Ақсақ Темір

Кіріспе

Атақты Монғол және түрік тектес халыөқтарының билеушісі. Ақсақ Темір 1336 жылы Самархан маңындағы кеш қаласында туылған. Әкесі Торғай Барлас тайпасының биі болған. Шағатай хандығына Барлас тайпасы тәуелді еді. Шағатай хандығы әлсіреді, осы кезде мемлекет тізгіні әмірлердің қолына өтті. 1360 жылдан бастап ауызға алына бастаған Темір алдымен Әмір Хүсейнмен 1370 жылдан бастап жеке өзі Мәуеренахрда билік құрды. Осы кезде болған бір соғыста жараланып, аяғының мүкіс болып қалуы себепті тарих беттерінде Ақсақ Темір (Темирлан) деп а талады.
Темір Шыңғыс ұрпағы болмағаны үшін «Әмір» деген лауазымды қолданды. Тарихтың үлкен жиһангерлерінің бірі болған Темір 1370-1405 жылдары жасаған жорықтары нәтижесіндже мемлекетінің орталығы Самарханд болған. Еділ мсеон Ганг өзеніне «Үндістан» тәңірі тауларынан Шам мен Измирге дейін кеңейтті. Осы жорықтар нәтижесінде Хорезм, Шығыс Түркістан, Иран, Әзербайжан, Үндістан Дели шекарасы сол жерге дейін жетті.
Ақсақ Темір сол кездің құдыретті әміршісі болған, ол тек қана жорықтармен жаулап алушылықтан басқа да сәулет өнеріне де өте үлкен көңіл бөлген. Ол өзін тарихта жан-жақтама есімін қалдыра білген. Ол салдырған өте үлкен сәулет өнері нің бірі Қожа Ахмет Ясауиға салған ескерткіш күмбезі. Осы кесененің салынуына тоқтала кетейік.
Қазақ халқының Түркістан қаласы ежелден-ақ маңызды қызмет атқарған. Тоғыз жолдың торабы болған бұл қала Түркі халықтарының үлкен рухани, мәдени орталығының бірі болған. Бұл қала әуелі Шауғар, кеінірек Яссы, ХV ғасырдан бастап Түркістан атауын алды. Оның аты жазба деректерде әдетте Орта Азияны Әмір Темір (1336-1405 жж) билеген кезде жиі айтылады.
Қожа Ахмет Яссауиға салынған сәулет ескерткіші Әмір Темір дәуіріндегі салынағн ең ірі төрт ескерткіштің (Самарқандағы Бибіханым кесенесі, Шахирисабздегі және Дорусиадат және Қожа Ахмет Ясауи сәлет

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ақсақ Темір (1336-1405 жж)
Атақты Монғол және түрік тектес халыөқтарының билеушісі. Ақсақ Темір
1336 жылы Самархан маңындағы кеш қаласында туылған. Әкесі Торғай Барлас
тайпасының биі болған. Шағатай хандығына Барлас тайпасы тәуелді еді.
Шағатай хандығы әлсіреді, осы кезде мемлекет тізгіні әмірлердің қолына
өтті. 1360 жылдан бастап ауызға алына бастаған Темір алдымен Әмір Хүсейнмен
1370 жылдан бастап жеке өзі Мәуеренахрда билік құрды. Осы кезде болған бір
соғыста жараланып, аяғының мүкіс болып қалуы себепті тарих беттерінде
Ақсақ Темір (Темирлан) деп а талады.
Темір Шыңғыс ұрпағы болмағаны үшін Әмір деген лауазымды қолданды.
Тарихтың үлкен жиһангерлерінің бірі болған Темір 1370-1405 жылдары жасаған
жорықтары нәтижесіндже мемлекетінің орталығы Самарханд болған. Еділ мсеон
Ганг өзеніне Үндістан тәңірі тауларынан Шам мен Измирге дейін кеңейтті.
Осы жорықтар нәтижесінде Хорезм, Шығыс Түркістан, Иран, Әзербайжан,
Үндістан Дели шекарасы сол жерге дейін жетті.
Ақсақ Темір сол кездің құдыретті әміршісі болған, ол тек қана
жорықтармен жаулап алушылықтан басқа да сәулет өнеріне де өте үлкен көңіл
бөлген. Ол өзін тарихта жан-жақтама есімін қалдыра білген. Ол салдырған өте
үлкен сәулет өнері нің бірі Қожа Ахмет Ясауиға салған ескерткіш күмбезі.
Осы кесененің салынуына тоқтала кетейік.
Қазақ халқының Түркістан қаласы ежелден-ақ маңызды қызмет
атқарған. Тоғыз жолдың торабы болған бұл қала Түркі халықтарының
үлкен рухани, мәдени орталығының бірі болған. Бұл қала әуелі Шауғар,
кеінірек Яссы, ХV ғасырдан бастап Түркістан атауын алды. Оның аты жазба
деректерде әдетте Орта Азияны Әмір Темір (1336-1405 жж) билеген кезде жиі
айтылады.
Қожа Ахмет Яссауиға салынған сәулет ескерткіші Әмір Темір дәуіріндегі
салынағн ең ірі төрт ескерткіштің (Самарқандағы Бибіханым кесенесі,
Шахирисабздегі және Дорусиадат және Қожа Ахмет Ясауи сәлет ескерткіші)
ішінде бұзылмай бізге жетіп келгені. Түркістан мен Қожа Ахмет Яссауи
кесенесіне тоқталып өтсек. Көне қала Түркістанның қай тұсынан өтіп бара
жатсаңыз да еңселі кесене мен мұдалап, көз алдыңда көлбеңдейді. Осындай
алып ғимаратты , әдемі ғимаратты кім тұрғызды екен? Кім екен осындай
ғасырлы ескерткішке ұйытқы болып, келер ұрпаққа сәулет-сәлем хатын
қалдырған? –деген әр адамда сауал пайда болады.
Деректер жетерлік. Жазба деректері баршылық. Ол туралы Сүлеймен
Бақырғани Қыштан құрастырылған жыр өрнегі десе, ал академик М.Е. Массон
болса, Тасқа түскен сөз бен сиқырды тамашалау есе келер ұрпақтың үлесінде
деп, оның өміршеңдігін мәңгілігін қадап айтты.
Атақты Ақса қ Темір Орта Азия билігін жүргізіп тұрған шағында құрылыс
ісіне ерекше назар аударды. Содан барып мономенттік сән-салтанат стилі
дүниеге келді. Сондай әдемі салтанатты , әдемі ғимараттың шоқтығы, биігі
–біз сөз етіп отырған-Қожа Ахмет Яссауи мовзелейі (Кесенесі) болып
саналады. Көне жазба деректерде Яссы қаласында, қазіргі кесене тұрған
орында, әйгілі сопы ақын, Шығыс ойшылы Қожа Ахмет Яссауидің қабірінің
басына ХІІ ғасырдың өзнде-ақ шағын Мовзелейі орнатылса керек. Сол кейінірек
бұның орнына (1395ж шамасы) жаңа ғимарат салу туралы Әмір Темір жарлық
шығарады.
Ақсақ Темір 1381жылы Герат қаласын өзіне қаратты, ол бұнымен
шектелмей, бүкіл Персияны бағындырмақ ниетте болды. Сонда
жанындағыкеңесшілерінің біреуі Біз өстіп сыртта жүргенде ішіміз іріп, елді
билей алмай қаламызба? десе керек. Темір сосын ойланады. Елді қалай ұстап
отыруды жоспарлайды.
Одан кейін де болған қан төгіс ұрыста Темір атағы жер жарған Алтын
Орданың өктемдігін жойып, оның астанасы - Сарай-Беркені өртеп жібереді.
Міне осыны пайдаланып, сол жеңістің құметіне орай тозығы жетіп, ескірген
Қожа Ахмет Яссауидің Мовзелейінің сырт келбеті бөлек, зәулім мемор иялдық
комплекс жасауды ойластырады. Атақты Әмір Темірдің бұл ісін тек діни
мақсатқа теліп қою орынсыз.
Құрылыс жұмысының басталар тұсын да атақты Әмір Темір өзінің үшінші
әйелі, Монғолсан Әміршісі Хазір Қожа ханның қызы – Тукел ханымды алмақ
болып, енді той қамын жасап жатыр еді. Қалыңдықты Са марқанда Дил куш
(Гүл ат қан жүрек) бағын салу қызу басталып, тез аяқталды. Қалыңдықты алып
қайтуға шыққан Әмір Темір Жолшыбай Ахангерен маңындағы Шыназ елді мекеніне
жете бергенде ауа-райы бұзылып, осында шатыр тіктіреді. Ақыры тоқтаған
соң, бұраннан да ойда бар шаруа еді, Яссы шахарына соғып, Қожа Ахмет
Яссауи зиратының басында құлшылық ету ырымын жасайды. Мазар жанында тұратын
шы рақшы мен діни қызметшілерге қымбат бағалы сыйлықтар береді. Әмір Темір
ХІІ ғасырда са лынған осы кішкене құрылысты бастан аяқ аралап көріп, осы
жолы оның орнына енді жаңасын салу керек деген шешімге табан тірейді. Әмір
Темір жергілікті халықтың көңілінен шығып, оларды өз ықпалында ұстау
мақсаты мен 1395 жылдан бастап Түркістанда Қожа Ахмет Яссауидің басына
бұрынғының орнына екінші көмбез тұрғызуға бұйрық берген. 1395 жылдан
бастаудың да көп сыры бар сияқты, өйткені ол сол жылы ғылым, білім,
өнерімен аты шыққан Иран еліндегі Исфаһан, Ширас қалаларын жаулап алып,
өзіне бағындырған соң, ондағы шыңылтыр қыш, ағаштың шекпе түйін түйген хас
шеберді Самарқан, Бұхара , Түркістанға қаптатқан. Бұған екі дәлел бар: бірі-
ескерткіштің сол түстік жақтағы сыртқы қабырғаларындағы араб тілінде
жазылған бұл (ескерткіштің) шебері, сәулеткері Худжа Хасан Ширази деген
жазу. Екіншісі- ақынның мүрдесі қойылған қабырханаға шырақ жағуға арналған
биіктігі бір, 1,5 метр келетін екі қола шырақдандағы арап тіліндегі
жазулар. Онда бұл шамдарды жасаушы Из ад-Дин бин Тадж ад-Дин Әл –Исфаһани.
799жылы деп жазған. Һиджыраның 799 жылы біздің жыл санауымыз бойынща 1396
жылға сәйкес келеді, яғни бұл уақыт Әмір Темір Иранды жаулап алғаннан
кейін Исфаһанды Қожа Ахмет Яссауи көмбезіне арнап жасатқан деген ұғым бар.
Әмір Темір Қожа Ахмет Яссауи кесенесін салу туралы жазба тарихта әртүрлі
болжам және жазулар бар. Мысалы, үшін алатын болсақ Серік Әбенұлының
баяндауынша мұнда: Әмір Темір Түркістанға барады. Түркістанда Қожа Ахмет
Яссауи Әмір Темірдің түсіне кіреді, түсінде Ей, жігіт, тездетіп Бұқараға
бар! Құдай қаласа ол Надр шаһтың өрнегі сенің қолыңда. Сенің басыңнан көп
істер өтсе керек. Барлық Бұқара халқы саған ынтызар, -деді. Бұл түсті
көріп оянған соң сәждеге шүкір етті. Таңертең ерте тұрып, Тү ркістанның
ханын шақыртты. Түркістанның ханы сол кезде Ноғайбек деген хан еді. Оған
көп қазына беріп Қожа Ахмет Яссауи қабырына кесене салыңыз деді.
Түркістанның ханы зинеттеп ғажайып кесене салдырды деп жазды. Әмір Темір
құрылыс жобасын алдын ала жасатып, өзі тікелей араласып отырған. Барлығыда
дәл есеппен жүргізілген. Кесене салынудағы мәселеге тоқ тала кетсек Н.
Нұмаханметовтың 1980 жылғы кітабында кесененің ұзындығы 65,5 м, қазандық
күнбезі 45 кезге тең және Ясауи құлпы тасы яшмадан жасалынған десе Т.
Басеновтың 1982 жылғы шыққан еңбегінде кесененің ұзындығы 62,5, қазандық
күмбезі 30 кез, құлпы тасы оникаспен көмкерілген делінген.
Пештақтың мұнараларға дейінгі ені -60 кезге, пештақ арқасының
биіктігі -30 кезге, қабырғаларының ені -60 кезге тең бірнеше металдың
қоспасынан құйылған қазан орнатылған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.