің семантикалық жүйесі жөнінде қысқаша түсінік берілмекші.
Өйткені, әдетте, есімдерге және басқа сөз таптарына қатысты (байырғы я
кірме болуы шарт емес) сөздерден жұрнақ арқылы туған жалаң етістіктер де,
кемі екі сөзден құралып жасалған күрделі етістіктер де барлығы тіліміздегі
ежелгі түбір етістіктердің семантикалық жүйесіне, морфологиялық формасына
және синтаксистік функциясына орай құралып, солардың негізгі заңдарына
лайық қалыптасып отырған. Онан қала берді, байырғы түбірлер, қашан да
болсын, өзге туынды етістіктерге, әсіресе мағыналық құрылымы мен
грамматикалық функциясы жағынан әрі ұйытқы, әрі өрнек есебінде қызмет
еткен. Ал сол байырғы түбір етістіктердің грамматикалық семантикасына,
соған сәкес қалыптасқан негізгі функциясына қарай төмендегідей үш салаға
бөлуге болады:
Бірінші сала. Бұларға өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын дәйім
толық сақтап отыратын, соған орай, дербес, грамматикалық қызметтерін
түгелімен атқарып отыратын түбір етістіктер жатады. Бұл етістіктер
өздерінің негізгі мағыналарын ұдайы сақтап отырады да, үнемі жетекшілік
қызметінде жұмсалады. Түбір етістіктердің негізгі көпшілігі осы топқа
жатады. Мысалы: аз, айт, ас, аш, бақ, ем, ек, ер, ес, жар, жаз, жақ, жел,
жең, жорт, и, илан, кеш, кір, күл, көн, қада, қала, қама, қыс т.б.
Екінші сала. Бұл топқа өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын
толық сақтап, сөйлемде дербес мүше болумен қатар, басқа бір жетекші
(негізгі) етістікпен тіркескенде, лексикалық мағыналарын не жартылай, не
бүтіндей жоғалтып, оған (жетекші етісікке) қосымша грамматикалық мағына
ғана үстеп, жәрдемші ретінде де қызмет атқаратын түбір етістіктер жатады.
Бұл етістіктер, сөйтіп әрі негізгі, әрі жәрдемші (әрі жетекші, әрі көмекші)
етістіктер есебінде жұмсалады. Мұндай бірде жетекші, бірде көмекші болатын
етістіктердің саны тілімізде отыз шамалы. Оларға, мысалы, мына етістіктер
жатады: ал, бар, баста, бақ, бер, бол, бір, біл, де, ет, жат, жүр, жібер,
кел, кет, көр, қал, қара, қой, қыл, отыр, сал, таста, тұр, тұс, шық т.б.
Үшінші сала. Бұл топқа енетін етістіктер саны аз. Оларға өздеріне тән
әуелгі лексикалық мағыналарын я жартылай, я бүтіндей жоғалтатын, тек қана
грамматикалық мағына жамап, грамматикалық формаға лекер болып қызмет ететін
яғни біріңғай көсемше есебінде ғана жұмсалатын е, еді, екен, жазда
етістіктері ғана жатады.
ІІ. ЕТІСТІКТІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ ЖӘНЕ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ
Морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер жалаң етістіктер және күрделі
етістіктер деп аталатын екі асалаға бөлінеді. Осымен қатар етістіктің
аналитикалық етістіктер деп аталатын түрлері де бар.
а) Жалаң етістіктер
Жалаң етістіктерге түбір етістіктер және жұрнақ арқылы жасалған туынды
етістіктер жатады. Мысалы: ек, жек, оқы, жаз, кел, аяқта, баста, қолда,
арала, сабала, сүйреле, шапқыла, үймеле, кіріс, жуын, айтқыз т.т.
Жалаң етістіктер, сөйтіп құрылымына қарай, түбір етістіктер және туынды
етістіктер деген екі топқа жіктеледі.
Түбір етістіктер деп арнаулы мофологиялық бөлшектері жоқ, демек,
қазіргі кезде морфологиялық жағынан түбір және жұрнақ деп бөлшектеуге
болмайтындай етістік формалары аталады. Мысалы: аз, ал, айт, алда, арба,
ат, ас, аш, ақ, бар, бас, бат, бер, без, бол, байла, баста, бақырай, де,
ез, ер, ес, жет, жала, жыла, же, жел, жебе, жорт, жи, жар, жаз, жүз, жүгір,
илан, тасы, тара, тос, тол, тоқы, түс, үр, ұқ, шал, шай, шаш т.б.
Бірақ, өзге түбір сөздер сияқты, етістік түрі де тарихи дамып
отыратындықтан, олардың қатары да бірте-бірте толығып, көбейіп отырған, сол
есептен түбір етістіктердің ішінде бұрын ұзақ замандар бойы, туынды сөз
есебінде жұмсала-жұмсала келіп, бірте-бірте түбірі мен жұрнағын ажыратуға
болмайтындай болып кеткен сөздер бар. Мысалы, жоғарыдағы етістіктердің
ішінен: айт (ай+т), алда (ал+да), байла (бай+ла, бау+ла), бақырай
(бақ+ырай), жыла (йығ+ла), баста (бас+та) дегендерді, сондай-ақ, тоқта
(тоқ+та), тоқыра (тоқ+ыра), болыс (бол+ыс), сөйле (сөз+ле), тула (ту+ла,
шегін (шек+ін), шегер (шек+ер) т.т. тәрізді қазіргі шақта түбір саналып
жүрген етісітктерді алсақ, жақша ішінде көрсетілгендей, әуелі түбір сөздер
мен жұрнақтардан кейбіреулері деформаланбай-ақ, кейбілеулері деформаланып
бөлшектенбейтін түбірлерге айналып кеткен. Дәл, сол сияқты, әр алуан
өзгерістердің нәтижесінде бұрын бөлшектенетін, қазір бөлшектенбейтін омоним
етістіктер пайда болған. Мысалы: су жылы-ды және жылы су; бала тоң-ды және
тоң қатты дегендердегі сияқты әрі етістік әрі есім болып түбірлер ғана
емес, әрі етістіктің, әрі есімнің жұрнағы болатын қосымшалар да — осындай
даму заңдарына лайық қалыптасқан формалар. Ал түрегел (тұра кел), әкел
(алып кел), әпер (алып бер), әкет (алып кет), өйт (олай ет), сөйт (солай
ет) тәрізді бірігеден құралған түбір етістіктер де, әрине, жоғарыда
айтылған қағидалардың бір айғағы екені шексіз. Осыларға орай байырғы түбір
етістіктерді түпкі я негізгі түбір және көнеленген түбір деп шартты түрде
бөлуге де болады.
Сонымен, қазіргі тіліміздегі етістік түбіріне неше қилы формалар
(есімше, көсемше, рай, етіс, шақ т.б.) тудыратын қосымшалардың барлығы алып
тасталғанда, сақталатын яғни, әрі қарай тағы да бөлшектеуге болмайтын я
келмейтін түпкі бөлшек болады. Мысалы: бер-іл-ген; бер-іл-се, бер-гіз-дір-т-
іп-ті, бер-гі-іп-ті... деген формалардың бәрі де ортақ түпкі бөлшек бер
бөлшегі түбір саналады. Сол сияқты, сөйле-ді-м; сөйе-т-тім; сөйле-т-тір-
дім; сөйле-с-тір-ді-ң-дер; сөйле-ген... тәрізді формалардың түпкі түбірі —
сөйле сөзі болады. Бұл сөздің төркіні — сөй+ле екені аян бола тұрса да,
көнеленіп қалыптасқан сөйле түбірін сөй+ле деген бөлшектерге саралау
бөлшектерге қысынсыз, өйткені, қазіргі тілімізде сөй деген сөз атымен жоқ.
Ендеше, осы сияқтанған, әбден тұтасып бір тұлға болып қалыптасқан формалар
(мысалы: ұйықта — үйқы, болыс — бол т.т.) түбір сөз саналады және түбір сөз
ретінде қабылдануға тиіс.
Тілімізде осындай түбір етістіктер екінші шақ тапқа тікелей бұйру я
тікелей айту мағынасын (сен оқы; сен сөйле...) білдіріп, бұйрық (императив)
я тілек (оптатив) рай формасымен түрлес те, орайлас та болатындықтан,
грамматикада бұйрық тілек (императив — оптатив) райның жетекші түрінің
екінші жағының формасы саналады. Бірақ бұл түбір лұғат жеке-дара сөз
ретінде саналғанымен, сөйлеу тілінде басқа қызметте (функцияда)
жұмсалмайды, тек айт-айттап, жүр-жүрлеп, оқы-оқылап... деген тәрізді
қайталама түрде ғана (күшейту үшін) қолданылады. Осы ерекшелік түбірден
есім түбірлерін басқана етіп, ерекшелендіріп тұрады, өйткені тіліміздегі
есім түбірлері атау түрінде жеке-дара тұрып та қилы-қилы қызмет атақара
береді. (Етістіктің негізгі және оның грамматикалық сипаты деген
тақырыпты қараңыз).
§ 78. ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР
Туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жұрнақтар арқылы
жасалған етістіктер жатады. Туынды етістіктерді тиісті түбір және жұрнаққа
бөлшектеуге болады, бірақ ол туынды тұлға есебінде қолданыла береді.
Мысалы: ой+ла, той+ла, тер+ле, сүр+ле, ем+де, көз+де, тоқпақ+та, іс+те,
сын+а, мін+е, мол+ай, ес+ей.
Туынды етістіктердің семантикалық құрылымы. Жұрнақ арқылы жасалатын
(туатын) әрбір туынды етістіктің семантикасы, әдетте, оның құрамына енетін
түбір (туынды сөз) мен қосылатын жұрнақтың мағыналарынан құралады. Мысалы,
тұзда, үтікте, шегеле, емде, сына, міне деген сияқты туынды етістіктерді
алсақ, бұларға тұз, үтік, шеге, ем, сын, мін деген зат есімдердің түпкі
мағыналары негіз болған да, оларға қосылған — да (-те, -ла, -де), -а (-е)
жұрнақтары бұл зат есімдерді етістікке айналдырған. Мысалы: бүк-ірей, бүк-
ши, ұрт-та, көз-де, жол-ық, сау+ық, шұбар+т, оң+ал, оң+ғар, жаңа+р, таза+р,
тең+е, жылтыр+а, жоғары+ла, ілгері+ле дегендерде: бүк, ұрт, көз, жол (зат
есімдер), сау, шұбар, оң (сын есімдер) жоғары, ілгері (үстеулер) сөздері
тиісті жұрнақтар арқылы етістікке айналып тұр.
Жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктердің мағыналары, негізінен
алғанда, жоғарыда айтылғандай, құрамындағы екі компоненттің (түбір мен
жұрнақтың) мағыналарынан құралса да, ол екеуінің құрамы бір-бірімен
ажыралмайтындай болып бірігеді де, туынды форма бір бүтін тұлға (единица)
есебінде тұтасады. Осы есептен кейбір туынды етістіктер (туынды есімдер де)
бөлшектенбейтін болып, түбір сөз қалпына көшеді. Мысалы, мықта, алда,
бауызда, тула, мұзда, шөлде, тоқта, тоқыра, байызда, байла... тәрізді
туынды етістіктердің түбірлерінің (мық, ал, бұғаз, ту, мұз, шөл, тоқ,
байыз, бай) негізгі мағыналары әр қилы дәрежеде көмескіленіп,
кейбіреулерінде тіпті мүлде жоғалып, түбір етістік қалпына көшкен. Бірақ
тұзда, үтікте, шегеле... дегендерден, әрине, олай болмай, тек есімнің
етістікке айналған аңғарарлықтай (тұз сал; үтікпен бас я тегісте; шеге қақа
я шегемен бекіт) грамматикалық мағына ғана қабылданады. Ал, егер оларға
(туынды етістіктерге) негңз болған я болатын есім сөз әуелі өзі етістіктен
туған форма болса, ондан есім негізі мен туынды етістіктің қатысы бір-
біріне жақындай түседі. Мысалы, ұйықта етістігінің ең әуелгі төркіні ұйы
деген түбір етістік болған, ол түбірге –қы жұрнағы қосылып (ұйы+қы), туынды
зат есім (ұйқы) жасалған, осы ұйқы деген негізден жасалатын ұйықта деген
етістік ұйқы, ұйықта деген екі сөздің мағыналарынан да гөрі әрі төте, әрі
әлдеқайда абстракты мәнді (семантиканы) білдіреді.
Дегенмен, туынды етістіктің семантикалық құрылымна оған негіз болатын
есім сөздің мағынасы үлкен әсер етеді. Өйткені есім сөздің қызметі неғұрлым
саяз я шағын болса, етістіктің мағынасы да соғұрлым тайыз я тар болады
(бұрғы+ла, асфалть+та); керісінше, есім сөздің қызметі кең я өрісті болса,
етістік те соншалықты өрелі, көп мағына болады (қолда, көзде). Бірақ, осы
айтылғандай, сөздің тайыздығы мен кеңдігінің арысын я шегін белгілі бір
өлшеумен (атайық, см, мм, км немесе мг, г, кг, т.т.) немесе межемен
айқындау қиын, өйткені кейбір туынды етістіктерді алсақ, олардың есім
сөздің мағынасын тек етістікке айналғандығынан ғана аңғаруға болады
(ара+ла, бетон+да) да, кейбір туынды етістіктердегі есімнің мағынасы оның
негізгі қызметімен мейлінше бірігіп, миласып кететінінен (адам+да, у+ла,
шу+ла, қу+ра) көруге болады. Ал бір алауан туынды етістіктердің
мағыналарында зат пен әрекет (іс) жарысы жүріп екеуі көрініп отырады
(божы+ла, жұдырық+та, кілт+те, қамшы+ла, арқа+ла, тізе+ле). Ендігі бір
туынды етістіктердегі туыныды сөздер делексикаланып (бастапқы мағынасынан
айрылып), туынды етістік сөздің төркінінен (есімнен) біржолата қол үзіп
(метафора есебінде қолданылып) кетеді деуге болады. Мысалы: (аң) аула,
аңда, байла, баста, бауызда, көзде, қолда, мұзда, сақта, сөйле, шөлде,
шөлірке, таста, тула, тыңда секілді туынды етістіктердіңмағыналарын
бағдарласақ, я деформаланудың нәтижесінде (бұғанда, сөзде, бағла), я ұзақ
уақыттар бойы аса жиі қолдану нәтижесінде (мұзда, шөлде, шөлірке, сақта,
тула) я қызметтерінің кеңдігі, өрістілігі арқасында (бас+та, қол+да,
тас+та, тың+да) немесе басқа да солар сияқты себаптердің нәтижесінде
өздерінің негіздерінен алшақтап кеткені көрінеді. Мұны, аңысын аңдады, сөз
сөйледі, тың тыңдады той тойлады, ой ойлады дегендердегі толықтауыштар мен
баяндауыштардың арақатнастарынан да байқауға болады.
Жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктердің математикалық құрылымының
осы айтылғандай аса күрделі және түрлі-түрлі болу себебі — олардың бұрын я
соң жасалуына, сирек я жиі қолданылуына я түбір (есім) сөздің функциясының
шағын я өрістілігіне, жалғанатын жұрнақтардың елгезектігіне, семантикасына
және басқа да солар сияқты жағдайларда байланысты болса керек.
§ 79. ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Түбірлерден немесе негіздерден (туынды сөздерден) жұрнақ арқылы
жасалатын туынды сөздердің белгілі (бір жүйе бойынша қалыптасқан)
морфологиялық құрылымы болады. Әдетте, сол құрылымның бір компоненті — жаңа
форма жасауға негіз болатын дербес мағыналы сөз болса, екінші компоненті —
сол бірінші компонентті белгілі бір сөз табына айналдыратын жұрнақ болады.
Мысалы: тіс+те, арқан+да, сабын+да, ақ+та, екеу+ле, көлдең+де, ойбай+ла,
саба+ла, кел+тір, оқы+т... сияқты туынды етістіктің әрқайсысы екі-екі
компоненттен құралған. Бірақ осы мысалдардағы туынды етістіктердің
жұрнақтары біреу ғана (-ла, -ле...) да, осы жұрнақ жалғанып тұрған негіздер
— әлденешеу және олар басқа-басқа. Солардың ішінен тіс, арқан, сабын деген
негіздерді алсақ, олар — зат есімдер: ал, ақ — сын есім; екеу — сан есім;
ойбай — одағай, көлбең — бенелеуіш сөз, саба, кел, оқы дегендер —
етістіктер. Бұдан туынды етістіктер тіліміздегі негізгі сөз таптарының
қасысынан болса да жасала беретіні айқын көрінеді. Осыған орай, туынды
етістіктер, жасалатын негіздеріне қарай, есімдерден жасалған етістіктер
және етістіктерден жасалған етістіктер деген екі салаға бөлінеді және де,
алғашқылар есім негізді етістіктер соңғылар етістік негізді етістіктер деп
аталады.
§ 80. ЕСІМ НЕГІЗДІ ЕТІСТІКТЕР
Есім негізді етістіктерге етістіктерден өзге сөз таптарынан жасалатын
етістіктер жатады, олар арнаулы жұрнақтар арқылы көбінесе зат есімнен, сын
есімнен, үстеулерден, еліктеуіш сөздерден, әредік олдағайлардан жсалады.
Осы сөздердің етістік тудыратын жұрнақтардың ішінде, әрине, өнімділері де,
өнімсіздері де бар.
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақтар мыналар:
1. –ла (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнағы. Бұл жұрнақ — етістікт
тудыратын жұрнақтардың ішінде функция жағынан ең өрісті, мағына жағынан да
аса оралымды және өте өнімді қосымша. Оның кейбір басты-басты сипаттары
төмендегідей:
1) Бұл жұрнақ арқылы дене мүшелері атауларынан көп етістік жасалады.
Мысалы: аяқта, ауызда, алақанда, байқайла (бәшейле), жұдырықта, иекте,
қолда, төбеле, көзде, уыста, тісте, тізеле, шекеле, өкпеле, өкшеле, ұртта,
езуле, құлақта, мойында, арқала, қабырғала, жанбаста, білекте, шынтақта,
иықта, қолтықта, желкеле, танаула т.т. Бірақ мүше атауларынан жасалатын
етістіктердің басым көпшілігі тікелей сол мүшелердің туа мағыналарынан гөрі
ацыспалы, жанама мағыналарын жиі білдіреді де, көбінесе омоним және көп
мағыналы етістіктер құрайды (баста, көзде, өкпеле, қолда, мойында, аяқта,
өкшеле, төбеле, арқала т.т.). Әрине, олардың ішінде өздерінің тұра
мағыналарын білдіретіндері бар (тісте, уыста, тізеле, жұдырықта...),
ондайда олар сол дене мүшелері арқылы істелетін амал-әрекеттерді білдіреді.
2) Бұл жұрнақ арқылы еңбек құралдары атауларынан және әрекетті жүзеге
асыруға дәнекер боларлық тұрмыс жабдықтары атауларынан көптеген етістіктер
жасалады. Мысалы: арала, балтала, арқанда, ауыздықта, жүгенде, тізгінде,
көгенде, ноқтала, шегеле, қазықта, үтікте, қасықта, ожаула, тырмала, ашала,
кесеуле, сабаула, құрықта т.б.
3) Іс-әрекетті жүзеге асыруға объект болатын зат, материал, бұйым
атауларынан да бұл жұрнақ арқылы қыруар етістіктер туған. Мысалы: жүнде,
қауызда, майла, тұзда, сабында, тақтайла, шыныла, қағазда, қаңылтырла,
алтында, күмісте, шифрла, бетонда, асфальтта т.т.
4) Мекеня орын атуларынан да, (мекенде, орында, өрле, тұрақта,
жоғарыла, төменде...) өлшеу атауларынан да, (орында, кезде, адымда, метрле,
тоннала...) айналадағы дыбыс атауларынан да, (мыңқылда, күңкілде, шыңылда,
шіңілде...) қозғалыс, көрініс бейнелерінің атауларында да, (жарқылда,
бұрқылда, іркілде, бұраңда, ирелеңде, кердеңде, майпаңда...) төл
атауларынан да (ботала, қозда, лақта, құлында, бузаула, балапанда) және
олардан өзге де көптеген әлементтік, қорғамдық, саяси, мәдени, тұрмыс,
салт, табиғат т.т. атаулардан (тәрбиеле, еркеле, жазала, арашала, қаумала,
үймеле...) бұл жұрнақ арқылы туынды етістіктер жасала береді.
5) Зат атауларынан басқа сын, белгі, бейне және олардан өзге атаулардан
да бұл жұрнақтық жәрдемімен көп етістіктер жасалады. Мысалы, сын есімдерден
(ақта, қарала, жақсыла, жаманда, жаңала, іріле, ұсақта, қызылда), сан
есімдер (онда, жүзде, екеуле, үшеуле), үстеулерден (төменде, кейінде,
ілгеріле), еліктеуін сөздерден (жымыңда, күлімде, сүйрелеңде), одағайлардан
(аһла, уһле, ойбайла, байбайла, құраула, аухаула) жасалатын туынды
етістіктер көп.
6) –ла (-ле...) жұрнағы арқылы негіздерінен де туынды етістіктер
жасалады. (Етістік негізді етістіктер деген тақырыпты қараңыз).
Е с к е р т у: -ла жұрнағы арқылы жасалатын туынды етістіктердің санын
анықтау өте қиын. Өйткені оны айқындау үшін, осы жұрнақты жалғауға болатын
түбір сөздер мен туынды сөздердің (негіздердің) болатынына санақ жүргізу
қажет болады. Ондай жұмыс, әрине, әзірше істелген емес.
–лан (-лен, -дан, -ден, -тан, -тен) жұрнағы — әуелгі –ла және –н
қосымшаларынан пайда болатын құранды қосымша. Осы себептен бұл жұрнақ алды-
алдына жұмсалып, жеке-жеке қосымша ретінде қызмет ететін сараланатын
бастапқы –ла жұрнағы (ой+ла, таза+ла) және өздік я ырықсыз етіс тұлғасын
жасайтын –н жұрнағы (ой+ла+н, таза+ла+н) тіркесімен түрлес те, азды-көпті
мағыналас та келеді. Бірақ бұл форма тек бөлшектенбейтін тұтас бір тұлға
қызметін атқаратындай жағдай ғана өз алдына бір күрделі жұрнақтар саналады.
Мысалы: ашу+лан, ар+лан, борыш+тан, ие+лен, күдік+тен, машық+тан, мал+дан,
рақат+тан, рух+тан, үй+лен т.т.
Бөлшектенбейтін –лан (-лен...) жұрнақтарының семантикалық құрылымы,
көбінесе, -ла жұрнағының салт етістікке тән мәні мен –н жұрнағының өздік
етістікке тән мәнінен құралады және бұл күрделі жұрнақ (-лан), әдетте,
адамның я істің құралын, объектісін немесе оның формасын, нәтижесін
білдіретін есім сөзге жалғанады да, дәйім абстракті мағынасы бар туынды
етістік жасайды. Мысалы: әдеттен, бұлттан, батырлан, жалқаулан, елгезектен,
көңілден, қулан, қырыстан, қайраттан, мейірлен, намыстан, сезіктен,
пайдалан, мазасыздан, қамсыздан, нәрсізден т.т.
3. –лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағы да әуелгі жалаң –ла (-
ле...) және жалаң –с қосымшаларынан бірігіп қалыптасқан. Бұл күрделі
формада жалаң –ла және жалаң –с қосымшаларының тіркесімен (сөй-ле-с; сыбыр-
ла+с) шығу төркіні бір болғандықтан, түрлес келеді. Сондықтан бұл
формалардың тек бір тұлға есебінде қызмет етіп бөлшектенбейтіндері ғана
құранды (күрделі) жұрнақ саналады. Мысалы: бір+лес, көмек+тес, бәс+тес т.б.
-лас жұрнағы –лан жұрнағына қарағанда, әлдеқайда өнімсіз және сол –лан
жұрнағы жалғанатын сөздерге жалғана да бермейді. Мысалы: достас, кезектес,
мұңдас, есептес, сырлас, пікірлес деп айтуға болғанымен, жоғарыдағы: ар,
ашу, әдет, бейнет, еңбек, елгезек, қу, борыш, күдік, намыс, рух, рақат,
жалқау... тәрізді сөздерге етістік тудыратын –лас (-лес...) жұрнағы
тіркеспейді.
-лас (-лес...) жұрнағы жалғанатын негізден біреумен сырласу, санасу,
бірігу, немесе біреуге есеп тигізу, ортақтасу әркетін білдіретін туынды
етістік жасайды (Мысалы: сен онымен ақылдасып ал; ол сенімен есептеседі
т.т.)
-лас жұрнағының таза туынды етістік жасау қабілетінен гөрі, әрі
етістік, әрі есім функциясында жұмсалатын формалар мен таза есім қызметін
атқаратын формалар жасау қабілеті күштірек. Мысалы: ақылдас, елдес,
сабақтас, іргелес... деген формалар әрі етістік (ақылдастым, елдеспек,
сабақтасады, іргелеседі), әрі есім (ақылдас дос; елдес адам; сабақтас
сөйлем; іргелес ауыл) есебінде жұмсалса, түрлес, қоралас... дегендер
көбінесе есім есебінде қолданылады.
4. –лат (лет, -дет, -дет) жұрнағы да — бастапқы –ла және –т
қосымшаларынан біріккен, өнімсіз, құранды форма. Мысалы: әндет, тездет,
дауылдат, борандат, селдет, түнделет т.б.
5. –а (-е) жұрнағы — көне қосымшаның бәрі. Әуел баста есім сөзді
етістікке айналдыратын өнімді қосымша болғанымен, бірте-бірте
самарқауланып, тек бұрынғы кезде жалғанған сөздерінің аясында ғана қалып
қойған. Мысалы: ат-а, ас-а, дем-е, жас-а, жи(ы)н-а, күй(і)с-е, от-а, ор(ы)н-
а, ой(ы)н-а, өрт-е, тіл-е, нық-а, тіс-е, сын-а, мін-е, үст-е, салдыр-а,
сылдыр-а, тең-е т.т. Осылардың ішінен ата, үсте, деме, тіле, нықа (нықта,
нығызда), түзе (түзу, түзік) дегендердің түпкі есім негіздерінің мағыналары
бірте-бірте көмекіленіп, кейбіреулерінікі тіпті ұмытылып, байырғы
етістіктердің сипатына көшіп бара жатқананы байқалады.
6. –ай (-ей, -й) жұрнағы да –а (-е) қосымшасы іспеттес. Бұл жұрнақ
арқылы жасалған ет-ей, күш-ей, мұң-ай, көр(і) к-ей, құт-ай, от-ай, тар-ай,
кең-ей, қара-й, қарт-ай, мол-ай, көб-ей, зор-ай... тәрізді етістіктермен
қатар, оның көне екендігіне айғақ боларлық ұл(ы)ғ-ай (ұлғай), үлк-ей,
(үлкей), сар(ы)ғ-ай (сарғай), ұз-ын, ұз-ақ, (ұзар) сияқты байырғыланып
кеткен етістіктер де бар.
7. –қар (-ғар, -кер, -гер) қосымшасы да — аса көне, өнімсізге айналған
жұрнақ. Бұған: бас-қар, ес-кер, аң-ғар, су-ғар (су-ар), ат-қар, тең-гер
сияқты етістіктер куә. Қазіргі тілімізде теңгер және тең-е (теңел, теңет,
теңгеріл, теңгерт, теңес...) тәрізді жарыста етістіктерді, сондай-ақ, а-
қыр, қа-қыр, жаз-ғыр, ыс-қыр, пыс-қыр, түш-кір, ке-кір... дегендердегі
түбірлерді алсақ, бұл қосымшаның көнелігін де, өнімсіздігін де айқындай
түседі.
8. –ар (-ер, -р) жұрнағы да — көне, мардымсыз қосымша. Оған: жаңа-р,
таза-р, қысқа-р, ескі-р, өзге-р, жас-ар, жақс-ар, жалт-ар, бұлт-ар, қалт-
ар... сияқты үйреншікті сөздермен бірге, қосымшаның көнелігіне айғақ
боларық: ұз-ар (ұз-ын, ұз-ақ), қыз-ар (қыз-ыл, қыз-ғылт), бақ-ыр (бақ-бақ,
етеді), шақ-ыр (шақ-шақ етеді) секілді сөздер де бар.
9. -ал (-ел, -ыл, -іл, -л) қосымшасы да жоғ-ал, оң-ал, су-ал, сұй-ыл,
ұя-л, тар-ыл, тір-іл, тең-ел тәрізді санамалы етістіктерде ғана ұшрасатын
көне қосымша.
10. –ық (-ік) жұрнағы — есімнен де, етістіктен де туынды етістік
жасайтын көне жұрнақ. Мсыалы: аш-ық, бір-ік, жол-ық, зар-ық, дән-ік, дем-
ік, кез-ік, көз-ік, мол-ық, тот-ық, қам-ық, құн-ық, өш-ік, ор(ы)-н-ық...
дегендер есім негіздерінен, көн-ік (көн-дік), тын-ық... дегендер — етістік
негіздерінен туған байырғы етістіктер.
11. –сы (-сі) және –ымсы (-імсі) жұрнақтары — көне болмағанымен әрі де
жиі қолданылатын, өнімді формалар. Мысалы: батырсы, босаңшы, ширақсы,
көлгірсі, қамқорсы, өгейсі, тосаңсы, үлкенсі... тәрізді есім негізді
етістіктермен қатар, сол негіздірдің тәуелденген түрлерінен: батырымсы,
үлкенімсі... сияқты етістіктер, сондай-ақ, -ған формалы есімшенің
тәуелдеулі, тәуелдеусіз түрлерінен: білгенсі, білгенімсі, оқығансы,
оқығанымсы... секілді туынды етістіктер қазіргі тілімізде аса жиі
қолданылады. Осы жұрнақ (-сы, -сі) дауысты дыбысқа бітейтін сөздерге
жалғанғанда, -сын (-сін) формасына көшетін сияқты (мысалы: әке-сін, апа-
сын, ата-сын, ана-сын т.т.), керісінше, сондай негіздерге тәуелденіп
қолданғанда, тек –сы (-сі) формасы жұмсалатын тәрізді (әкемсі, апамсы,
атамсы т.т.). Сөйтіп, бұл жұрнақ жалғанатын сөздерден бәлдену, дәсерлену,
тыраштану сияқты немесе әлдемедей бола қалу тәрізді реңк білдіретін
туынды етістіктер жасайды.
12. –сын (-сін) жұрнағы — әуелгі –с және –н формаларынан құралған
байырғы, өнімді қосымша. Бұл жұрнақ өзі жалғанған есімдерден, олардың
нақтылы мазмұнына қарай, бәлсіну (бұлдану), мақтану (қоқилану) менменсіну
(менсінбеу), өзін зор я жоғару тұту немесе өзін аулақ ұстау я сырт санау
тәрізді қылықтарды көрсетердіктей я сондай реңк білдірерліктей туынды
етістіктер жасайды. Мысалы: адамсың, адалсың, ақылдысың, баласың, батырсың,
білгішсің, жатсың, жамансың, кәрісің, көпсің, қауыптысың, монтанысың,
тысықсың, жазушысың, ғалымсың, ақынсың т.б.
Бұл жұрнақ (-сын) жоғарыдғы –сы (-сі) қосымшасымен байланысты. Оны
сыртқы формаларынан да, ішкі мазмұндарынан да байқауға болады (адамсып және
адамсынып, білгенсіп және білгенсініп).
13. –сыра (-сіре) жұрнағы — әуелгі –сы және –ра формалырынан құралған
байырғы қосымша. Бұл жұрнақ өзі жалғанған есімдерден солардың әрқасысының
мазмұны арқылы аталатын қадір-қасиетке зәрушілікті, мұқтаждықты
білдірерліктей немесе сондай қасиеттен тапшылық көретіндікті аңғартарлықтай
туынды етістіктер жасайды. Мысалы: ағайынсыра, әлсіре, жетімсіре, қансыра,
қымызсыра, айсыра т.б. Осы форма арқылы жыламсыра, күлімсіре деген
етістіктер де жасалған, бірақ олардың семантикалық реңктері басқаша.
14. –ыра (-іре) жұрнағы көбінесе еліктеуіш сөздерден олардың мазмұны
арқылы аталатын я берлетін негізгі сипаттары ұдайы білініп я көрініп
тұратындай туынды етістіктер жасайды. Мысалы: барқыра, бұрқыра, жарқыра,
дүркіре, зіркіре, күркіре, сарқыра, шұрқыра, шарқыра т.т
15. –ырай (-ірей) жұрнағы әуелгі — ыр және –ай (-ыр+ай) формаларынан
құралған көне қосымша. Бұл жұрнақ көбінесе сын есімдерге, бейнелеуіш
сөздерге жалғанып, олардан сыртқы, ішкі бейне, кескін, келбет, місіз
тәрізді көріністер мен құбылыстарды білдіретін туынды етісітктер жасайды.
Мысалы: кіші-рей, тік-ірей, тас-ырай, бақ-ырай, шақ-ырай, аж-ырай, бад-ырай
т.б.
16. Бұлардан өзге кейбіреулері тек өзге белігілі бір есімдерден,
кейбіреулері тек санаулы ғана есімдер мен етістіктерден туынды етістік
жасайтын әрі көне, әрі мардымсыз жұрнақтар бар. Оларға мыналар жатады: -ы,
-і, -шы, -ші (аунақ-шы дөңдек-ші, жан-шы, мал-шы, қақ-шы, көпір-ші т.б.);
-ан, -ен, -ын, -ін, -н (бас-ын, жир-ен, оя-н) (оя-т), үйре-н (үйре-т), жұба-
н (жұбат); -ырқа, -ірке (есірке, мүс-ірке, тас-ырқа, тос-ырқа т.б.);
-ырқан, -іркен (аз-ырқан, аш-ырқан, тұш-ырқан, шам-ырқан, шім-іркен т.б.);
-ына, -іне (ес-іне, қат-ына, пыс-ына т.б.); -қа, -ке, -ға, -ге (бүр-ке, иіс-
ке, қоз-ға), -ди, -тый, -ти (қаз-ди, дүр-ди, сұс-ти, таш-ти, төс-ти т.б.)
т.б.
ә) К ү р д е л і е т і с т і к т е р ж ә н е о л а р д ы ң ж ү й е
с і
Қазақ тілінде кемі екі я одан да аса компоненттерден құралып, сөйлеу
тілінде де, жазба тілде де бірдей қолданыла беретін етістік тіркестерімен
етістікті тіркестер тіпті көп. Мысалы: жәрдем ет; көмек көрсете көр;
телефон соға сал; жәрдем беретін бол; құлақ сала жүр; қол ұшын жалғап
жібере қой; ала келсе игі еді, кетіп бара жатыр екен; тарс ете түсті;
жығылайын деп тұр; лақтырып тастай салғысы келіп отыр екен; құлап кете
жаздап барып қалды т.б.
Құрамы мен құрылысы жағынан әр күрделі бола тұрса да, осындай есімді
тікестері мен етістік тікестердің бәрі де қазақ тіл білімінде бір категория
ретінде қаралып, күрделі етістік деген терминмен аталып жүр. Бірақ осы
күрделі етістіктердің мағыналарын ажыратуда, қызметтерін анықтауда, оларды
жүйелеп талдауда іс жүзінде қырау қиыншылықтар да ұшырап жүр. Ондай
қиыншылықтардың болуы даусыз, өйткені осы тіркестердің де ешінде мазмұндары
басқа-басқа, формалары да сала-сала, өз алдарына жеке-жеке категория
ретінде талдануға тиісті әлденеше топ түрдегі сөздер бар. Сыр-сипаттарын
тану үшін де, білу үшін де осыларды әуелі іштей саралап алған мақұл. Ал
оларды жіктеу үшін, ең алдымен күрделі етістіктің құрамындағы сөздерінің
мағыналырынң жай қосындысы емес, сол компоненттерден құралған күрделі
тұлғаның (единицаның) негізіне туып қалыптасқанжаң бір семантика болатыны
есте ұсталуы тиіс. Сонымен бірге, күрделі етістіктің әр түрінің
компоненттері өзінше басқа-басқа болуларына қарай, олрадың арақатынастары
да, мағыналары мен формалары да сара-сара болатыны ескерілуі қажет.
Бірақ күрделі етістіктерді ажырату, саралау мәселесінде қиындықтар да
жоқ емес. Ол қиындықтардың бір ұшығы етістіктің жай (еркін) тіркесімен
астас болса, екінші ұшығы күрделі етістіктердің өздерін іштей жіктеп, бір-
бірінен саралаумен байланысты. Мысалы, осы күнгі күрделі етістіктер әуелгі
жай (еркін) тіркестерден туып өрбігені анық. Солай бола тұрса да, бұл екі
категорияның саралауына тек компоненттерінің ішкі лексика-семантикалық,
лексика-грамматикалық мазмұндары, олардың арақатынастары ғана себеп
болмаса, сыртқы формаларында ерекшеленерліктей дәнекер тумаған, демек,
олардың формалары әуелгі қалыптарын өзгертпей сақтап қалған. Ал
компоненттердің арақатынастары жөнінде айтылатын негізгі қағидалар мыналар:
егер етістік тіркестің құрамындағы компоненттердің әрқайсысы өзді-өзіне тән
бастапқы лексикалық мағыналарын түгел сақтап тұрып, сөйлем ішінде алды-
алдына жеке сұрауға жауап беріп, дербес мүше бола алса, ондай етістік
тіркес еркін тіркес немесе жай синтаксистік тіркес саналады (үйге жүгіріп
кірдім — жүгіріп үйге кірдім; машинадан секіріп түстім — секіріп машинадан
түстім); егер тіркестегі компоненттер мағына жағынан бір-бірімен тең
түскенімен, бір-бірінен жекеленбей, біртұтас мағына (тұлға) құраса, — ондай
тіркес күрделі тіркес саналады (алып бар, алып қайт, кріп шық, оқып бар,
алып кет т.б.); Күрделі етістіктердің түрлері және олардың қысқаша
сипаттары төмендегідей:
...жәрдем ет, ән сал... деген күрделі етістіктер (есім мен көсемше етістік)
тек семантика жағынан ғана емес, күрделі етістің грамматикалануына, демек,
етістіктің барлық грамматикалық (морфологиялық, синтаксистік)
парадигмаларын жасауға және сол парадигмаларда қолдануға таяныш болады
(жәрдем етеді, жәрдем етті, жәрдем етсе игі еді, жәрдем еткісі келіп отыр,
жәрдем етіп келеді, жәрдем еткен адам т.б.). бұл үлгі бойынша жасалатын
етістіктің лексикалық мағынасына бірінші компонент (есім)негіз болса,
екінші компонент (көмекші етістік) сол есім сөзді етістікке айналдыратын
дәнекер есебінде қызмет етеді (жәрдем ет — жәрдемдес; ән сал — әндет),
бірақ көмекші етістік қызмет жағынан жұрнақққа ұқсас болғанымен, формасы
мен мағынасы жағынан ешуақытта да онымен (жұрнақпен) тең түсе алмайды.
Сөйтіп, күрделі етісітктің бұл формасы (үлгісі) сыртқы тұрпаты (құрамы)
жағынан да, ішкі мазмұны (семантикасы) жағынан да құранды бола келеді. Осы
себептен бұл үлгі жасалатын етісітктер күрделі құранды етістіктер деп
аталады (ағалық ет; үлгі қыл; қабыл ал; ғалым бол; айғай сал; дем ал; бас
и, жанжал шығар; бет қой; серуен сал; естен тан; бас қатыр; зар қақ; жақсы
көр; еңбек сіңір т.б.).
2. ...алып кел, ала кел, барып кел, бара кел, алып бар, ала бар, алып
кет, ала кет, келіп кет, келе кет, жинап ал, сұрап ал тәрізді жеке-жеке
тіркестерді алсақ, олардың әрбір компонентінде өзді-өзінше дербес
лексикалық мағына бар және әрқасысының осы мағылары бір-бірінен кем емес,
бір-бірімен парапар я тең түседі. Күрделі етістіктің бұл түріне тән әрбір
тіркестің лексикалық мағынасы құрамындағы екі компоненттің мағыналарынан
құралады. Мысалы, алып кел, алып бар, келіп кет деген күрделі (құрама)
етістіктерді талдап қарасақ, дәлме-дәл болмағанымен, шамамен айқындағанда,
біріншісі — ал да кел, екіншісі — ал да бар, үшіншісі — кел де кет деген
ұғымдарды білдіреді. Бірақ солай бола тұрса да, барып кел, келіп кет
етістіктерінің компоненттері, тарихи тұрғыдан қарағанда, әуел-баста
сөйлемнің жеке-жеке мүшесі болғандарымен, кейінгі замандарда
бөлшектенбейтін бір күрделі мүше болып қолданылу нәтижесінде, күрделі
етістік ретінде жұмсалатын болып қалыптасқан. Күрделі етістіктердің өзге
таптарынан ажырату үшін, сол тапты шартты түрде құрама күрделі етістік
немесе жай күрделі етістік деп атауға болады. Етістіктің еркін жай
тіркесінен жай күрделі етістікті ажыратуда қандай қиыншылық ұшыраса, жай
күрделі етістіктен саралама (аналитикалық) етістікті жарыратуда да сондай
қиыншылық кездеседі. Олай болатын себебі — бұлардың сыртқы формаларында
ешқандай дыбыстық я басқа айырмашылық болмайды (жоқ); өзара түрлес,
формалас келеді, өйткені олардың шығу төркіні, тегі, табиғаты бір;
айырмашылықтары ішкі мазмұнында ғана, ал мазмұндары компоненттердің ара
қатынастарына байланысты болады (апар, әпер, әкел, әкет, түрегел). Сол
сияқты айта сал, жаза түс, қарай көр... деген аналитикалық етістіктер екі
етістіктің (етістік пен етістіктің) тіркесінен құралған. Бұл үлгі бойынша
жасалатын аналитикалық етістіктің лексикалық мағынасына алғашқы етістік
негіз (жетекші) болады да, оған қосылатын көсемшенің (-а, -е, -й, -п, -ып,
-іп) мен соңғы көмекші етістік селбесіп (мысалы: -а сал; -а түс; -й көр)
алғашқы (жетекші) етісітктің мағынасын саралайтындай қосымша грамматикалық
семантика (мән) үстейді, демек, -й сал... тәрізді құрама формант
грамматикалық дәнекер есебінде жұмсалады. Жетекші етістікке жамалатын
грамматикалық семантиканы айт және айта сал, жаз және жаза түс, қара және
қарай көр деген жалаң және күрделі етістіктерді өзара салыстырғанда тез
аңғаруға болады. Сөйтіп, бұл үлгі бойынша жасалатын етістіктердің
құрамындағы көмекші компоненттері жетекші (негізгі) етістіктің лексикалық
мағынасын өзгерпейді, тек оған айқындай түсетіндей қосымша грамматикалық
семантика жамайды. Осы себептен етістіктің бұл түрі аналитикалық етістіктер
деп аталады. Сараламалы етістіктерді жасауға дәнекер болатын форманттар,
әсіресе көмекші етістіктер түрлі-түрлі болады.
3. ...бетке шіркеу түсіре көрме; бойын аулаққа сала береді; жұмған
аузын ашпай қойды; місе тұтса игі еді; жүрек жалғап алдық; жігері құм бола
жаздады... деген күрделі етістіктер — тұрақты тіркестер, яғни идиомаланған
тіркестер. Бұлар (іштей) грамматикалық жағынан бөлшектенбейтіндей болып,
лексика-семантикалық жағынан бір ғана негіз мағына білдіретіндей болып
орныққан бір бүтін тұлға (единица) есебінде қолданылатын тұрақты
етістіктер, күрделі етістіктер еркін жұмсала беретіндіктен, күрделі
етістіктердің жүйесі мен құрамы идиомаланған, лексикаланған күрделі тобы
деген атпен арнайы қаралады. Мысалы: опық жеді, таяқ жеді, құр қалды, бас
қойды, ауыз жаласты, арам тер болды, қырғи қабақ болды, бетке шіркеу салды,
жан алқымға алды, ауыз салды, көз салды, жек көрді т.б.
Бұл аталған құранды етістік, құрамы етістік және тұрақты етістік дер
аталатын етістіктермен қатар етістіктің аналитикалық етістіктер деп
аталатын түрі де бар. Аналитикалық етістіктердің күрделі етістіктерге
қарағанда, компоненттерінің араларындағы байланыстары мен қатынастары өте
күрделі болады. Ол күрделіліктің сыры төменде Аналитикалық етістіктер
дегенде айтылады.
§ 81. АНАЛИТИКАЛЫҚ ЕТІСТІКТЕР
Тілімізде екі (үш я төрт) зат есімнің ешбір дәнекерсіз бір-бірімен
тіркесуі үйреншікті құбылыс; бірақ екі етістік дәнекерсіз бір-бірімен
ешуақытта тікелей синтаксистік қатынасқа түспейді. Мысалы: айт та бар, әкел
де қой немесе айта бер, айтып бер, әкеле қой, әкеліп қой деп атуға
болғанымен, айт бар, әкел қой деп айту грамматикалық құбылысқа жат нәрсе,
сондықтан олайша дәнекерсіз айту ләзім емес. Ендеше, осы тіркестерде –та (-
де) шылауы, көсемшенің –а (-е), -ып, (-іп) жұранқтары тіркестердің құлаққа
жатық естілуіне де, мағынасының жеңіл түсілуіне де дәнекер болып тұр. Сол
сияқты ұйықтап қалған едім деген аналитикалық тіркесті етістіктік алсақ,
мұнда ұйықтап қалған деген алғашқы екі компонент тұтас тұлға (ұйықтап
қалған) амалдың өту сатысының бір мезетін ғана білдірсе, оған тіркескен
соңғы едім компоненті сол мезетті өткен шақта болған әрекет екенін баяндап
тұр. Сөйтіп, мұндағы грамматикалық дәнекерлер тек екі я үш етістік бір-
бірімен тіркестіруге дәнекер болмай, олардың мағыналары мен қызметтерін
ұштастыруға себеп болып тұр. Екінші сөзбен айтқанда, бұл дәнкерлеп
аналитикалық етістік құрамындағы компоненттерді мағына жағынан да, қызмет
жағынан да жіктеп, біреулерін негізгі я бастауыш етуге, білеулерін жәрдемші
я қостаушы етуге септігін тигізіп тұр. Мұндай аналитикалық тіркесте орын
жағынан бұрын тұрып, дәнекер форманы өзіне тіркеп (я ілістіріп) алатын
компонент қана алтикалық етістіктің негізгі мағынасына ие болады да,
жетекшілік істейді; жетекшіден кейін тұрып, оған үстеме мағына жамап,
грамматикалық формаларға түсіріп тұратын соңғы етістік дәйім көмекші болып
қызмет атқарады. Мысалы: ұйықтап кетті дегендегі жетекші етістік — ұйықтап
көмекші етістік — кетті болса, барған еді дегендегі барған — жетекші
етістік, еді — көмекші етістік болады.
Осы сияқты айта сал, жаза түс, қарай көр... деген аналитикалық
етістіктер екі етістіктің тіркесінен құралған. Бұл үлгі бойынша жасалатын
алатикалық етістіктің лексикалық мағынасына алғашқы етістік негіз (жетекші)
болады да, оған қосылатын көсемшенің жұрнағы (-а, -е, -й, -ып, -іп) мен
соңғы көмекші етістік селбесіп (мысалы: -а сал; -а түс; -й көр алғашқы
(жетекші) етісітк), мағынасын саралайтындай қосымша грамматикалық семантика
(мән) үстейді, демек, -й сал... тәрізді форма формант грамматикалық дәнекер
есебінде жұмсалады. Жетекші етістікке жамалатын грамматикалық семантиканы
айт және айта сал, жаз және жаза түс, қара және қарай көр деген жалаң және
күрделі етістіктерді етістіктерді өзара салыстырғанда тез аңғаруға болады.
Сөйтіп, бұл үлгі бойынша жасалатын етістіктердің құрамындағы көмекші
компоненттері жетекші (негізгі) етістіктің лексикалық мағынасын
өзгертпейді, тек оған айқындай түсетін қосымша грамматикалық семантика
жамайды. Осы есептен етістіктің бұл түрі аналитикалық етістіктің бір түрі
деп аталады. Аналитикалық етістіктерді жасауға дәнекер болатын
форманттардың, әсіресе көмекші етістіктердің түрлі-түрлі болуларына қарай
және аналитикалық құрамдағы компоненттердің сандары да (екі, үш, төрт, бес
т.т.), өздері де басқа-басқа болуларына қарай, олардың грамматикалық
қызметтері де, грамматикалық семантикалары да сала-сала болып, амалдың
жүзеге асу я өту сипаттарының әр қилы кезеңі, сатысы сияқты аса абстрактылы
құбылыстарды білдіреді. Мысалы: айтып жібер, айтып жібере қой; айтып жібере
жаздап қалды; айтып көр, айта көр, айтас сал, айта қой, айтып қой, айта
жүр, айта біл, айта түс т.б.
Аналитикалық тіркесте жетекші етістік пен көмекші етістікті
селбестіріп, екеуі бір тұлға (единица) етуге, әдетте, көсемше, есімше, рай
жұрнақтары және кейбір көмекші сөздер дәнекер болады. Егер тіркесте ондай
дәнекер болмаса, компоненттері бір-бірімен кіріге алмай ыдырар кетеді де,
аналитикалық етістік біртұтас тұлғалық (единицалық) мағынадан да,
функциядан да айрылып қалады.
Сонымен, аналитикалық етістік я аналитикалық тұлға (единица) болу үшін,
біріншіден негізгі етістік, екіншіден, оған қосылатывн дәнекер форма,
үшіншіден көмекші қызметін атқаруға тиісті тағы бір етістік қатысуы керек.
Егер, осы компоненттертүгел болмаса, аналитикалық етістік жасалмайды.
Ендеше, аналитикалық етістік кемі осындай үш компоненттің тіркесуі я
бірлесуі арқылы жасалады.
Аналитикалық етістік — етістіктің (сө табының) сыртқы құрылысы жағынан
да, мазмұны жағынан аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЕТІСТІКТІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Етістік — тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең
кең грамматикалық категория. Етістіктің күрделілігі мен қарамдылығы оның
аса өрісті лексика-семантикалық формаларымен, көсіліңкі синтаксистік
қызметімен тығыз байланысты.
Етістіктің лексика-грамматикалық сипатының мейлінше өрісті болатын
себебі — ол семантика тек субъектінің іс-әрекетін ғана емес, табиғат
ауқымында, қоғам өмірінде ұшырасатын, адамның абстракты ойы мен санасы
арқасында туатын неше алуан амал, әрекет, іс, қимыл, қозғалыс, жай, күй
сияқты процестерге қатысты ұғымдарды түгел қамтиды. Етістіктің осы бай
семантикасы, оның түр-түрі, қашан да болсын, мезгіл я шақ ұғымымен ұштас
болады.
Етістіктің лексика-грамматикалық формаларының бай болатын себебі — ол
формалар амал-әрекеттің болу мезгілін, жүзеге асу кезеңін және олардың өту
сипатын, яғни бағыты, қарқыны, тынуы тәрізді жайларды бағдарлатады, демек,
етістік формалары осы және олардан өзге әр түрлі құбылыстардың
көрсеткіштері есебінде қызмет етеді. Бұлардың үстіне, етістіктен етістік
тудыратын, есімнен етістік тудыратын семантикалық, аналитикалық тәсілдердің
жүйелерін, олардың нақтылы үлгі-нұсқаларын қоссақ, етісітік деп аталатын
сөз табы форма жағынан орасан бай категория екені ашыла түседі. Шынында да,
форма байлығы жағынан етістікке өзге бірде-бір сөз табы, солардың ішінде
формасы ең бай саналатын зат есімнің өзі бара-бара түсе алмайды.
Етістіктің лексика-семантикалық мағынасы мен формаларының байлығы оның
өзіне тән әрі алуан лексика-семантикалық, лексика-грамматикалық және
грамматикалық категорияларынан тіпті айқын көрінеді. Мысалы, етістіктің
өзіне лайық сөз тудыру жүйесі, ол жүйенің неше қилы формаларымен қатар,
өзіне ғана тән сөз түрлендіретін де формалары бар. Ал шақ, рай, етіс,
амалдың жүзеге асу (өту) сипаты сияқты жүйе-жүйе категориялар — етістіктің
семантика жағынан ең бай формалары, сондай-ақ, етістіктің өзге семантикалық
және морфологиялық формаларынан мазмұны да, тұрпат-түрлері де өзгеше
есімше, көсемше деп аталатын категорялары бар. Бұлар, бір жағынан,
етістікті басқа сөз таптарынан ерекшелендіретін формалар болса, екіншіден,
солармен ұштастыратын айрықша функциялары бар категориялар. Бұл аталған
формалармен жарыса өмір сүріп, тіркестегі өзге сөздердің мазмұнына өзінше
үлес қосып, қажетіне қарай, олардың формаларына да өзгеріс енгізіліп
отыратын болымдылық және болымсыздық, сабақтылық және салттық категориялары
да бар. Бұлар етістіктің нағыз категориялық сипаттарының белгілі
көрсеткіштері делініп есетелінеді.
Етістіктің осындай әр қилы категорияларының мағыналары да, синтаксистік
қызметтері де, әдетте, сол етістіктің өзге формаларымен және өзге сөз
таптарына тән сөздермен қарым-қатынасқа түскенде айқындала түседі. Өйткені
әр форманың мағынасы да, қызметі де көбінесе сөйлемде, белгілі сөз
тіркесінің ауқымында анық ашылады. Мысалы, етістіктің кейбір формаларының
тек қана баяндауыш болуы, кейбір формаларының сөйлемнің барлық мүшелері
есебінде қолданылуы сияқты грамматикалық құбылыстартек сөйлем ішінде, сөз
тіркесе ауқымында ғана анықталады. Сонымен бірге, етістіктің семантикасы
сол сөздің құрамы мен құрылысына астасып жатса, керісінше, қызметі оның
семантикасы мен формасына ұштасып отырады. Сол себептен етістік
формаларының сыр-сипаттарын бір-біріне байланыстырмай, алды-алдына талдау,
қашан да болсын, ағат болмақшы.
ЕТІСТІКТІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Етістіктің лексикалық құрамында қашан да болса, солардың әрқайсысының
өзіне тән лексикалық мағынасы болады. Солай бола тұра лексикалық мағыналары
қаншалықты басқа-басқа болғандарымен, сол етістіктің бәрі де, ең алдымен,
мазмұнындағы барлығына да ортақ сипат есебінде танылатын семантикалық
ерекшеліктеріне қарай бір сөз табына телінеді. Дегенмен де, лексика-
грамматикалық белгілері бірыңғай жеке сөз саналатын етістіктердің өздерін
іштей бір-біріне мағына жағынан жарқындықтарына, өзара функция жағынан
орайластықтарына қарай топ-топқа бөлуге болады. Мысалы, оларды осы тұрғыдан
алып, іштей: амал-әрекет етістіктері (босат, көтер, күрес, ки, сыз, өлше
т.б.), қимыл-қозғалыс етістіктері (ауна, аудар, домала, жыт, қаш, секір
т.б.), қалып-сапа етістіктері (жат, жантай, тұр, тос, күт, ұлғай т.б.),
ойлау-сөйлеу етістіктері (айт, сөйле, де, ескер, жатта т.б.), өсу-өну
етістіктері (балала, жапырақта, гүлде, өс, өн т.б.), бағыт-бағдар
етістіктері (бар, кел, кет, қайт, әпер, әкет т.б.), көңіл күй етістіктері
(жыла, қайғыр, өкін, күл, қуан т.б.), бейнелеу-еліктеу етістіктері
(жарқыра, күркіре, дүркіре, тарсылда, сыртылда, сырқыра т.б.), дыбыс-сес
етістіктері, көру-есту етістіктері; мінез-құлық етістіктері деген сияқты
әлденеше топқа бөліп, саралуға болады. Сонадай-ақ, сыртқы түр-тұрпат
ұқсастықтарына немесе мағына-мазмұны жақын, алшақ, қашықтықтарына қарай
олар омоним етістіктер, синоним етістіктер, антоним етістіктер деген
тәрізді топтарға да жіктеуге болады.
Етістіктер мағынасына қарай топтастыру мәселесі де, басқа сөз таптары
сияқты, белгілі бір мақсатқа я нысанаға орайлас құрылуы қажет. Өйткені
доғарыдағы топтаулар лексикалогия, лексикография, семасиология, стилистика,
тіл тарихы ғылымдары үшін қонымды болғандарымен, грамматиканың талап-
талғамы үшін, әрине сондайлықты ұғымды бола қоймайды. Ендеше, етістіктің
грамматикалық формалары мен қызметтерін дұрыс айқындау үшін, оларды
формалардың, туынды синтетикалық және аналитикалық формалардың семантикалық
құрылымдарына орай жіктеп, сыр ашу — олардың формалары мен мазмұндарының
арақатынастарын анықтауға тиімді де, қонымды да болмақ. Себебі —
грамматикалық семантика, қашан да болсын, сөздің құрылысы мен құрамына
байланысты болады. Сондықтан жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктер мен
кемі екі сөзден құралатын күрделі етістіктердің семантикалық құрылымы
жайында — оларға арналған тиісті тақырыптарда сөз болмақшы да, төменде тек
түбір етістіктердің семантикалық жүйесі жөнінде қысқаша түсінік берілмекші.
Өйткені, әдетте, есімдерге және басқа сөз таптарына қатысты (байырғы я
кірме болуы шарт емес) сөздерден жұрнақ арқылы туған жалаң етістіктер де,
кемі екі сөзден құралып жасалған күрделі етістіктер де барлығы тіліміздегі
ежелгі түбір етістіктердің семантикалық жүйесіне, морфологиялық формасына
және синтаксистік функциясына орай құралып, солардың негізгі заңдарына
лайық қалыптасып отырған. Онан қала берді, байырғы түбірлер, қашан да
болсын, өзге туынды етістіктерге, әсіресе мағыналық құрылымы мен
грамматикалық функциясы жағынан әрі ұйытқы, әрі өрнек есебінде қызмет
еткен. Ал сол байырғы түбір етістіктердің грамматикалық семантикасына,
соған сәкес қалыптасқан негізгі функциясына қарай төмендегідей үш салаға
бөлуге болады:
Бірінші сала. Бұларға өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын дәйім
толық сақтап отыратын, соған орай, дербес, грамматикалық қызметтерін
түгелімен атқарып отыратын түбір етістіктер жатады. Бұл етістіктер
өздерінің негізгі мағыналарын ұдайы сақтап отырады да, үнемі жетекшілік
қызметінде жұмсалады. Түбір етістіктердің негізгі көпшілігі осы топқа
жатады. Мысалы: аз, айт, ас, аш, бақ, ем, ек, ер, ес, жар, жаз, жақ, жел,
жең, жорт, и, илан, кеш, кір, күл, көн, қада, қала, қама, қыс т.б.
Екінші сала. Бұл топқа өздеріне тән негізгі лексикалық мағыналарын
толық сақтап, сөйлемде дербес мүше болумен қатар, басқа бір жетекші
(негізгі) етістікпен тіркескенде, лексикалық мағыналарын не жартылай, не
бүтіндей жоғалтып, оған (жетекші етісікке) қосымша грамматикалық мағына
ғана үстеп, жәрдемші ретінде де қызмет атқаратын түбір етістіктер жатады.
Бұл етістіктер, сөйтіп әрі негізгі, әрі жәрдемші (әрі жетекші, әрі көмекші)
етістіктер есебінде жұмсалады. Мұндай бірде жетекші, бірде көмекші болатын
етістіктердің саны тілімізде отыз шамалы. Оларға, мысалы, мына етістіктер
жатады: ал, бар, баста, бақ, бер, бол, бір, біл, де, ет, жат, жүр, жібер,
кел, кет, көр, қал, қара, қой, қыл, отыр, сал, таста, тұр, тұс, шық т.б.
Үшінші сала. Бұл топқа енетін етістіктер саны аз. Оларға өздеріне тән
әуелгі лексикалық мағыналарын я жартылай, я бүтіндей жоғалтатын, тек қана
грамматикалық мағына жамап, грамматикалық формаға лекер болып қызмет ететін
яғни біріңғай көсемше есебінде ғана жұмсалатын е, еді, екен, жазда
етістіктері ғана жатады.
ІІ. ЕТІСТІКТІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ ЖӘНЕ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ
Морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер жалаң етістіктер және күрделі
етістіктер деп аталатын екі асалаға бөлінеді. Осымен қатар етістіктің
аналитикалық етістіктер деп аталатын түрлері де бар.
а) Жалаң етістіктер
Жалаң етістіктерге түбір етістіктер және жұрнақ арқылы жасалған туынды
етістіктер жатады. Мысалы: ек, жек, оқы, жаз, кел, аяқта, баста, қолда,
арала, сабала, сүйреле, шапқыла, үймеле, кіріс, жуын, айтқыз т.т.
Жалаң етістіктер, сөйтіп құрылымына қарай, түбір етістіктер және туынды
етістіктер деген екі топқа жіктеледі.
Түбір етістіктер деп арнаулы мофологиялық бөлшектері жоқ, демек,
қазіргі кезде морфологиялық жағынан түбір және жұрнақ деп бөлшектеуге
болмайтындай етістік формалары аталады. Мысалы: аз, ал, айт, алда, арба,
ат, ас, аш, ақ, бар, бас, бат, бер, без, бол, байла, баста, бақырай, де,
ез, ер, ес, жет, жала, жыла, же, жел, жебе, жорт, жи, жар, жаз, жүз, жүгір,
илан, тасы, тара, тос, тол, тоқы, түс, үр, ұқ, шал, шай, шаш т.б.
Бірақ, өзге түбір сөздер сияқты, етістік түрі де тарихи дамып
отыратындықтан, олардың қатары да бірте-бірте толығып, көбейіп отырған, сол
есептен түбір етістіктердің ішінде бұрын ұзақ замандар бойы, туынды сөз
есебінде жұмсала-жұмсала келіп, бірте-бірте түбірі мен жұрнағын ажыратуға
болмайтындай болып кеткен сөздер бар. Мысалы, жоғарыдағы етістіктердің
ішінен: айт (ай+т), алда (ал+да), байла (бай+ла, бау+ла), бақырай
(бақ+ырай), жыла (йығ+ла), баста (бас+та) дегендерді, сондай-ақ, тоқта
(тоқ+та), тоқыра (тоқ+ыра), болыс (бол+ыс), сөйле (сөз+ле), тула (ту+ла,
шегін (шек+ін), шегер (шек+ер) т.т. тәрізді қазіргі шақта түбір саналып
жүрген етісітктерді алсақ, жақша ішінде көрсетілгендей, әуелі түбір сөздер
мен жұрнақтардан кейбіреулері деформаланбай-ақ, кейбілеулері деформаланып
бөлшектенбейтін түбірлерге айналып кеткен. Дәл, сол сияқты, әр алуан
өзгерістердің нәтижесінде бұрын бөлшектенетін, қазір бөлшектенбейтін омоним
етістіктер пайда болған. Мысалы: су жылы-ды және жылы су; бала тоң-ды және
тоң қатты дегендердегі сияқты әрі етістік әрі есім болып түбірлер ғана
емес, әрі етістіктің, әрі есімнің жұрнағы болатын қосымшалар да — осындай
даму заңдарына лайық қалыптасқан формалар. Ал түрегел (тұра кел), әкел
(алып кел), әпер (алып бер), әкет (алып кет), өйт (олай ет), сөйт (солай
ет) тәрізді бірігеден құралған түбір етістіктер де, әрине, жоғарыда
айтылған қағидалардың бір айғағы екені шексіз. Осыларға орай байырғы түбір
етістіктерді түпкі я негізгі түбір және көнеленген түбір деп шартты түрде
бөлуге де болады.
Сонымен, қазіргі тіліміздегі етістік түбіріне неше қилы формалар
(есімше, көсемше, рай, етіс, шақ т.б.) тудыратын қосымшалардың барлығы алып
тасталғанда, сақталатын яғни, әрі қарай тағы да бөлшектеуге болмайтын я
келмейтін түпкі бөлшек болады. Мысалы: бер-іл-ген; бер-іл-се, бер-гіз-дір-т-
іп-ті, бер-гі-іп-ті... деген формалардың бәрі де ортақ түпкі бөлшек бер
бөлшегі түбір саналады. Сол сияқты, сөйле-ді-м; сөйе-т-тім; сөйле-т-тір-
дім; сөйле-с-тір-ді-ң-дер; сөйле-ген... тәрізді формалардың түпкі түбірі —
сөйле сөзі болады. Бұл сөздің төркіні — сөй+ле екені аян бола тұрса да,
көнеленіп қалыптасқан сөйле түбірін сөй+ле деген бөлшектерге саралау
бөлшектерге қысынсыз, өйткені, қазіргі тілімізде сөй деген сөз атымен жоқ.
Ендеше, осы сияқтанған, әбден тұтасып бір тұлға болып қалыптасқан формалар
(мысалы: ұйықта — үйқы, болыс — бол т.т.) түбір сөз саналады және түбір сөз
ретінде қабылдануға тиіс.
Тілімізде осындай түбір етістіктер екінші шақ тапқа тікелей бұйру я
тікелей айту мағынасын (сен оқы; сен сөйле...) білдіріп, бұйрық (императив)
я тілек (оптатив) рай формасымен түрлес те, орайлас та болатындықтан,
грамматикада бұйрық тілек (императив — оптатив) райның жетекші түрінің
екінші жағының формасы саналады. Бірақ бұл түбір лұғат жеке-дара сөз
ретінде саналғанымен, сөйлеу тілінде басқа қызметте (функцияда)
жұмсалмайды, тек айт-айттап, жүр-жүрлеп, оқы-оқылап... деген тәрізді
қайталама түрде ғана (күшейту үшін) қолданылады. Осы ерекшелік түбірден
есім түбірлерін басқана етіп, ерекшелендіріп тұрады, өйткені тіліміздегі
есім түбірлері атау түрінде жеке-дара тұрып та қилы-қилы қызмет атақара
береді. (Етістіктің негізгі және оның грамматикалық сипаты деген
тақырыпты қараңыз).
§ 78. ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР
Туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жұрнақтар арқылы
жасалған етістіктер жатады. Туынды етістіктерді тиісті түбір және жұрнаққа
бөлшектеуге болады, бірақ ол туынды тұлға есебінде қолданыла береді.
Мысалы: ой+ла, той+ла, тер+ле, сүр+ле, ем+де, көз+де, тоқпақ+та, іс+те,
сын+а, мін+е, мол+ай, ес+ей.
Туынды етістіктердің семантикалық құрылымы. Жұрнақ арқылы жасалатын
(туатын) әрбір туынды етістіктің семантикасы, әдетте, оның құрамына енетін
түбір (туынды сөз) мен қосылатын жұрнақтың мағыналарынан құралады. Мысалы,
тұзда, үтікте, шегеле, емде, сына, міне деген сияқты туынды етістіктерді
алсақ, бұларға тұз, үтік, шеге, ем, сын, мін деген зат есімдердің түпкі
мағыналары негіз болған да, оларға қосылған — да (-те, -ла, -де), -а (-е)
жұрнақтары бұл зат есімдерді етістікке айналдырған. Мысалы: бүк-ірей, бүк-
ши, ұрт-та, көз-де, жол-ық, сау+ық, шұбар+т, оң+ал, оң+ғар, жаңа+р, таза+р,
тең+е, жылтыр+а, жоғары+ла, ілгері+ле дегендерде: бүк, ұрт, көз, жол (зат
есімдер), сау, шұбар, оң (сын есімдер) жоғары, ілгері (үстеулер) сөздері
тиісті жұрнақтар арқылы етістікке айналып тұр.
Жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктердің мағыналары, негізінен
алғанда, жоғарыда айтылғандай, құрамындағы екі компоненттің (түбір мен
жұрнақтың) мағыналарынан құралса да, ол екеуінің құрамы бір-бірімен
ажыралмайтындай болып бірігеді де, туынды форма бір бүтін тұлға (единица)
есебінде тұтасады. Осы есептен кейбір туынды етістіктер (туынды есімдер де)
бөлшектенбейтін болып, түбір сөз қалпына көшеді. Мысалы, мықта, алда,
бауызда, тула, мұзда, шөлде, тоқта, тоқыра, байызда, байла... тәрізді
туынды етістіктердің түбірлерінің (мық, ал, бұғаз, ту, мұз, шөл, тоқ,
байыз, бай) негізгі мағыналары әр қилы дәрежеде көмескіленіп,
кейбіреулерінде тіпті мүлде жоғалып, түбір етістік қалпына көшкен. Бірақ
тұзда, үтікте, шегеле... дегендерден, әрине, олай болмай, тек есімнің
етістікке айналған аңғарарлықтай (тұз сал; үтікпен бас я тегісте; шеге қақа
я шегемен бекіт) грамматикалық мағына ғана қабылданады. Ал, егер оларға
(туынды етістіктерге) негңз болған я болатын есім сөз әуелі өзі етістіктен
туған форма болса, ондан есім негізі мен туынды етістіктің қатысы бір-
біріне жақындай түседі. Мысалы, ұйықта етістігінің ең әуелгі төркіні ұйы
деген түбір етістік болған, ол түбірге –қы жұрнағы қосылып (ұйы+қы), туынды
зат есім (ұйқы) жасалған, осы ұйқы деген негізден жасалатын ұйықта деген
етістік ұйқы, ұйықта деген екі сөздің мағыналарынан да гөрі әрі төте, әрі
әлдеқайда абстракты мәнді (семантиканы) білдіреді.
Дегенмен, туынды етістіктің семантикалық құрылымна оған негіз болатын
есім сөздің мағынасы үлкен әсер етеді. Өйткені есім сөздің қызметі неғұрлым
саяз я шағын болса, етістіктің мағынасы да соғұрлым тайыз я тар болады
(бұрғы+ла, асфалть+та); керісінше, есім сөздің қызметі кең я өрісті болса,
етістік те соншалықты өрелі, көп мағына болады (қолда, көзде). Бірақ, осы
айтылғандай, сөздің тайыздығы мен кеңдігінің арысын я шегін белгілі бір
өлшеумен (атайық, см, мм, км немесе мг, г, кг, т.т.) немесе межемен
айқындау қиын, өйткені кейбір туынды етістіктерді алсақ, олардың есім
сөздің мағынасын тек етістікке айналғандығынан ғана аңғаруға болады
(ара+ла, бетон+да) да, кейбір туынды етістіктердегі есімнің мағынасы оның
негізгі қызметімен мейлінше бірігіп, миласып кететінінен (адам+да, у+ла,
шу+ла, қу+ра) көруге болады. Ал бір алауан туынды етістіктердің
мағыналарында зат пен әрекет (іс) жарысы жүріп екеуі көрініп отырады
(божы+ла, жұдырық+та, кілт+те, қамшы+ла, арқа+ла, тізе+ле). Ендігі бір
туынды етістіктердегі туыныды сөздер делексикаланып (бастапқы мағынасынан
айрылып), туынды етістік сөздің төркінінен (есімнен) біржолата қол үзіп
(метафора есебінде қолданылып) кетеді деуге болады. Мысалы: (аң) аула,
аңда, байла, баста, бауызда, көзде, қолда, мұзда, сақта, сөйле, шөлде,
шөлірке, таста, тула, тыңда секілді туынды етістіктердіңмағыналарын
бағдарласақ, я деформаланудың нәтижесінде (бұғанда, сөзде, бағла), я ұзақ
уақыттар бойы аса жиі қолдану нәтижесінде (мұзда, шөлде, шөлірке, сақта,
тула) я қызметтерінің кеңдігі, өрістілігі арқасында (бас+та, қол+да,
тас+та, тың+да) немесе басқа да солар сияқты себаптердің нәтижесінде
өздерінің негіздерінен алшақтап кеткені көрінеді. Мұны, аңысын аңдады, сөз
сөйледі, тың тыңдады той тойлады, ой ойлады дегендердегі толықтауыштар мен
баяндауыштардың арақатнастарынан да байқауға болады.
Жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктердің математикалық құрылымының
осы айтылғандай аса күрделі және түрлі-түрлі болу себебі — олардың бұрын я
соң жасалуына, сирек я жиі қолданылуына я түбір (есім) сөздің функциясының
шағын я өрістілігіне, жалғанатын жұрнақтардың елгезектігіне, семантикасына
және басқа да солар сияқты жағдайларда байланысты болса керек.
§ 79. ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Түбірлерден немесе негіздерден (туынды сөздерден) жұрнақ арқылы
жасалатын туынды сөздердің белгілі (бір жүйе бойынша қалыптасқан)
морфологиялық құрылымы болады. Әдетте, сол құрылымның бір компоненті — жаңа
форма жасауға негіз болатын дербес мағыналы сөз болса, екінші компоненті —
сол бірінші компонентті белгілі бір сөз табына айналдыратын жұрнақ болады.
Мысалы: тіс+те, арқан+да, сабын+да, ақ+та, екеу+ле, көлдең+де, ойбай+ла,
саба+ла, кел+тір, оқы+т... сияқты туынды етістіктің әрқайсысы екі-екі
компоненттен құралған. Бірақ осы мысалдардағы туынды етістіктердің
жұрнақтары біреу ғана (-ла, -ле...) да, осы жұрнақ жалғанып тұрған негіздер
— әлденешеу және олар басқа-басқа. Солардың ішінен тіс, арқан, сабын деген
негіздерді алсақ, олар — зат есімдер: ал, ақ — сын есім; екеу — сан есім;
ойбай — одағай, көлбең — бенелеуіш сөз, саба, кел, оқы дегендер —
етістіктер. Бұдан туынды етістіктер тіліміздегі негізгі сөз таптарының
қасысынан болса да жасала беретіні айқын көрінеді. Осыған орай, туынды
етістіктер, жасалатын негіздеріне қарай, есімдерден жасалған етістіктер
және етістіктерден жасалған етістіктер деген екі салаға бөлінеді және де,
алғашқылар есім негізді етістіктер соңғылар етістік негізді етістіктер деп
аталады.
§ 80. ЕСІМ НЕГІЗДІ ЕТІСТІКТЕР
Есім негізді етістіктерге етістіктерден өзге сөз таптарынан жасалатын
етістіктер жатады, олар арнаулы жұрнақтар арқылы көбінесе зат есімнен, сын
есімнен, үстеулерден, еліктеуіш сөздерден, әредік олдағайлардан жсалады.
Осы сөздердің етістік тудыратын жұрнақтардың ішінде, әрине, өнімділері де,
өнімсіздері де бар.
Есімдерден етістік тудыратын жұрнақтар мыналар:
1. –ла (-ле, -да, -де, -та, -те) жұрнағы. Бұл жұрнақ — етістікт
тудыратын жұрнақтардың ішінде функция жағынан ең өрісті, мағына жағынан да
аса оралымды және өте өнімді қосымша. Оның кейбір басты-басты сипаттары
төмендегідей:
1) Бұл жұрнақ арқылы дене мүшелері атауларынан көп етістік жасалады.
Мысалы: аяқта, ауызда, алақанда, байқайла (бәшейле), жұдырықта, иекте,
қолда, төбеле, көзде, уыста, тісте, тізеле, шекеле, өкпеле, өкшеле, ұртта,
езуле, құлақта, мойында, арқала, қабырғала, жанбаста, білекте, шынтақта,
иықта, қолтықта, желкеле, танаула т.т. Бірақ мүше атауларынан жасалатын
етістіктердің басым көпшілігі тікелей сол мүшелердің туа мағыналарынан гөрі
ацыспалы, жанама мағыналарын жиі білдіреді де, көбінесе омоним және көп
мағыналы етістіктер құрайды (баста, көзде, өкпеле, қолда, мойында, аяқта,
өкшеле, төбеле, арқала т.т.). Әрине, олардың ішінде өздерінің тұра
мағыналарын білдіретіндері бар (тісте, уыста, тізеле, жұдырықта...),
ондайда олар сол дене мүшелері арқылы істелетін амал-әрекеттерді білдіреді.
2) Бұл жұрнақ арқылы еңбек құралдары атауларынан және әрекетті жүзеге
асыруға дәнекер боларлық тұрмыс жабдықтары атауларынан көптеген етістіктер
жасалады. Мысалы: арала, балтала, арқанда, ауыздықта, жүгенде, тізгінде,
көгенде, ноқтала, шегеле, қазықта, үтікте, қасықта, ожаула, тырмала, ашала,
кесеуле, сабаула, құрықта т.б.
3) Іс-әрекетті жүзеге асыруға объект болатын зат, материал, бұйым
атауларынан да бұл жұрнақ арқылы қыруар етістіктер туған. Мысалы: жүнде,
қауызда, майла, тұзда, сабында, тақтайла, шыныла, қағазда, қаңылтырла,
алтында, күмісте, шифрла, бетонда, асфальтта т.т.
4) Мекеня орын атуларынан да, (мекенде, орында, өрле, тұрақта,
жоғарыла, төменде...) өлшеу атауларынан да, (орында, кезде, адымда, метрле,
тоннала...) айналадағы дыбыс атауларынан да, (мыңқылда, күңкілде, шыңылда,
шіңілде...) қозғалыс, көрініс бейнелерінің атауларында да, (жарқылда,
бұрқылда, іркілде, бұраңда, ирелеңде, кердеңде, майпаңда...) төл
атауларынан да (ботала, қозда, лақта, құлында, бузаула, балапанда) және
олардан өзге де көптеген әлементтік, қорғамдық, саяси, мәдени, тұрмыс,
салт, табиғат т.т. атаулардан (тәрбиеле, еркеле, жазала, арашала, қаумала,
үймеле...) бұл жұрнақ арқылы туынды етістіктер жасала береді.
5) Зат атауларынан басқа сын, белгі, бейне және олардан өзге атаулардан
да бұл жұрнақтық жәрдемімен көп етістіктер жасалады. Мысалы, сын есімдерден
(ақта, қарала, жақсыла, жаманда, жаңала, іріле, ұсақта, қызылда), сан
есімдер (онда, жүзде, екеуле, үшеуле), үстеулерден (төменде, кейінде,
ілгеріле), еліктеуін сөздерден (жымыңда, күлімде, сүйрелеңде), одағайлардан
(аһла, уһле, ойбайла, байбайла, құраула, аухаула) жасалатын туынды
етістіктер көп.
6) –ла (-ле...) жұрнағы арқылы негіздерінен де туынды етістіктер
жасалады. (Етістік негізді етістіктер деген тақырыпты қараңыз).
Е с к е р т у: -ла жұрнағы арқылы жасалатын туынды етістіктердің санын
анықтау өте қиын. Өйткені оны айқындау үшін, осы жұрнақты жалғауға болатын
түбір сөздер мен туынды сөздердің (негіздердің) болатынына санақ жүргізу
қажет болады. Ондай жұмыс, әрине, әзірше істелген емес.
–лан (-лен, -дан, -ден, -тан, -тен) жұрнағы — әуелгі –ла және –н
қосымшаларынан пайда болатын құранды қосымша. Осы себептен бұл жұрнақ алды-
алдына жұмсалып, жеке-жеке қосымша ретінде қызмет ететін сараланатын
бастапқы –ла жұрнағы (ой+ла, таза+ла) және өздік я ырықсыз етіс тұлғасын
жасайтын –н жұрнағы (ой+ла+н, таза+ла+н) тіркесімен түрлес те, азды-көпті
мағыналас та келеді. Бірақ бұл форма тек бөлшектенбейтін тұтас бір тұлға
қызметін атқаратындай жағдай ғана өз алдына бір күрделі жұрнақтар саналады.
Мысалы: ашу+лан, ар+лан, борыш+тан, ие+лен, күдік+тен, машық+тан, мал+дан,
рақат+тан, рух+тан, үй+лен т.т.
Бөлшектенбейтін –лан (-лен...) жұрнақтарының семантикалық құрылымы,
көбінесе, -ла жұрнағының салт етістікке тән мәні мен –н жұрнағының өздік
етістікке тән мәнінен құралады және бұл күрделі жұрнақ (-лан), әдетте,
адамның я істің құралын, объектісін немесе оның формасын, нәтижесін
білдіретін есім сөзге жалғанады да, дәйім абстракті мағынасы бар туынды
етістік жасайды. Мысалы: әдеттен, бұлттан, батырлан, жалқаулан, елгезектен,
көңілден, қулан, қырыстан, қайраттан, мейірлен, намыстан, сезіктен,
пайдалан, мазасыздан, қамсыздан, нәрсізден т.т.
3. –лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағы да әуелгі жалаң –ла (-
ле...) және жалаң –с қосымшаларынан бірігіп қалыптасқан. Бұл күрделі
формада жалаң –ла және жалаң –с қосымшаларының тіркесімен (сөй-ле-с; сыбыр-
ла+с) шығу төркіні бір болғандықтан, түрлес келеді. Сондықтан бұл
формалардың тек бір тұлға есебінде қызмет етіп бөлшектенбейтіндері ғана
құранды (күрделі) жұрнақ саналады. Мысалы: бір+лес, көмек+тес, бәс+тес т.б.
-лас жұрнағы –лан жұрнағына қарағанда, әлдеқайда өнімсіз және сол –лан
жұрнағы жалғанатын сөздерге жалғана да бермейді. Мысалы: достас, кезектес,
мұңдас, есептес, сырлас, пікірлес деп айтуға болғанымен, жоғарыдағы: ар,
ашу, әдет, бейнет, еңбек, елгезек, қу, борыш, күдік, намыс, рух, рақат,
жалқау... тәрізді сөздерге етістік тудыратын –лас (-лес...) жұрнағы
тіркеспейді.
-лас (-лес...) жұрнағы жалғанатын негізден біреумен сырласу, санасу,
бірігу, немесе біреуге есеп тигізу, ортақтасу әркетін білдіретін туынды
етістік жасайды (Мысалы: сен онымен ақылдасып ал; ол сенімен есептеседі
т.т.)
-лас жұрнағының таза туынды етістік жасау қабілетінен гөрі, әрі
етістік, әрі есім функциясында жұмсалатын формалар мен таза есім қызметін
атқаратын формалар жасау қабілеті күштірек. Мысалы: ақылдас, елдес,
сабақтас, іргелес... деген формалар әрі етістік (ақылдастым, елдеспек,
сабақтасады, іргелеседі), әрі есім (ақылдас дос; елдес адам; сабақтас
сөйлем; іргелес ауыл) есебінде жұмсалса, түрлес, қоралас... дегендер
көбінесе есім есебінде қолданылады.
4. –лат (лет, -дет, -дет) жұрнағы да — бастапқы –ла және –т
қосымшаларынан біріккен, өнімсіз, құранды форма. Мысалы: әндет, тездет,
дауылдат, борандат, селдет, түнделет т.б.
5. –а (-е) жұрнағы — көне қосымшаның бәрі. Әуел баста есім сөзді
етістікке айналдыратын өнімді қосымша болғанымен, бірте-бірте
самарқауланып, тек бұрынғы кезде жалғанған сөздерінің аясында ғана қалып
қойған. Мысалы: ат-а, ас-а, дем-е, жас-а, жи(ы)н-а, күй(і)с-е, от-а, ор(ы)н-
а, ой(ы)н-а, өрт-е, тіл-е, нық-а, тіс-е, сын-а, мін-е, үст-е, салдыр-а,
сылдыр-а, тең-е т.т. Осылардың ішінен ата, үсте, деме, тіле, нықа (нықта,
нығызда), түзе (түзу, түзік) дегендердің түпкі есім негіздерінің мағыналары
бірте-бірте көмекіленіп, кейбіреулерінікі тіпті ұмытылып, байырғы
етістіктердің сипатына көшіп бара жатқананы байқалады.
6. –ай (-ей, -й) жұрнағы да –а (-е) қосымшасы іспеттес. Бұл жұрнақ
арқылы жасалған ет-ей, күш-ей, мұң-ай, көр(і) к-ей, құт-ай, от-ай, тар-ай,
кең-ей, қара-й, қарт-ай, мол-ай, көб-ей, зор-ай... тәрізді етістіктермен
қатар, оның көне екендігіне айғақ боларлық ұл(ы)ғ-ай (ұлғай), үлк-ей,
(үлкей), сар(ы)ғ-ай (сарғай), ұз-ын, ұз-ақ, (ұзар) сияқты байырғыланып
кеткен етістіктер де бар.
7. –қар (-ғар, -кер, -гер) қосымшасы да — аса көне, өнімсізге айналған
жұрнақ. Бұған: бас-қар, ес-кер, аң-ғар, су-ғар (су-ар), ат-қар, тең-гер
сияқты етістіктер куә. Қазіргі тілімізде теңгер және тең-е (теңел, теңет,
теңгеріл, теңгерт, теңес...) тәрізді жарыста етістіктерді, сондай-ақ, а-
қыр, қа-қыр, жаз-ғыр, ыс-қыр, пыс-қыр, түш-кір, ке-кір... дегендердегі
түбірлерді алсақ, бұл қосымшаның көнелігін де, өнімсіздігін де айқындай
түседі.
8. –ар (-ер, -р) жұрнағы да — көне, мардымсыз қосымша. Оған: жаңа-р,
таза-р, қысқа-р, ескі-р, өзге-р, жас-ар, жақс-ар, жалт-ар, бұлт-ар, қалт-
ар... сияқты үйреншікті сөздермен бірге, қосымшаның көнелігіне айғақ
боларық: ұз-ар (ұз-ын, ұз-ақ), қыз-ар (қыз-ыл, қыз-ғылт), бақ-ыр (бақ-бақ,
етеді), шақ-ыр (шақ-шақ етеді) секілді сөздер де бар.
9. -ал (-ел, -ыл, -іл, -л) қосымшасы да жоғ-ал, оң-ал, су-ал, сұй-ыл,
ұя-л, тар-ыл, тір-іл, тең-ел тәрізді санамалы етістіктерде ғана ұшрасатын
көне қосымша.
10. –ық (-ік) жұрнағы — есімнен де, етістіктен де туынды етістік
жасайтын көне жұрнақ. Мсыалы: аш-ық, бір-ік, жол-ық, зар-ық, дән-ік, дем-
ік, кез-ік, көз-ік, мол-ық, тот-ық, қам-ық, құн-ық, өш-ік, ор(ы)-н-ық...
дегендер есім негіздерінен, көн-ік (көн-дік), тын-ық... дегендер — етістік
негіздерінен туған байырғы етістіктер.
11. –сы (-сі) және –ымсы (-імсі) жұрнақтары — көне болмағанымен әрі де
жиі қолданылатын, өнімді формалар. Мысалы: батырсы, босаңшы, ширақсы,
көлгірсі, қамқорсы, өгейсі, тосаңсы, үлкенсі... тәрізді есім негізді
етістіктермен қатар, сол негіздірдің тәуелденген түрлерінен: батырымсы,
үлкенімсі... сияқты етістіктер, сондай-ақ, -ған формалы есімшенің
тәуелдеулі, тәуелдеусіз түрлерінен: білгенсі, білгенімсі, оқығансы,
оқығанымсы... секілді туынды етістіктер қазіргі тілімізде аса жиі
қолданылады. Осы жұрнақ (-сы, -сі) дауысты дыбысқа бітейтін сөздерге
жалғанғанда, -сын (-сін) формасына көшетін сияқты (мысалы: әке-сін, апа-
сын, ата-сын, ана-сын т.т.), керісінше, сондай негіздерге тәуелденіп
қолданғанда, тек –сы (-сі) формасы жұмсалатын тәрізді (әкемсі, апамсы,
атамсы т.т.). Сөйтіп, бұл жұрнақ жалғанатын сөздерден бәлдену, дәсерлену,
тыраштану сияқты немесе әлдемедей бола қалу тәрізді реңк білдіретін
туынды етістіктер жасайды.
12. –сын (-сін) жұрнағы — әуелгі –с және –н формаларынан құралған
байырғы, өнімді қосымша. Бұл жұрнақ өзі жалғанған есімдерден, олардың
нақтылы мазмұнына қарай, бәлсіну (бұлдану), мақтану (қоқилану) менменсіну
(менсінбеу), өзін зор я жоғару тұту немесе өзін аулақ ұстау я сырт санау
тәрізді қылықтарды көрсетердіктей я сондай реңк білдірерліктей туынды
етістіктер жасайды. Мысалы: адамсың, адалсың, ақылдысың, баласың, батырсың,
білгішсің, жатсың, жамансың, кәрісің, көпсің, қауыптысың, монтанысың,
тысықсың, жазушысың, ғалымсың, ақынсың т.б.
Бұл жұрнақ (-сын) жоғарыдғы –сы (-сі) қосымшасымен байланысты. Оны
сыртқы формаларынан да, ішкі мазмұндарынан да байқауға болады (адамсып және
адамсынып, білгенсіп және білгенсініп).
13. –сыра (-сіре) жұрнағы — әуелгі –сы және –ра формалырынан құралған
байырғы қосымша. Бұл жұрнақ өзі жалғанған есімдерден солардың әрқасысының
мазмұны арқылы аталатын қадір-қасиетке зәрушілікті, мұқтаждықты
білдірерліктей немесе сондай қасиеттен тапшылық көретіндікті аңғартарлықтай
туынды етістіктер жасайды. Мысалы: ағайынсыра, әлсіре, жетімсіре, қансыра,
қымызсыра, айсыра т.б. Осы форма арқылы жыламсыра, күлімсіре деген
етістіктер де жасалған, бірақ олардың семантикалық реңктері басқаша.
14. –ыра (-іре) жұрнағы көбінесе еліктеуіш сөздерден олардың мазмұны
арқылы аталатын я берлетін негізгі сипаттары ұдайы білініп я көрініп
тұратындай туынды етістіктер жасайды. Мысалы: барқыра, бұрқыра, жарқыра,
дүркіре, зіркіре, күркіре, сарқыра, шұрқыра, шарқыра т.т
15. –ырай (-ірей) жұрнағы әуелгі — ыр және –ай (-ыр+ай) формаларынан
құралған көне қосымша. Бұл жұрнақ көбінесе сын есімдерге, бейнелеуіш
сөздерге жалғанып, олардан сыртқы, ішкі бейне, кескін, келбет, місіз
тәрізді көріністер мен құбылыстарды білдіретін туынды етісітктер жасайды.
Мысалы: кіші-рей, тік-ірей, тас-ырай, бақ-ырай, шақ-ырай, аж-ырай, бад-ырай
т.б.
16. Бұлардан өзге кейбіреулері тек өзге белігілі бір есімдерден,
кейбіреулері тек санаулы ғана есімдер мен етістіктерден туынды етістік
жасайтын әрі көне, әрі мардымсыз жұрнақтар бар. Оларға мыналар жатады: -ы,
-і, -шы, -ші (аунақ-шы дөңдек-ші, жан-шы, мал-шы, қақ-шы, көпір-ші т.б.);
-ан, -ен, -ын, -ін, -н (бас-ын, жир-ен, оя-н) (оя-т), үйре-н (үйре-т), жұба-
н (жұбат); -ырқа, -ірке (есірке, мүс-ірке, тас-ырқа, тос-ырқа т.б.);
-ырқан, -іркен (аз-ырқан, аш-ырқан, тұш-ырқан, шам-ырқан, шім-іркен т.б.);
-ына, -іне (ес-іне, қат-ына, пыс-ына т.б.); -қа, -ке, -ға, -ге (бүр-ке, иіс-
ке, қоз-ға), -ди, -тый, -ти (қаз-ди, дүр-ди, сұс-ти, таш-ти, төс-ти т.б.)
т.б.
ә) К ү р д е л і е т і с т і к т е р ж ә н е о л а р д ы ң ж ү й е
с і
Қазақ тілінде кемі екі я одан да аса компоненттерден құралып, сөйлеу
тілінде де, жазба тілде де бірдей қолданыла беретін етістік тіркестерімен
етістікті тіркестер тіпті көп. Мысалы: жәрдем ет; көмек көрсете көр;
телефон соға сал; жәрдем беретін бол; құлақ сала жүр; қол ұшын жалғап
жібере қой; ала келсе игі еді, кетіп бара жатыр екен; тарс ете түсті;
жығылайын деп тұр; лақтырып тастай салғысы келіп отыр екен; құлап кете
жаздап барып қалды т.б.
Құрамы мен құрылысы жағынан әр күрделі бола тұрса да, осындай есімді
тікестері мен етістік тікестердің бәрі де қазақ тіл білімінде бір категория
ретінде қаралып, күрделі етістік деген терминмен аталып жүр. Бірақ осы
күрделі етістіктердің мағыналарын ажыратуда, қызметтерін анықтауда, оларды
жүйелеп талдауда іс жүзінде қырау қиыншылықтар да ұшырап жүр. Ондай
қиыншылықтардың болуы даусыз, өйткені осы тіркестердің де ешінде мазмұндары
басқа-басқа, формалары да сала-сала, өз алдарына жеке-жеке категория
ретінде талдануға тиісті әлденеше топ түрдегі сөздер бар. Сыр-сипаттарын
тану үшін де, білу үшін де осыларды әуелі іштей саралап алған мақұл. Ал
оларды жіктеу үшін, ең алдымен күрделі етістіктің құрамындағы сөздерінің
мағыналырынң жай қосындысы емес, сол компоненттерден құралған күрделі
тұлғаның (единицаның) негізіне туып қалыптасқанжаң бір семантика болатыны
есте ұсталуы тиіс. Сонымен бірге, күрделі етістіктің әр түрінің
компоненттері өзінше басқа-басқа болуларына қарай, олрадың арақатынастары
да, мағыналары мен формалары да сара-сара болатыны ескерілуі қажет.
Бірақ күрделі етістіктерді ажырату, саралау мәселесінде қиындықтар да
жоқ емес. Ол қиындықтардың бір ұшығы етістіктің жай (еркін) тіркесімен
астас болса, екінші ұшығы күрделі етістіктердің өздерін іштей жіктеп, бір-
бірінен саралаумен байланысты. Мысалы, осы күнгі күрделі етістіктер әуелгі
жай (еркін) тіркестерден туып өрбігені анық. Солай бола тұрса да, бұл екі
категорияның саралауына тек компоненттерінің ішкі лексика-семантикалық,
лексика-грамматикалық мазмұндары, олардың арақатынастары ғана себеп
болмаса, сыртқы формаларында ерекшеленерліктей дәнекер тумаған, демек,
олардың формалары әуелгі қалыптарын өзгертпей сақтап қалған. Ал
компоненттердің арақатынастары жөнінде айтылатын негізгі қағидалар мыналар:
егер етістік тіркестің құрамындағы компоненттердің әрқайсысы өзді-өзіне тән
бастапқы лексикалық мағыналарын түгел сақтап тұрып, сөйлем ішінде алды-
алдына жеке сұрауға жауап беріп, дербес мүше бола алса, ондай етістік
тіркес еркін тіркес немесе жай синтаксистік тіркес саналады (үйге жүгіріп
кірдім — жүгіріп үйге кірдім; машинадан секіріп түстім — секіріп машинадан
түстім); егер тіркестегі компоненттер мағына жағынан бір-бірімен тең
түскенімен, бір-бірінен жекеленбей, біртұтас мағына (тұлға) құраса, — ондай
тіркес күрделі тіркес саналады (алып бар, алып қайт, кріп шық, оқып бар,
алып кет т.б.); Күрделі етістіктердің түрлері және олардың қысқаша
сипаттары төмендегідей:
...жәрдем ет, ән сал... деген күрделі етістіктер (есім мен көсемше етістік)
тек семантика жағынан ғана емес, күрделі етістің грамматикалануына, демек,
етістіктің барлық грамматикалық (морфологиялық, синтаксистік)
парадигмаларын жасауға және сол парадигмаларда қолдануға таяныш болады
(жәрдем етеді, жәрдем етті, жәрдем етсе игі еді, жәрдем еткісі келіп отыр,
жәрдем етіп келеді, жәрдем еткен адам т.б.). бұл үлгі бойынша жасалатын
етістіктің лексикалық мағынасына бірінші компонент (есім)негіз болса,
екінші компонент (көмекші етістік) сол есім сөзді етістікке айналдыратын
дәнекер есебінде қызмет етеді (жәрдем ет — жәрдемдес; ән сал — әндет),
бірақ көмекші етістік қызмет жағынан жұрнақққа ұқсас болғанымен, формасы
мен мағынасы жағынан ешуақытта да онымен (жұрнақпен) тең түсе алмайды.
Сөйтіп, күрделі етісітктің бұл формасы (үлгісі) сыртқы тұрпаты (құрамы)
жағынан да, ішкі мазмұны (семантикасы) жағынан да құранды бола келеді. Осы
себептен бұл үлгі жасалатын етісітктер күрделі құранды етістіктер деп
аталады (ағалық ет; үлгі қыл; қабыл ал; ғалым бол; айғай сал; дем ал; бас
и, жанжал шығар; бет қой; серуен сал; естен тан; бас қатыр; зар қақ; жақсы
көр; еңбек сіңір т.б.).
2. ...алып кел, ала кел, барып кел, бара кел, алып бар, ала бар, алып
кет, ала кет, келіп кет, келе кет, жинап ал, сұрап ал тәрізді жеке-жеке
тіркестерді алсақ, олардың әрбір компонентінде өзді-өзінше дербес
лексикалық мағына бар және әрқасысының осы мағылары бір-бірінен кем емес,
бір-бірімен парапар я тең түседі. Күрделі етістіктің бұл түріне тән әрбір
тіркестің лексикалық мағынасы құрамындағы екі компоненттің мағыналарынан
құралады. Мысалы, алып кел, алып бар, келіп кет деген күрделі (құрама)
етістіктерді талдап қарасақ, дәлме-дәл болмағанымен, шамамен айқындағанда,
біріншісі — ал да кел, екіншісі — ал да бар, үшіншісі — кел де кет деген
ұғымдарды білдіреді. Бірақ солай бола тұрса да, барып кел, келіп кет
етістіктерінің компоненттері, тарихи тұрғыдан қарағанда, әуел-баста
сөйлемнің жеке-жеке мүшесі болғандарымен, кейінгі замандарда
бөлшектенбейтін бір күрделі мүше болып қолданылу нәтижесінде, күрделі
етістік ретінде жұмсалатын болып қалыптасқан. Күрделі етістіктердің өзге
таптарынан ажырату үшін, сол тапты шартты түрде құрама күрделі етістік
немесе жай күрделі етістік деп атауға болады. Етістіктің еркін жай
тіркесінен жай күрделі етістікті ажыратуда қандай қиыншылық ұшыраса, жай
күрделі етістіктен саралама (аналитикалық) етістікті жарыратуда да сондай
қиыншылық кездеседі. Олай болатын себебі — бұлардың сыртқы формаларында
ешқандай дыбыстық я басқа айырмашылық болмайды (жоқ); өзара түрлес,
формалас келеді, өйткені олардың шығу төркіні, тегі, табиғаты бір;
айырмашылықтары ішкі мазмұнында ғана, ал мазмұндары компоненттердің ара
қатынастарына байланысты болады (апар, әпер, әкел, әкет, түрегел). Сол
сияқты айта сал, жаза түс, қарай көр... деген аналитикалық етістіктер екі
етістіктің (етістік пен етістіктің) тіркесінен құралған. Бұл үлгі бойынша
жасалатын аналитикалық етістіктің лексикалық мағынасына алғашқы етістік
негіз (жетекші) болады да, оған қосылатын көсемшенің (-а, -е, -й, -п, -ып,
-іп) мен соңғы көмекші етістік селбесіп (мысалы: -а сал; -а түс; -й көр)
алғашқы (жетекші) етісітктің мағынасын саралайтындай қосымша грамматикалық
семантика (мән) үстейді, демек, -й сал... тәрізді құрама формант
грамматикалық дәнекер есебінде жұмсалады. Жетекші етістікке жамалатын
грамматикалық семантиканы айт және айта сал, жаз және жаза түс, қара және
қарай көр деген жалаң және күрделі етістіктерді өзара салыстырғанда тез
аңғаруға болады. Сөйтіп, бұл үлгі бойынша жасалатын етістіктердің
құрамындағы көмекші компоненттері жетекші (негізгі) етістіктің лексикалық
мағынасын өзгерпейді, тек оған айқындай түсетіндей қосымша грамматикалық
семантика жамайды. Осы себептен етістіктің бұл түрі аналитикалық етістіктер
деп аталады. Сараламалы етістіктерді жасауға дәнекер болатын форманттар,
әсіресе көмекші етістіктер түрлі-түрлі болады.
3. ...бетке шіркеу түсіре көрме; бойын аулаққа сала береді; жұмған
аузын ашпай қойды; місе тұтса игі еді; жүрек жалғап алдық; жігері құм бола
жаздады... деген күрделі етістіктер — тұрақты тіркестер, яғни идиомаланған
тіркестер. Бұлар (іштей) грамматикалық жағынан бөлшектенбейтіндей болып,
лексика-семантикалық жағынан бір ғана негіз мағына білдіретіндей болып
орныққан бір бүтін тұлға (единица) есебінде қолданылатын тұрақты
етістіктер, күрделі етістіктер еркін жұмсала беретіндіктен, күрделі
етістіктердің жүйесі мен құрамы идиомаланған, лексикаланған күрделі тобы
деген атпен арнайы қаралады. Мысалы: опық жеді, таяқ жеді, құр қалды, бас
қойды, ауыз жаласты, арам тер болды, қырғи қабақ болды, бетке шіркеу салды,
жан алқымға алды, ауыз салды, көз салды, жек көрді т.б.
Бұл аталған құранды етістік, құрамы етістік және тұрақты етістік дер
аталатын етістіктермен қатар етістіктің аналитикалық етістіктер деп
аталатын түрі де бар. Аналитикалық етістіктердің күрделі етістіктерге
қарағанда, компоненттерінің араларындағы байланыстары мен қатынастары өте
күрделі болады. Ол күрделіліктің сыры төменде Аналитикалық етістіктер
дегенде айтылады.
§ 81. АНАЛИТИКАЛЫҚ ЕТІСТІКТЕР
Тілімізде екі (үш я төрт) зат есімнің ешбір дәнекерсіз бір-бірімен
тіркесуі үйреншікті құбылыс; бірақ екі етістік дәнекерсіз бір-бірімен
ешуақытта тікелей синтаксистік қатынасқа түспейді. Мысалы: айт та бар, әкел
де қой немесе айта бер, айтып бер, әкеле қой, әкеліп қой деп атуға
болғанымен, айт бар, әкел қой деп айту грамматикалық құбылысқа жат нәрсе,
сондықтан олайша дәнекерсіз айту ләзім емес. Ендеше, осы тіркестерде –та (-
де) шылауы, көсемшенің –а (-е), -ып, (-іп) жұранқтары тіркестердің құлаққа
жатық естілуіне де, мағынасының жеңіл түсілуіне де дәнекер болып тұр. Сол
сияқты ұйықтап қалған едім деген аналитикалық тіркесті етістіктік алсақ,
мұнда ұйықтап қалған деген алғашқы екі компонент тұтас тұлға (ұйықтап
қалған) амалдың өту сатысының бір мезетін ғана білдірсе, оған тіркескен
соңғы едім компоненті сол мезетті өткен шақта болған әрекет екенін баяндап
тұр. Сөйтіп, мұндағы грамматикалық дәнекерлер тек екі я үш етістік бір-
бірімен тіркестіруге дәнекер болмай, олардың мағыналары мен қызметтерін
ұштастыруға себеп болып тұр. Екінші сөзбен айтқанда, бұл дәнкерлеп
аналитикалық етістік құрамындағы компоненттерді мағына жағынан да, қызмет
жағынан да жіктеп, біреулерін негізгі я бастауыш етуге, білеулерін жәрдемші
я қостаушы етуге септігін тигізіп тұр. Мұндай аналитикалық тіркесте орын
жағынан бұрын тұрып, дәнекер форманы өзіне тіркеп (я ілістіріп) алатын
компонент қана алтикалық етістіктің негізгі мағынасына ие болады да,
жетекшілік істейді; жетекшіден кейін тұрып, оған үстеме мағына жамап,
грамматикалық формаларға түсіріп тұратын соңғы етістік дәйім көмекші болып
қызмет атқарады. Мысалы: ұйықтап кетті дегендегі жетекші етістік — ұйықтап
көмекші етістік — кетті болса, барған еді дегендегі барған — жетекші
етістік, еді — көмекші етістік болады.
Осы сияқты айта сал, жаза түс, қарай көр... деген аналитикалық
етістіктер екі етістіктің тіркесінен құралған. Бұл үлгі бойынша жасалатын
алатикалық етістіктің лексикалық мағынасына алғашқы етістік негіз (жетекші)
болады да, оған қосылатын көсемшенің жұрнағы (-а, -е, -й, -ып, -іп) мен
соңғы көмекші етістік селбесіп (мысалы: -а сал; -а түс; -й көр алғашқы
(жетекші) етісітк), мағынасын саралайтындай қосымша грамматикалық семантика
(мән) үстейді, демек, -й сал... тәрізді форма формант грамматикалық дәнекер
есебінде жұмсалады. Жетекші етістікке жамалатын грамматикалық семантиканы
айт және айта сал, жаз және жаза түс, қара және қарай көр деген жалаң және
күрделі етістіктерді етістіктерді өзара салыстырғанда тез аңғаруға болады.
Сөйтіп, бұл үлгі бойынша жасалатын етістіктердің құрамындағы көмекші
компоненттері жетекші (негізгі) етістіктің лексикалық мағынасын
өзгертпейді, тек оған айқындай түсетін қосымша грамматикалық семантика
жамайды. Осы есептен етістіктің бұл түрі аналитикалық етістіктің бір түрі
деп аталады. Аналитикалық етістіктерді жасауға дәнекер болатын
форманттардың, әсіресе көмекші етістіктердің түрлі-түрлі болуларына қарай
және аналитикалық құрамдағы компоненттердің сандары да (екі, үш, төрт, бес
т.т.), өздері де басқа-басқа болуларына қарай, олардың грамматикалық
қызметтері де, грамматикалық семантикалары да сала-сала болып, амалдың
жүзеге асу я өту сипаттарының әр қилы кезеңі, сатысы сияқты аса абстрактылы
құбылыстарды білдіреді. Мысалы: айтып жібер, айтып жібере қой; айтып жібере
жаздап қалды; айтып көр, айта көр, айтас сал, айта қой, айтып қой, айта
жүр, айта біл, айта түс т.б.
Аналитикалық тіркесте жетекші етістік пен көмекші етістікті
селбестіріп, екеуі бір тұлға (единица) етуге, әдетте, көсемше, есімше, рай
жұрнақтары және кейбір көмекші сөздер дәнекер болады. Егер тіркесте ондай
дәнекер болмаса, компоненттері бір-бірімен кіріге алмай ыдырар кетеді де,
аналитикалық етістік біртұтас тұлғалық (единицалық) мағынадан да,
функциядан да айрылып қалады.
Сонымен, аналитикалық етістік я аналитикалық тұлға (единица) болу үшін,
біріншіден негізгі етістік, екіншіден, оған қосылатывн дәнекер форма,
үшіншіден көмекші қызметін атқаруға тиісті тағы бір етістік қатысуы керек.
Егер, осы компоненттертүгел болмаса, аналитикалық етістік жасалмайды.
Ендеше, аналитикалық етістік кемі осындай үш компоненттің тіркесуі я
бірлесуі арқылы жасалады.
Аналитикалық етістік — етістіктің (сө табының) сыртқы құрылысы жағынан
да, мазмұны жағынан аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz