Қазақстанда бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекциялық ауруларына жалпы сипаттама
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
Ветеринария факультеті
Бөтеке Қымбат Қайратқызы
Бұзаулардағы ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6B09101 - Ветеринариялық медицина білім беру бағдарламасы
Алматы 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
Ветеринария факультеті
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бұзаулардағы ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
Беттер саны ____
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны ___
Орындаған: Бөтеке Қымбат Қайратқызы
2021 ж. "__" мамырында қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, профессор ___________________ А.Р. Сансызбай
Жетекші, профессоры ____________________ А.С. Ибажанова
Норма бақылау, қау. профессор______________________А.С. Ибажанова
У Лукоморья ветеринариялық клиникасының
бас малдәрігері __________________ А. Майкотов
Алматы 2021
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ комерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
6B09101 - Ветеринариялық медицина білім беру бағдарламасы
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Бөтеке Қымбат Қайратқызы
Жұмыс (жоба) тақырыбы Бұзаулардағы ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
Университет бойынша 2020 жыл ___ қараша № ___-К бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі: 2021 жыл __ маусым
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
Малдар өлекселерінің зақымдалған мүшелері, толық сойып зерттеу хаттамасы, дайындалған гистологиялық препараттар, түсірілген түрлі-түсті макро және микро суреттер
Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтар (көкейтестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар тізімі)
кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеулер: зерттеу материалдары мен тәсілдері, зерттеулер нәтижелері, ұсыныстар, әдебиеттер тізімі. Көрсетілген тарауларда ішектік инфекциялық аурулар кезінде зақымдалған ішкі мүшелердің патологиялық морфологиясының сипаттамасы берілген
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер_________________________ _______
1. Покровский В.И., Пак С.Г., Брико Н.И., Данилкин Б.К. Инфекционные болезни: Контрольные тестовые задания для самоподготовки. - М.: Медицина, 2003.
2. Ющук Н.Д., Венгеров Ю.Я. Лекции по инфекционным болезням. - М.: Медицина, 2007.
3. Инфекционные болезни: национальное руководство Под ред. Н.Д. Ющука, Ю.Я. Венгерова. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2010. - 1056 с.
4. Инфекционные и паразитарные болезни развивающихся стран: учебник под ред. Н. Б. Чебышева. - М.: ГЭОТАР-Медиа, 2008. 5. Типовые тестовые задания и ситуационные задачи по проблеме Актуальные вопросы ВИЧ-инфекции : учеб. пособие. - М. : ФГОУ ВУНМЦ Росздрава, 200
Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
Ибажанова А.С.
Желтоқсан, 2020
Негізгі бөлім
Ибажанова А.С.
Қаңтар, 2021
Тұжырым
Ибажанова А.С.
Ақпан, 2021
Зерттеу нәтижелері
Ибажанова А.С.
Наурыз, 2021
Кафедра меңгерушісі, профессор ________________ А.Р. Сансызбай
Жұмыс (жоба) жетекшісі,
қауымдастырылған профессор _______________ А.С. Ибажанова
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент _______________Қ.Қ. Бөтеке
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Әдебиетке шолу
Қараша, 2020
Орындалды
2
Зерттеу материалдары
Желтоқсан, 2020
Орындалды
3
Өзіндік зерттеулерді толықтыру
Қаңтар, 2021
Орындалды
4
Қорытынды
Наурыз, 2021
Орындалды
5
Практикалық ұсыныстар
Наурыз, 2021
Орындалды
Кафедра меңгерушісі,профессор ________________ А.Р. Сансызбай
Жұмыс (жоба) жетекшісі,
қауымдастырылған профессор _______________ А.С. Ибажанова
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________Қ.Қ. Бөтеке
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СЛІТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9
1
КІРІСПЕ
10
1.1
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
10
1.2
Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
11
2
ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
2.1
Қазақстанда бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекциялық ауруларына жалпы сипаттама
12
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
18
3.1
Зерттеу материалдары мен тәсілдері
18
3.2
Зерттеу нәтижелері
20
3.2.1
Кербұлақ ауданы бойынша шаруашылықтарда ірі қара мал арасында бактериялық аурулар патологиясының нозологиялық профилі
20
3.2.2
Алматы облысы Кербұлақ ауданы бойынша бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекцияларының таралу динамикасы
21
3.2.3
Алматы облысы Кербұлақ ауданы бұзаулардың ішектік инфекциялары кезіндегі эпизоотиялық процесінің дамуының экологиялық, экономикалық және климаттық алғы шарттары
22
3.2.4
Ауданда жиі тіркелген ішек инфекцияларының салыстырмалы клиникалық белгілері
24
3.2.5
Жиі тіркелген ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
27
4
ЗЕРТТЕУІМІЗДЕ ТІРКЕЛГЕН БҰЗАУЛАР АРАСЫНДАҒЫ ІШЕК ИНФЕКЦИЯЛЫҚ АУРУЛАРЫН АЛДЫН - АЛУ ЖӘНЕ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
40
5
ҚОРЫТЫНДЫ
48
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
49
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалынған.
ТШ 6-09-3637-87
Лабораториялық мақсатта қолданылатын парафин
ТШ ОСЧ 25-6
Дистилденген су
ТШ 46-22-549-08
ТЭС - 1 термостаты
МРТШ 64-1-281-64
Парафин кесінділерін алуға арналған микротом МПС-2
ТШ 64-1-1582-72
ГС 80 У 42 маркалы термостат
МСТ 381-69
Термометр
МСТ 387-69
Хлороформ
МСТ 2290-76
Пихта бальзамы
МСТ 3118-79
Тұз қышқылы, ч.д.а., тығыздығы 1,19 гсм[3]
МСТ 5962-67
Этил спирті 96 %-ті ректификацияланған
МСТ 6672-59
18х18 мм көлемді жабынды шыны
МСТ 6672-76
24х24 мм көлемді жабынды шыны
МСТ 8284-78
МБИ маркалы микроскоп
МСТ 9284-75
Микропрепараттарға арналған заттық шыны
МСТ 9949
Ксилол, ч.д.а.
МСТ 12026-66
Сүзгіш қағаз
МСТ 21239
Медициналық қайшылар
МСТ 21241
Медициналық пинцеттер
ОСТ 25336
Шыны стакандар, көлемі 40х20х85 мм, сиымдылығы 36 см3 немесе өлшем стакандары СВ 3412 типті
МСТ 25336-82Е
Лабораториялық шыны ыдыстар
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста мынандай терминдер мен анықтамалар қолданылды:
АТРОФИЯ - мүше, ткан (ұлпа), көлемінің кішірейіп, қызметінің әлсіреуі не мүлдем тоқтауы
АБОМАЗИТ - ұлтабардың кілегейлі қабығының қабынуы
ГИПЕРЕМИЯ - белгілі бір мүшеде не тканде қанның шамадан тыс молаюы
ГЕМОРРАГИЯЛЫҚ ҚАБЫНУ - экссудат құрамында қанның қызыл түйіршіктерінің мол болуымен сипатталатын қабыну процесі
ДЕСКВАМАЦИЯ - эпителий торшаларының табандық жарғақтан сыдырылып түсуі
ДИСТРОФИЯ - торшалар мен ткандер құрылымының зат алмасу процесінің бұзылуына байланысты өзгеруі
КАТАР - құрамына сарысу, кілегей мен іргесінен сөгіліп түскен эпителий торшалары кіретін экссудат
ҚАБЫНУ - белгілі бір әсерден болған құрылымдық бүлінуге қарсы туындаған кешенді, жергілікті қантамырлық-мезенхималық реакция
ҚАНТАЛАУ - қанның тамырлардан шығып, тканде жиналуы
ЛИМФАДЕНИТ - лимфалық түйіндердің қабынуы
НЕКРОБИОЗ - белгілі бір торшада, тканде туындаған қайтымды ауыр дистрофиялық өзгерістер
НЕКРОЗ немесе өліеттену - белгілі бір торшада, ұлпаның не мүшенің белгілі бір бөлігінде тіршілік әрекетінің мүлдем тоқтауы
ӨЛЕКСЕ - тіршілігі мүлдем тоқтап, өлімге ұшыраған организм
ПАТОЛОГИЯ - сырқат денеде пайда болатын алуан түрлі өзгерістер туралы ұғымдар жиынтығы
ПАТОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСС - сырқат денеде пайда болатын алуан түрлі өзгерістер
ПАТОМОРФОЛОГИЯ - ауруға шалдыққан жануарлар мен адамдар организмінде туындайтын құрылымдық өзгерістерді зерттейтін ғылым
ПАТОЛОГИЯЛЫҚ-АНАТОМИЯЛЫҚ СОЙЫП-ЗЕРТТЕУ - өлген немесе өлтірілген жануарларды сойып, мүшелер мен ткандердегі жай көзге ілігерлік өзгерістерді және өлім себебін анықтау үшін жүргізілетін жан-жақты зерттеу
ПЕРИВАСКУЛЯРЛЫ ДОМБЫҒУ - қантамырлар айналасында домбығу сұйығының жиналуы.
ПЕРИЦЕЛЛЮЛЯРЛЫҚ ДОМБЫҒУ - торшалар айналасында домбығу сұйығының жиналуы.
ПРОЛИФЕРАЦИЯ - қабыну ошағында торшалардың бөлініп көбеюінің басым болуы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл диипломдық жұмыста төмендегідей белгілеулер мен қысқартулар қолданылды:
МПС
oo парафин кесінділерін алуға арналған микротом
МС
oo жылжымалы микротом
МБИ
oo биологиялық зерттеу микроскопы
ТЭС
oo құрғақ ауалы электрлік термостат
ШИҚ
oo Шифф-йод қышқылы
мл
oo Миллилитр
см
oo Сантиметр
мм
oo Миллиметр
мкм
oo Микрометр
нм
oo Нанометр
мг
oo Миллиграмм
г
oo Грамм
мин
oo Минут
сағ
oo Сағат
РНҚ
oo рибонуклеин қышқылы
ДНҚ
oo дезоксирибонуклеин қышқылы
1 КІРІСПЕ
1.1 Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Елімізде, соңғы 10-15 жылдықтардағы экономикалық және жалпы саяси өзгерістердің әсерінен Агроөнеркәсіптік кешен үнемі экономикалық және экологиялық қысымға ұшырайды. Осы процестердің әсерінен мал шаруашылығы өзінің беделін жоғалтты, бұл елдің азық-түлік нарығының қалыптасуы мен толтырылуына айтарлықтай әсер етті, Қазақстан өзінің азық-түлік қауіпсіздігін жоғалтудың алдында тұрды [1]. Тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде ауыл шаруашылығын реформалау нәтижесінде мал шаруашылығы саласында бұрын болған шаруашылық жүргізу жүйесін түбегейлі өзгерткен маңызды өзгерістер болғандығы белгілі. Біріншіден, Республикамыздың шаруашылықтарындағы мал саны күрт азайды. Соңғы 13 жылдың көлемінде, 2007 жылы ірі қара мал басы 2020 жылмен салыстырғанда 63,7% - ға төмендеді. Осының аясында еліміздің азық-түлік нарығын жолға қою туралы мәселе өзекті болып келеді. Сүт және ет (сиыр еті) өндірісінің ұлғаюы мал шаруашылығын дамытпауы мүмкін емес. Мал шаруашылығын дамытудың маңызды шарты дені сау төлдерді сақтау және өсіру болып табылады. Ірі қара басын көбейтпей тұрып сүт және ет (сиыр еті) өндірісін қолға алу, керісінше шығындық есепке соқтыруы әбден мүмкін [1,2].
Елімізде ветеринариялық ғылым мен тәжірибе жұқпалы аурулармен күресудің емдік құралдары мен әдістерін жан-жақты қарастырғанымен, олар еліміздің экономикасына әлі де көп деңгейде шығын келтіруде. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, мал шаруашылығындағы жұқпалы аурулардың басым бөлігін жас төлдердің асқазан-ішек аурулары алады. Жыл сайын бұзаулар орта есеппен 70-100% көрсеткішпен ауруға шалдығады. Жас бұзаулардың ауырып сауығуы орын алса да, ересек шақта олардың өнімділік әлеуеті 20-25% - ға төмендейді. Өз кезегінде сондай жұқпалы аурулардың ішінде колибактериоз жиі кездеседі. Оған ірі қара малдың барлық жұқпалы ауруларының 20-25% тиесілі. Ауруды емдеудегі, алдын-алудағы әсерінің аз болуы, колибактериоздың эпизоотологиялық зерттеулердің толық ескерілмеуі болып саналады [3].
Соңғы жылдардың зерттеулері бойынша ауру бұзауларда эшерихиялардың сероварианттарының көптігі (О-антигеннің 165 аса варианттары, Н-антигеннің - 55 және К-антигеннің 90 варианттары бар), олардың энтеротоксиндер өндіруге қабілеттілігі және түрлі бактерияға қарсы препараттарға төзімділігі микроорганизмнің сыртқы ортамен жануарлар популяциясында ұзақ уақыт айналымда болуын қамтамасыз ететіндігі анықталған.
Төлдер арасында колибактериоздың тұтануы және оның таралуы ауру қоздырушысының және төлдердің бейім болуына ғана емес, сонымен қатар себепші факторлардың жиынтығына да байланысты (әртүрлі жастағы төлдер тобын бір қорада ұстау, гиподинамия және т.б. [4,5].
Соңғы жылдары мал шаруашылығы нысандарындағы және агробиоценоздағы экологиялық жүйенің бұзылуы инфекциялық аурулар соның ішінде жиі ішек инфекциялары эпизоотологиясында маңызды ролге ие.
Аталған аурулар кезінде байқалатын клиникалық белгілердің басқа аурулардың белгілеріне ұқсас болуынан және ауруға шалдыққан малдардың жылдам өлімі салдарынан малдарға тірі кезінде диагноз қою қиындық тудыруда.
Сондықтан да, аурудың этиологиясын, клиникалық белгілерін және патоморфологиялық өзгерістерін бір жүйе етіп қарастыру бұл диагностикалық құндылығы жоғары және өзекті мәселе болып саналады [5,6].
1.2 Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
Дипломдық жұмыс 2018 - 2020 жылдары Алматы облысы Кербұлақ ауданында және ауданға қарасты шаруашылықтарда, Қазақ Ұлттық аграрлық зерттеу университетінің ветеринария факультетінде орындалды. Негізінен қолданылған материалдар жалпы ішектік инфекциялық ауруларға шалдыққан малдар, лажысыздан және табиғи жағдайда өлген мал өлекселерінің ішкі мүшелері және биоматериалдар қолданылды.
Зерттеуіміздің негізгі мақсаты: Алматы облысы Кербұлақ ауданындағы бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
Аталған мақсатқа жету үшін, мына міндеттерді атқардық:
1. Жалпы Кербұлақ ауданы бойынша шаруашылықтарда ірі қара мал арасында бактериялық аурулар патологиясының нозологиялық профилін анықтау;
2. Алматы облысы, Кербұлақ ауданы бойынша бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекцияларының таралу динамикасы;
3. Бұзаулар арасында ішектік инфекциялар кезіндегі эпизоотиялық процесінің дамуының экологиялық, экономикалық және климаттық алғы- шарттары;
4. Ауданда бұзаулар арасында жиі тіркелген ішек инфекциялардың салыстырмалы клиникалық белгілері;
5. Алынған ішкі мүшелердің салыстырмалы пато-гистологиялық өзгерістері.
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Қазақстанда бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекциялық ауруларына жалпы сипаттама
Қазіргі заманғы ветеринарлық медицинаның маңызды бағыттарының бірі - жас ауылшаруашылық жануарларының ауруларын ерте диагностикалаудың құралдары мен әдістерін әзірлеу және ас қорыту жүйесінің ауруларынан сенімді қорғаныс құру, олардың арасында диареямен бірге жаңа туған бұзауларда асқазан-ішек патологиялары жиі тіркеледі [1,5].
Бұл проблема жаңа туған жануарлардың әлсіз қарсылыққа ие болуына немесе жұқпалы аурулардың көптеген қоздырғыштарына мүлдем ие болмауына байланысты өзекті болып қала береді. Бұл олардың қандағы иммуноглобулиндерсіз туылуына байланысты-микробқа қарсы ерекшеліктің кең спектрі бар негізгі қорғаныш ақуыздары [5,6,7].
Өсіп келе жатқан кезеңдегі бұзаулардың асқазан-ішек аурулары тек бактериялар, вирустар ғана емес, сонымен қатар инфекциялық емес факторлар (тамақтану мен ұстаудың бұзылуы, әртүрлі токсикоздар мен уланулар, стресс факторлары және т.б.), олар организмнің жалпы қарсыласуының төмендеуі және жануарларда иммун тапшылығы жағдайларының дамуы аясында шартты патогендік микрофлораның патогендік әсеріне ықпал етеді [2,3,8].
Жас жануарлардың диареясының нақты алдын-алу олардың полиэтиленизмі мен көп факторлығына байланысты әрдайым тиімді бола бермейді.
Бұзау ауруларын емдеуде ең кең таралған бактерияға қарсы препараттарды қолдану болды. Алайда, жақында жануарлардан оқшауланған жұқпалы аурулардың көптеген қоздырғыштарының антибиотикке төзімділігі дәлелденді. Бұл белгінің болуы микроорганизмдердің әртүрлі қасиеттерін реттейтін гендердің белгілі бір аймақтарының көрінісімен байланысты [1,5,9].
Біздің елде ішек жолдары инфекцияларының бірнеше түрі кездесетін болғандықтан, өте жиі кездесетіндеріне тоқталуды жөн санадық.
Колибактериоз (Colibacteriosis), эшерихиоз, колиэнтерит, колисепсис - септицемия, токсемия және энтеритпен көрінетін, жас төлдердің асқазан ішек жолдарын зақымдай отырып, жіті түрде өтетін инфекциялық ауруы.
Ауру кең таралған. Асқазан-ішек жолы қызметінің клиникалық бұзылулары бар аурулардың арасында колибактериоз, энтеротоксигенді Е. coli бөлу жиілігі бойынша Канадада бұзаулардың 11-29% - ында, АҚШ - та - 13-50,8 %, Голландияда - 6, Францияда - 58, Англияда - 4, Австарлияда - 6 және Израильде бұзаулардың 6-47% - ында кездеседі [9,10].
Бұзаулардың колибактериозы кезіндегі экономикалық шығындар жас жануарлардың өлімінен болатын шығыннан, ауырып жазылған жануарлардың орташа тәуліктік салмағының төмендеуінен, ауру жануарларды емдеу жөніндегі іс-шараларды жүргізуге жұмсалатын шығындардан құралады. Жас жануарлардың ауырып сауығуы салдарынан ересек жаста олардың өнімділік әлеуеті 20-25% - ға төмендейді[9,10,11].
Қазақстанда колибактериоз да кең таралған. Асқазан-ішек аурулары мал шаруашылығы фермаларының 80% - на ауырлықтың қандай да бір дәрежесінде тіркеледі. Ветеринария департаментінің деректері бойынша 2000 жылы тек 5193,6 мың бұзау жұқпалы емес аурулармен ауырып, 78,6% - ды құрады. Ірі қара малдың жалпы санынан бұзаулардың үлесіне 98,2% келеді, оның ішінде бұзаулардың асқазан-ішек ауруларынан өлуі 53,6% құрады.
Ресми статистика бойынша бұзаудың асқазан-ішек аурулары көп жағдайда (96,4-99%) инфекциялық емес патологияға жатады. Алайда, бірқатар авторлар асқазан-ішек жолдарының жұқпалы аурулары тіркелгенге қарағанда әлдеқайда жиі кездеседі деп санайды. Мұны ас қорыту жүйесінің жұқпалы емес және жұқпалы ауруларының көріну динамикасының ұқсастығы және авторлардың жеке зерттеулері көрсетеді. Осы деректерді негізге ала отырып, іс жүзінде колибактериоздың да, диарея синдромы бар бұзаулардың басқа да жұқпалы ауруларының үлесі ірі қара малдың жалпы патологиясында едәуір көп болатынына сенімді болуға болады [9,10,11].
Заманауи көзқарастарға байланысты, колибактериоздың этиологиясының шығуына әсер етуші фактор ретінде екі топқа бөлінеді: ішек таяқшаларының патогенді топтарының әсері және жас бұзаулардағы иммундық көрсеткіштерінің әр түрлі себептерге байланысты төмен болуы.
Жас төлдердегі ақ түсті іш-тастаудың жұқпалы сипатын анықтаған Обих 1865 жылы Янсен (1891-1893 жж.) жылдары ішек таяқшасының осы аурудың шығуындағы рөлің анықтады. Колибактериоздың қоздырушысын ең алғаш Эшерих (1885 ж.) бөліп алып, сипаттағандықтан құрметіне микроб Escherichia coli деп аталынды. Ауруды зерттеуге үлкен еңбек еткен ғалымдар қатарына С.Н. Вышелесский, P.A. Цион, А.Г. Малявин, М.А. Сидоров және т.б ғалымдар жатады. Арнайы қан сарысуын Н.А.Михин (1930 ж.) тапты. А.М.Ахмедов (1958 ж.) және Я.Е.Коляков (1960 ж.) жас төлдердің патологиясында, ішек таяқшаларының жеке серологиялық типтерінің рөлін анықтады [11,12,13].
Бактериялар жай, қарапайым және синтетикалық тығыз және сұйық ортада жақсы өседі, өсудің оңтайлы температурасы 37°C құрайды. Тығыз қоректік орталарда Е. coli орташа дөңес колонияларды құрайды, дымқыл, жылтыр, мөлдір және мөлдір емес, тегіс жиегі бар дөңгелек (S - форма, тегіс) немесе анағұрлым тегіс, сәл толқынды жиегі бар құрғақ (R - форма, кедір - бұдыр). Сұйық қоректік орталарда Е. coli диффузды немесе тұнба немесе пробирка қабырғаларының бетіне сақина тәрізді қабат түзіледі. Селективті - дифференцияльді ортада эндолактоң штамы E.coli қою қызыл түсті колониялар түзеді [13,14].
E. Escherichia coli шартты түрде патогендік микроорганизмдер тобына жатады, яғни бұзаулардағы иммундық жағдайдың эшерихиозды инфекцияның пайда болуы мен дамуында маңызы зор.
Жаңа туған бұзаудың өмірінің алғашқы сатыларында аш ішектің шырышты қабатында шырыш болмайды, ретикулоэндотелиальды жүйе жасушаларының сіңіру функциясы жоғарылап, асқазан сөлінің бактерицидтік рөлі жеткіліксіз. Жергілікті кедергілердің жеңіл өткізгіштігі бактериялар мен олардың токсиндерінің паренхималық органдарға енуіне жағдай жасайды. Мұның бәрі, әрине, оларда колибактериоздың және диарея белгілері бар басқа аурулардың пайда болуына ықпал етеді, әсіресе азықтандыру мен ұстаудың ветеринариялық - санитариялық және зоотехникалық ережелері сақталмаған жағдайда. Сонымен қатар, егер буаз сиырларды азықтандыру нормалары сақталмаса, олардың рационында дәрумендер, минералдар мен ақуыз жетіспесе, гипотрофиялық, бейімделу процестері бұзылады, әсіресе асқазан-ішек жолдары процесінде, асқазан-ішек жолдарында. Оның шырышты қабығында мукополисахаридті қосылыстардың деполимеризациясы байқалады, бұл оның өткізгіштігінің бұзылуына, гидролитикалық ферменттердің белсенділігінің төмендеуіне, содан кейін энтероциттердің ультра құрылымдық ұйымдастырылуына зиян келтіреді. Жас төлді инфекциялық аурудан сақтау шараларын оның өмірінің алғашқы кезеңдерінде қолға алу керек, себебі жас төлде оның тіршілігінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін иммунитеттің қорғаушы факторлары, уыз, және антиденелер болады. Бұдан басқа, туылған төлдің иммунотапшылық деңгейінің жоғары болуы кейбір биогеохимиялық жеке аймақтарды минералдық заттардың көрсеткішінің төмен болу және аналық мал жатырының инвазиялық көрсеткішінің жоғары болуымен де байланыстырады [13,14,15].
Жаңа туылған бұзауларда жоғары иммундық төзімділікті қамтамасыз ету үшін, әрине, уыздың уақтылы берілуі маңызды. Сиырлардың ұрықжолдасы сарысуы бар антиденелерге төзбейді, ал жаңа туған төлдерде иммундық қорғаудың өзіндік механизмдері іс жүзінде жоқ, сондықтан енесінің уызымен алынған иммуноглобулиндер бұзауларда тиісті иммундық қарсы тұруды қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады. Олардың ішектеріндегі антиденелер мен иммунокомпетентті жасушалардың тиімді сіңірілуі туғаннан кейін 24 сағаттан аспайды, алғашқы 5-6 сағатта неғұрлым айқын көрінеді. Сондықтан жоғары иммунологиялық төзімділік жасау үшін бұзаудың туғаннан кейін 2 сағат ішінде кемінде 50 гл иммуноглобулині бар кемінде 2 литр уыз алуы қажет [16,17,18,19].
Жаңа туылған бұзаулардың колибактериозға және басқа ауруларға төзімділігін қалыптастыруда алғашқы сүттің уызы өте маңызды, өйткені келесі күндері ондағы қоректік заттар мен қорғаныс мөлшері тез төмендейді. Уыздағы концентрация оның сапасының негізгі өлшемі болып табылады. Жоғары сапалы уыз құрамында 50 мгмл ^ және одан жоғары, орташа - 21-50 және төмен - 21 мгмл-ден аз.
Бұдан өзге уызды уақтылы ішпеуден және ондағы иммуноглобулиндердің жеткіліксіз концентрациясынан басқа, ішек инфекцияларының, оның ішінде колибактериоздың дамуындағы маңызды факторлар жаңа туған бұзауларды тамақтандыру технологиясының әртүрлі бұзылуы, атап айтқанда оларды артық тамақтандыру болуы мүмкін. Ішетін сүттің шамадан тыс мөлшері бұзаудың ішегіндегі секреторлық процестерді тежейді және қышқылдықты төмендетеді, бұл оның ішек бөліктеріне қоныс аударатын E. coli химиясында көбеюіне ықпал етеді,
Жоғарыда айтылғандардан басқа, бұзаулардың иммундық төзімділігінің төмендетудегі қолайсыз жағдайларға, ең алдымен үй-жайлардағы жоғары ылғалдылық пен зиянды газдардың концентрациясы, температураның күрт ауытқуының әсері жоғары [19,20].
Салмонеллез - бұл ас қорыту жүйесінің инфекциялық ауруы, Сальмонелла типіндегі бактериялардың инфекциясы нәтижесінде пайда болады, ауыр уыттану және дегидратация жүреді, кейде ішек, немесе септицемиясы бар. Саломонеллез бойынша ең қауіпті болып термикалық түрде өңделмеген жұмыртқалар табылады, сүт және ет өнімдері. Салмонеллез асқазан-ішек немесе жалпылама нұсқада пайда болуы мүмкін, клиникалық көріністерінсіз бактериалды болуы мүмкін.
Сальмонеллез - бұл ас қорыту жүйесінің инфекциялық ауруы, сальмонелла типіндегі бактериялардың инфекциясы нәтижесінде пайда болады, ауыр уыттану және дегидратация жүреді, кейде ішек, немесе септицемиясы бар [21,22,23].
Salmonella - грамның теріс түрі, жылжымалы, қосымша анаэробты, шөгінді микроорганизмдер. Қоршаған ортаға салыстырмалы түрде төзімді. 5 айға дейін суда өмір сүре алады, топырақта бір жарым жылға дейін, ет бойынша алты айға дейін, құстардың қаңылтырларында бір немесе одан да көп жылға дейін. Сүтте шамамен 20 күн сақталады, ай, ай және ай - майда. Сарымсақ сальмонеллалары бір жылға дейін тірі қалуы мүмкін, Жұмыртқа ұнтағы 3-9 ай, жұмыртқа қабығындағы 17-24 күн [24,25].
Мал шаруашылығы сальмонеллездің резервуары мен көзі болып табылады. Жануарларда ауру клиникалық көріністермен қатар пайда болуы мүмкін. Салауатты жануарлар сальмонеллезбен ауырмайды, бұл иммунитетті әлсіреген жануарларға бейім. Сальмонелла мұндай жануарлардың қанына кіреді және ағзалар мен тіндерді ластайды [26].
Клиникалық көрінісіне және қоздырушусының таралу дәрежесіне қарай инфекциялық процесс асқазан-ішек жолына бөлінеді. Асқазан-ішек нысаны орналасу бойынша өзгереді: гастрит, гастроэнтериялық және гастроэнтероколитикалық.
Жалпыланған сальмонеллез екі жолмен кездеседі: Ісік тәрізді және септикалық. Бактериялар өткір болуы мүмкін, созылмалы және өтпелі [27,28,29].
Анаэробты энтеротоксемия (лат. - Enterotoxaemia bovum) - геморрагиялық энтеритпен, жалпы токсемиямен және жоғары өліммен сипатталатын өткір уытты - инфекциялық ауру [30,31].
Ірі қара малдың энтеротоксемиясы - энтеротоксемиялық сарғаю - Австралияда алғаш рет сипатталған (Роуз, Эдгар, 1936). Содан кейін бұл ауру Франция мен АҚШ-та анықталды. Ауру мезгіл - мезгіл көптеген елдерде кездеседі, жас жануарлардың өлімінен мал шаруашылығына зиян келтіреді Аурудың қоздырғышы-C. perfringens B, C, D, сирек А типтері [32,33].
Жаңа туылған бұзаулар ең сезімтал. Аурудың пайда болуы ұстау және тамақтандыру жағдайларының бұзылуына ықпал етеді. А типінен туындаған бұзаулардағы энтеротоксемия сырттан инфекция әкелмей пайда болуы мүмкін. С және D түрлері әдетте үлкен бұзауларда аурудың себебі болып табылады [34,35].
Аурудың пайда болуы азықтанудың кенеттен өзгеруіне, артық тамақтануға және жануарларды ұстаудың зоогигиеналық жағдайларын сақтамауға байланысты макроорганизм мен микроорганизмдер арасындағы қатынастардың бұзылуына ықпал етеді [35,36].
Ауру көбінесе ерте көктемде шөптердің өсуінің басында тіркеледі. Инфекция қоздырғышының көзі - топырақты, қоқысты, күтім заттарын ластайтын ауру жануарлар мен бациллалар. Инфекция алиментарлы жолмен жүреді. Ауру кездейсоқ жүреді, алдымен аурудың оқшауланған жағдайлары пайда болады, содан кейін ауру малдың саны артады [37,38,39].
Ірі қара мал төлінің анаэробты энтеротоксемиясының патогенезі толық зерттелмеген. Ауру қоздырғыштың уытты штаммы ағзаға енгенде немесе эндогендік инфекция ретінде дамиды. Асқазан-ішек жолына түсетін патоген аш және тоқ ішектің шырышты қабығына әсер ететін токсиндерді көбейтеді және шығарады, қабынуды, жараларды, некротикалық өзгерістерді тудырады, ас қорыту жүйесінің секреторлық және моторлы функцияларын бұзады. Токсиндер қанға еніп, тамырлы эндотелийге, шырышты және серозды қабықтарға, ішкі ағзаларға әсер етеді, көптеген қан кетулерді тудырады, бүйректің, бауырдың және басқа органдардың паренхимасын бұзады [40,41,42].
Бұзаулардың инфекциялық диареясы - ішектің бұзылуы көптеген аурулардың жиі кездесетін симптомы болып табылады. Бұл аурулардың көпшілігі тіпті жұқпалы емес. Диарея көптеген жұқпалы аурулармен бірге жүретіндіктен, ірі қара малдың вирустық диареясы симптом емес, жеке ауру екендігі таңқаларлық көрінуі мүмкін.
Инфекциялық диарея кезінде ішектің, ауыз қуысының, тілдің және тіпті назолабиалды айнаның шырышты қабаттары қабынып, жарылады. Конъюнктивит, ринит және ақсақтық дамиды. Қызба пайда болады [43,44].
Бұзауларда осы инфекциялық аурудың қоздырғышы пексавирус тұқымдасына жатады. Бір кездері вирустың бұл түріне қан соратын жәндіктер мен кенелер шыдай алады деп сенген, бірақ кейінірек бұзаулардың вирустық диареясы бұл жолмен берілмейтінін анықтады.
Бұзауларда жұқпалы диареяны тудыратын вирустардың 2 генотипі бар, бірақ олар вируленттілікте ерекшеленбейді. Бұрын bvdv-1 генотипі бар вирустар BVDV-2-ге қарағанда аурудың жеңіл түрлерін тудырады деп есептелген. Кейінгі зерттеулер мұны растамады. Жалғыз айырмашылық: әлемде екінші типтегі вирустар аз кездеседі [45,46].
Диарея вирусы сыртқы ортадағы төмен температураға өте төзімді. - 20 °C және одан төмен температурада ол жылдар бойы сақталуы мүмкін. Патанотомиялық материалда - 15 °C кезінде 6 айға дейін сақталады [47].
Вирустық диарея бірнеше жолмен беріледі: ауру сиырдың сау жануармен тікелей байланысы; кейде жатыр ішінде де жұғады; жасанды ұрықтандыру кезінде де жыныстық жолмен беру; қан соратын жәндіктер; мұрын қыстырғыштарын, инелерді немесе тік ішек қолғаптарын қайта қолданған кезде [48,49].
Аурудың жасырын ағымына байланысты көптеген бұзаулар қазірдің өзінде жұқтырған текшені өсіре алады. Ұқсас жағдай аурудың жедел түрі ерте буаздық пайда болған жағдайда болады. Құрсақта жұқтырған бұзаудың денесі вирусты таниды және онымен күреспейді. Мұндай жануар өмір бойы вирусты көп мөлшерде шығарады, бірақ сонымен бірге аурудың белгілерін көрсетпейді. Бұл ерекшелік бұзаулардың вирустық диареясының басқа аурулардың арасында сәтті болуына ықпал етеді. Вирус қан арқылы да беріледі. Бұл бәріне таныс зарарсыздандырылмаған құралдар, шприцтердің қайта пайдалануға болатын инелері пайдалану кезінде жұғады [50,51].
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу материалдары мен тәсілдері
Дипломдық жұмыс бойынша зерттеу 2018-2020 жылдар аралығында Қазақ Ұлттық аграрлық зерттеу университетінің Биологиялық қауіпсіздік кафедрасында және Алматы облысы Кербұлақ ауданына қарасты ірі қара мал шаруашылығында жүргізілді.
Жұмыста Методическим указаниям по эпизоотологическому исследованию сәйкес эпизоотологиялық зерттеулердің барлық заманауи әдістемелерін қамтитын кешенді эпизоотологиялық тәсіл қолданылды.
Кербұлақ ауданы шаруашылығында бұзаулар арасындағы ішектік инфекцияларды анықтау үшін, ең бірінші эпизоотиялық жағдайын зерттедік. Аурулардың себептерін, клиникалық көрінісін және оның фермалардағы көріністерін талдадық, бұзауды ұстау жағдайларын зерттедік, бұрын жүргізілген емдеу нәтижелерін, сондай-ақ аймақтағы эпизоотиялық жағдайды ескеріп, өлген бұзаулар мүшелерінен патматериалдар алдық.
Жануарларды клиникалық тексеру жалпы қабылданған схема бойынша жүргізілді. Алғашқы тексеру кезінде дене температурасын өлшеу жүргізілді, аурудың мерзімі анықталды, ағынның ауырлығы анықталды. Диагноз эпизоотологиялық, клиникалық, патоморфологиялық және зертханалық зерттеулер негізінде қойылды.
Патоморфологиялық диагностикалау жалпы талаптарға сәйкес жүргізілді.
Колибактериозбен ауыратын бұзауларды емдеу бойынша тәжірибелер жүргізілді. Ветеринарлық тәжірибеде қолдануға рұқсат етілген препараттарды қолдандық: энроксил 10% (Enroxil 10%), гентамицин сульфаты 4%, бимокмил ЛА (Bimoxyl LA), бифидум СХЖ, бифитрилак, Ветом 1.1, Асид Лак (Кемин Еуропа, Бельгия).Зерттеу әдістемесіне сәйкес бірнеше схемалар әзірленді.
Пато-гистологиялық зерттеулер үшін материалдар Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің биологиялық қауіпсіздік кафедрасының Паразитке қарсы биотехнология зертханасында зерттелді. Бұзауларды толық ашылуын жасамас бұрын сыртқы табиғи көріністерін толық зерттедік. Сондай-ақ, гистологиялық зерттеулерден бұрын талдау үшін асқорыту жолдарынан жағынды алынады, оның негізгі мақсаты организмде бөгде патологияның болуын анықтау болып табылады.
Зерттеулерде таңдалған материалдан макро- және микропрепараттар, гистологиялық препараттарды дайындаумен қатар классикалық патологоанатомиялық әдістер қолданылды.
Органдар мен ұлпалар гистологиялық зерттеу микроскопиялық өзгерістерді анықтау үшін, сондай-ақ жемді қолдану кезінде ішкі ағзалардың қатынасын зерттеу үшін жүргізілді. Материалды өткізу және құю Г.А. Меркуловтың басшылығымен патоморфологияда жалпы қабылданған әдістермен жүргізілді. Гистологиялық зерттеуге арналған материал бейтарап формалиннің 10% ерітіндісінде бекітілген. Осыдан кейін қалыңдығы 5 және 6 мкм сериялық парафинді бөлімдер дайындалды. Ультра жіңішке кесектер HEOTION ERM 3100 жартылай автоматты микротомасында және МС-2 микротомасында жасалды (Сурет - 1).
Сурет - 1. Парафин блоктары және HEOTION ERM 3100 микротомы
Целлоидинді, парафинді және мұздатылған кесектерді дайындадық. Бөлімдер Leica №S4040№000000358 кесектерін бояуға арналған процессорға арналған гематоксилин - эозиннің жалпы қабылданған және кейбір арнайы гистологиялық әдістерімен боялған (Сурет - 2).
Сурет - 2. Боялған гистопрепараттар және бояу аппараты Leica №S4040№000000358
Гистологиялық микропрепараттар әртүрлі үлкейту кезінде MBI - 6 бинокулярлық микроскоптың көмегімен зерттелді. Барлығы 90 - блок, оның ішінде гистологиялық зерттеулерге арналған 40 блок дайындалды.
3.2 Зерттеу нәтижелері
3.2.1 Кербұлақ ауданы бойынша шаруашылықтарда ірі қара мал арасында бактериялық аурулар патологиясының нозологиялық профилі
Зерттеуіміздегі Кербұлақ ауданы Алматы облысының оңтүстік аумағында орналасқан эпизоотикалық жағдайы күрделі аймақ.
Зерттеуімізде анықтағандай ауданның шаруашылықтарында жыл сайын 70-тен 100-ге дейін бұзаулар асқазан-ішек жолдары ауруларымен ауырады екен. Мысалы, 2018-2020 жылдары тіркелген есеп бойынша бұзаулардың ішек-қарын аурулары салдарынан олардың өлімі 52,4% құраса, ал ішек инфекциясынан 33,4% өлгені анықталған.
Қолда бар, жинаған деректерге сүйенсек, 2018-2020 жж. аралығында Кербұлақ ауданы бойынша ірі қара малдар арасында инфекциялық аурулар (бактериялық аурулар) деңгейін ретроспективті талдау жүргізгенімізде, салыстырмалы аспектісінде және динамикасы бойынша үлесі мына сипатта болды. Яғни, біз ең көп кездескен инфекциялық ауруларды алып отырмыз, нәтижесінде келесі нозологиялық бірліктер анықталды (Сызба - 1).
Сызба - 1. 2018-2020 жж. аралығында Кербұлақ ауданы бойынша ірі қара малдар арасында инфекциялық аурулар (бактериялық аурулар) деңгейін ретроспективті талдау
Сызбада көрсетілгендей, колибактериоз туберкулезден кейін екінші орында тұр (23,8%), сальмонеллез (22,9%), пастереллез (15,2%), эмкар (3,50%) және инфекциялық энтеротоксемия (1,01%) тіркелген.
3.2.2 Алматы облысы Кербұлақ ауданы бойынша жиі кездесетін ішек инфекцияларының таралу динамикасы
Зерттеуіміздің келесі міндеттерінің бірі - ауданда соңғы 5 жылда жиі тіркеліп жүрген ішек инфекциялық аурулары болғандықтан, зерттей келе мынадай деректерге қол жеткіздік.
2018-2020 жылдар аралығындағы деректерді қорытындылай келе, Кербұлақ ауданы бойынша бұзаулар арасында ішек инфекциялық аурулары ішінде, ең жиі тіркелгендер: колибактериоз, сальмонеллез, инфекциялық диареясы, анаэробты энтеротоксемия аурулары басқаларына қарағанда жиі тіркелгендігі анықталды (Кесте 1).
Кесте-1. Алматы облысы Кербұлақ ауданы бойынша 2018 - 2020 жж. аралығында бұзауларда жиі кездесетін ішек инфекцияларының таралу динамикасы
№
Зерттелген аймақ
Жылдар
колибактериоз
сальмонеллез
инфекциялық диареясы
анаэробты энтеротоксемия
Басқа да ішектік инфекциялар
1
Алматы облысы Кербұлақ ауданы
2018
31
29
17
18
21
2019
42
32
21
17
19
2020
37
30
24
21
11
Барлығы
110
91
62
56
51
Кестеде келтірілген деректер, Кербұлақ ауданы бойынша ветеринариялық қадағалау орталығында және жергілікті ауылдық ветеринариялық лабораториядағы дерекке сүйене отырып тіркелген мәліметтер бойынша, басқа ішектің инфекциялық аурулар ішінде, 3 жылдық деректер бойынша: колибактериоз - 110 бұзау , сальмонеллез - 91 бұзау, инфекциялық диареясы- 62 бұзау, анаэробты энтеротоксемия - 56 бұзау ауырғаны келтірілген.
Аталған аурулар негізінен қаңтар-сәуір айларына - 89,71%, наурыз айында шыңы, аурудың барлық жағдайларының 44,03%, орташа жылдық деңгейден 4 есе жоғары.
Біздің ойымызша, бұл, ең алдымен, дәл осы кезеңде жаппай төлдеу болатындығына байланысты, яғни сезімтал жануарлар пайда болады - эпизоотологиялық процестің негізгі буындарының бірі. Сонымен қатар, сиырлар осы уақытта гиповитаминоздан және микроэлементтердің болмауынан қатты зардап шегеді, бұл әлсіз жас жануарлардың туылуына әкеледі, ал жаңа туған бұзаулар қолайсыз жағдайларда (суық, дымқыл) ауырады. Қалған 8 айға (мамырдан желтоқсанға дейін) бұзаулардың жоғарыда аталған аурулардан сырқаттануының тіркелген жағдайларының тек 10,29% - ы ғана тиесілі (Сызба - 2).
Сызба - 2. Бұзаулардың ішектік инфекциялық аурулар деңгейінің жылдық динамикасының көлемдік - математикалық моделі
3.2.3 Алматы облысы Кербұлақ ауданы төлдердің ішектік инфекциялары кезіндегі эпизоотиялық процесінің дамуының экологиялық, экономикалық және климаттық алғы шарттары
Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, атап айтқанда, экологиялық, экономикалық және климаттық жағдайлары бойынша, көптеген жұқпалы аурулар үшін күрделі эпизоотиялық жағдайы бар қарқынды мал өсіру аймағы болып табылады. Қоршаған орта, жануардың денесі және аурудың қоздырғышы бір - бірімен тығыз байланысты екендігі және тізбектің осы байланыстарының біреуінің өзгеруі басқалардың өзгеруін алдын - ала анықтайтыны анық.
Табиғатты пайдаланудың қате стратегиясының нәтижесі ретінде қоршаған ортаның ластануы өсуде: химиялық, физикалық және биологиялық факторлар әсері.
Көлемі құрылатын экожүйелерінде антропогендік ластану орасан зор. Алматы облысының аумақтарында 1,5 млн. тоннадан астам қатты тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтар пайда болады, автокөлік шығарындылары 65 мың тоннаға жетеді, су қоймаларына 1,2 млрд.м жуық ағынды сулар ағызылады, олардың 60% тазартылмайды.
Кербұлақ ауданындағы биогеохимиялық жағдай мыс, мырыш, кобальт, фосфор, йод және т.б. сияқты кейбір микро- және макроэлементтердің жетіспейтіндігінде және адам экологиялық жүйелерді өте белсенді түрде өзгертеді. Нәтижесінде организмдердің метаболизмі бұзылады, олардың қорғаныс реакциясы төмендейді, ауру көрінетін себептерсіз пайда болатын жағдайлар көбейіп келеді және оны жою процесі күрделі және үлкен материалдық және еңбек шығындарын талап етеді.
Экожүйелердің биогеохимиясының өзгеруімен қатар адам іс - әрекетінен туындаған қоршаған ортаның биологиялық ластану проблемасы маңызды экологиялық, ветеринариялық және медициналық-эпидемиологиялық маңызға ие. Бұл қоршаған ортаға адамдар, жануарлар мен өсімдіктер үшін жағымсыз организмдердің енгізілуін және көбеюін және олардың экожүйелердің тірі тұрғындары үшін қауіпті қасиеттерді иемденуін білдіреді. Бұл сонымен қатар эпизоотиялық процестің пайда болуы мен дамуын анықтайтын факторлардың бірі болып табылады.
Жұқпалы аурулардың эпизоотиялық процесінің пайда болуының экономикалық және экологиялық алғышарттары, ең алдымен, бүкіл елдегі және Алматы облысы аумағындағы экономикалық жағдайға байланысты.
Осылайша, 2007 жылдан бастап есептесек, аудан бойынша ірі қара мал саны 2014 жылға дейін инфекциялық аурулар есебінен төмендесе, 2015 жылдан қазірге дейін бір қалыпты ұстап тұр, бұл дегеніміз аудан мал басы санын көбейту мақсатында қарқынды жұмыс атқаруда (Сызба - 3).
Сызба - 3. Кербұлақ ауданы ірі қара мал шаруашылығындағы ірі қара мал басының динамикасы
Эпизоотологиялық тұрғыдан алғанда үлкен қауіп - бұл Кербұлақ ауданы фермаларында жиі кездесетін жануарлардың бақылаусыз қозғалысы. Шетелден арзан шикізат пен тамақ өнімдерінің импорты елдің азық - түлік қауіпсіздігіне нұқсан келтіріп қана қоймай, жануарлар мен адамның аса қауіпті және кең таралған ауруларының қоздырғыштарын әкелудің қосымша қаупіне байланысты жұқпалы аурулар бойынша эпизоотиялық және эпидемиялық жағдайды қиындатады.
Осылайша, Кербұлақ ауданында агроөнеркәсіптік кешеннің өзгеруі жағдайында аурулардың, оның ішінде адамдар мен жануарларға ортақ аурулардың пайда болу және таралу қауіпінің жоғарылауы байқалды. Жануарлар организміне әлеуметтік - экономикалық және экологиялық қысым артты, бұл мал шаруашылығында жұқпалы аурулардың таралу қаупінің артуына әкелді.
3.2.4 Ауданда жиі тіркелген ішек инфекцияларының салыстырмалы клиникалық белгілері
Алға қойған міндеттерді шешуіміздің бірі, бұл клиникалық белгілерін зерттеу болғандықтан, біз жиі кездескен: колибактериоз, сальмонеллез, инфекциялық диареясы, анаэробты энтеротоксемияға тоқталуды жөн санадық
Ең бірінші анаэробты энтеротоксемия шалдыққан бұзаулардың жасы 1 жастан басталған. Алғашында дене температурасының жоғарылауы, импульс пен тыныс алудың жоғарылауы, азықтан бас тарту, летаргия, жедел колик, жүйке жүйесінің бұзылуы, табиғи саңылаулардан қан кету, қан араласқан диарея, мойын, кеуде, іш, арқа, аяқ-қолдарда тері астындағы ұлпаларында инфильтраттар байқалды. Ғылыми жұмыс орындау барысында, аталған аурудан 5 бас бұзау өліп, барлығы патоморфологиялық сойып зерттелді.
Анаэробты энтеротоксемиямен ауырған бұзауларда, ауру 3 сипатта орын алды: клиникалық белгілерінсіз; жүйкелік; коматозды (Кесте - 2).
Кесте - 2. Анаэробты энтеротоксемиямен ауырған бұзаулардағы клиникалық белгілер
Аурудың өту барысына байланысты түрлері
Аурудың өту барысына байланысты клиникалық белгілері
Клиникалық белгілерінсіз
Қозғалыстар үйлестірілуінің кенеттен жоғалуы, конвульсиялар, құлақ пен көздің бұлшықет спазмы, кенеттен өлумен сипатталды
Жүйкелік
Дене температурасы аздап көтеріліп, жамбас аяқ-қолдарының салдануы
Коматозды
Тактильді және есту тітіркендіргіштері конвульсиясы, опистонус, гипергликемия, гликозурия
Келесі сальмонеллездің ең көп таралған нысаны - сальмонеллездің асқазан-ішек түріндегі нұсқасы. Бұл жалпы интоксикация және су-тұз алмасуының бұзылуымен сипатталды. Ауру дереу басталып, безгек және дірілдеу белгілері байқалды.
Сонымен қатар, іштің спастикалық сипатта болатын ауырсыну белгілері, құсу, іш өту, бұл кезде фекальді массалар тез сулы болып кетті. Құсу кезінде және дефекация кезінде бөлінген сұйықтықтың көптігі дегидратацияның дамуына әкелді. Физикалық тексеру терінің қышқылын анықтады, безгегіне қарамастан, кейде цианоз белгіленді, құрғақ тіл, іштің кебуі, іштегі пальпация, қалыпты ауырсыну.
Жүрек тахикардиясын тыңдаған кезде, үндер муфталар естілді. Импульсті жұмсақ толтыру, гипотензияға бейімділік. Көбінесе қалыпты олигурияға тән белгілерде болды.
Гастроэнтероколит жағдайында 4 бұзауда екінші немесе үшінші күні нәжістің көлемі азайып, кілегей және қан аралас нәжіс кездесті, дефекация онесмуспен бірге болды. Ауру негізінен эпигастрий аймағында орналасқан. Зәр шығару дәрежесі, әдетте, дене температурасын сипаттайды, субфебилден ауыр безге дейін өзгеруі мүмкін.
Жалпыланған пішін ішек тәрізді нұсқада жалғасады, Алайда, асқазан-ішек құбылыстары көбінесе бастапқыда байқалды, 3-5 күн ішінде гепатоспленомегалия, орташа артериялық гипотензиямен, салыстырмалы брадикардиямен сипатталды. Клиникалық көрініс іш сүзегімен еске түседі.
Сальмонеллездің септикалық нұсқасы жиі асқазан-ішек клиникасынан басталып, кейіннен тұрақты дірілдің қайталануына ауысты, тахикардия, температура төмендейді және терлеуді тоқтатады. Гепатоленальды синдром пайда болды (Кесте - 3).
Кесте - 3. Сальмонеллезбен ауырған бұзаулардағы клиникалық белгілер
Аурудың өту барысына байланысты түрлері
Аурудың өту барысына байланысты клиникалық белгілері
Іштің спастикалық сипаттағы белгісі
Құсу, іш өту, дефекация кезінде дегидратацияның дамуы
Гастроэнтероколит сипаттағы белгісі
Құсу, іш өту, дене температурасы субфебилден ауыр безгекке дейін өзгеруі
Жалпыланған пішін ішек тәрізді сипаттағы белгісі
Гепатоспленомегалия, орташа артериялық гипотензия, брадикардиямен, іш сүзегімен сипатталады
Септикалық түрінде
Тұрақты діріл, тахикардия, температураның төмендеуі гепатоленальды синдром пайда болуы
Бұзауларда колибактериоздың клиникалық көрінісі бірдей емес және бұл, ең алдымен, колостральды антиденелердің түсуіне, жаңа туған бұзауларды азықтандыру және ұстау жағдайларына, сондай-ақ фермада тұрақты болатын Е. coli-дің вируленттілігіне байланысты организмнің иммунологиялық реактивтілігіне байланысты болды.
Жұмысты орындау барысында біз колибактериоз ағымының әртүрлі формаларын байқадық. Зерттелген бұзаудан колибактериоз аурауының энтериттік формасын анықтадық. Аурудың жітілеу өтетін ағымы кездескен жоқ. Клиникалық көріністерінде күйзеліс, жүннің түсуі, нәжіс тығыздығы ботқа тәріздес болды. 3-7 күндік 28 бұзаудан колибактериоздың энтериттік формасының жіті ағымы тіркелді. Малдан күйзеліс, тәбеттің болмауы, дем алысының жиілеуі, құрсақ қуысын басқан кезде ауырсыну сезімі, дене қызуының көтерілуі анықталды. Аурудың ең алғаш, екінші күннің кештеу уақытында ең негізгі клиникалық көрінісі - іш тастау байқалды, нәжіс сұйық, сұр - ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
Ветеринария факультеті
Бөтеке Қымбат Қайратқызы
Бұзаулардағы ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6B09101 - Ветеринариялық медицина білім беру бағдарламасы
Алматы 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
Ветеринария факультеті
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бұзаулардағы ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
Беттер саны ____
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны ___
Орындаған: Бөтеке Қымбат Қайратқызы
2021 ж. "__" мамырында қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі, профессор ___________________ А.Р. Сансызбай
Жетекші, профессоры ____________________ А.С. Ибажанова
Норма бақылау, қау. профессор______________________А.С. Ибажанова
У Лукоморья ветеринариялық клиникасының
бас малдәрігері __________________ А. Майкотов
Алматы 2021
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ комерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
6B09101 - Ветеринариялық медицина білім беру бағдарламасы
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Бөтеке Қымбат Қайратқызы
Жұмыс (жоба) тақырыбы Бұзаулардағы ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
Университет бойынша 2020 жыл ___ қараша № ___-К бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі: 2021 жыл __ маусым
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
Малдар өлекселерінің зақымдалған мүшелері, толық сойып зерттеу хаттамасы, дайындалған гистологиялық препараттар, түсірілген түрлі-түсті макро және микро суреттер
Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтар (көкейтестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар тізімі)
кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеулер: зерттеу материалдары мен тәсілдері, зерттеулер нәтижелері, ұсыныстар, әдебиеттер тізімі. Көрсетілген тарауларда ішектік инфекциялық аурулар кезінде зақымдалған ішкі мүшелердің патологиялық морфологиясының сипаттамасы берілген
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер_________________________ _______
1. Покровский В.И., Пак С.Г., Брико Н.И., Данилкин Б.К. Инфекционные болезни: Контрольные тестовые задания для самоподготовки. - М.: Медицина, 2003.
2. Ющук Н.Д., Венгеров Ю.Я. Лекции по инфекционным болезням. - М.: Медицина, 2007.
3. Инфекционные болезни: национальное руководство Под ред. Н.Д. Ющука, Ю.Я. Венгерова. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2010. - 1056 с.
4. Инфекционные и паразитарные болезни развивающихся стран: учебник под ред. Н. Б. Чебышева. - М.: ГЭОТАР-Медиа, 2008. 5. Типовые тестовые задания и ситуационные задачи по проблеме Актуальные вопросы ВИЧ-инфекции : учеб. пособие. - М. : ФГОУ ВУНМЦ Росздрава, 200
Жұмыстын (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
Ибажанова А.С.
Желтоқсан, 2020
Негізгі бөлім
Ибажанова А.С.
Қаңтар, 2021
Тұжырым
Ибажанова А.С.
Ақпан, 2021
Зерттеу нәтижелері
Ибажанова А.С.
Наурыз, 2021
Кафедра меңгерушісі, профессор ________________ А.Р. Сансызбай
Жұмыс (жоба) жетекшісі,
қауымдастырылған профессор _______________ А.С. Ибажанова
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент _______________Қ.Қ. Бөтеке
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Әдебиетке шолу
Қараша, 2020
Орындалды
2
Зерттеу материалдары
Желтоқсан, 2020
Орындалды
3
Өзіндік зерттеулерді толықтыру
Қаңтар, 2021
Орындалды
4
Қорытынды
Наурыз, 2021
Орындалды
5
Практикалық ұсыныстар
Наурыз, 2021
Орындалды
Кафедра меңгерушісі,профессор ________________ А.Р. Сансызбай
Жұмыс (жоба) жетекшісі,
қауымдастырылған профессор _______________ А.С. Ибажанова
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________Қ.Қ. Бөтеке
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СЛІТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9
1
КІРІСПЕ
10
1.1
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
10
1.2
Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
11
2
ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
2.1
Қазақстанда бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекциялық ауруларына жалпы сипаттама
12
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
18
3.1
Зерттеу материалдары мен тәсілдері
18
3.2
Зерттеу нәтижелері
20
3.2.1
Кербұлақ ауданы бойынша шаруашылықтарда ірі қара мал арасында бактериялық аурулар патологиясының нозологиялық профилі
20
3.2.2
Алматы облысы Кербұлақ ауданы бойынша бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекцияларының таралу динамикасы
21
3.2.3
Алматы облысы Кербұлақ ауданы бұзаулардың ішектік инфекциялары кезіндегі эпизоотиялық процесінің дамуының экологиялық, экономикалық және климаттық алғы шарттары
22
3.2.4
Ауданда жиі тіркелген ішек инфекцияларының салыстырмалы клиникалық белгілері
24
3.2.5
Жиі тіркелген ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
27
4
ЗЕРТТЕУІМІЗДЕ ТІРКЕЛГЕН БҰЗАУЛАР АРАСЫНДАҒЫ ІШЕК ИНФЕКЦИЯЛЫҚ АУРУЛАРЫН АЛДЫН - АЛУ ЖӘНЕ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
40
5
ҚОРЫТЫНДЫ
48
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
49
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалынған.
ТШ 6-09-3637-87
Лабораториялық мақсатта қолданылатын парафин
ТШ ОСЧ 25-6
Дистилденген су
ТШ 46-22-549-08
ТЭС - 1 термостаты
МРТШ 64-1-281-64
Парафин кесінділерін алуға арналған микротом МПС-2
ТШ 64-1-1582-72
ГС 80 У 42 маркалы термостат
МСТ 381-69
Термометр
МСТ 387-69
Хлороформ
МСТ 2290-76
Пихта бальзамы
МСТ 3118-79
Тұз қышқылы, ч.д.а., тығыздығы 1,19 гсм[3]
МСТ 5962-67
Этил спирті 96 %-ті ректификацияланған
МСТ 6672-59
18х18 мм көлемді жабынды шыны
МСТ 6672-76
24х24 мм көлемді жабынды шыны
МСТ 8284-78
МБИ маркалы микроскоп
МСТ 9284-75
Микропрепараттарға арналған заттық шыны
МСТ 9949
Ксилол, ч.д.а.
МСТ 12026-66
Сүзгіш қағаз
МСТ 21239
Медициналық қайшылар
МСТ 21241
Медициналық пинцеттер
ОСТ 25336
Шыны стакандар, көлемі 40х20х85 мм, сиымдылығы 36 см3 немесе өлшем стакандары СВ 3412 типті
МСТ 25336-82Е
Лабораториялық шыны ыдыстар
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста мынандай терминдер мен анықтамалар қолданылды:
АТРОФИЯ - мүше, ткан (ұлпа), көлемінің кішірейіп, қызметінің әлсіреуі не мүлдем тоқтауы
АБОМАЗИТ - ұлтабардың кілегейлі қабығының қабынуы
ГИПЕРЕМИЯ - белгілі бір мүшеде не тканде қанның шамадан тыс молаюы
ГЕМОРРАГИЯЛЫҚ ҚАБЫНУ - экссудат құрамында қанның қызыл түйіршіктерінің мол болуымен сипатталатын қабыну процесі
ДЕСКВАМАЦИЯ - эпителий торшаларының табандық жарғақтан сыдырылып түсуі
ДИСТРОФИЯ - торшалар мен ткандер құрылымының зат алмасу процесінің бұзылуына байланысты өзгеруі
КАТАР - құрамына сарысу, кілегей мен іргесінен сөгіліп түскен эпителий торшалары кіретін экссудат
ҚАБЫНУ - белгілі бір әсерден болған құрылымдық бүлінуге қарсы туындаған кешенді, жергілікті қантамырлық-мезенхималық реакция
ҚАНТАЛАУ - қанның тамырлардан шығып, тканде жиналуы
ЛИМФАДЕНИТ - лимфалық түйіндердің қабынуы
НЕКРОБИОЗ - белгілі бір торшада, тканде туындаған қайтымды ауыр дистрофиялық өзгерістер
НЕКРОЗ немесе өліеттену - белгілі бір торшада, ұлпаның не мүшенің белгілі бір бөлігінде тіршілік әрекетінің мүлдем тоқтауы
ӨЛЕКСЕ - тіршілігі мүлдем тоқтап, өлімге ұшыраған организм
ПАТОЛОГИЯ - сырқат денеде пайда болатын алуан түрлі өзгерістер туралы ұғымдар жиынтығы
ПАТОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСС - сырқат денеде пайда болатын алуан түрлі өзгерістер
ПАТОМОРФОЛОГИЯ - ауруға шалдыққан жануарлар мен адамдар организмінде туындайтын құрылымдық өзгерістерді зерттейтін ғылым
ПАТОЛОГИЯЛЫҚ-АНАТОМИЯЛЫҚ СОЙЫП-ЗЕРТТЕУ - өлген немесе өлтірілген жануарларды сойып, мүшелер мен ткандердегі жай көзге ілігерлік өзгерістерді және өлім себебін анықтау үшін жүргізілетін жан-жақты зерттеу
ПЕРИВАСКУЛЯРЛЫ ДОМБЫҒУ - қантамырлар айналасында домбығу сұйығының жиналуы.
ПЕРИЦЕЛЛЮЛЯРЛЫҚ ДОМБЫҒУ - торшалар айналасында домбығу сұйығының жиналуы.
ПРОЛИФЕРАЦИЯ - қабыну ошағында торшалардың бөлініп көбеюінің басым болуы
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл диипломдық жұмыста төмендегідей белгілеулер мен қысқартулар қолданылды:
МПС
oo парафин кесінділерін алуға арналған микротом
МС
oo жылжымалы микротом
МБИ
oo биологиялық зерттеу микроскопы
ТЭС
oo құрғақ ауалы электрлік термостат
ШИҚ
oo Шифф-йод қышқылы
мл
oo Миллилитр
см
oo Сантиметр
мм
oo Миллиметр
мкм
oo Микрометр
нм
oo Нанометр
мг
oo Миллиграмм
г
oo Грамм
мин
oo Минут
сағ
oo Сағат
РНҚ
oo рибонуклеин қышқылы
ДНҚ
oo дезоксирибонуклеин қышқылы
1 КІРІСПЕ
1.1 Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Елімізде, соңғы 10-15 жылдықтардағы экономикалық және жалпы саяси өзгерістердің әсерінен Агроөнеркәсіптік кешен үнемі экономикалық және экологиялық қысымға ұшырайды. Осы процестердің әсерінен мал шаруашылығы өзінің беделін жоғалтты, бұл елдің азық-түлік нарығының қалыптасуы мен толтырылуына айтарлықтай әсер етті, Қазақстан өзінің азық-түлік қауіпсіздігін жоғалтудың алдында тұрды [1]. Тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде ауыл шаруашылығын реформалау нәтижесінде мал шаруашылығы саласында бұрын болған шаруашылық жүргізу жүйесін түбегейлі өзгерткен маңызды өзгерістер болғандығы белгілі. Біріншіден, Республикамыздың шаруашылықтарындағы мал саны күрт азайды. Соңғы 13 жылдың көлемінде, 2007 жылы ірі қара мал басы 2020 жылмен салыстырғанда 63,7% - ға төмендеді. Осының аясында еліміздің азық-түлік нарығын жолға қою туралы мәселе өзекті болып келеді. Сүт және ет (сиыр еті) өндірісінің ұлғаюы мал шаруашылығын дамытпауы мүмкін емес. Мал шаруашылығын дамытудың маңызды шарты дені сау төлдерді сақтау және өсіру болып табылады. Ірі қара басын көбейтпей тұрып сүт және ет (сиыр еті) өндірісін қолға алу, керісінше шығындық есепке соқтыруы әбден мүмкін [1,2].
Елімізде ветеринариялық ғылым мен тәжірибе жұқпалы аурулармен күресудің емдік құралдары мен әдістерін жан-жақты қарастырғанымен, олар еліміздің экономикасына әлі де көп деңгейде шығын келтіруде. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, мал шаруашылығындағы жұқпалы аурулардың басым бөлігін жас төлдердің асқазан-ішек аурулары алады. Жыл сайын бұзаулар орта есеппен 70-100% көрсеткішпен ауруға шалдығады. Жас бұзаулардың ауырып сауығуы орын алса да, ересек шақта олардың өнімділік әлеуеті 20-25% - ға төмендейді. Өз кезегінде сондай жұқпалы аурулардың ішінде колибактериоз жиі кездеседі. Оған ірі қара малдың барлық жұқпалы ауруларының 20-25% тиесілі. Ауруды емдеудегі, алдын-алудағы әсерінің аз болуы, колибактериоздың эпизоотологиялық зерттеулердің толық ескерілмеуі болып саналады [3].
Соңғы жылдардың зерттеулері бойынша ауру бұзауларда эшерихиялардың сероварианттарының көптігі (О-антигеннің 165 аса варианттары, Н-антигеннің - 55 және К-антигеннің 90 варианттары бар), олардың энтеротоксиндер өндіруге қабілеттілігі және түрлі бактерияға қарсы препараттарға төзімділігі микроорганизмнің сыртқы ортамен жануарлар популяциясында ұзақ уақыт айналымда болуын қамтамасыз ететіндігі анықталған.
Төлдер арасында колибактериоздың тұтануы және оның таралуы ауру қоздырушысының және төлдердің бейім болуына ғана емес, сонымен қатар себепші факторлардың жиынтығына да байланысты (әртүрлі жастағы төлдер тобын бір қорада ұстау, гиподинамия және т.б. [4,5].
Соңғы жылдары мал шаруашылығы нысандарындағы және агробиоценоздағы экологиялық жүйенің бұзылуы инфекциялық аурулар соның ішінде жиі ішек инфекциялары эпизоотологиясында маңызды ролге ие.
Аталған аурулар кезінде байқалатын клиникалық белгілердің басқа аурулардың белгілеріне ұқсас болуынан және ауруға шалдыққан малдардың жылдам өлімі салдарынан малдарға тірі кезінде диагноз қою қиындық тудыруда.
Сондықтан да, аурудың этиологиясын, клиникалық белгілерін және патоморфологиялық өзгерістерін бір жүйе етіп қарастыру бұл диагностикалық құндылығы жоғары және өзекті мәселе болып саналады [5,6].
1.2 Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
Дипломдық жұмыс 2018 - 2020 жылдары Алматы облысы Кербұлақ ауданында және ауданға қарасты шаруашылықтарда, Қазақ Ұлттық аграрлық зерттеу университетінің ветеринария факультетінде орындалды. Негізінен қолданылған материалдар жалпы ішектік инфекциялық ауруларға шалдыққан малдар, лажысыздан және табиғи жағдайда өлген мал өлекселерінің ішкі мүшелері және биоматериалдар қолданылды.
Зерттеуіміздің негізгі мақсаты: Алматы облысы Кербұлақ ауданындағы бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекцияларының салыстырмалы патоморфологиясы
Аталған мақсатқа жету үшін, мына міндеттерді атқардық:
1. Жалпы Кербұлақ ауданы бойынша шаруашылықтарда ірі қара мал арасында бактериялық аурулар патологиясының нозологиялық профилін анықтау;
2. Алматы облысы, Кербұлақ ауданы бойынша бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекцияларының таралу динамикасы;
3. Бұзаулар арасында ішектік инфекциялар кезіндегі эпизоотиялық процесінің дамуының экологиялық, экономикалық және климаттық алғы- шарттары;
4. Ауданда бұзаулар арасында жиі тіркелген ішек инфекциялардың салыстырмалы клиникалық белгілері;
5. Алынған ішкі мүшелердің салыстырмалы пато-гистологиялық өзгерістері.
2. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Қазақстанда бұзаулар арасында жиі кездесетін ішек инфекциялық ауруларына жалпы сипаттама
Қазіргі заманғы ветеринарлық медицинаның маңызды бағыттарының бірі - жас ауылшаруашылық жануарларының ауруларын ерте диагностикалаудың құралдары мен әдістерін әзірлеу және ас қорыту жүйесінің ауруларынан сенімді қорғаныс құру, олардың арасында диареямен бірге жаңа туған бұзауларда асқазан-ішек патологиялары жиі тіркеледі [1,5].
Бұл проблема жаңа туған жануарлардың әлсіз қарсылыққа ие болуына немесе жұқпалы аурулардың көптеген қоздырғыштарына мүлдем ие болмауына байланысты өзекті болып қала береді. Бұл олардың қандағы иммуноглобулиндерсіз туылуына байланысты-микробқа қарсы ерекшеліктің кең спектрі бар негізгі қорғаныш ақуыздары [5,6,7].
Өсіп келе жатқан кезеңдегі бұзаулардың асқазан-ішек аурулары тек бактериялар, вирустар ғана емес, сонымен қатар инфекциялық емес факторлар (тамақтану мен ұстаудың бұзылуы, әртүрлі токсикоздар мен уланулар, стресс факторлары және т.б.), олар организмнің жалпы қарсыласуының төмендеуі және жануарларда иммун тапшылығы жағдайларының дамуы аясында шартты патогендік микрофлораның патогендік әсеріне ықпал етеді [2,3,8].
Жас жануарлардың диареясының нақты алдын-алу олардың полиэтиленизмі мен көп факторлығына байланысты әрдайым тиімді бола бермейді.
Бұзау ауруларын емдеуде ең кең таралған бактерияға қарсы препараттарды қолдану болды. Алайда, жақында жануарлардан оқшауланған жұқпалы аурулардың көптеген қоздырғыштарының антибиотикке төзімділігі дәлелденді. Бұл белгінің болуы микроорганизмдердің әртүрлі қасиеттерін реттейтін гендердің белгілі бір аймақтарының көрінісімен байланысты [1,5,9].
Біздің елде ішек жолдары инфекцияларының бірнеше түрі кездесетін болғандықтан, өте жиі кездесетіндеріне тоқталуды жөн санадық.
Колибактериоз (Colibacteriosis), эшерихиоз, колиэнтерит, колисепсис - септицемия, токсемия және энтеритпен көрінетін, жас төлдердің асқазан ішек жолдарын зақымдай отырып, жіті түрде өтетін инфекциялық ауруы.
Ауру кең таралған. Асқазан-ішек жолы қызметінің клиникалық бұзылулары бар аурулардың арасында колибактериоз, энтеротоксигенді Е. coli бөлу жиілігі бойынша Канадада бұзаулардың 11-29% - ында, АҚШ - та - 13-50,8 %, Голландияда - 6, Францияда - 58, Англияда - 4, Австарлияда - 6 және Израильде бұзаулардың 6-47% - ында кездеседі [9,10].
Бұзаулардың колибактериозы кезіндегі экономикалық шығындар жас жануарлардың өлімінен болатын шығыннан, ауырып жазылған жануарлардың орташа тәуліктік салмағының төмендеуінен, ауру жануарларды емдеу жөніндегі іс-шараларды жүргізуге жұмсалатын шығындардан құралады. Жас жануарлардың ауырып сауығуы салдарынан ересек жаста олардың өнімділік әлеуеті 20-25% - ға төмендейді[9,10,11].
Қазақстанда колибактериоз да кең таралған. Асқазан-ішек аурулары мал шаруашылығы фермаларының 80% - на ауырлықтың қандай да бір дәрежесінде тіркеледі. Ветеринария департаментінің деректері бойынша 2000 жылы тек 5193,6 мың бұзау жұқпалы емес аурулармен ауырып, 78,6% - ды құрады. Ірі қара малдың жалпы санынан бұзаулардың үлесіне 98,2% келеді, оның ішінде бұзаулардың асқазан-ішек ауруларынан өлуі 53,6% құрады.
Ресми статистика бойынша бұзаудың асқазан-ішек аурулары көп жағдайда (96,4-99%) инфекциялық емес патологияға жатады. Алайда, бірқатар авторлар асқазан-ішек жолдарының жұқпалы аурулары тіркелгенге қарағанда әлдеқайда жиі кездеседі деп санайды. Мұны ас қорыту жүйесінің жұқпалы емес және жұқпалы ауруларының көріну динамикасының ұқсастығы және авторлардың жеке зерттеулері көрсетеді. Осы деректерді негізге ала отырып, іс жүзінде колибактериоздың да, диарея синдромы бар бұзаулардың басқа да жұқпалы ауруларының үлесі ірі қара малдың жалпы патологиясында едәуір көп болатынына сенімді болуға болады [9,10,11].
Заманауи көзқарастарға байланысты, колибактериоздың этиологиясының шығуына әсер етуші фактор ретінде екі топқа бөлінеді: ішек таяқшаларының патогенді топтарының әсері және жас бұзаулардағы иммундық көрсеткіштерінің әр түрлі себептерге байланысты төмен болуы.
Жас төлдердегі ақ түсті іш-тастаудың жұқпалы сипатын анықтаған Обих 1865 жылы Янсен (1891-1893 жж.) жылдары ішек таяқшасының осы аурудың шығуындағы рөлің анықтады. Колибактериоздың қоздырушысын ең алғаш Эшерих (1885 ж.) бөліп алып, сипаттағандықтан құрметіне микроб Escherichia coli деп аталынды. Ауруды зерттеуге үлкен еңбек еткен ғалымдар қатарына С.Н. Вышелесский, P.A. Цион, А.Г. Малявин, М.А. Сидоров және т.б ғалымдар жатады. Арнайы қан сарысуын Н.А.Михин (1930 ж.) тапты. А.М.Ахмедов (1958 ж.) және Я.Е.Коляков (1960 ж.) жас төлдердің патологиясында, ішек таяқшаларының жеке серологиялық типтерінің рөлін анықтады [11,12,13].
Бактериялар жай, қарапайым және синтетикалық тығыз және сұйық ортада жақсы өседі, өсудің оңтайлы температурасы 37°C құрайды. Тығыз қоректік орталарда Е. coli орташа дөңес колонияларды құрайды, дымқыл, жылтыр, мөлдір және мөлдір емес, тегіс жиегі бар дөңгелек (S - форма, тегіс) немесе анағұрлым тегіс, сәл толқынды жиегі бар құрғақ (R - форма, кедір - бұдыр). Сұйық қоректік орталарда Е. coli диффузды немесе тұнба немесе пробирка қабырғаларының бетіне сақина тәрізді қабат түзіледі. Селективті - дифференцияльді ортада эндолактоң штамы E.coli қою қызыл түсті колониялар түзеді [13,14].
E. Escherichia coli шартты түрде патогендік микроорганизмдер тобына жатады, яғни бұзаулардағы иммундық жағдайдың эшерихиозды инфекцияның пайда болуы мен дамуында маңызы зор.
Жаңа туған бұзаудың өмірінің алғашқы сатыларында аш ішектің шырышты қабатында шырыш болмайды, ретикулоэндотелиальды жүйе жасушаларының сіңіру функциясы жоғарылап, асқазан сөлінің бактерицидтік рөлі жеткіліксіз. Жергілікті кедергілердің жеңіл өткізгіштігі бактериялар мен олардың токсиндерінің паренхималық органдарға енуіне жағдай жасайды. Мұның бәрі, әрине, оларда колибактериоздың және диарея белгілері бар басқа аурулардың пайда болуына ықпал етеді, әсіресе азықтандыру мен ұстаудың ветеринариялық - санитариялық және зоотехникалық ережелері сақталмаған жағдайда. Сонымен қатар, егер буаз сиырларды азықтандыру нормалары сақталмаса, олардың рационында дәрумендер, минералдар мен ақуыз жетіспесе, гипотрофиялық, бейімделу процестері бұзылады, әсіресе асқазан-ішек жолдары процесінде, асқазан-ішек жолдарында. Оның шырышты қабығында мукополисахаридті қосылыстардың деполимеризациясы байқалады, бұл оның өткізгіштігінің бұзылуына, гидролитикалық ферменттердің белсенділігінің төмендеуіне, содан кейін энтероциттердің ультра құрылымдық ұйымдастырылуына зиян келтіреді. Жас төлді инфекциялық аурудан сақтау шараларын оның өмірінің алғашқы кезеңдерінде қолға алу керек, себебі жас төлде оның тіршілігінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін иммунитеттің қорғаушы факторлары, уыз, және антиденелер болады. Бұдан басқа, туылған төлдің иммунотапшылық деңгейінің жоғары болуы кейбір биогеохимиялық жеке аймақтарды минералдық заттардың көрсеткішінің төмен болу және аналық мал жатырының инвазиялық көрсеткішінің жоғары болуымен де байланыстырады [13,14,15].
Жаңа туылған бұзауларда жоғары иммундық төзімділікті қамтамасыз ету үшін, әрине, уыздың уақтылы берілуі маңызды. Сиырлардың ұрықжолдасы сарысуы бар антиденелерге төзбейді, ал жаңа туған төлдерде иммундық қорғаудың өзіндік механизмдері іс жүзінде жоқ, сондықтан енесінің уызымен алынған иммуноглобулиндер бұзауларда тиісті иммундық қарсы тұруды қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады. Олардың ішектеріндегі антиденелер мен иммунокомпетентті жасушалардың тиімді сіңірілуі туғаннан кейін 24 сағаттан аспайды, алғашқы 5-6 сағатта неғұрлым айқын көрінеді. Сондықтан жоғары иммунологиялық төзімділік жасау үшін бұзаудың туғаннан кейін 2 сағат ішінде кемінде 50 гл иммуноглобулині бар кемінде 2 литр уыз алуы қажет [16,17,18,19].
Жаңа туылған бұзаулардың колибактериозға және басқа ауруларға төзімділігін қалыптастыруда алғашқы сүттің уызы өте маңызды, өйткені келесі күндері ондағы қоректік заттар мен қорғаныс мөлшері тез төмендейді. Уыздағы концентрация оның сапасының негізгі өлшемі болып табылады. Жоғары сапалы уыз құрамында 50 мгмл ^ және одан жоғары, орташа - 21-50 және төмен - 21 мгмл-ден аз.
Бұдан өзге уызды уақтылы ішпеуден және ондағы иммуноглобулиндердің жеткіліксіз концентрациясынан басқа, ішек инфекцияларының, оның ішінде колибактериоздың дамуындағы маңызды факторлар жаңа туған бұзауларды тамақтандыру технологиясының әртүрлі бұзылуы, атап айтқанда оларды артық тамақтандыру болуы мүмкін. Ішетін сүттің шамадан тыс мөлшері бұзаудың ішегіндегі секреторлық процестерді тежейді және қышқылдықты төмендетеді, бұл оның ішек бөліктеріне қоныс аударатын E. coli химиясында көбеюіне ықпал етеді,
Жоғарыда айтылғандардан басқа, бұзаулардың иммундық төзімділігінің төмендетудегі қолайсыз жағдайларға, ең алдымен үй-жайлардағы жоғары ылғалдылық пен зиянды газдардың концентрациясы, температураның күрт ауытқуының әсері жоғары [19,20].
Салмонеллез - бұл ас қорыту жүйесінің инфекциялық ауруы, Сальмонелла типіндегі бактериялардың инфекциясы нәтижесінде пайда болады, ауыр уыттану және дегидратация жүреді, кейде ішек, немесе септицемиясы бар. Саломонеллез бойынша ең қауіпті болып термикалық түрде өңделмеген жұмыртқалар табылады, сүт және ет өнімдері. Салмонеллез асқазан-ішек немесе жалпылама нұсқада пайда болуы мүмкін, клиникалық көріністерінсіз бактериалды болуы мүмкін.
Сальмонеллез - бұл ас қорыту жүйесінің инфекциялық ауруы, сальмонелла типіндегі бактериялардың инфекциясы нәтижесінде пайда болады, ауыр уыттану және дегидратация жүреді, кейде ішек, немесе септицемиясы бар [21,22,23].
Salmonella - грамның теріс түрі, жылжымалы, қосымша анаэробты, шөгінді микроорганизмдер. Қоршаған ортаға салыстырмалы түрде төзімді. 5 айға дейін суда өмір сүре алады, топырақта бір жарым жылға дейін, ет бойынша алты айға дейін, құстардың қаңылтырларында бір немесе одан да көп жылға дейін. Сүтте шамамен 20 күн сақталады, ай, ай және ай - майда. Сарымсақ сальмонеллалары бір жылға дейін тірі қалуы мүмкін, Жұмыртқа ұнтағы 3-9 ай, жұмыртқа қабығындағы 17-24 күн [24,25].
Мал шаруашылығы сальмонеллездің резервуары мен көзі болып табылады. Жануарларда ауру клиникалық көріністермен қатар пайда болуы мүмкін. Салауатты жануарлар сальмонеллезбен ауырмайды, бұл иммунитетті әлсіреген жануарларға бейім. Сальмонелла мұндай жануарлардың қанына кіреді және ағзалар мен тіндерді ластайды [26].
Клиникалық көрінісіне және қоздырушусының таралу дәрежесіне қарай инфекциялық процесс асқазан-ішек жолына бөлінеді. Асқазан-ішек нысаны орналасу бойынша өзгереді: гастрит, гастроэнтериялық және гастроэнтероколитикалық.
Жалпыланған сальмонеллез екі жолмен кездеседі: Ісік тәрізді және септикалық. Бактериялар өткір болуы мүмкін, созылмалы және өтпелі [27,28,29].
Анаэробты энтеротоксемия (лат. - Enterotoxaemia bovum) - геморрагиялық энтеритпен, жалпы токсемиямен және жоғары өліммен сипатталатын өткір уытты - инфекциялық ауру [30,31].
Ірі қара малдың энтеротоксемиясы - энтеротоксемиялық сарғаю - Австралияда алғаш рет сипатталған (Роуз, Эдгар, 1936). Содан кейін бұл ауру Франция мен АҚШ-та анықталды. Ауру мезгіл - мезгіл көптеген елдерде кездеседі, жас жануарлардың өлімінен мал шаруашылығына зиян келтіреді Аурудың қоздырғышы-C. perfringens B, C, D, сирек А типтері [32,33].
Жаңа туылған бұзаулар ең сезімтал. Аурудың пайда болуы ұстау және тамақтандыру жағдайларының бұзылуына ықпал етеді. А типінен туындаған бұзаулардағы энтеротоксемия сырттан инфекция әкелмей пайда болуы мүмкін. С және D түрлері әдетте үлкен бұзауларда аурудың себебі болып табылады [34,35].
Аурудың пайда болуы азықтанудың кенеттен өзгеруіне, артық тамақтануға және жануарларды ұстаудың зоогигиеналық жағдайларын сақтамауға байланысты макроорганизм мен микроорганизмдер арасындағы қатынастардың бұзылуына ықпал етеді [35,36].
Ауру көбінесе ерте көктемде шөптердің өсуінің басында тіркеледі. Инфекция қоздырғышының көзі - топырақты, қоқысты, күтім заттарын ластайтын ауру жануарлар мен бациллалар. Инфекция алиментарлы жолмен жүреді. Ауру кездейсоқ жүреді, алдымен аурудың оқшауланған жағдайлары пайда болады, содан кейін ауру малдың саны артады [37,38,39].
Ірі қара мал төлінің анаэробты энтеротоксемиясының патогенезі толық зерттелмеген. Ауру қоздырғыштың уытты штаммы ағзаға енгенде немесе эндогендік инфекция ретінде дамиды. Асқазан-ішек жолына түсетін патоген аш және тоқ ішектің шырышты қабығына әсер ететін токсиндерді көбейтеді және шығарады, қабынуды, жараларды, некротикалық өзгерістерді тудырады, ас қорыту жүйесінің секреторлық және моторлы функцияларын бұзады. Токсиндер қанға еніп, тамырлы эндотелийге, шырышты және серозды қабықтарға, ішкі ағзаларға әсер етеді, көптеген қан кетулерді тудырады, бүйректің, бауырдың және басқа органдардың паренхимасын бұзады [40,41,42].
Бұзаулардың инфекциялық диареясы - ішектің бұзылуы көптеген аурулардың жиі кездесетін симптомы болып табылады. Бұл аурулардың көпшілігі тіпті жұқпалы емес. Диарея көптеген жұқпалы аурулармен бірге жүретіндіктен, ірі қара малдың вирустық диареясы симптом емес, жеке ауру екендігі таңқаларлық көрінуі мүмкін.
Инфекциялық диарея кезінде ішектің, ауыз қуысының, тілдің және тіпті назолабиалды айнаның шырышты қабаттары қабынып, жарылады. Конъюнктивит, ринит және ақсақтық дамиды. Қызба пайда болады [43,44].
Бұзауларда осы инфекциялық аурудың қоздырғышы пексавирус тұқымдасына жатады. Бір кездері вирустың бұл түріне қан соратын жәндіктер мен кенелер шыдай алады деп сенген, бірақ кейінірек бұзаулардың вирустық диареясы бұл жолмен берілмейтінін анықтады.
Бұзауларда жұқпалы диареяны тудыратын вирустардың 2 генотипі бар, бірақ олар вируленттілікте ерекшеленбейді. Бұрын bvdv-1 генотипі бар вирустар BVDV-2-ге қарағанда аурудың жеңіл түрлерін тудырады деп есептелген. Кейінгі зерттеулер мұны растамады. Жалғыз айырмашылық: әлемде екінші типтегі вирустар аз кездеседі [45,46].
Диарея вирусы сыртқы ортадағы төмен температураға өте төзімді. - 20 °C және одан төмен температурада ол жылдар бойы сақталуы мүмкін. Патанотомиялық материалда - 15 °C кезінде 6 айға дейін сақталады [47].
Вирустық диарея бірнеше жолмен беріледі: ауру сиырдың сау жануармен тікелей байланысы; кейде жатыр ішінде де жұғады; жасанды ұрықтандыру кезінде де жыныстық жолмен беру; қан соратын жәндіктер; мұрын қыстырғыштарын, инелерді немесе тік ішек қолғаптарын қайта қолданған кезде [48,49].
Аурудың жасырын ағымына байланысты көптеген бұзаулар қазірдің өзінде жұқтырған текшені өсіре алады. Ұқсас жағдай аурудың жедел түрі ерте буаздық пайда болған жағдайда болады. Құрсақта жұқтырған бұзаудың денесі вирусты таниды және онымен күреспейді. Мұндай жануар өмір бойы вирусты көп мөлшерде шығарады, бірақ сонымен бірге аурудың белгілерін көрсетпейді. Бұл ерекшелік бұзаулардың вирустық диареясының басқа аурулардың арасында сәтті болуына ықпал етеді. Вирус қан арқылы да беріледі. Бұл бәріне таныс зарарсыздандырылмаған құралдар, шприцтердің қайта пайдалануға болатын инелері пайдалану кезінде жұғады [50,51].
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу материалдары мен тәсілдері
Дипломдық жұмыс бойынша зерттеу 2018-2020 жылдар аралығында Қазақ Ұлттық аграрлық зерттеу университетінің Биологиялық қауіпсіздік кафедрасында және Алматы облысы Кербұлақ ауданына қарасты ірі қара мал шаруашылығында жүргізілді.
Жұмыста Методическим указаниям по эпизоотологическому исследованию сәйкес эпизоотологиялық зерттеулердің барлық заманауи әдістемелерін қамтитын кешенді эпизоотологиялық тәсіл қолданылды.
Кербұлақ ауданы шаруашылығында бұзаулар арасындағы ішектік инфекцияларды анықтау үшін, ең бірінші эпизоотиялық жағдайын зерттедік. Аурулардың себептерін, клиникалық көрінісін және оның фермалардағы көріністерін талдадық, бұзауды ұстау жағдайларын зерттедік, бұрын жүргізілген емдеу нәтижелерін, сондай-ақ аймақтағы эпизоотиялық жағдайды ескеріп, өлген бұзаулар мүшелерінен патматериалдар алдық.
Жануарларды клиникалық тексеру жалпы қабылданған схема бойынша жүргізілді. Алғашқы тексеру кезінде дене температурасын өлшеу жүргізілді, аурудың мерзімі анықталды, ағынның ауырлығы анықталды. Диагноз эпизоотологиялық, клиникалық, патоморфологиялық және зертханалық зерттеулер негізінде қойылды.
Патоморфологиялық диагностикалау жалпы талаптарға сәйкес жүргізілді.
Колибактериозбен ауыратын бұзауларды емдеу бойынша тәжірибелер жүргізілді. Ветеринарлық тәжірибеде қолдануға рұқсат етілген препараттарды қолдандық: энроксил 10% (Enroxil 10%), гентамицин сульфаты 4%, бимокмил ЛА (Bimoxyl LA), бифидум СХЖ, бифитрилак, Ветом 1.1, Асид Лак (Кемин Еуропа, Бельгия).Зерттеу әдістемесіне сәйкес бірнеше схемалар әзірленді.
Пато-гистологиялық зерттеулер үшін материалдар Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің биологиялық қауіпсіздік кафедрасының Паразитке қарсы биотехнология зертханасында зерттелді. Бұзауларды толық ашылуын жасамас бұрын сыртқы табиғи көріністерін толық зерттедік. Сондай-ақ, гистологиялық зерттеулерден бұрын талдау үшін асқорыту жолдарынан жағынды алынады, оның негізгі мақсаты организмде бөгде патологияның болуын анықтау болып табылады.
Зерттеулерде таңдалған материалдан макро- және микропрепараттар, гистологиялық препараттарды дайындаумен қатар классикалық патологоанатомиялық әдістер қолданылды.
Органдар мен ұлпалар гистологиялық зерттеу микроскопиялық өзгерістерді анықтау үшін, сондай-ақ жемді қолдану кезінде ішкі ағзалардың қатынасын зерттеу үшін жүргізілді. Материалды өткізу және құю Г.А. Меркуловтың басшылығымен патоморфологияда жалпы қабылданған әдістермен жүргізілді. Гистологиялық зерттеуге арналған материал бейтарап формалиннің 10% ерітіндісінде бекітілген. Осыдан кейін қалыңдығы 5 және 6 мкм сериялық парафинді бөлімдер дайындалды. Ультра жіңішке кесектер HEOTION ERM 3100 жартылай автоматты микротомасында және МС-2 микротомасында жасалды (Сурет - 1).
Сурет - 1. Парафин блоктары және HEOTION ERM 3100 микротомы
Целлоидинді, парафинді және мұздатылған кесектерді дайындадық. Бөлімдер Leica №S4040№000000358 кесектерін бояуға арналған процессорға арналған гематоксилин - эозиннің жалпы қабылданған және кейбір арнайы гистологиялық әдістерімен боялған (Сурет - 2).
Сурет - 2. Боялған гистопрепараттар және бояу аппараты Leica №S4040№000000358
Гистологиялық микропрепараттар әртүрлі үлкейту кезінде MBI - 6 бинокулярлық микроскоптың көмегімен зерттелді. Барлығы 90 - блок, оның ішінде гистологиялық зерттеулерге арналған 40 блок дайындалды.
3.2 Зерттеу нәтижелері
3.2.1 Кербұлақ ауданы бойынша шаруашылықтарда ірі қара мал арасында бактериялық аурулар патологиясының нозологиялық профилі
Зерттеуіміздегі Кербұлақ ауданы Алматы облысының оңтүстік аумағында орналасқан эпизоотикалық жағдайы күрделі аймақ.
Зерттеуімізде анықтағандай ауданның шаруашылықтарында жыл сайын 70-тен 100-ге дейін бұзаулар асқазан-ішек жолдары ауруларымен ауырады екен. Мысалы, 2018-2020 жылдары тіркелген есеп бойынша бұзаулардың ішек-қарын аурулары салдарынан олардың өлімі 52,4% құраса, ал ішек инфекциясынан 33,4% өлгені анықталған.
Қолда бар, жинаған деректерге сүйенсек, 2018-2020 жж. аралығында Кербұлақ ауданы бойынша ірі қара малдар арасында инфекциялық аурулар (бактериялық аурулар) деңгейін ретроспективті талдау жүргізгенімізде, салыстырмалы аспектісінде және динамикасы бойынша үлесі мына сипатта болды. Яғни, біз ең көп кездескен инфекциялық ауруларды алып отырмыз, нәтижесінде келесі нозологиялық бірліктер анықталды (Сызба - 1).
Сызба - 1. 2018-2020 жж. аралығында Кербұлақ ауданы бойынша ірі қара малдар арасында инфекциялық аурулар (бактериялық аурулар) деңгейін ретроспективті талдау
Сызбада көрсетілгендей, колибактериоз туберкулезден кейін екінші орында тұр (23,8%), сальмонеллез (22,9%), пастереллез (15,2%), эмкар (3,50%) және инфекциялық энтеротоксемия (1,01%) тіркелген.
3.2.2 Алматы облысы Кербұлақ ауданы бойынша жиі кездесетін ішек инфекцияларының таралу динамикасы
Зерттеуіміздің келесі міндеттерінің бірі - ауданда соңғы 5 жылда жиі тіркеліп жүрген ішек инфекциялық аурулары болғандықтан, зерттей келе мынадай деректерге қол жеткіздік.
2018-2020 жылдар аралығындағы деректерді қорытындылай келе, Кербұлақ ауданы бойынша бұзаулар арасында ішек инфекциялық аурулары ішінде, ең жиі тіркелгендер: колибактериоз, сальмонеллез, инфекциялық диареясы, анаэробты энтеротоксемия аурулары басқаларына қарағанда жиі тіркелгендігі анықталды (Кесте 1).
Кесте-1. Алматы облысы Кербұлақ ауданы бойынша 2018 - 2020 жж. аралығында бұзауларда жиі кездесетін ішек инфекцияларының таралу динамикасы
№
Зерттелген аймақ
Жылдар
колибактериоз
сальмонеллез
инфекциялық диареясы
анаэробты энтеротоксемия
Басқа да ішектік инфекциялар
1
Алматы облысы Кербұлақ ауданы
2018
31
29
17
18
21
2019
42
32
21
17
19
2020
37
30
24
21
11
Барлығы
110
91
62
56
51
Кестеде келтірілген деректер, Кербұлақ ауданы бойынша ветеринариялық қадағалау орталығында және жергілікті ауылдық ветеринариялық лабораториядағы дерекке сүйене отырып тіркелген мәліметтер бойынша, басқа ішектің инфекциялық аурулар ішінде, 3 жылдық деректер бойынша: колибактериоз - 110 бұзау , сальмонеллез - 91 бұзау, инфекциялық диареясы- 62 бұзау, анаэробты энтеротоксемия - 56 бұзау ауырғаны келтірілген.
Аталған аурулар негізінен қаңтар-сәуір айларына - 89,71%, наурыз айында шыңы, аурудың барлық жағдайларының 44,03%, орташа жылдық деңгейден 4 есе жоғары.
Біздің ойымызша, бұл, ең алдымен, дәл осы кезеңде жаппай төлдеу болатындығына байланысты, яғни сезімтал жануарлар пайда болады - эпизоотологиялық процестің негізгі буындарының бірі. Сонымен қатар, сиырлар осы уақытта гиповитаминоздан және микроэлементтердің болмауынан қатты зардап шегеді, бұл әлсіз жас жануарлардың туылуына әкеледі, ал жаңа туған бұзаулар қолайсыз жағдайларда (суық, дымқыл) ауырады. Қалған 8 айға (мамырдан желтоқсанға дейін) бұзаулардың жоғарыда аталған аурулардан сырқаттануының тіркелген жағдайларының тек 10,29% - ы ғана тиесілі (Сызба - 2).
Сызба - 2. Бұзаулардың ішектік инфекциялық аурулар деңгейінің жылдық динамикасының көлемдік - математикалық моделі
3.2.3 Алматы облысы Кербұлақ ауданы төлдердің ішектік инфекциялары кезіндегі эпизоотиялық процесінің дамуының экологиялық, экономикалық және климаттық алғы шарттары
Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, атап айтқанда, экологиялық, экономикалық және климаттық жағдайлары бойынша, көптеген жұқпалы аурулар үшін күрделі эпизоотиялық жағдайы бар қарқынды мал өсіру аймағы болып табылады. Қоршаған орта, жануардың денесі және аурудың қоздырғышы бір - бірімен тығыз байланысты екендігі және тізбектің осы байланыстарының біреуінің өзгеруі басқалардың өзгеруін алдын - ала анықтайтыны анық.
Табиғатты пайдаланудың қате стратегиясының нәтижесі ретінде қоршаған ортаның ластануы өсуде: химиялық, физикалық және биологиялық факторлар әсері.
Көлемі құрылатын экожүйелерінде антропогендік ластану орасан зор. Алматы облысының аумақтарында 1,5 млн. тоннадан астам қатты тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтар пайда болады, автокөлік шығарындылары 65 мың тоннаға жетеді, су қоймаларына 1,2 млрд.м жуық ағынды сулар ағызылады, олардың 60% тазартылмайды.
Кербұлақ ауданындағы биогеохимиялық жағдай мыс, мырыш, кобальт, фосфор, йод және т.б. сияқты кейбір микро- және макроэлементтердің жетіспейтіндігінде және адам экологиялық жүйелерді өте белсенді түрде өзгертеді. Нәтижесінде организмдердің метаболизмі бұзылады, олардың қорғаныс реакциясы төмендейді, ауру көрінетін себептерсіз пайда болатын жағдайлар көбейіп келеді және оны жою процесі күрделі және үлкен материалдық және еңбек шығындарын талап етеді.
Экожүйелердің биогеохимиясының өзгеруімен қатар адам іс - әрекетінен туындаған қоршаған ортаның биологиялық ластану проблемасы маңызды экологиялық, ветеринариялық және медициналық-эпидемиологиялық маңызға ие. Бұл қоршаған ортаға адамдар, жануарлар мен өсімдіктер үшін жағымсыз организмдердің енгізілуін және көбеюін және олардың экожүйелердің тірі тұрғындары үшін қауіпті қасиеттерді иемденуін білдіреді. Бұл сонымен қатар эпизоотиялық процестің пайда болуы мен дамуын анықтайтын факторлардың бірі болып табылады.
Жұқпалы аурулардың эпизоотиялық процесінің пайда болуының экономикалық және экологиялық алғышарттары, ең алдымен, бүкіл елдегі және Алматы облысы аумағындағы экономикалық жағдайға байланысты.
Осылайша, 2007 жылдан бастап есептесек, аудан бойынша ірі қара мал саны 2014 жылға дейін инфекциялық аурулар есебінен төмендесе, 2015 жылдан қазірге дейін бір қалыпты ұстап тұр, бұл дегеніміз аудан мал басы санын көбейту мақсатында қарқынды жұмыс атқаруда (Сызба - 3).
Сызба - 3. Кербұлақ ауданы ірі қара мал шаруашылығындағы ірі қара мал басының динамикасы
Эпизоотологиялық тұрғыдан алғанда үлкен қауіп - бұл Кербұлақ ауданы фермаларында жиі кездесетін жануарлардың бақылаусыз қозғалысы. Шетелден арзан шикізат пен тамақ өнімдерінің импорты елдің азық - түлік қауіпсіздігіне нұқсан келтіріп қана қоймай, жануарлар мен адамның аса қауіпті және кең таралған ауруларының қоздырғыштарын әкелудің қосымша қаупіне байланысты жұқпалы аурулар бойынша эпизоотиялық және эпидемиялық жағдайды қиындатады.
Осылайша, Кербұлақ ауданында агроөнеркәсіптік кешеннің өзгеруі жағдайында аурулардың, оның ішінде адамдар мен жануарларға ортақ аурулардың пайда болу және таралу қауіпінің жоғарылауы байқалды. Жануарлар организміне әлеуметтік - экономикалық және экологиялық қысым артты, бұл мал шаруашылығында жұқпалы аурулардың таралу қаупінің артуына әкелді.
3.2.4 Ауданда жиі тіркелген ішек инфекцияларының салыстырмалы клиникалық белгілері
Алға қойған міндеттерді шешуіміздің бірі, бұл клиникалық белгілерін зерттеу болғандықтан, біз жиі кездескен: колибактериоз, сальмонеллез, инфекциялық диареясы, анаэробты энтеротоксемияға тоқталуды жөн санадық
Ең бірінші анаэробты энтеротоксемия шалдыққан бұзаулардың жасы 1 жастан басталған. Алғашында дене температурасының жоғарылауы, импульс пен тыныс алудың жоғарылауы, азықтан бас тарту, летаргия, жедел колик, жүйке жүйесінің бұзылуы, табиғи саңылаулардан қан кету, қан араласқан диарея, мойын, кеуде, іш, арқа, аяқ-қолдарда тері астындағы ұлпаларында инфильтраттар байқалды. Ғылыми жұмыс орындау барысында, аталған аурудан 5 бас бұзау өліп, барлығы патоморфологиялық сойып зерттелді.
Анаэробты энтеротоксемиямен ауырған бұзауларда, ауру 3 сипатта орын алды: клиникалық белгілерінсіз; жүйкелік; коматозды (Кесте - 2).
Кесте - 2. Анаэробты энтеротоксемиямен ауырған бұзаулардағы клиникалық белгілер
Аурудың өту барысына байланысты түрлері
Аурудың өту барысына байланысты клиникалық белгілері
Клиникалық белгілерінсіз
Қозғалыстар үйлестірілуінің кенеттен жоғалуы, конвульсиялар, құлақ пен көздің бұлшықет спазмы, кенеттен өлумен сипатталды
Жүйкелік
Дене температурасы аздап көтеріліп, жамбас аяқ-қолдарының салдануы
Коматозды
Тактильді және есту тітіркендіргіштері конвульсиясы, опистонус, гипергликемия, гликозурия
Келесі сальмонеллездің ең көп таралған нысаны - сальмонеллездің асқазан-ішек түріндегі нұсқасы. Бұл жалпы интоксикация және су-тұз алмасуының бұзылуымен сипатталды. Ауру дереу басталып, безгек және дірілдеу белгілері байқалды.
Сонымен қатар, іштің спастикалық сипатта болатын ауырсыну белгілері, құсу, іш өту, бұл кезде фекальді массалар тез сулы болып кетті. Құсу кезінде және дефекация кезінде бөлінген сұйықтықтың көптігі дегидратацияның дамуына әкелді. Физикалық тексеру терінің қышқылын анықтады, безгегіне қарамастан, кейде цианоз белгіленді, құрғақ тіл, іштің кебуі, іштегі пальпация, қалыпты ауырсыну.
Жүрек тахикардиясын тыңдаған кезде, үндер муфталар естілді. Импульсті жұмсақ толтыру, гипотензияға бейімділік. Көбінесе қалыпты олигурияға тән белгілерде болды.
Гастроэнтероколит жағдайында 4 бұзауда екінші немесе үшінші күні нәжістің көлемі азайып, кілегей және қан аралас нәжіс кездесті, дефекация онесмуспен бірге болды. Ауру негізінен эпигастрий аймағында орналасқан. Зәр шығару дәрежесі, әдетте, дене температурасын сипаттайды, субфебилден ауыр безге дейін өзгеруі мүмкін.
Жалпыланған пішін ішек тәрізді нұсқада жалғасады, Алайда, асқазан-ішек құбылыстары көбінесе бастапқыда байқалды, 3-5 күн ішінде гепатоспленомегалия, орташа артериялық гипотензиямен, салыстырмалы брадикардиямен сипатталды. Клиникалық көрініс іш сүзегімен еске түседі.
Сальмонеллездің септикалық нұсқасы жиі асқазан-ішек клиникасынан басталып, кейіннен тұрақты дірілдің қайталануына ауысты, тахикардия, температура төмендейді және терлеуді тоқтатады. Гепатоленальды синдром пайда болды (Кесте - 3).
Кесте - 3. Сальмонеллезбен ауырған бұзаулардағы клиникалық белгілер
Аурудың өту барысына байланысты түрлері
Аурудың өту барысына байланысты клиникалық белгілері
Іштің спастикалық сипаттағы белгісі
Құсу, іш өту, дефекация кезінде дегидратацияның дамуы
Гастроэнтероколит сипаттағы белгісі
Құсу, іш өту, дене температурасы субфебилден ауыр безгекке дейін өзгеруі
Жалпыланған пішін ішек тәрізді сипаттағы белгісі
Гепатоспленомегалия, орташа артериялық гипотензия, брадикардиямен, іш сүзегімен сипатталады
Септикалық түрінде
Тұрақты діріл, тахикардия, температураның төмендеуі гепатоленальды синдром пайда болуы
Бұзауларда колибактериоздың клиникалық көрінісі бірдей емес және бұл, ең алдымен, колостральды антиденелердің түсуіне, жаңа туған бұзауларды азықтандыру және ұстау жағдайларына, сондай-ақ фермада тұрақты болатын Е. coli-дің вируленттілігіне байланысты организмнің иммунологиялық реактивтілігіне байланысты болды.
Жұмысты орындау барысында біз колибактериоз ағымының әртүрлі формаларын байқадық. Зерттелген бұзаудан колибактериоз аурауының энтериттік формасын анықтадық. Аурудың жітілеу өтетін ағымы кездескен жоқ. Клиникалық көріністерінде күйзеліс, жүннің түсуі, нәжіс тығыздығы ботқа тәріздес болды. 3-7 күндік 28 бұзаудан колибактериоздың энтериттік формасының жіті ағымы тіркелді. Малдан күйзеліс, тәбеттің болмауы, дем алысының жиілеуі, құрсақ қуысын басқан кезде ауырсыну сезімі, дене қызуының көтерілуі анықталды. Аурудың ең алғаш, екінші күннің кештеу уақытында ең негізгі клиникалық көрінісі - іш тастау байқалды, нәжіс сұйық, сұр - ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz