Ақпарат және информатика бойынша материалдар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

Лекция тақырыбы

Лекция 1. Ақпарат және информатика.
1. Ақпараттың қасиеттері.
2. Ақпаратты екілік кодтау. Бит. Байт.
3. Ақпаратты өңдеу
4. Информатика пәні мен міндеттері.
Лекция 2. Санау жүйелері.
2.1 Позициялық және позициялық емес санау жүйелері.
2.2 Бір санау жүйесінен екіншісіне ауысуы.
2.3 Әр түрлі жүйедегі сандарға арифметикалық амалдар қолдану.
Лекция 3. ЭЕМ-нің даму кезеңдері.
3.1 Есептеу құрылғылары және машиналары.
3.2 Электронды есептеуіш машиналары.
3.3 ЭЕМ-нің буындары.
Лекция 4. ДЭЕМ-ның архитектурасы.
4.1 Дербес компьютердің негізгі блоктары және олардың атқаратын
қызметтері.
4.2 Компьютердің негізгі сыртқы құрылғылары.
Лекция 5. Программалық құралдар.
5.1 Жүйелік программалар.
5.2 Операциялық жүйелердің түрлері.
Лекция 6. MS DOS операциялық жүйесі.
6.1 Файл туралы түсінік.
6.2 Каталог. Файлдық жүйе.
6.3 Каталогтарды алмастыру. Жаңа каталог ашу, оны жою. CD, MD, RD
командалары.
6.4 Маршрут белгісі. Файлдың толық аты.
6.5 DIR, CLS, FORMAT командалары. Шаблон.
6.6 COPY, REN, COPY CON, TYPE, DEL командалары.
6.7 VER, TREE, CHKDSK, TIME, DATE, UNDELETE командалары.
Лекция 7. Norton Commander операциялық қабыршығы.
7.1 Norton Commander мүмкіншіліктері
7.2 Norton Commander менюі.

7.3 Тақталарды басқару.

7.4 Мәтіндік файлдар құру және көру.
Лекция 8. Windows операциялық жүйесі.
8.1 Windows туралы жалпы мағлүматтар
8.2 Windows жүйесінің негізгі функциялары
8.3 Windows жүйесінің негізгі ұғымдары
8.4 Windows жүйесінің негізгі технологиялық принциптері
8.5 Windows объектілері (жұмыс столы, таңбашалар, белгішелер,
қапшықтар, терезелер).
Лекция 9. Стандартты программалар.
9.1 Блокнот.
9.2 WordPad мәтіндік редакторы.
9.3 Калькулятор программасы
Лекция 10. РАINT графикалық редактор.
10.1 Раіnt графикалық редакторын іске қосу

10.2 Меню қатарының командалары

10.3 Саймандар тақтасының аспаптары

10.4 Салынған суретпен жұмыс істеу

Лекция 1

Информатика электронды есептеуіш машиналардың (ЭЕМ) көмегімен ақпаратты
көрсетудің, жинаудың, тасымалдаудың және өңдеудің әдістерін зерттейді.
Ақпарат
Зат пен энергия — біздің әлемнің өте маңызды екі мәні, өте маңызды екі
кұрамдас бөлігі. Бірақ тура осылар сияқты айтарлықтай маңызды және
өсімдіктер, аңдар, адамдар және жалпы адамзат қоғамының тіршілік етуіне
қажеттігі жоғарыда айтылғандардан кем емес бір нәрсе бар. Ол біздің
әлемнің үшінші өте маңызды мәні —ақпарат.
"Информация" (ақпарат) термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген
ұғымдарды білдіретін information сөзінен шыққан. ақпарат - белгілі бір
нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс) туралы таңбалар мен сигналдар түрінде
берілетін мағлұматтар.
Ақпарат алу дегеніміз - бізді қоршаған құбылыстар мен нысандардың өзара
байланыстары, құрылымы немесе олардың бір-біріне қатысуы жөнінде нақты
мағлұматтар мен мәліметтер алу деген сөз.
Ақпараттың қасиеттері
Ақпараттың түпкі заттық мазмұны оның негізгі қасиеттерін — дәлдігі мен
толықтығын, бағалылығы мен қажеттілігін, анықтылығы мен түсініктілігін
ашуға көмектеседі.
Ақпарат істің ақиқаттық жағдайын толық ашатын болса, оның дәл болғаны.
Дәлдігі жоқ ақпарат оны түсінбеушілікке және соған байланысты теріс шешім
қабылдауга әкеліп соқтыруы мүмкін.
Егер ақпарат оны түсінуге және белгілі бір шешім қабылдауға жеткілікті
болса, онда оның толық болғаны. Ақпараттың толық болмауы ол жөнінде белгілі
бір тұжырымға келуге кедергісін тигізіп, кателікке ұрындыруы мүмкін.
Ақпараттың бағалылығы, оны пайдалана отырып, қандай мәселелер шеше
алатынымызға байланысты болады. Өзекті (дер кезінде берілген) ақпарат жұмыс
шарттары өзгерген жағдайда өте керек болады.
Егер бағалы әрі өзекті ақпарат түсініксіз сөздермен жазылса, оның
пайдаға аспайтыны өзінен-ақ белгілі. Егер ақпаратты пайдаланушылар тілінде
жазса, ол тусінікті болады.
Ақпаратты екілік кодтау. Бит. Байт
Бір ақпаратты әр түрлі әдістермен көрсетуге және тасымалдауға болады.
Мысалы, ескілікті телеграфта информация Морзе әліппесінің көмегімен —
нүктелер мен сызықшалар тізбегі түрінде кодталып, тасымалданатын. Кітаптар
мен газеттерде информация текстер және бейнелер арқылы беріледі. Морзе
әліппесіндегі нүктелер мен сызықшалар арқылы кодталған сөйлемді басу
машинкасында әріптермен басуға болады, оны сөзбен айтуға, дене қимылымен
және т. б. көрсетуге болады.
Осы заманғы есептеуіш техникада ақпарат, әдетте, небары екі түрлі
сигналдар тізбегі арқылы кодталады: магниттелген немесе магниттелмеген,
қосылған немесе ажыратылған, темен немесе жоғары кернеу және т. б. Бір
жағдайды 0 цифрымен, ал екіншісін 1 цифрымен белгілеу калыптасқан. Мұндай
кодтау екілік кодтау деп, ал 0 мен 1 цифрлары биттер деп аталады (ағылшынша
bit — binary digit — екілік цифр).
Текстік ақпаратты екілік кодтау кезінде әрбір символға оның коды —
нөлдер мен бірліктердің белгілі бір санынан тұратын тізбек
сәйкестендіріледі. Қазіргі кездегі ЭЕМ-нің көпшілігінде әрбір символға 8
нөлдер мен бірліктерден тұратын, байт (ағылшынша byte) деп аталатын тізбек
сәйкес келеді. 8 нөлдер мен бірліктерден тұратын тізбектердің 256 түрі бар.
Олардың көмегімен әр түрлі 256 символды кодтауға болады, мысалы, орыс және
латын алфавиттерінің үлкен, кіші әріптері, тыныс белгілері және т. б.
Байттар мен символдардың сәйкестігі таблица арқылы беріледі, онда әрбір код
үшін сәйкес символ көрсетіледі. Кең таралған ИӨК-8 (ақпаратты өңдеу
кодтары) кодтау кестесінің үзіндісі мынадай:
Код Символ Код Символ
0 0 0 0000
1 1 1 0001
2 2 2 0010
3 3 3 0011
4 4 4 0100
5 5 5 0101
6 6 6 0110
7 7 7 0111
8 8 10 1000
9 9 11 1001
A 10 12 1010
B 11 13 1011
C 12 14 1100
D 13 15 1110
E 14 16 1110
F 15 17 1111

Кестеден 16-лық негіздегі цифрлардың әрбіреүіне, екелік негізде 4
цифрдан тұратын сан сәйкес келетіндігін байкауға болады.Оның себебі
16=24,ал сегіздік негіздегі әр цифраға екелік негізде үш орынды сан сәйкес
келеді, себебі 8=23. 8-дік негізде 0-ден бастап 7-ге дейін барлығы 8 цифр
болатындықтан 8-дік негіздегі ең үлкен цифр 7 екелік негізде 111 түрінде
жазылады.
Бір санау жүйесінен екіншісіне ауысуы.
Сандарды бір санау жүйесінен екінші санау жүйесіне көшіру жолдары бүтін
сандар мен дұрыс бөлшектер үшін түрліше болады.
Бүтін сандарды көшіру. Айталайық, берілген p санау жүйесіндегі Np санын
q жүйесіне көшіру керек болсын. Ол үшін, егер pq болса,онда q санының p
жүйесіндегі мәнін табу керек, ал pq болса, онда q саны p жүйесіне енеді,
сондықтан оны p жүйесіне көшірудің қажеті болмайды. Бұдан кейін берілген
есепті шешуге кірісу керек. Ол үшін берілген Np санын q-ге бөліп, қалдықы
анықтайды, бұл қалдық Np санын q жүйесіне көшіргенге шығатын санның ең кіші
разрядындағы цифрды береді. Содан соң бөліндіні q санына тағы да бөліп,
екінші қалдықты табады, бұл q негіздегі санның келесі кіші разрядындағы
цифрын береді, т.с.с. Процесті осы тәртіппен соңғы бөлінді q-ден кіші
болғанша жалғастырып, табылған қалдықтарды кері бағыта тізіп жазша, q
негіздегі Nq саны табылады. Np саны мен q саны p жүйесінде
қарастырылатындықтан, бөлу де p жүйесінде жүргізіледі.
Дұрыс бөлшектерді бір санау жүйесінен екінші санау жүйесіне көшіру. р
жүйесінде берілген Мр дұрыс бөлшегін q жүйесіне көшіру үшін оның 0 бүтіні
мен бөлшек бөлігін тік сызық арқылы бөледі.. Одан соң осы Мр санының бөлшек
бөлігін (тік сызықтың оң жағындағы бөлігін) р негізінде алынған q санына
көбейтеді де, тік сызықтың оң жaғында қанша орынды сан болса, көбейткеннен
шыққан нәтижеде сонша орын қалдырып, артық разрядты тік сызықтың сол жағына
жазады. Егер шықкан көбейтіндінің орындарының саны мр-нің бөлшек
разрядтарының санынан кем болса, онда тік сызықтың сол жағына нөл жазады.
Бұдан кейін табылған бөлшек бөлікті q санына тағы көбейтіп, жоғарыдағы
ережені қолданылады. Процесті бөлшек нөл болғанша немесе берілген дәлдікке
жеткенше қайталап, шартты бүтін бөлікті оң бағытта (жоғарыдан төмен) жазып
шықса, жаңа негіздегі сан шығады.
Аралас болшектерді бір жүйеден екінші жүйеге көшіру.
р негіздегі аралас Np белшек санын q негізіне көшіру керек болсын. Ол
үшін Np санының бүтін және бөлшек бөліктерін ажыратып алады да, бүтін және
бөлшек бөліктерін жеке-жеке жоғарыдағы ережелер бойынша басқа негізге
көшіреді.
Мысалы, ондық негіздегі 25,25 санын: 8-дік және 2-лік негізде жазыңдар.
Шeшуі.
25,2510 = 2510 + 0,2510

Бұдан 25,2510 = 31,28 немесе 31,28 = 011001, 0102 = 11001, 0102.
Әр түрлі жүйедегі сандарға арифметикалық амалдар қолдану.
Әр түрлі жүйедегі сандарға арифметикалық амалдар қолдану ережесі ондық
сандарға амалдар қолдану ережелерімен бірдей.
Екілік жүйеде арифметикалық амалдар былайша орындалады:
қосу азайту көбейту
0 + 0 = 0 0 - 0 = 0 0 x 0 = 0
0 + 1 = 1 1 - 0 = 1 0 x 1 = 0
1 + 0 = 1 1 - 1 = 0 1 x 0 = 0
1 + 1 = 10 10 - 1 = 1 1 x 1 = 1

Барлық амалдарды ондық жүйеде орындауға қалыптасып қалғандықтан,
сегіздік жүйедегі сандарға арифметикалық амалдар қолдану қиынға түседі.
Мұнда амалдар сегіздік жүйеде жүргізілуі тиіс, сондықтан сегіздік жүйеде
мынадай кестені пайдалану ыңгайлы.
қосу көбейту

+ 0 1
қазақша ағылшынша
орысша
Қыска қалып Brief Файл мен каталогтар туралы
Краткий формат қысқа мәліметті экранға
шығарады, үш бағанада аттары
жазылады
Толық калып Full Файл мен каталогтар туралы толық
Полный формат мәліметті экранға шығарады, бір
бағанада аты, файл мөлшері,
уақыты, жөнделген мерзімі
жазылады
Жағдай Info Ctrl+L Жедел жады, ағымдық дискі және
Состояние ондағы файл мөлшері туралы көрші
тақтада мәлімет шығарады, F4
пернесін басып, ол мәліметті
түзетіп, сақтауға болады
Тармақ Tree Ағымдық дискідегі каталогтар
Дерево каталогов тармақтарын көрсетеді
АшуЖабу OnOff Ctrl-Fl Экранда сол жақ тақтаны өшіреді,
ВклВыкл кайта басса көрсетеді
Аты Имя Name Файл мен каталогтарды аты
бойынша реттеп көрсетеді
Түр (кеңейтілу) extension Файлдарды кеңейтілуі бойынша
Тип (расширение) реттеп көрсетеді
Уақыт tiMe Файл мен каталогтарды уақыт
Время бойынша реттеп көрсетеді
Мөлшер Size Файл мен каталогтарды мөлшері
Размер бойынша реттеп керсетеді
Сұрыптаусыз Un sorted Файл мен каталогтарды дискіде
Без сортировки жазылу реті бойынша көрсетеді
Қайта оку Re-read Ағымдық дискіні, каталог
Обновить панель тармақтарын кайта оқиды: бұл
команда диск ауыстырғанда және
каталог түзегенде пайдалы
Файлдарды көрсету fiLter... Файлдарды маска бойынша іріктеп
Отображать файлы көрсетеді, жасырылған және тек
орындалатын файлдарды көрсетуге
болады
Диск ауыстыру Drive Alt-Fl Сол жақ тақтаға дискілер тізімін
Сменить диск шығарады: баска дискі мазмұнын
экранға тез шығару үшін пайдалы

Файл (File) менюінің командалары.

Командалар Пернелер Қызметі

қазақша ағылшынша
орысша
Анықтамалық Help Fl экранға анықтама шығарады
ақпарат
Справочная
информация
Қолданушы менюін User menu F2 экранға қолданушы менюін
шақыру шығарады
Вызов меню
пользователя
Көру View F3 экранға файл мазмұньш
Просмотр шығарады
Түзету Edit F4 экранға редакторда шағын файл
Редактирование мазмұнын түзетуге шығарады
Көшіру Copy F5 белгіленген немесе курсор
Копирование тұрған файлды (каталогты)
көрші тақтаға көшіреді, атын
түзетуге, F10 және Alt+F10
пернелерін басып көшетін
каталогты көрсетуге болады
Жылжыту немесе Rename or F6 файлдың (каталогтың) атын
атын өзгерту move езгертеді немесе басқа жерге
Переименование орнын ауыстырады, атын
перенос түзетуге, F10 және Alt+F10
пернелерін басып файл
(каталог) ауысатын каталогты
көрсетуге болады
Каталог кұру Make F7 жаңа каталог құру үшін
Создание каталогаdirectory сұхбаттық терезе ашады
Өшіру Delete F8 белгіленген немесе курсор
Удаление тұрған файлды (каталогты)
дискіден өшіреді
Файл атрибуттары file Курсор тұрған файл
Установка Attributes атрибуттарын экранға
атрибутов шығарады, сұхбаттық терезеде
атрибуттарды түзетуге болады
Файл белгілеу select Group + (Сұр) Файл тобын белгілеуге
Выделить файлы Gray + арналған сұхбаттық терезе
ашады, керек маска енгізуге
немесе Enter пернесін басып
бәрін белгілеуге болады
Белгілеуді жою uNselect (Сүр) Файл тобынан белгілеуді жоюға
Снять выделение group Gray - арналған сұхбаттық терезе
ашады, керек маска енгізуге
немесе Enter пернесін басып
бәрінен белгілеуді алып
тастауға болады
Белгілеуді Invert group * (Сұр) Файл белгілеуін жояды,
ауыстыру Gray* керісінше белгіленбегенін
Инвертировать белгілейді
выделение
Белгілеуді resTore Ctrl+М Белгіленген файл тобымен
қайтару selection команда орындалған соң
Востановить алынған белгіні кайта орнына
выделение келтіреді, яғни кайта
белгілейді
Шығу Quit F10 Norton Commander жұмысын
Выход аяқтайды

Команда (Command) менюінің командалары.

Командалар Пернелер Қызметі
қазақша ағылшынша
орысша
Каталог тармақтарыТгее Alt+Fl 0 Экранға каталог тармақтарын
Дерево каталогов шығарады
Диск белгісін Volume label Ctrl+F4 Экранға диск белгісін езгертуге
өзгерту арналған сұхбаттык терезе
Изменение метки шығады, онда керек белгіні
енгізіп, Enter пернесін басу
керек
Жады мәліметі memory Info Alt+F5 Экранға жады туралы мәлімет
Информация памяти шығарады
Каталог мөлшері Directory AIt+F6 Экранға курсор тұрған каталогта
Размер каталогов sizes жазылған файлдар мөлшерінің
қосындысын байт өлшемінде
көрсетеді және соңғы түзетілген
уақытын шығарады
Файл іздеу Find file Alt+F7 Экранға ағымдық дискіден немесен
Поиск файла каталогтен файл іздеуге арналған
сұхбаттық терезе ашылады, онда
файл атын * белгісін қолданып,
шамамен енгізуге болады
Командалар тарихы History Alt+F8 Экранға соңғы командалар тізімін
Журнал команд шығарады
Жол сандары EGA Alt+F9 Тақтадағы жол санын өзгертеді,
Число строк на lines монитор түріне байланысты жиі,
экране қайта басса сирек жолдар
тағайындауға болады
Тақта ауыстыру Swap panels Ctrl+U Тақталар орнын ауыстырады
Обмен панелей
Тақталарды Panels onoffCtrl+O Тақталарды экраннаң өшіреді,
ашужабу қайта басса шығады
ВклВыкл панелей
Каталогтар Compare Екі тақтадағы ашылған каталогтер
салыстыру directories мазмұнын салыстырады, бірінде
Сравнить каталоги жоқ файлдар екіншісінде басқа
түспен боялады
Электрондық sendRec eive Бұл команда Commander Mail
поштаны қабылдау mail программасын орындайды, жаңа
және жіберу хабарларды MCI Mail арқылы OUT
Прием и посылка каталогіне жібереді, әрі IN
электронной почты каталогіне көшіреді
commander maiL Commander Commander maiL программасын
программасын maiL орындайды, IN каталогінде хабар
орындау оқуға және жаңа хабар құруға
Запуск программы болады
Қолданушы менюін Menu file Қолданушы менюін кұруға арналған
кұру Создание менюedit сұхбаттық терезе ашылады
пользователя

Келтіру (Options) менюінің командалары. NC-дағы компьютер құрылғылары
(экран, тышқан т.б.) мен командалар режимдерінің тағайындалған жиынтығын
конфигурация деп атайды.

Файлдарды кеңейтілуі бойынша орындаушы программамен жалғастыратын
файлды кеңейту файлы деп атайды. Кеңейту файлы файл атауы бойынша орындаушы
программаны шақырып, оған файлдарды кеңейтілуі бойынша параметр ретінде
тағайындап орындауға мүмкіндік береді.

Командалар Пернелер Қызметі
қазақша ағылшынша
орысша
Конфигурация Configuration Конфигурация тағайындайды:
Конфигурация ... экран түсін, сөну аралығын,
меню көрсету, тышқан пернелерін
ауыстыру, Ins пернесін
автоматты жылжыту, т.с.с.
Параметрлер advanced Конфигурацияның қосымша
тағайындау Options... мүмкіндіктерін тағайындайды
Настройка
параметров
Кеңейту файлын құруextension Кеңейту файлын түзетуге
Создание файла file edit... арналған сұхбаттық редактор
расширения ашылады
Көру файлын құру Viewers... Файлдарды көруге арналған
Создание файла NCVIEW.EXT кеңейту файлын
просмотра түзетуге арналған редактор
ашады
Редактор Editors... Файл кеңейтілуіне байланысты
Редактор түзету редакторын тағайындайтын
NCEDIT.EXT файлын кұруға және
түзетуге мүмкіндік береді
Қолданушы менюі Auto menus Қолданушы менюі ондағы
Меню пользователя программа орындалған соң
автоматты түрде қайтадан
экранға шығады
Жол көрсету Path prompt Dos жолында диск атымен кдтар
Путь в командной ағымдық каталог жолын көрсетеді
строке немесе көрсетпейді
Басқару тақтасы Key bar Ctrl+B Экранда функционалдық пернелер
Панель управления жолын көрсетеді, бұл режим
таңдалмаса көрсетпейді
Толық экран Full screen Экранда тақталарды толық, бұл
Полный экран режим таңдалмаса жартылай
көрсетеді
Жады мөлшерін auto Автоматты түрде каталогтағы
автоесептеу Directory барлық файлдар мөлшерін экранға
Автоподсчет размераsizes шығарады
памяти
Қорытынды жол miNi status Тақтадағы қорытынды жолды
Сводная строка көрсетеді, бұл режим таңдалмаса
көрсетпейді
Сағат cLock Экранның бұрышында жүйелік
Часы сағат көрсетеді
Жады қолдану Memory NC жедел жадыны босатады, тек
Размещение памяти allocation ең қажетті бөлігі ғана
сақталады
Келтіруді сақтау Save setup Shift-F9 Тағайындалған конфигурация
Сохранить настройки автоматты түрде сақталады

Тақталарды басқару.

Курсор тұрған тақтаны ағымдық тақта деп атаймыз. Тақталарды басқару
үшін пернелер комбинациясы қолданылады (латын әріптері). Қайта басу арқылы
жасалған әрекетті қалпына келтіруге болады,мысалы "Ctrl" және "О"
пернелерін қатар басса тақталар экраннан өшеді, сол пернелерді қайта басса
қайтадан шығады т.с.с.
Ctrl + О - тақталарды экраннан өшіреді, қайта басса шығады ;
Ctrl + Р - экраннан ағымдық емес тақтаны өшіреді, қайта басса шығады;
Ctrl + U - тақталар орнын ауыстырады;
Ctrl + F1 - сол жақ тақтаны өшіреді, қайта басса пайда болады;
Ctrl + F2 - оң жақ тақтаны өшіреді, қайта басса пайда болады;
Ctrl + В - соңғы жолдағы жатық менюді көрінетін немесе көрінбейтін
етеді;
Ctrl + L - ағымдық тақта жөнінде қорытынды мәліметтерді шығарады немесе
жоғалтады ;
Ctrl - Q - ағымдық файл мазмұнын көрші тақтада көрсетеді немесе
жоғалтады;
Tab - бір тақтадан екіншісіне өту .
Тақталардағы каталогтар мазмұны. Негізгі ереже:
файл аттары кіші әріптермен, каталогтар аттары үлкен әріптермен
шығарылады.
"Жасырылған" файл мен жүйелік файлдарда аты мен кеңейтілуінің арасында
тік төртбұрыш белгісі қойылады және бірінші әрпі бас әріппен жазылады.
Каталог мазмұнын екі режимде шығаруға болады: Толык түрі. (Full): файл
атының тұсында оның мөлшері (байт өлшемінде), соңғы рет жөнделген не
Жасалған мерзімі және уақыты көрсетіледі. Каталог атының оң жағында SUB-
DIR деген жазу тұрады. Каталог мазмұнының бірінші жолында басқа каталогқа
өту жолы қос нүкте ... арқылы көрсетіледі, UP- DIR белгісі жазылады.
Қыска түрі. (Brief): тек файл аты көрсетіледі, каталогтарды
файлдардан жазылуы бойынша ажыратуға болады, каталогтар - бас әріппен,
файлдар-кіші әріппен жазылады.

Функционалдық пернелер қызметі

F1 - көмек; (экранға анықтама шығарады)
F2 - шақыру; (экранға қолданушы менюін шығарады)
F3 - оку; (экранга файл мазмұнын шығарады)
F4 - түзету; (экранға редакторда файл мазмұнын түзетуге шығарады)
F5 - көшіру; (файл немесе каталогты көшіреді,)
F6 - am өзгерту; (файл және каталогтың атын өзгертеді немесе басқа
жерге орнын ауыстырады)
F7 - каталог; (жаңа каталог құруға қолданылады)
F8 - өшіру; (файл немесе каталогты дискіден өшіреді)
F9 - меню шығару; (NC меню жолын экранға шығарады)
F10 - шығу; (NС жұмысын аяқтайды)
Alt+Fl- диск; (сол жақ тақтада диск атаулары шығады)
Alt+F2- диск; (оң жақ тақтада диск атаулары шығады)
Alt+F3- оку; (файл мазмұнын қарау)
Alt+F4- түзету (файл мазмұнына түзету енгізу)
Alt+F5- сығу; (файлдарды архивтеу)
Alt+F6- алу; (архивтелген файлдан керек файлды алу )
Alt-f F7- іздеу; (дискіден файл іздеу)
Alt+F8- журнал; (соңғы командалар тізімі)
Alt +F9- жол; (тақтадағы жол санын өзгерту)
Alt+FlO- тармақ; (каталог тармақтарын шығару)
Ескерту:
Norton Commander-дің версиясына байланысты функционалдық пернелер
қызметінде өзгешеліктер болуы мүмкін.

Тақтада файлдар мен каталогтардың шығу тәртібі. Тақтада ақпаратты түрлі
ретпен шығаруға болады. Мысалы, аты бойынша реттелсе алфавит ретімен
шығарылады, мөлшері бойынша - ең көп орын алатын файлдан бастап шығады,
т.с.с.

N (Name) - аттары бойынша реттеу;
Е (Extension) - кеңейтілуі бойынша реттеу;
Т (Time) - уақыты бойынша реттеу;
S (Size) мөлшері бойынша реттеу;
U (Unsorted) - реттелмеген каталог мазмұны.
Тақтадағы ақпаратты керек ретпен шығару үшін F9 пернесін басу керек,
содан соң сол жақ тақта үшін L әрпін (Left), немесе оң жақ тақта үшін R
әріпін (Right) басыңыз, ең соңында N, Е, М, S, U пернелерінің бірін
басыңыз.
Мысалы, мөлшері бойынша реттелген ақпаратты сол жақ тақтада шығару үшін
келесі пернелерді басасыз:
F9 L S

Басқа дискіге көшу. Керек дискі мазмұнын кез - келген тақтада көруте
болады:

Alt + F1 - сол жақ тактада дискілер атауларының тізімін шығарады;
Alt + F2 - оң жақ тақтада дискілер атауларының тізімін шығарады.
Керек дискінің атына курсор қойып, Enter пернесін басқан соң таңдалған
диск ағымдық болып, тақтаға мазмұны шығады.
Немесе командалар жолында (Dos шақыруы жолында "" белгісі бар) басқа
дискіге көшу үшін диск атауын және қос нүкте теріп, Enter пернесін басыңыз.
Егер сәйкес құрылғыға дискета қоймасаңыз, тақтада ағылшын тілінде көмек
жазылған терезе пайда болады.
Бір каталогтан басқа каталогқа көшу. Ctrl+PgUp - ағымдық каталогтан
тармақтағы алдыңғы каталогқа көшу;
Ctrl+ \ - түбір каталогқа көшу;
Ctrl+R - каталогты қайта оқу.
Ағымдық каталогта орналасқан кез-келген каталогқа өту үшін, курсорды
керек каталог атына қойып, Enter пернесін басу керек.
Егер құрылғыдағы дискета ауысса, дискета каталогын қайта оқу үшін
Ctrl+R пернелерін басу керек.

Мәтіндік файлдар құру және көру.

Мәтіндік файлдар құру үшін Shift+F4 пернелерін басыңыз. Экранда Edit
редакторының терезесі пайда болады. Құрылатын файлдың атын енгізіп, Enter
пернесін басыңыз. Экранға жаңа терезе шығады, онда New File (жаңа файл)
деген сөз жазылған, мақұлдау үшін Enter пернесін басып, керек мәтінді тере
беруге болады.

Edit редакторында экран соңында функционалдық пернелер қызметтері
көрсетілген.
Құрылған мәтінді сақта үшін F2 пернесін басу керек (Save-жазу)және де
редактордан шығу үшін F10 пернесін басыңыз (Quit-шығу).
Файл мәтінінің мазмұнын көру үшін F3 (view - көру, қарау) пернесі
қолданылады:
Курсорды файл атына әкеліп F3 пернесін басу керек. Экранға файл
мазмұны, экранның жоғарғы жағына файлдың толық аты, төменгі жағына меню
шығады.
Келесі пернелерді пайдаланып курсорды мәтін бойынша қозғалтуға болады:
↑ ↓ - бір жолға жоғары төмен;
PgDp - PgUp - келесі алдыңғы терезеге;
Home- мәтін басына;
End - мәтін соңына;
Кейбір версияларында:
Ctrl - Home - мәтін басына;
Ctrl + End- мәтін соңына
Егер мәтін жолдары экранға сыймаса келесі пернелер арқылы қозғалуға
болады: → ←— бір символға оңғасолға; Ctrl-→ Ctrl ← - 40 символға
оңғасолға .
Мәтіннен керек жерді табу үшін F7 пернесін басу керек, сол кезде терезе
пайда болады, ізделетін мәтін үлгісін теріп, Enter пернесін бассаңыз,
іздеу басталады. Табылған мәтін экранның бірінші жолында көрсетіліп,
боялады, егер мәтін табылмаса, хабар жазылған терезе шығады. Үлгіде орыс не
қазақ әріптері болса кейде ізделінбейді. Іздеуді тоқтату үшін F10 немесе
Esc пернесін басыңыз.

Лекция 8

Windows операциялық жүйесі.
Windows туралы жалпы мағлүматтар
80-ші жылдардың ортасында МS (РС)-DОS -тың мұндай кемшілігінен арылу
үшін, Місrosoft фирмасы ІВМ тәрізді компьютерлерге арналған көп мақсатты
операциялық жүйелер даярлау жұмысын қолға алды, солардың бірі Windows
жүйесі болатын
80386 сериялы микропроцессорлардың пайда болуымен қатар іске қосыла
бастаған Windows графикалық ортасының жаңа версиясы Windows 3.1 бірте-бірте
бұрынғы мәтіндік программалық қоршауларды қатардан ығыстырып шығара
бастады. 80486 сериялы процессорлардың шығуына байланысты дербес
компьютерлердің көптеген жаңа түрлеріне графикалық мүмкіндігі мол Windows
3.1 немесе одан кейінгі Windows 3.11 версиялы MS-DOS операциялық жүйесі
тағайындала бастады.
Місrosoft корпорациясының ОС даярлау жолындағы келесі елеулі қадамы
болып ондағы графикалық интерфейс қондыра программа күйінде емес, сол
жүйенің ажырамас бөлігі болатын операциялық жүйені даярлау болып саналады.
Осылайша Windows 95 және Windows NT операциялық жүйелері пайда болды.
Windows 95 жүйесінің, сондай-ақ Windows NT жүйесінің соңғы версияларының
графиктік интерфейс стандарттары Windows 3.1 жүйесінің стандартынан өзгеше
түрге енді, бірақ негізгі идеологиясы бұрынғыша сақталған болатын. Windows
3.1-ден Windows 95-ке өту әрине MS-DOS -тан бірден Windows 95-ке өтуге
қарағанда біршама жеңіл екені түсінікті.
Қазіргі операциялық жүйелердің адамға беретін жеңілдіктері MS-DOS
жүйесінін мүмкіндіктеріне қарағанда өте жоғары, ал графиктік интерфейс
солардың тек бір қыры ғана.
Бұдан былай Windows жүйесі деген сөзді Windows З.1х (кез келген сан)
және Windows 95 операциялық жүйелері деп ұққан жөн.
Windows жүйесінің негізгі функциялары
Кез келген операциялық жүйе сияқты Windows мынадай мәселелердің
орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
— компьютердің барлық аппараттық құрал-жабдықтарын басқару;
— файлдық жүйемен жұмыс істеуді қамтамасыз ету;
— қолданбалы программаларды іске қосу. Бұған қоса Windows жүйесі:
— бір уақытта бірнеше программалардың жұмыс істеуін;
— әртүрлі программалар арасында мәліметтер алмасуды;
— масштабталатын шрифтерді қолдауды;
— мультимедиа мүмкіндіктерін пайдалануды;
— бірыңғай анықтамалық жүйе жұмысын қамтамасыз ете алады.
Windows жүйесінің негізгі ұғымдары
Терезе — Windows жүйесіндегі ең негізгі ұғым болып саналады, Windows
сөзінің нақты аудармасы "терезелер" екені осыны бщціреді.
Терезе - экранның төртбұрышты қоршаулы аумағы, онда әртүрлі
программалар орындалады, кез келген мәліметтер өңделіп түзетіледі және
басқару әрекеттері жүргізіледі. Windows терезесінің экранды толығымен,
жартылай немесе белгілі бір бөлігін ғана қамтуы мүмкін.
Экран бетінде бір мезетте бірнеше терезе орналаса береді. Мұнда кез
келген программаның өзіне тән жұмыс істеу терезесі болады. Егер терезені
жабатын болсақ, дәл сол уақытқа дейін екпінді күйде болып жұмыс істеп
тұрған программаның жұмысы да аяқталады.
Windows ортасының терезелерінің элементтермен танысайық.
Терезе шекаралары - бұл терезенің периметрі бойынша өтетін тік және
көлденең сызықтар. Терезенің жоғарғы жағында тақырып жолы орналасқан.
Тақырып жолының сол жағында Жүйелік меню батырмасы орналасқан, ал оң
жағында терезенің аймағын өзгертуге арналған батырмалар бар. Тақырып
жолынан төменірек меню жолы бар. Ал меню жолынан төменгі төртбұрышты аудан
— терезенің жұмыс аумағы деп аталады. Осы жұмыс аумағында әр түрлі ақпарат
болады: орындалатын программа, өнделуге арналған мәліметтер, басқа
кішігірім терезелер және т. б.
Кез келген терезенің белгілі бір шектеулі мөлшері болады, сондықтан
ақпарат көп болса, ол терезеге симай қалады. Мұндай жағдайда терезенің оң
жақ шетінде (төменгі шетінде де) айналу сызықтары деп аталатын элемент
пайда болады.
Экран бетіндегі программалар мен құжаттар орналасатын терезелер үш
түрлі болады:
- толық экранды терезе, яғни терезе экранды толығымен алып тұрады;
- қалыпты күйдегі терезе, яғни терезе экранның белгілі бір бөлігін алып
тұрады;
- шартбелгі (пиктограмма) түрінде, ягаи терезе кішірейтіліп шартбелгіге
айналып кеткен.
Жұмыс столы - екінші негізгі үғым.
Жұмыс столы ұғымы қазіргі барлық операциялық жүйелер (Windows, OS2,
Масіntosh компьютерлеріндегі OS, Sun компьютерлеріндегі OS, т. б.)
интерфейсінің элементі болып саналады.
Windows ортасында жұмыс столының рөлін дисплей экраны атқарады. Онда
жұмыс істейтін программалардың терезелері, құжаттардың жеке файлдары
шартбелгілер (немесе белгілер) түрінде орналасқан (9.2-сурет).
Шартбелгі (Ісоn) — бұл экран бетіндегі қысқаша жазуы бар кішірейтілген
графикалық бейне. Ол дисплей экранындағы программаны, терезені, функцияны,
файлды т.б. бейнелеп тұруы мүмкін. Әр шартбелгі белгілі бір терезеге сәйкес
келеді және ол қажет болғанда үлкейту батырмасы арқылы терезеге айналады.
Экранда мынадай шартбелгілер кездеседі:
— қосымша (қолданбалы) программалар шартбелгісі;
— белгілі бір топтар шартбелгісі;
— функциялар шартбелгісі.
Жарлық (shortcut) — бұл белгілі бір объектімен тікелей қатынас жасауды
іске асыратын командалық файл. Жарлықты пайдаланғанда негізгі объектілердің
өздері (файлдар, каталогтар және т. б.) өз орындарында ешбір өзгеріссіз
тұрады. Ал сол объектілермен қатынас жасау Shortcut файлында сақталған
ақпараттың көмегімен іске асырылады.
Бума (folder) экранда каталогтарды (Windows 95) және программалық
топтарды (Windows 3.1) белгілеу үшін қолданылады. Мұның мағынасы мынада:
каталог пен программалар тобы белгілі бір объектілерді орналастыруда
қолданылатын контейнер болып табылады. Каталог — файлдарға арналған
контейнер, программалық топ - жеке программаларға арналған контейнер,
т.с.с. Әрине мұндай контейнерлер әр объект үшін әр түрлі болуы мүмкін.
Бірақ олармен атқарылатын амалдар біртектес бола береді (мысалға, жою,
көшіру және т. б.).
Тышқан тәрізді графикалық сілтеме
Windows ортасында пернелер тақтасының көмегімен жұмыс істеуге болады,
бірақ тышқан тетігімен басқарылатын графиктік сілтемені (Роіnt) немесе
олардың комбинацияларын (бірге) қолдану өте тиімді. Стол бетімен тышканды
жылжыту экран бетіндегі тышқан сілтемесінің, яғни курсорының жылжуымен сай
келеді.
Тышқан тетігінің екі немесе үш батырмасы болады . Жұмыс барысында
негізінен (көбінесе) оның сол жақтағы, ал анда-санда оң жақтағы батырмасы
пайдаланылады. Тышқан тетігінің ортаңғы батырмасы (егер бар болса) Windows
ортасының тек кейбір программаларымен жұмыс істеуде пайдаланылады.
Тышқан тетігімен орындалатын ең негізгі операция — экран бетімен
курсордың (сілтеменің) қозғалуы болып табылады. Бұл дайындық операциясы, ол
өздігінен ешқандай әрекет-амал орындамайды.
Келесі операция - шерту (СІісk). Бұл операция сілтемені экран бетіндегі
қажетті элементке апарғаннан кейін ғана орындалады, мысалы, сілтемені
графиктік элементтің шартбелгісіне жеткізіп, шерту операциясын орындауға
болады. Шерту деп тышқанның сол жақ батырмасын бір рет басып, қайта жылдам
қоя беруді айтады. Жоғарыда айтып өткеніміздей, Windows жүйесінде әдетте
жұмыс істеу кезінде негізінен тышқанның сол жақ батырмасы кеңінен
қолданылады. Сондықтан, алдағы уақытта, тышқан батырмасын жай шерту
дегеніміз — тышқанның сол жақ батырмасын басып жылдам қайта қоя беру.
Бұл әрекет меню пункттерінің бірін таңдау, объектілерді белгілеу немесе
жол курсорын қалаған орынға жедел көшіру кездерінде және терезелерді
екпінді етіп жұмысқа қосу кезінде және т. б. қолданылады.
Тышқанмен орындалатын күрделі операцияға оның сол жақ батырмасын жылдам
түрде екі рет шерту әрекеті жатады (Dou-ble-сlick). Оның жұмыс істеуі
негізінен тышқанды жай шерту әрекетіне өте ұқсас, яғни тышқан сілтемесі
керекті элементке апарылғаннан соң, тез арада тышқанның батырмасын екі рет
сырт еткізу қажет болады. Бұл әрекет алғаш тышқанмен жұмыс істей бастаған
адамға күрделі операция болып табылады. Оның ерекшелігі тышқанды екі рет
жылдам шерту аралығында өте аз уақыт өтуі тиіс, ол секундтың оннан бір
бөлігіндей ғана уақыт. Егер ол аралықта көп уақыт өтіп кетсе, онда жүйесі
бұл әрекетті жекеленген екі бөлек шерту деп түсінеді. Ал егер бұл амал
дүрыс орындалса, онда Windows жүйесі бірден белгіленген операцияны (үнсіз
келісім боынша, көбінесе белгілі бір программаны, құжатты екпінді етіп іске
қосу) іске асыра бастайды.
Келесі операция — тасымалдау (Drag & Drop). Ол терезелер мен
шартбелгілердің орнын ауыстырады, яғни басқа орынға тасымалдайды
және.терезелердің ұзындығы мен енін өзгертуде қолданылады. Объектілердің
тасымалдау амалы былай орындалады: сілтемені орны ауыстырылатын элементке
апарып, тышқанның сол жақ батырмасын басып, оны сол басулы күйінде ұстап
отырып, сілтемені қалаған жаңа орынға жеткіземіз, сонан соң батырманы қоя
береміз.
Осы айтылған тышқан тетігі көмегімен орындалатын операциялар Windows
жүйесін басқаруға толық мүмкіндік береді.
Мәлімет алмастыру буфері
Өзінің жұмыс істеуі кезінде Windows жүйесі программалар мен құжаттар
арасында мәліметтер алмасуға арналған компьютердің жедел жадының арнаулы
бөлігін алмастыру буфері (СІірbоаrd) ретінде пайдаланады. Буфер (дәнекер
жад) әртүрлі программалар немесе құжаттар арасында керекті шағын көлемді
мәліметтерді тасымалдап, олардың фрагментгерін бір-біріне ауыстырып отыру
үшін пайдаланылады. Алмастырылатын мәліметтер ретінде мәтін үзінділері
(фрагменттер), сурет, кесте және т. б. объектілер алынуы мүмкін.
Windows жүйесінің негізгі технологиялық принциптері
Енді Windows ортасының DOS технологиясында кездеспейтін кейбір
технологиялық принциптерін атап өткен жөн болар.
Жұмыс істейтін әрбір адамға арналған стандартты интерфейс.
Windows жүйесіңде көптеген іс-әрекеттер программалардың әртүрлілігіне
қарамастан біртектес командалар арқылы орындалып, бірдей терезелер
көмегімен өнделетін болып, ортақ технология іске асқанын практика жүзінде
көрсете білді.
"Роіnt-аnd-СІісk" (көрсету және шерту) принципі. Бұл принцип бойынша
графикалық технологиядағы көптеген операцияларды орындау үшін тышқан
сілтемесін экран элементіне апарып, оның сол немесе оң батырмасын шерту
жеткілікгі. Бұл тәсілмен төмендегі әрекеттерді орындауға болады:
— программа немесе құжат терезесінің аумағын кішірейту, үлкейту және
бұрынғы қалпына келтіру;
— көлденең орналасқан меню пункттерін тандау;
— экранға шығатын меню командаларын таңдау;
— аспаптар тақтасы командаларын таңдау;
— мәліметтері бар тізімнің бір жолын белгілеу;
— командалық батырманы басу, таңдау;
— ауыстырып қосқыштың мәнін өзгерту;
— мәтіндік ақпаратты енгізу кезінде курсордың орналасуын өзгерту;
— мәтін енгізілетін өріс жолдарының бірін тандап, оған мәлімет енгізу
және көптеген басқа әрекеттер.
"Select" (ерекшелеу, белгілеу) принципі. Программалар терезесінде
құжатпен жұмыс істеу барысында бізге үнемі мәтін фрагменттерімен,
үзінділермен (текстің белгілі бір бөлігімен, суретпен, кестелермен) әр
түрлі операциялар орындауға тура келеді. Ол операциялар мынадай іс-
әрекеттерден тұрады:
— фрагментті көшіру, тасымалдау, жою, олардың шрифтерін (қарпін),
мөлшерін өзгерту, жиектеу, кейбір жерлеріне көлеңке түсіріп караңғылау т.
б. Мұндай операциялар екіге бөлініп орыңдалады: ең алдымен біз фрагментті
белгілеп алуымыз керек (яғни құжаттың қай бөлігін өңдейтінімізді
программаға хабарлау), ал сонан соң нақты команданы орындау (мысалы,
фрагментті жою немесе оның шрифтін өзгерту). Оның түріне немесе программа
талабына сай фрагментті әр түрлі тәсілдермен белгілейді. Мысалы, мәтін
бөлігін (символды, сөзді, жолды, абзацты, т. б.) тышқанның көмегімен немесе
арнайы перне (Shift) және багыттауыш тілсызық символдар арқылы белгілеп
алуға болады. Графиктік түрдегі фрагменттерді белгілеуде, әдетте "қайшымен
қиюды" қолданады.
Егер белгілеу барысында қандайда бір қате жіберілсе, онда фрагменттен
тыс жерде (ал кейде фрагменттің өзінде де) тышқанды жай шерту жеткілікті —
Мұның нәтижесінде белгілеу әрекеті алынып тасталынады, яғни орындалмайды.
Жұмыс істеуді жаңадан үйреніп жүргендер ешбір объектіні белгілеместен
команда орындауға тырысады. Мұндай істің нәтижесі қандай болмақ? Кейде бұл
команда орындаусыз қалады (мысалы, буферге жоқ фрагментті алуға болмайды);
кейде команда ескерілмей, еленбей де қалады (мысалы, шрифті өзгертуде);
кейде команда үнсіз келісім бойынша орындалып та (мысалы, абзацты
форматтауда) кетеді. Сондықтан, осындай қателерден аулақ болу үшін,
фрагментті алдын ала белгілеп алуды ешқашанда естен шығармау керек!
"Drag-&-Drop" принципі (тасымалдау және барған орныңда қалдыру). Бұл
әдіспен өңделініп жатқан құжаттың белгіленген үзігін, шартбелгіні
(пиктограмманы), терезені басқа орынға ауыстыруға немесе олардың көшірмесін
алуға болады.
Мысалы, егер де суреттің бір бөлігі қайшымен қиылып белгіленген болса,
онда тышқан курсорын сол сурет бөлігіне жеткізіті, оның сол немесе оң жақ
батырмасын басып тұрып, жаңа орынға ауыстыруға болады. Батырманы босатқан
мезетте сурет қиығы жаңа орынға бекітіледі. Егер оны ауыстыру барысында
Сtrl пернесін басып тұратын болсақ, онда жаңа орынға сол сурет фрагментінің
көшірмесі орналасады (көшіріледі). Осындай жолмен үнемі көшіру мен орнын
ауыстыру амалдарын қатар қолдануға тура келеді. Мысалы, көп элементтері
ұқсас болып келген күрделі схеманың суретін салу үшін оның бір элементін
сызып алып (айталық, тіктөртбұрыш), сонан соң "Drag-and-drop" режимінде
оның санын көбейте отырып, көшірмесін алуға болады. Ақырында осы әдіспен
тасымалдау режимінде экрандағы элементгердің шеттерін тегістеп түзетуге
болады,
Windows жүйесінде " Drag-and-drop " әдісімен келесі операцияларды
орындау жиі жүргізіледі:
— үлкейтілмеген терезелер мен шартбелгілердің (пиктограммаларды) орнын
ауыстыру. Көп жағдайларда, тышқанның сол жақ батырмасымен бірге Сtrl
пернесін бассақ, онда программалық элементтерді бір топтан екінші топқа
көшіруге болады;
— графикалық редактордың жұмыс аумағындағы суреттің белгшленген
фрагментін жаңа орынға ауыстыру немесе оның көшірмесін алу. Әдетте, мұндай
фрагмент рөлін көбіне басқа графиктік файлдан мәтіндік құжатқа қойылуға
тиіс бейне суреттер атқарады;
— Word редакторында мәтіндік ақпараттың белгіленген фрагментін басқа
жерге ауыстыру немесе оның көшірмесін алу;
— суреттер мен кестелердің орнын ауыстыру және көшірмелерін алу;
— мәтін беттеріндегі абзацтың жаңа жолын және оның оң жақ, сол жақ
шекараларын көлденең сызғыштың жоғарғы және төменгі кішкене үшбұрыштарын
тасымалдау арқылы тағайындау;
— дайын шартбелгілер (пиктограммалар) жиынынан әрбір адам өзі
қолданатын құрал-саймандар тақтасын құрастыру.
Қазіргі жүйелерде " Drag-and-drop" әдісін программалаушылар да жиі
пайдаланады, олар әртүрлі объектілер жиынынан өздерінің программаларын
балалар кубиктерінен суретбейнелер жинаған тәрізді құрастырады.
WYSIWYG принципі (не көрсеңіз, соны аласыз). Экранда мәтіндік құжатты
баспаға дайындау кезіндегі символдар бейнесі басылып шыққан қағаз бетіндегі
символдармен бірдей болады. Бірақ мұнда көңіл аударарлық сәттер де жоқ
емес. Windows жүйесі символдарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.