Қаскелең өзені туралы түсінік

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қаскелең өзені туралы түсінік.

Қаскелең (бывш. Лубавинская станицасы, қаз. Қаскелең-Қазақстандағы қала (1963 жылдың 3 сәуірінен бастап), Алматы қаласының шекарасынан 10 км қашықтықта Іле Алатауының бөктеріндегі Қарасай ауданының орталығы. Қаскелең деп аталатын өзенде орналасқан. 2019 жылдың басында 64529 тұрғын тіркелген. Қала Қарасай ауданының әкімшілік орталығы болып табылады. Қала маңындағы көкөніс-сүт шаруашылығы орталығы. Көкөніс консервілері, сүт және басқа да өсімдіктер.

VII-IX ғасырларда қазіргі қала орнында қарлұқ қонысы пайда болды. Алайда, 1218 жылы ол моңғол шапқыншылығы кезінде жойылды

Қаскелендегі пошта пикеті 1857 жылы салынған. Онда 40 казактар қызмет етті. 1859 жылы пикетке Алтай казактарының 143 отбасы қоныстанды, 1861 жылы 12 шаруа отбасы келді. Жаңа елді мекеннің пайда болуымен - Любовныйдың Жетісу казактарын көшіру (кейінірек Любовинская, содан кейін Любавинская ауылдары) онда жаңа приход құрылды (1865 жылы) . Станицадағы шағын шіркеу Жетісу әскери губернаторының жұбайы Мелания Фоминична Колпаковскаяның жеке қаражатына салынды

Томск және Семей Виталий архиепископы (Вертоградов) жаңа Әулие Михайловский приходына әскери діни қызметкер Павел Дубов тағайындалды[көзі көрсетілмеген 127 күн] .

1867 жылы станица жаңадан құрылған Верный уезінің құрамына кірді. 1902 жылы Қаскелең станицасы, 1918 жылы Троцкое (Троицкое) ауылы болып өзгертілді, 1929 жылы Қаскелең ауылы болып өзгертілді

1958-1997 жылдары Қаскелең көкөніс-сүт бағытындағы Ленин атындағы кеңшардың орталығы болды.

Экономика

Қаскелең қаласының аумағында 16 шағын өнеркәсіптік кәсіпорын жұмыс істейді, оның ішінде 7 кәсіпорын ("КСМК-2", "ISKER COMPANY", "Коппа Италия", "АПП АРА", "Хамле Компании ЛТД" ЖШС кондитерлік өнімдерді өндіру жөніндегі кәсіпорын облыстың жүйе құраушы кәсіпорындарының тізіміне кіреді) ірі кәсіпорындар болып табылады, олардың үлесіне өндірілетін өнеркәсіптік өнімнің жалпы көлемінің 88, 0% - ы тиесілі, оларда 1650 адам жұмыс істейді.

Білім

Қалада 10-нан астам орта мектеп бар, олардың ішінде: орта мектеп. В. г. Белинский, им. Абай атындағы. А. С. Пушкин атындағы орта мектебі, Н. Ә. Әлімқұлов атындағы орта мектебі, қ. Сәтпаев атындағы орта мектебі, С. Керімбеков атындағы орта мектебі және т. б. қалаларда жоғары оқу орындары бар, қалаға кіре берісте Сүлейман Демирель атындағы Университет орналасқан.

Табиғи сулардың өзіндік тазартылуы және оларды қарқындату

Судың өзіндік тазартылу мүмкіншілігі - оның ең маңызды қасиеттерінің бірі. Өзіндік тазартылу ғамалиясы күн радиациясының микроорганизмдер мен су өсімдіктерінің әртектілігіне және басқа жағдайларға байланысты өтеді. Олар жазғы мезгілде өте қарқынды жүреді.

Ластанған сулардың өзіндік тазартылуы олардың таза сумен көпеселенген (1:7 - 1:12) араластырылғанда жүруі мүмкін.

Ағынсыз суаттардың және жер асты суларының өзіндік тазартылуы өте жай болады. Мысалы, әлемдік мұхиттың толық тазартылуы 2600 жылда, ал жер асты сулары 5000 жылда өтеді.

Судың өзіндік тазартылу ғамалиясының басты шарты оның оттекпен қанығуы. Ерітілген оттектің әсерінен органикалық заттардың тотығуы және олардың минералдық қалдық түрінде суаттардың түбіне шөгуі байқалады.

Су негізінен ауалық оттегімен қанығады. Ол ағысы жылдам өзендер мен жел толқындары күшті суаттарда қарқынды қанығады. Оған күн радиациясының әсерінен жүретін фотосинтез нәтижесінде суды оттекпен қанықтыратын жоғары су өсімдіктерінің өмір тіршіліктері ықпал етеді.

Фотосинтезден басқа, су өсімдіктері ерітілген және дисперсия заттарын сіңіру арқылы судың сапасын жақсартады. Сондықтан, олар ағынды суларды биологиялық тазарту ғамалиясының маңызды мүшесі. Судың сапасына қолайлы әсер ететін өсімдіктер қатарына: қамыс, қоға, кәдуілгі құрақ, қалқып тұратын балдыр, батырылған мүйізжапырақ және балық оты жатады.

Су ресурстарының сарқылуы. Су ресурстарын сарқылудан қорғау

Жалпы жағдайларда су көздерінің сарқылуы негізінен төмендегідей себептерге байланысты: ағаштар мен майда бұталарды кесу, әсіресе өзендердің

жоғарғы жағы мен жағаларындағы; жоғары батпақтарды құрғату; жағалық беткейлерді жырту; топырақтың су мен желден шайылуы; табиғи суларды

берекетсіз және бақылаусыз пайдалану.

1 009

Сурет 2. 3 - Су өсімдіктерінің өкілдері:

а-қамыс; б-қоға; в-кәдімгі құрақ; г-қалқып тұратын балдыр; д-батырылған мүйізжапырақ; е-балық оты.

Қазақстанның су ресурстары мен халық шаруашылығы салаларының суды қажетсіну мөлшерін салыстыратын болсақ, онда қазірдің өзінде көптеген су шаруашылық аудандарда (әсіресе онтүстік, орталық және т. б) су тапшылығы байқала бастағанын көреміз, ал келешекте (2010 жыл) СШТТ түзеу одан да күштеніңкі жағдайға душар болады.

Арал маңы өңіріндегі адам төзгісіз экологиялық және әлеуметтік ахуалдар, Сырдария өзенінің төменгі сағаларында судың жетіспеушілігіне [дәлірек айтқанда, судың жетіспеушілігінен емес, ол жаққа ешқандай су мөлшері келмегендіктен, яғни 1985ж. кейін Арал теңізіне келіп құйылатын су көлемінің мәні ноль немесе нольге жуық (су мол жылдарын есепке алмағанда) ] байланысты туып отыр. Дәл осындай адам төзгісіз экологиялық және әлеуметтік жағдайлар Талас, Аса, Шу өзендерінің төменгі (кейде орта) сағаларында қалыптасқан. Келтірілген жағдайлар өзен алабы суларының тегістей дерлік халық шаруашылығында пайдаланып жатқанын көрсетеді. Сонымен, көптеген өзендерде басы артық су ресурстары жоқ, яғни көптеген өзендердің су қорлары сарқылғанδ.

Яғни, Қазақстанның оңтүстік өңірінің барлығы дерлік өзендерінде табиғат қорғау су мөлшерлері қалдырылмайды. Демек, бұл өңірдегі экологиялық жағдай жылдан-жылға оңалмайды, керісінше нашарлай береді.

Әдебиет көздерін, анықтама және нұсқау мүдделерін саралайтын болсақ, өзендерде табиғат қорғау үшін қалдырылатын су мөлшерлері Қазақстан жерінде әдістемелік тұрғыдан қарастырылмаған.

Дегенмен, ТМД елдері бойынша біраз әдістемелік нұсқаулар бар. Оларды үш топқа бөлуге болады.

Бірінші топтағы әдістердің негізіне: суы аз айдың есептік су шығыны - су көздеріне қалдырылатын табиғат қорғау су мөлшері болып қабылданады. Сонымен қатар, ол су шығыны жылдың маусымдары бойына тұрақты деп алынады.

Екінші топтағы әдістердің негізіне: өзендерде қалдырылатын табиғат қорғау су мөлшерлері белгілі бір қайталану (δ) және ол шығынның тұратын ұзақтылығы (Т) талаптарын қанағаттандыру керек. Бірақта нұсқалған δ, T шамалары ТМД әрбір ауданына мөлшерленбеген және олардың қалай негізделетіні көзделмеген. Сондықтан бұл әдісті Қазақстан аймағына қолдану мүмкіншілігі жоқ.

Үшінші топтың негізіне, су көздерінің гидролого-экологиялық әлпісі мен гидрологиялық жағдайларына байланысты өзендерді түрлерге бөлу арқылы, табиғат қорғау шығындары анықталады. Табиғат қорғау шығындары әрбір өзендер түріне жекелеген тиісті нұсқауларға сәйкес табылады. Бұл әдістегі ең қисынсызы: шөл және шөлейт аймақтарындағы өзендердің су мөлшерлері толықтай шаруашылық қажеттілікке пайдалана берілуі мүмкін [осындай аймақтарды кесіп өтетін (транзитный) өзендерден басқалары] деп нұсқалғаны. Егерде дейді ол әдістемеде, өзендердің ағуы толық пайдаланылған жағдайда өсімдік пен жануарлардың бірегей керемет түрлері жоғалатын қауіптілік туатын болса, онда бір қатар су көздерінде генефондтарды (тектілік қор, тұқымдықтар) қорғауды қамтамасыз ететін көріністі-гидрологиялық қорық ұйымдастыру қажеттілігі айтылған.

Мұндай нұсқау тек қана, су мөлшерлері атырау сағаларында пайдаланылатын, халық шаруашылығына ешқандай маңызы жоқ өзендер үшін рұқсат берілуі мүмкін (суы табиғи жағдайларда құмға сіңетін өзендер үшін) . Ондай жағдайдың өзінде де жоғарыдағы нұсқаманы қабылдау өте орынсыз, себебі сулары құмға сіңетін өзендердің өзінің атқаратын қызметі бар, яғни олардың су қорлары жер асты суларының қорын молайтады, ал олар өз кезегінде шөлейт және шөл өңірлеріндегі жайылымдарды және пішендемелерді суландыру мен сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Яғни айтқанда, шөл және шөлейт аймақтарындағы өзендердің жоғарғы жағында және олардың төменгі сағаларында да белгілі бір мөлшерде су қорлары болуы керек (ең болмағанда табиғат қорғау су мөлшерлері) .

Мысалы, қазіргі кезеңдерде төменгі сағаларында суы жоқ өзендердің сол төменгі жағаларының халық шаруашылық маңызы (балық шаруашылық, сауықтыру, табиғи маңыздылық және т. б. ) бар еді. Аса өзенінің төменгі жағында Билікөл, Ақкөл және т. б. көлдер бар еді, ал Билікөл мен Ақкөл көлдерінің арқасында 1977 ж. дейін Жамбыл балық зауыты өзінің жоспарын орындап келген еді және сол көлдер облыс орталығының (тек облыс орталығы емес, көршілес облыстар мен мемлекеттер) еңбеккерлері үшін демалыс орны болатын. Сырдария өзенінің төменгі сағасы балық шаруашылығы, сутышқан, қамыс және т. б. табиғи маңыздылығы бар өңір, оның үстіне төменгі сағасында Арал теңізінің өзі (халық щаруашылық, экология және әлеуметтік маңыздылығы бар) орналасқан.

Жоғарыда келтірілгендерді қорыта айтқанда, Қазақстан жерінде табиғат қорғау су мөлшерлерін анықтау әдістемелері әлі қалыптаспаған. Дегенменен халық шаруашылық маңызы бар кейбір өзендер үшін табиғат қорғау көлемдері анықталған.

Табиғат қорғау су шығындарын анықтаудың екі әдісін көрсетуге болады.

Біріншісі - ең қарапайым әдіс. Өзендерде қалдырылатын табиғат қорғау су шығынын, Беларусь пен Прибалтика мемлекеттерінде қалыптасқан ереже бойынша және оған жер асты су қорларын байыту үшін 0, 20 Q _{ең суы аз ай 95%} (себебі шөл және шөлейт аймақтарында жер асты сулары жайылымды суландыру үшін қолданылады) су мөлшерлерін қосатын болсақ, онда

Q _{таб қор} = (0, 90 . . . 1, 00) Q _{ең суы аз ай 95%} ,

бұл жерде Q _{ең суы аз ай 95%-} өзен су жазбасындағы суы ең аз айдағы 95% су шығыны.

Есептеп шығару жолы. 1. Өзен су жазбасының көпжылдық қатарын талдайды да, ең суы аз айды анықтайды. 2. Сол суы ең аз айдың су мөлшерін статистикалық тұрғыдан өңдейді. Сөйтіп, суы ең аз айдың статистикалық сипаттамаларын: Q _{0суы ең аз ай} ; С _{vсуы ең аз ай} ; С _{sсуы ең аз ай} анықтайды. 3. Статистикалық сипаттамалардың көмегімен суы аз айдың 95% су шығынын анықтайды:

Q _{суы ең аз ай 95%} = Q _{0суы ең аз ай} ∙К _р95 .

4. Табиғат қорғау су шығынын өрнектің көмегімен анықтайды. Бұл жерде статистикалық сипаттамаларды анықтау және оны қолдану жолдары көрсетілмеген; бұл әдістемелер Инженерлік гидрология және ағуды реттеу

( ИГжАР) пәнінде толық қарастырылады.

Алдын-ала есептеулер үшін Q _{суы ең аз ай 95%} мөлшерін эмпирикалық қамтамасыздандырылу қисығының көмегімен де анықтауға болады.

Бұл әдістеме бойынша анықталған табиғат қорғау су шығыны (өзендерде қалдырылатын) жыл бойына тұрақты болады. Мұндай жағдай, өзен бойында көпжылдықтарда қалыптасқан табиғи жағдайға үйлесе бермейді. Себебі табиғи жағдайда өзендерде су мөлшерінің молайған (су тасқыны, су тасу) және азайған кезеңдері (төменгі саба) болады. Сондықтан өзендерде қалдырылатын табиғат қорғау су әлпісі өзендердегі табиғи әлпіге өте ұқсас болғаны жөн. Мұндай су әлпісін анықтау үшін табиғат қорғау су шығындарын анықтаудың екінші әдісін пайдалануға болады.

Екіншісі - өзен су жазбасына «ұқсастырылған» әлпіні анықтау әдісі. Өзендерде қалдырылатын табиғат қорғау су шығындарын (ҚазҰАУ, 1988) былайша анықтауға болады:

(0, 9 . . . 1, 0) ,

бұл жерде - 1 . . . 12 айларда өзенде қалдырылатын табиғат қорғау су шығындары;

- 1 . . . 12 айлардағы 95% орта айлық су шығындары. (Басқаша айтқанда, өзенде қалдырылатын табиғат қорғау су жазбасы, өзеннің 95% табиғи су жазбасына сәйкес келуі әбден ықтимал) .

Осы анықтамаға сәйкес, табиғат қорғау су жазбасы қалыптасатын болса, онда апатты суы аз жылдары, өзеннен ешқандай су мөлшерлері алынбауы керек. Ондай жағдайларда су пайдаланушылар орсан зор шығынға ұшырайды.

Халық шаруашылығына келетін шығындарды азайту үшін, апатты суы аз жылдары өзендерде қалдырылатын табиғат қорғау су мөлшерін біразырақ қысқартуға болады. Кейбір нұсқамаларда қысқартылу мөлшері 20% (Фащевский, 1986) болып қабылданған. Яғни ондай жылдары өзендерде қалдырылатын табиғат қорғау су шығыны:

= 0, 8 ∙ .

Өзендердегі ағу мөлшерінің қамтамасыздандырылуы Р<95% болғанда есепті шығарудың жалпы жолы:

Әрбір жекелеген айдың статистикалық сипаттамаларын анықтайды:

, ,

Әрбір айдағы 95% қамтамасыздандырылған су шығынын анықтайды:

= ∙к .

Өзенде қалдырылатын табиғат қорғау су мөлшерін (2. 4) өрнегінің көмегімен анықтайды.
Өзендердегі ағу мөлшерінің қамтамасыздандырылуы Р≥95% болғанда, табиғат қорғау су мөлшері 20% қасқарады. Статистикалық сипаттамалрады анықтау әдістемелері ИГжАР пәнінде толық көрсетілген.

Су ресурстарын сарқылудан қорғаудың басқа жолдары. (Толығырақ, Комплексное, 1985) . Су жиналым ауданын орманмелиорациялау. Мұндай шаралардың қызметі жер беті ағуын жер асты ағуына айналдыру; осының арқасында жер асты суларының деңгейі көтеріледі, сондықтан өзендерді қоректендіру ғамалиясы тұрақты қамтамасыз етіледі. Екінші жағынан беткейлердегі су шаю қабілеті азаяды және ластағыш денелердің өзен көздріне түсуін едәуір қысқартады. Ағаш отырғызудың өзеннің гидрологиялық әлпісіне әсері нобойлы тұрғыда 1. 5 суретте көрсетілген.

Су алқаптарын орманмелиорациялау . Орманмелиорациялау шаралары, су жиналым ауданымен қатар, су алқаптарының жағалары бойынша да жүргізіледі.

Далалық тоған. Сайлар мен қойнауларда, сонымен қатар құрғақ аңғарларда мал суару, балықтар мен суда жүзетін құстар өсіруге, ал кейбір

1 010

Сурет 2. 3 - Сужиналым ауданында орман егістерінің орналасу тәсімі:

1-суайрық жолақтары; 2-танапқорғау (желтоқтату) жолақтары; 3-су реттеу жолақтары; 4-қар; 5-сайжағалық жолақтар; 6-сай орманы.

Бұл тоғанға салындылардың түспеуін қамтамасыз ету үшін (себебі олар тез арада лайланып қалуы мүмкін), олардың периметрі бойынша ені 20 . . . 80 м (су жиналым аудандарының ұзындығы мен сипаттамасына байланысты) болатын орман жолағын отырғызады. Ал, орман жолағынан кейін, тоғанға жақын жағында (тоғанның айналасында) ені 15 . . . 20 м болатын тегістелген жолақ болуы шарт. Ол жолақта салындылардың төменгі мөлшерлері мен ағаштардың құйылмасы (жапырақтары, шырпылары) жиналады. Яғни тоғанға түспейді.

Өзендер мен өзендер аңғары . Орманмелиорациялау бөлімдеріне байланысты. Ұзындығы 10 км дейін, өзендер мен бастаулар. Бастаудың өзі мен басталу бөлігі, қарқынды булану мен ластанудан қорғалуы керек. Осындай мақсатта өзеншенің басталу аймағы толық қорғалуы қажет: демек, 200 . . . 250 м жоғары жағы, 50 м төмен қарай, 40. . 45 м бүйір жағы. Өзен бойында, ені 10 . . . 18 м болатын арнамаңылық жолақтар тұрғызылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.