Жалпы Физикалық география
ЛЕКЦИЯЛЫҚ КОМПЛЕКС
1-бөлім. Жалпы Физикалық географияның элементтері
Тақырып 1.1 Жер Күн жүйесінің планетасы.
Жоспар
• Жердің күн жүйесіндегі жайы.
• Faрышты зерттеу.
Жердің күн жүйесіндегі жайы
Жер-күн жүйесіндегі тоғыз ғаламшардың бірі. Жер-әлем денесі. Оның
әлемдегі орнын қысқаша былай өрнектеуге болады:
Күн жүйесі - орасан зор жұлдыздар шоғырының (150 млрд. мөлшерінде) бір
бөлігі, ол Галактика деп аталады. Жерді қоршаған бүкіл дүние – әлем немесе
ғарыш деп аталады.
Күн жүйесіне: Күн, тоғыз ірі ғаламшар және олардың серіктестері,
астероидтар (кіші ғаламшарлар), кометалар және метеор денелер енеді.
Күн – күн жүйесіндегі орталық дене, жерге ең жақын орналасқан жұлдыз,
күйіп тұрған шар тәрізді дене.
Күннің диаметрі – 1391000 км. Күн бетінің температурасы 6000°С болады
да, ал ішкі жағында ол 15 млн.-ға дейін артады. Біздің бақылауымызға
қолайлы Күннің сыртқы қабаттары оның атмосферасын түзеді. Күннің көзге
көрінетін сәулелерінің барлығы фотосфера деп аталатын күн атмосферасының
төменгі бөлігінен шығады. Фотосфера қабатының қалыңдығы 100-ден 300 км-ге
дейін болады. Фотосфера үстінде хромосфера орналаcқан, оның қалыңдығы 14
мың км-ге дейін жетеді. Хромосферадан жоғарыда Күн атмосферасының ең
ыдыраңқы бөлігі – күн тәжі бар.
Фотосферадан күннің бетінде дақтары бар екенін байқауға болады. Олар
күңгірт ядродан және әлдеқандай мөлдір қоршаудан тұрады. Жеке дақтардың
диаметрі 200 мың км-ге жетеді. Фотосферада күн дақтарынан басқа факелдер
байқалады: олар фотосферадан жоғары көтеріліп тұрады да, температурасы өте
жоғары болады.
Ғаламшарлар - Күнді эллипс тәрізді орбита бойымен айналып жүретін шар
тәріздес тығыз денелер. Олар Күн жарығына шағылысып қана жарқырайды.
Күн жүйесіне тоғыз ірі ғаламшар: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер,
Сатурн, Уран, Нептун, Плутон және қуатты телескоп арқылы бақылауға болатын
1600-ден астам кіші ғаламшарлар енеді. Кіші ғаламшарлардың көпшілігінің
орбиталары Марс пен Юпитер орбиталарының аралығында жатады.
Физикалық қасиеттері жағынан Жерге ең ұқсас ғаламшарлар - Марс және
Шолпан.
Марс. Марстың кесе-көлденең ені Жерден екі есе кіші. Оның үстіңгі беті
өте көп кратерлерге толы. Марс Жерден мөлшерімен, орташа тығыздығы және жыл
мау-
сымдарының екі есе ұзақ болуымен ерекшеленгенімен, Жерге ұқсастығы бар:
Марстың айналу осінің көлбеулігі Жердікіндей дерлік; тәулік ұзақтығы – 24
сағат 37 мин. 22 сек.-қа тең. Марстың массасы Жер массасынан тоғыз еседей
кіші болғандықтан, оның атмосферасы өте сирек.Марс атмосферасының тығыздығы
Жер атмосферасының 1-2 пайызындай. Марстың Жерден атмосфера құрамы жағынан
да айырмашылығы бар: Марс атмосферасында оттегі аз, оның негізгі құрамы –
көмірқышқыл газ бен азот. Атмосфераның өте сирек болуы Жерде болатын
тіршілік формаларының көпшілігінің Марста өмір сүруіне мүмкіндік бермейді.
Марстың қысы аязды, жазы жылы.
Марс полюстеріндегі ашық ақ дақтар - поляр қалпақтары - ғалымдардың
зерттеуінше қар мен тұманның жұқа қабаттарынан тұрады. Қызыл-сары түсті
дақтардың мөлшері де, орналасқан орны да ауытқымайды.Марс аспанға жай
көзбен қарағанда қызғылттау түсті жарқыраған жұлдыз болып көрінеді.
Шолпан. Шолпан ғаламшарының да Марс сияқты жерге ұқсастығы көп. Оның
көлемі жер көлеміндей, ал орташа тығыздығы Жердің тығыздығына жуық. Тәулік
ұзақтығы әлі дәл анықталған жоқ. Жарық күші жөнінен Шолпан Күн мен Айдан
кейінгі үшінші орында. Ол аспанға Күн бата немесе Күн шығар алдында пайда
болады. Сондықтан оны кешкі немесе таң жұлдызы деп атайды. Шолпан
атмосферасы тығыз, ол үнемі бұлтпен қоршалып жатқандықтан, оның үстіңгі
беті бақылаудан көлегейленіп тұрады.
Ғаламшарлардың көпшілігінің серіктері бар. Мысалы, Марста екі,
Юпитерде - он екі, Сатурнда – тоғыз, Уранда - бес, Нептунде - екі серік
бар, Меркурийдің, Шолпанның және Плутонның серіктері жоқ.
Ай - Жер серігі. Ай диаметрі Жер диаметрінің 0,027-сіне тең, ал
массасы жердікінен 82 есе кіші. Айдың орташа тығыздығы да Сердікінен кіші
(3,3 гсм*). Ай өз осінің айналысында 2713 жер тәулігін айналып, осы
мерзімде Жер төңірегінде де айналма жол салып өтеді, сондықтан да ай жылы
оның тәулігіне тең. Жерге Айдың үнемі бір жағы қарап тұрады. 1959 жылы
қазанда Айға арнайы бағытталған ғарыш станциясы көмегімен оның көрінбейтін
жағы тұңғыш рет суретке түсірілді.
1965 жылы бұрынғыдан неғұрлым жетілдірілген ғылыми станция Зонды
аппаратурасының көмегімен айдың көрінбейтін жағы қайтадан суретке
түсірілді, Айдың жаңа түсірілген суреттері ай бетінің көрінетін жағынан
қарағанда, көрінбейтін жағында теңіздер әлдеқайда аз деген мәліметтердің
(1959 ж. алынған) дұрыстығын дәлелдеп берді.
Соңғы мәліметтерге қарағанда, Айдың үстіңгі беті вулкандық процестер
негізінде түзілген деп пайымдауға болады. Қазіргі кезде Айдың үстіңгі
бетінің түзіуін 5 түрге ажыратады:
1) теңіздер - күңгірт үлкен аймақтар;
2) сақиналы таулар;
3) тау тізбектері;
4) жазықтар;
5) жылылық шығару жүйелері.
Сақиналы таулар Айдың үстіңгі бетінің негізгі ерекшеліктері болып
табылады. Олардың жер кратерлерінен айырмашылығы: мөлшерлері үлкен болып
келеді. Олардың кейбіреулерінің (Птолемей циркі) диаметрі 185 км-ге жетеді.
Айдағы таулар жердегіден биік, Айдың оңтүстік полюсіндегі таяу асқарларының
бірінің биіктігі – шамамен 9 км. Ай бетіндегі сызат-жазықтар жіңішке де
терең келеді. Олар жүздеген километрге дейін созылып жатады.
1966 ж. 31 қаңтарда Айға ұшырылған автоматтық станциясы 3 ақпанда Айға
жетіп, Ай бетіндегі Дауыл Мұхиты аймағына жайлап қонды.
Луна-9 станциясынан берілген теледидарлық кескін өте сирек болатын
жетістік және ғалымдардың пікірінше, Ай бетінің құрылысы мен ерекшелігін
анықтау үшін ғылыми бағалылығы айрықша болып саналады.
Айда атмосфера да, су да жоқ, сондықтан жердегідей онда өсімдіктерде
де, жануарлар да тіршілік ете алмайды. Ай аспаны үнемі қара, одан жұлдыздар
түндегідей күндіз де жақсы көрініп тұрады. Атмосфера болмағандықтан, онда
жайма-шуақ күндізгі жылылық та болмайды. Ондағы көлеңкелер өте айқын.
Айдың Күн мен Жерге қатысты орналасуына байланысты Ай фазалары
ажыратылады. Жаңа ай кезінде Ай Күн мен Жердің аралығында болады. Ол жерге
Күн
сәулесі түспеген жарығымен қарайды, сондықтан Жерден қарағанда көрінбейді.
Одан кейін жаңа айдың күн сәулесі түскен орағы пайда бола бастайды. Ол
біртіндеп ұлғая келе жаңа айдан кейінгі 7-күні аспаннан жарты шеңбер болып
көрінеді, 14-15-күндері Айдың жерге қараған бетіне Күн сәулесі толық түседі
- мұны толған ай дейді. Толық ай соңынан Күн сәулесінің Ай бетіне түсуі
кеми береді. Толған айдан кейін 7-күні – соңғы тоқсанда Ай түн ортасынан
кейін ғана жарты шеңбер тәрізденіп туады, оның Күн сәулесі түскен бөлігі
тек екінші жағынан қарап орналасады. Толықсыған Ай жарығы күн жарығынан 450
мың есе әлсіз болады.
Метеорденелер темірден немесе силикаттардан құрылады. Олар жерге
ғаламшар аралық кеңістіктен құлап түседі. Бұлар кішкене ғаламшарлар –
астероидтардың сынықтары. Әдетте, метеор денелер жер атмосферасына тап
болғанда бұрынғы жылдамдығынан айырылады да, кейде ұсақ бөлшектерге ыдырап
кетіп метеоритті жаңбыр түзеді.
1947 ж. Қиыр Шығыстағы Сихоте-Алинь ауданында ірі метеоритті жаңбыр
жауды. Жаңбыр болған жерден диамерті 26 метрлік 24 кратер және диаметрі 9
метрден
кішілеу 176 шұңқыр табылған. Жерге 3-4 кмсек. Жылдамдықтағы ірі метеорит
құлап түскенде, өте күшті қопарылыс болады. Мысалы, 1908 ж. құлап түскен
Тунгуз метеоритінің қопарылысынан орасан зор аумақтағы ағаштар түгел оталып
кеткен.
Жер мен ғарыштың өзара әрекеттестігі. Жер ғарыштың бір бөлігі
болғандықтан, оған ол алуан түрлі әсер етіп отырады. Олардың ең бастылары
мыналар:
1. Ай мен Күннің тарту күштерінің әсерінен Жер үстінде, Дүниежүзілік
мұхитта, атмосферада және Жер қабығында көтерілулер мен қайтулар пайда
болады.
2. Жер Күннен Жер бетіндегі жылу қоры ретінде пайдаланылатын, сондай-
ақ құрлықта, мүхитта, атмосферада және ағзаларда болып жататын процестердің
негізгі қозғаушы күші болып табылатын жылу энергиясын алады.
3. Жер массасы жерге құлап түсетін метеориттер есебiнен үздіксіз артып
отырады. Сонымен бірге жер атмосфераның жоғарғы қабаттарынан газ бөлшектері
бө-
лініп шығып, ғаламшар аралық кеңістікке сіңіп кетеді.
Faрышты зерттеу.
Қазiр адамзат өз өмiрiн ғарышсыз елестете алмайды. 1961 жылдың 12
сәуiрiнде Ю.Гагарин алғаш ұшқанда, ешкiм де дәл бүгiнгiдей бәрi мобильдi,
бәрiн де ғарыштан бақылауға болатын заманға жететiнiн ойламаған болар.
Ғарышты игеру өмiрдiң барлық саласына жаңалық әкелдi. Мәселен, ауыл
шаруашылығын дамыту керек дейiк. Ол үшiн ауа райының құбылысы, мал
жайылымы, ауыз судың жеткiлiктiлiгi бақылануға тиiс. Ал оны бақылау тек
ғарыш арқылы жүзеге асады. Бұл пiкiрдi мәжiлiс депутаты Мұрат Әбеновтың
сөзiмен түйiндесек: Чехияда iс-сапарда болдым. Олардың бос жатқан жерiн
көрiп, неге игермейтiнiн сұрадым. Сонда олар: Бiздер, Еуропа елдерi,
белгiлi бiр дақыл түрлерiн ғана отырғызамыз деген келiсiм-шартқа
отырдық. Бұл жер – игерiлмеуге тиiс жер, сол үшiн де ақы төлейдi дедi.
Қызық көрiп: Сiздердi қайдан бiледi? Берген ақшаны алып, қосымша неге
пайда таппасқа? – деп сұрағанымда, бәрi ғарыштан бақыланады дедi.
Демек, дамыған елдер бiр-бiрiмен бәсекелес болмас үшiн шектеу қойған. Егер
еккен өнiм өтпей қалса, ысырап болады. Мiне, ғарыштың пайдасы – дейдi
М.Әбенов.
Жалпы Жердiң жасанды серiктерi елдiң географиялық жағдайын,
геофизикалық өзгерiсiн, атмосферасын зерттейдi. Жер шарына қаупi бар
апаттардың алдын алады.
Жер кiндiгi – Байқоңыр
Аңызға айналған Қорқыт бабамыз жер жәннатын iздеп, дүниенiң төрт
бұрышын аралап, туған топырағы – Сыр өңiрiне қайта келедi. Сонда бұл жер
– жердiң кiндiгi дептi. Тас алып, аспанға лақтырса, тас аспанда ұзақ
айналып жүрiптi. Жылдар өте ғалымдар Байқоңырда жердiң тартылыс күшi аз,
экваторға жақын, ғарышты ұшыруға ең қолайлы орын деген қорытынды
жасады. Академик С.Королев ғарыш айлағына орын iздегенде, бiрнеше өте
күрделi шартты ескерген. Ғарыш айлағына айналатын жер бiрiншiден,
экваторға жақын орналасуы тиiс әрi жерден ұшқан зымыран орбитаға барынша
төте жолмен жетуге тиiс. Екiншiден, оның қасында мол сулы өзен болуы
керек. Ондай мол сулы өзен сол кездегi Сырдария болатын. Сондай-ақ, ғарыш
алаңына темiр жол өтiп, солтүстiк-батыс шалғайда кең жазық дала жатуға
тиiстi едi. Байқоңырдың табиғаты осы шарттарға сай келдi. Демек, Қорқыт
бабаның болжамы шындыққа айналды.
Биыл әлемнiң ең бiрiншi ғарыш айлағы — Байқоңырдың құрылғанына 55 жыл.
Ал адамзаттың тұңғыш ғарышқа ұшқанына 50 жыл. Байқоңырдың құрылысы 1955
жылы басталғанды. Алғашқы зымыран 1957 жылы тамызда ұшырылды. Бұл өңiрден
Ю.Гагарин, Н.Леонов, Г.Титов, А.Лавейкин, Т.Әубәкiров, Т.Мұсабаев сынды
ғарышкерлер аспан әлемiне саяхат жасады. Олардың әрбiр сапары қоғамға
берген пайдасымен тарихта қалды. 1994 жылы Байқоңыр космодромын Ресейге
жалға беру мерзiмi 20 жылға деп есептелсе, 2004 жылы қаңтар айында 50
жылға дейiн болып, мерзiмi ұзартылды. 1999 жылы 29 наурызда Ресей-
Қазақстан комиссиясы кездесiп, бiрлескен хаттамаға қол қойды. 1997 жылы 4
қазанда Ресей Федерациясы Байқоңыр кешенiн жалға алған жағдайда, оның
аймағындағы табиғатты қорғау мәселесi жөнiндегi келiсiмге қол қойылды. Десе
де, Байқоңырдың пайдасы емес, зиянына қатысты мәлiмет көп. Мәселен, 1999
жылы шiлде және қазан айларында ақаумен ұшырылған Протон зымыран тасығышы
Қарқаралыға, Атасу кентiне құлады. Байқоңыр пайдалануға берiлген
уақыттан берi 1300-ге жуық зымыран ұшырылған екен. Зымыран құрамындағы
гептилдiң өте улы зат екенi дәлелденген. Жылдар бұрын Қазмеханобр
кәсiпорны зымыранның бiрiншi сатысы құлайтын жерлердегi малдың етi мен
сүтiне сараптама жасапты. Сонда жануардың ағзасында гептил мөлшерден
ондаған есе асып кеткен. Ресми емес дерек көздерi бойынша, 40-тан аса апат
болған. Бiрақ нақты тыйым салынбаған. Тек 2007 жылы Елбасы Н.Назарбаевтың
iссапармен ғарыш аймағына жақын аймақта жүрген кезде жапон жер серiгiн
тиеген Протон-М зымыранын ұшыру сәтсiздiкке ұшырады. Зымыран Жезқазған
қаласынан небәрi 50 шақырым қашықтықта құлады. Ол жерде гептилдiң мөлшерi
қалыпты жағдайдан 1100-ден 5200-ге дейiн артық болып шықты. Келген шығын
60,7 миллион доллар болса, ресейлiктер 2,5 миллион долларын ғана төледi.
Осы оқиғадан кейiн адам өмiрiне қауiп тудыратын зымырандарды ұшырмау
жөнiнде шешiм шығарылды.
Қазақтың жер серiгi қашан ұшады?
Осыдан екi-үш жыл бұрын КаzSat-1 жер серiгi ұшырылатынын естiп,
қуанғанбыз. Өйткенi, отандық жер серiгiнiң пайдасы зор едi. Бiрiншiден,
отандық телевизия саласы дамып, көршiлес Қытай, Монғолия елiндегi
отандастарымыз тамашалай алатын едi. Сондай-ақ, мұнайдың қорын анықтауға да
мүмкiндiк алар едiк. Алайда оның сапары сәтсiз болды. Белгiсiз себептермен
жоғалып кеттi. Ғарыш саласының мамандары осы олқылықтың орнын толтыру үшiн
КаzSat-2 Жер серiгiн дайындады. Жаңа құрылым өткен жылдың наурыз айында
ұшырылуға тиiс болатын. Бiрақ ақаулар анықталып, осы жылдың бiрiншi
тоқсанына ауыстырылды. КаzSat-1 Жер серiгiне Ресейдiң Роскосмос
агенттiгi жауапты болды. Биыл ғарыш айлағынан 19 зымыран ұшырылады. Әрбiр
зымыран 85 миллион доллар табыс әкеледi.
Тақырып 1.3. Литосфера
Жоспар
• Жер қабығы.
• Литосфера.
• Жердің жасы.
Литосфера— жердің қатты қабығы (грек. lithos- тас, sphaira — шар) —
жердің сыртқы қатты қабаты жоғарғы гидросфера және атмосферамен шектеседі.
Жер қабығының жоғарғы бөлімі — шөгінді қабық; ол шөгінді тау жыныстарынан
тұрады, кейде бұған эффузивтер жамылғысын да енгізеді. Жер қабығының
тербеліс тарихы қозғалысына байланысты, оның қалыңдығы әр орында әр түрлі
болып келеді. Шөгінді қабықтың астында граниттік қабат орналасады; бұл
қабат мұхит ойыстарында ұшырамайды. Граниттік қабаттың астында аралық
немесе базальттық аса тығыз жыныстар қабаты жатады.
Литосфера - Жер планетасының біршама берік тау жыныстары кешендерінен
тұратын, төменгі жапсары ішінара балқымалы яки онша берік емес атмосфера
қабатымен шектелетін ең сыртқы қабаты. Литосфера жер қыртысын (Жердің ең
сыртқы қатты қабыршағын) және осы қыртыс пен атмосфера аралығын қамтитын
қатты заттардан тұратын, литосфералық мантия деп аталатын жоғарғы мантияның
ең жоғарғы қабатын біріктіреді. Литосфералық мантия қабаты жер қыртысынан
Мохоровичич шегі арқылы дараланады, бұл қабатты құрайтын тау жыныстарының
құрамы негізінен оливин мен пироксеннен тұратын аса негізді жыныстарға
сәйкес келетін болса керек. Литосфераның беткі жазықтығы атмосферамен
немесе гидросферамен шектеледі. Литосфера қалыңдығы 50-200 шақырым
аралығында деп есептелінеді.
Литосфераның даму заңдылықтары
Жер шарын салыстырмалы түрде жұқа, біртұтас қатты қабық түрінде
көмкеріп жатқан литосфера — географиялық қабықтың маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Литосфераның жоғарғы бөлігі болып табылатын жер қыртысының
90%-дан астамын 8 химиялық элемент: оттек, кремний, алюминий, темір,
кальций, натрий, калий, магний құрайды .
Тектоника ғылымында ұзақ уақыт бойы жер қыртысының платформалық-
геосинклинальдық дамуы жайлы тұжырымдама басым болып келді. Бұл тұжырымдама
бойынша, материктік жер қыртысы салыстырмалы түрде тұрақты бөліктерге —
платформаларға және қозғалмалы бөліктерге — геосинклинальдарға жіктеледі.
Жер қыртысының үздіксіз дамуы нәтижесінде геосинклинальдар платформаларға
айналады, бұл процесс екі кезеңде жүзеге асады. Ұзаққа созылған алғашқы
кезеңде қатты майысып, су басқан жер қыртысының ойыстарында қалыңдығы 15—20
км-ге жететін шөгінді жыныстар жиналады. Салмақ күшінің артуына байланысты
Жердің ішкі қойнауындағы күштер ара салмағы өзгереді. Соның нәтижесінде
геосинклинальдарда жер сілкінулер, жанартау атқылаулары күшейіп, қатпарлану
жүреді. Осылайша биік таулар түзіледі. Ал неғұрлым қысқа уақытты қамтитын
екінші кезеңде түзілген тау жүйелері сыртқы күштердің әсерінен үгіліп
аласарады. бұл процесс көбінесе материктер аумағында жүзеге асатындықтан,
"платформалық-геосинклинальдық" дамуы жайлы тұжырымдама Литосфералық
тақталар саны тұрақты емес; геологиялық уақыт аралығында олар рифтілер
арқылы бөлшектеніп немесе тектоникалық қозғалыстар әсерінен қайта бірігіп
отырады. Материктер мен мұхиттар географиясынан жер қыртысының даму
барысында бірнеше ірі тақталар болған және бөлшектен. Қазіргі кезде Жер
шарында 7 ірі және ондаған ұсақ литосфералық тақталар ажыратылады.
Тектоникалық картадан ірі литосфералың тақталарды, рифтілердің және
шұңғымалардың таралу аудандарын анықтаңдар.
Материктік және мұхиттың жер қыртысы. Литосфераның беткі жұқа қабығы
жер қыртысын құрайды. Ол құрамы мен құрылысына қарай материктік және
мұхиттық деп бөлінеді.
Материктік жер қыртысының жоғарғы бөлігінде шөгінді жыныстар қабаты,
ал одан төменде геофизикалық деректер бойынша, гранит және базальт
қабаттары орналасқан. Гранит және базальт қабаттарының шекаралас
бөліктерінде сейсмикалық толқындардың жылдамдығы күрт өзгеретіні байқалған.
Мұхиттың жер қыртысында гранит қабаты болмайды және шөгінді жыныстар қабаты
салыстырмалы түрде жұқа болып келеді. Материктер мен мұхиттардың шекаралас
аймақтарында жер қыртысы өтпелі сипат алады. Жер қыртысының осындай
құрылымы Еуразияның Тынық мұхитпен шектескен бөлігінде кездеседі. Оған
аралдар доғасы мен оны бойлай орналасқан терең мұхит шұңғымалары дәлел
болады.
Материктік жер қыртысы платформалар мен геосинклинальдарға жіктеледі.
Платформалар аумағында жер бедері кебшесе жазық болып келеді. Бұл — ұзақ
уақыт бойы сырткы күштер әсерінен жер бедерінің тегістелуінің нәтижесі.
Жазық-платформалық аймақтар құрлық ауданының шамамен 53%-ын алып жатыр.
Дүниежүзіндегі аса ірі Шығыс Еуропа, Батыс Сібір, Ұлы Қытай, Ұлы жазық пен
Орталық жазық, Амазонка, Ла-Плата және т.б. жазықтар платформалық
құрылымдарда орналасқан.
Негіздері архей мен протерозойда қалыптасқан ежелгі платформалар
қалқандар мен тақталардан құралады.
Қалқандарда платформаның негізін құрайтын кристалды жыныстар жер
бетіне шығып жатады, оларға көбінесе қыратты-үстіртті жер бедері сәйкес
келеді. Қалкандарды құрайтын жыныстардың ерекшелігіне байланысты оларда
үгілу біршама баяу жүреді. Платформаның қалқаннан тыс, шегінді жыныстармен
жабылған бөлігін тақта деп атайды.
Неотектоникалық қозғалыстар әсеріне ұшыраған платформалар қозғалмалы
сипат алады. Мәселен, мезозой және альпі қатпарлықтары әсерінен Қытай
платформасының тұтастығы бұзылып, бірнеше беліктерге ажырап кеткен; қазіргі
кезде оның аумағында жерсілкіну жиі байқалады. Сондықтан оны параплатформа
(қозғалмалы) деп атайды. Тттжі күштердің әсерінен кейбір платформалардың
іргетасында терең жарықтар пайда болып, интрузивті жыныстардың жоғары
көтерілуі жүрген. Соның әсерінен жарылыс күшті жүрген Сібір және Үндістан
платформаларында бағалы металдар мен асыл тастардың бай кен орындары
түзілген.
Литосфера қабатындағы өзгерістер
Адамдар және олардың шаруашылығы жер бетіне тікелей және жанама зор
ықпалын мен әсерін тигізіп келеді. Егерде жылына ауаға дүниежүзі бойынша 1
млрд тонна деңгейінде антропогендік заттектер, гидросфераға шамамен 15 млрд
тонна ластанғыш заттар енгізіліп отырса, жерге түсетін техногенді
қалдықтардың мөлшері 90 млрд тонна. Кейбір ғылыми мәліметтерге сүйенетін
болсақ, XX ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында жерде жинақталған қалдықтар
көлемі 4000 млрд тоннаға дейін көтерілген. Топырақтың ластануына байланысты
қазіргі уақытта құрлықтың жартысына жуығын антропогендік ландшафт алып
жатыр. Ғалымдардың арасында тараған пікір бойынша дүниежүзіндегі шөлдердің
барлығының шығу тегі де анторпогендік. Анторпогендік шөлдің аумағы жылдан-
жылға үнемі ұлғаюда, оның көлемі қазіргі шақта 10 млн км² – ден асып отыр.
Бұл бүкіл құрлықтың 7%-ын құрайды. Топырақты ластайтын компоненттерге қарай
топырақтың ластануының түрлері: физикалық, химиялық және биологиялық.
Физикалық ластану – радиактивті заттармен байланысты. Мысалы, уран
рудаларын ашық әдіспен алғанда, жер қыртысында активтілігі жоғары
сәуленетін сұйық және қатты қалдықтар алады. Биологиялық ластану – ауру
тудыратын және де басқа жағымсыз жағдайға итеретінмикроорганизмдердің
қоршаған ортада болуы. Мысалы, ластанбаған топырақта дизентерия, сүзек және
тағы басқа да ауру қоздырғыштары 2-3 тәулік бойы сақталса, ластанғыштармен
әлсіреген қоздырғыштар бірнеше ай мен жылдарға дейін сақталып, едәуір
аймаққа таралады. Топырақты ластайтын көздерге өнеркәсіпті кәсіпорындардың
шығарымдары, көлік, ауылшаруашылығында қолданылатын шапжойғыштар мен
минералды тыңйтқыштар, қалдықтар, жылу энергетика кешендері, атмосфералық
жауын-шашын апатты жағдайда тасталатын шығарындылар әскери өндірістік
кешендері жатады. Түсті металл кендерін алу, байыту және таза металдар алу
процестерінен шыққан өнімдерден және қалдықтармен топырақ көп ластанады.
Ауыр металдардан топырақтың ластануының зардабы тұрақты болып келеді. Түсті
металлургия кәсіпорындарының маңындағы топырақта қорғасын мен ауыр
металдардың мөлшері нормадан 10-20 есе алып отырған жерлері белгілі. Ауыл
шаруашылығында улы химикаттар көп қолданылатын және өндірісі дамыған
аймақтарда улы заттектер ана сүтінде қанның құрамында болатыны байқалған.
Топырақ көптеген аурулардың (ботулизм, күйдіргі, дизентерия, аскоридоз және
т.б. ) қоздырғыштарын сатайтын ортаға жатады. Соңғы он жылдың ішінде өте
қауіпті ластағыштар қатарына мұнай және газ скважиналарын бұрғылағанда,
флотация кезінде, жуғыш заттектердің, лактар мен бояулардың,
пестицидтердің, тамақ өнімдерінің т.б. құрамына кіреті, өндірістерде
кеңінен қолданылып келе жатқан беттік активті заттар құйылып келеді. Олар
суқоймаларға түскенде көбіктенеді, орта қасиетін күшті өзгертіп, тіршілік
процестеріне теріс әсерін тигізеді. Кейбір беттік активті заттардың судағы
мөлшері 1мглден жоғары болса, балықтардың жансыздануы байқалады.
Пестицидтер сияқты бұларды химиялық және биологиялық тазалау әдістерімен
ыдырату өте қиынға түседі. Суда ерімейтін кейбір пестицидтер мұнай өңдейтін
өндіріс қалдықтарында ерігіш келеді, еру нәтижесінде бір түрден екінші
түрге айналады. Осының нәтижесінде олар бірте-бірте су түбіне шөгудің
орнына тұщы су көздерінің не теңіздердің бетіне жиналады. Сонан соң оларды
балықтар, ал балықтарды құстар жем етеді. Сөйтіп біртіндеп көптеген
жануарлар әлемінің өкілдері уланады. Егерде су қоймалары қазіргі қарқынмен
пестицидтермен және т.б. ластағыштармен ластана берсе, басқа да суда сүзгіш
құстар жойылады, ең бастысы адамдар үшін өте қауіпті жағдайлар туады.
Латынша литос-тас,сфера-шар Жер қыртысы 8 ірі тақталардан тұрады. 1.Еуразия
2. Солт.Америка 3. Оң.Америка. 4.Африка 5. Антарктида 6. Үнді-Аустралия
7.Тынық мұхиттық 8. Неаска тақтасы Жер қыртысын түзейтін тау жыныстар 3-ке
бөлінеді. 1.Шөгінді-құм,саз.бор,тұз,тақта тас т.б 2. Магмалық-гранит,
базальт 3. Метаморфтық өзгергіштік Шөгінді тау жыныстары 3-ке бөлінеді.
1.Кесек шөгінділер-тау жынысының көлемінің өзгеруі 2. Органикалық
шөгінділер-шымтезек,таскөмір,бор,құ мтас,тақтатас 3.Химиялық шөгінділер-
тұздар,қышқылдар Метаморфтық тау жынысына- әктастың мәрмәрға,сазды тақта
тастың кристалдық тақта тасқа,құмтастың кварцетке айналуы. Жер бедері
дегеніміз-жер бетінің ойлы қырлы болып келуі Жер бедері ішкі және сыртқы
күштердің әсерінен пайда болады. Геоморфология-жер бедерін зерттейтін ғылым
саласы Ішкі күштерді эндогендік деп атайды. Ішкі күштерге плиталардың
қозғалуы, жер сілкіну, вулкан атқылау жатады. Сыртқы күштерді экзогендік
деп атайды. Сыртқы күштерге ағын су, температура, жауын-шашын, өсімдік ,
жануар т.б жатады. Литосфералық тақталардың қозғалу теориясын ұсынған-неміс
ғалымы Вегенер Литосфералық плиталардың қалыңдығы-60-100км Сейсмикалық
белдеулер-жер қыртысының қозғалмалы аймақтары Жер қыртысының қозғалмалы
аймақтарын геосинклинальдар деп атайды. Платформаның шөгінді жыныстар алып
жатқан бөлігін жазықтар деп атайды. Ежелгі біртұтас құрлық-Пангея Лавразия-
Солт.Америка, Еуразия Гондвана-Оңт.Америка, Африка, Аустралия, Антарктида
Еуразия мен Үнді-Аустарлия плиталарының соқтығысуынан Альпі, Гималай
таулары пайда болған. Еуразия мен Тынық мұхит плиталарының соқтығысуынан
Курил аралдары пайда болған. Еуразия мен Африка тақталарының ажырауынан
Қызыл теңіз, Арабия түбегі пайда болған. Жер сілкіну дегеніміз-жердің терең
қабатындағы тау жыныстарының қозғалуынан жарылуынан пайда болады. Ошағы
дүмпу шыққан жер –тау жынысының қозғалған жері Эпицентр-ошағының үстіңгі
бөлігі. Жер сілкінудегі белдеулердің саны:2 1.Альпі-Гималай және Жерорта
теңіздік 2. Тынық мұхиттық белдеулер Вулкан дегеніміз-жердің терең
қабатындағы магманың жер қыртысында пайда болған жарықшалар арқылы жер
бетіне шығып төгілуі. Жер бетіне төгілген магма лава деп аталады. Магманың
жоғары көтерілген бөлігі вулканның көмейі деп аталады. Көмей кратермен
аяқталады. Кратер-вулканның шұңқыр аузы. Вулкан сөнген және сөнбеген болып
бөлінеді. Сөнген вулкан-атқылауы туралы ешқандай мәлімет қалмаған вулкан
Сөнбеген вулкан-адамның көз алдында атқылап жатқан вулкна. Гейзерлер-оқтын-
оқтын фонтан күйінде атқылап жатқан ыстық бұлақтар. Гекла вулканы-
Исландияда Еуразиядағы ең биік сөнбеген вулкан-Ключи шоқысы Индонезия
аралында-Кракатау Апенин түбегінде-Везувий Сицилия аралында- Этна вулканы
Кавказ тауының ең биік нүктесі –Эльбус –сөнген вулкан Антарктидадағы вулкан-
Эрэбус Орисабо вулканы-Мексикада Сөнген үлкен Арарад вулканы-Армения Үгілу
дегеніміз-тау жыныстарының күйреуі. Үгілудің 3 түрі бар: 1.Физикалық-
температураның әсерінен 2.Органикалық-тірі ағзалардың әсерінен 3.Химиялық-
су мен ауаның әсерінен. Биіктікті өлшейтін құрал-нивелир (тіктеуіш,
деңгейлеуіш) Биіктікті өлшеудің 2 әдісі бар: 1. Абсолютті биіктік-теңіз
деңгейінен алынған биіктік. 2. Салыстырмалы-кез келген нүктеден алынған
биіктік. Горизонталь дегеніміз-биіктігі бірдей нүктелерді қосатын сызықтар.
Бергштрих-беткей бойынша төмен қарайтын бағыттарды көрсететін сызық. Ойпат
дегеніміз-теңіз деңгейінен төмен жатқан нүктелер. Дүниежүзіндегі ең үлкен
ойпат-Амазонка Жазықтар дегеніміз-абсолюттік биіктігі 200метрге дейінгі жер
беті. Жазықтар төмен және төбелі болып бөлінеді. Жазықтар абсолюттік
биіктігіне қарай 3-ке бөлінеді: 1.Ойпат- 2.Қырат-200-500м 3.Таулы үстірт-
500 метрден жоғары. Таулар абсолюттік биіктігіне қарай 3-ке бөлінеді:
1.Аласа -500-1000м 2.Орташа-1000-2000м 3.Биік тау-2000мден жоғары. Д.ж ең
биік тау-Гималай Ең биік шың-Джамалунгма Эверест 8848м Таудың сүйір басы-
шыңы Тау жоталары құрайды-таулы өлке Тау жоталарының түйіскен жері-тау
торабтары Ежелгі тауларға-Орал, Сарыарқа, Аппалач таулары жатады. Жаңа
тауларға-Кордилер, Памир, Кавказ, Гималай таулары жатады. Бұрын теңіз түбі
болып кейін көтерілген жазықтар алғашқы жазықтар деп аталады. Жер
қыртысының біршама тұрақты бөлігі-платформа Материктік қайраң-материктің
мұхитқа өткен 200м дейінгі бөлігі. Материктік беткей-200-2800м Шұңғыма-
мұхит түбінің ең терең жері. Шағыл-айшық тәрізді құм төбелер. Бархан-желдің
әсерінен пайда болған релеф құм төбелер. Телекан-бос тау жыныстарының
үйінділері. Жыралар мен сайлар судың әсерінен болады. Жер қыртысындағы зат
алмасудың негізгі қозғаушы күші-Кұн энергиясы.
Адамзат баласы табиғаттың өзі жаратқан ғажайып көріністердің бірі.
Бірақ адам баласының үстемдігі, ақыл-ойының біліктілігі оның табиғаттың
басқа организмдерінен әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді. Үстіне аң терісін,
өсімдіктердің жапырағы мен қабығын жамылып күнелткен алғашқы адамдардың өзі
де керек-жарақтарды атмосферадан алып отырған. Сана-сезім ғасырлар өткен
сайын үлкен эволюциялық даму кезеңдерінен өтіп жоғары мәдениет сатысына
көтерілді. Адам өзінің ақыл-ойы арқылы көптеген жетістіктерге жетті. Яғни
неше түрлі өндіріс, өнеркәсіп орыдары және т.б. мекемелер жүйесін
қалыптастырды. Бұлардың пайдалы және зиянды жақтарын жоғарыда айтып кеткен
едік. Биосфераны осындай антропогендік фактор әсерлерін қорғау –маңызды
шаралардың бірі. Адам әрекеті санасында табиғатты, жерді, ауа мен
өзендерді, көлдерді, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау және тиімді
пайдалану осы заманғы алдыңғы қаталы мәселелерінің біріне айналып отыр.
Ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра, тіршілігіміздің қайнар көзі-табиғат байлығына
жетіп, бағлап, оған келтірілген залалы үшін болашақ ұрпақ алдында жауапты
екенімізді ешуақытта естен шығармағанымыз жөн.
Геосинклинальдар аумағында тектоникалық жарықтар жиілігі жоғары
болғандықтан ішкі күштердің ықпалы күшті байқалады. Сондықтан магманың
жоғары көтерілуі қарқынды жүреді, бұл өз тарапынан жанартау атқылауы мен
жерсілкіну құбылыстарына себепші болады. Геосинклинальдарда ішкі күштер
әсерінен қатпарлану қозғалыстары жүреді. Соның нәтижесінде антиклинорийлер
(тау жоталары) мен синклинорийлер (тауаралық және тауалды ойыстары)
түзіледі. Мәселен, Кавказ таулы аймағында Үлкен Кавказ, Кіші Кавказ
жоталары антиклинорийлерге, ал олардың арасындағы Колхида мен Ленкорань
ойпаттары синклинорийлерге сәйкес келеді. Мұндай құрылым Гималай тауы мен
Үнді-Ганг ойпатына да тән.
Тақырып 1.5. Атмосфера.
Жоспар
• Атмосфера.
• Атмосфераның құрамы және құрылысы.
• Атмосфераның жылынуы.
Атмосфера(гр. ατμός — бу және гр. σφαῖρα — шар) - жердің ауа
қабығы. Атмосфера – ауа, химиялық қоспалар мен су буынан тұратын күрделі
жүйе. Ол биосферадағы физико-химиялық және биологиялық процестердің
жүріуінің шарты және метеорологиялық режимнің маңызды факторы.
Атмосферадағы жекелеген құрамдастардың қатынасы оның радиатцияға, жылу және
су режиміне, өздігінен тазартуға қабілетін анықтайды. Атмосфераның газдық
құрамы, су буы және әр түрлі қоспалар жер бетіне күн радиациясының өту
деңгейін және жер маңы кеңістігіндегі жылуды ұстап тұруды анықтайды. Егер
атмосферада қоспалар болмаса, онда жер бетіндегі орташа жылдық температура
+15º С емес, -18ºС болар еді. Атмосфераның орташа қалыңдығы - 150 км.
Атмосфераның төменгі шекарасы жер беті болып табылады. Оның төменгі
қабаты азот, оттегі мен сирек кездесетін көміртегінен, аргоннан, сутегіден,
гелийден тағы басқа газдардан тұрады. Бұған су буы да араласады. Атмосфера
түсінің көк болып келуі газ молекулаларының жарық сәуле шашуына байланысты.
Жоғарылаған сайын атмосфера бірте-бірте сирей береді, қысымы төмендеп, оның
құрылысы да өзгереді.
Атмосфера 3 қабаттан тұрады.
Тропосфера (көне грекше: τρόπος — бұрылыс, және көне грекше: σφαῖρα
— шар) - ауаның жер бетіне жақын ең тығыз шоғырланған қабаты. 12 км
биіктікке дейінгі атмосфераның төменгі қабаты. Тропосфера - бүкіл ауаның
4\5 бөлігі. Тропосферада бұлт, жауын-шашын, жел және тағы басқа құбылыстар
орын алып отырады.
Тропосфераның жоғарғы шекарасы географиялық ендіктер мен жыл
мезгілдері бойынша әртүрлі биіктікте орналасуы мүмкін. Орташа есеппен
тропосфера полюстер үстінде 9 км-ге, қоңыржай ендіктерде 10—12 км-ге, ал
экватор үстінде 15—17 км-ге дейін созылады. Тропосфераның қалыңдығы:
Экваторда - 17-18 км
Қоңыржай ендіктерде - 10-12 км
Полюстерде - 8 км
Орташа қалыңдығы - 11 км
Тропосферада ауа температурасы шамамен әр 100 м сайын 0,6°С-қа
төмендейді. Мәселен, тропосфераның жоғарғы бөлігінің орташа жылдық
температурасы солтүстік полюсте — 55°С болса, экваторда бұл көрсеткіш —
70°С-қа төмендейді.
Тропосфера тропопауза деп аталатын өтпелі жұқа қабат (қалыңдығы 1—2
км) арқылы атмосфераның келесі қабаты — стратосфераға ауысады.
Стратосфера (лат. stratum - қабатталған) - тропосфераның үстінен 80
км-ге дейінгі биіктікте орналасқан атмосфера қабаты. Бұл қабат бүкіл
атмосфера салмағының 20%-ын құрайды. Мұнда күннің ультрафиолетті
сәулеленуін күшті сіңіретін озон қабатының болуына байланысты жоғарыдан
келетін температураның төмендеуі тоқталады. 30 км биіктік шамасына дейін
температура өзгермей 50° шамасында сақталып тұрады, ал одан әрі қарай
биіктікте біртіндеп жоғарылай отырып, 60 км биіктікке барғанда тіпті 75°-қа
дейін артады. Статосферада су буы және бұлт атаулы мүлдем дерлік болмайды.
1951 жылы халықаралық келісім бойынша стратосфера деп тек 40 км биіктікке
дейінгі қабатты атап, ал 40-тан 80 км-ге дейінгі қабатты мезосфера (орта
қабат) деп атау керектігі келісілді. Стратосферада озон қабаты түзіледі.
Мезосфера (гр. mesos — ортаңғы және гр. σφαῖρα — шар) -
атмосфераның 50 — 80 километр биіктіктегі ортаңғы қабаты. Стратосфера
(мезосфера асты) мен ионосфера (мезосфера үсті) қабаттарының аралығында.
Мезосферада жоғарылаған сайын температура төмендей береді: 50 километр
биіктікте 70°С шамасында.
Күн энергиясы — Жер шарындағы тіршіліктің арқауы және көптеген табиғи
процестердің қозғаушы күші. Жер шары Күннен жылына 5628 -1021 Джсм2
энергия алады, бұл жалпы күн энергиясының 2 миллиардтан бір бөлігі ғана.
Соған қарамастан бар болғаны 36 сағ ішінде Күннің Жерге беретін жылуының
мөлшері дүниежүзіндегі барлық электрстансыларының жыл бойы өндіретін
энергиясына пара-пар болады.
Атмосфераның маңызды қасиеттеріне оның жылдам араласуы мен үлкен ара
қашықтыққа орын ауыстыруы, басқа сфералармен, әсіресе мұхитпен байланысы
жатады. Мұхитпен жанасуы нәтижесінде мұхит атмосферадағы көміртегінің қос
оксиді мен оксидін, күкіртті газ және басқа қосылыстарды сіңіреді.
Атмосферадағы қосылыстардың басым бөлігін өсімдіктер сіңіреді және зат
алмасудың топрақ звеносына кіреді. Жылдам араласқыш қасиеті мен оның
ластануды таратуы, сонымен қатар локальді ластануды ғаламдық ластануға
айналдырушыфактор болып табылыды. Адам атмосфераның әр түрлі параметрлеріне
және қасиеттеріне, оның химиялық құрамына, жылу режиміне, орын ауыстыру,
радиоактивтілік, электромагниттік фон және т.б. әсер етеді.
Ерте кездерден ақ ауаның ластануына қарсы шаралар қолға алына бастады.
XVIIIғасырда Англияда ірі қалаларда, Лондонда, көмірді отын ретінде
қолдануға шектеу қойылды. Осы кездерден бастап жер үсті суларының
ластануына қарсы, мысалы тұрмыстық қалдықтармен, шарлар қолдана бастады.
Адам ауаның құрамына кіретін негізгі химиялық элементтер- азот пен
оттегінің концентрациясының өзгермеуі олардың концентрациясының жоғары (
азот-78,09%, оттегі- 20,95%) болуына байланысты. Бірақ мұны біз көмірқышқыл
газына қатысты деп айта алмаймыз.Оның концентрациясы біртіндеп артып
келеді, бұл көмірқышқыл газының атмосферада аз балу жағдайында келін түскен
мөлшерінің анағұрлым жоғары болуына байланысты.
Сонымен қатар атмосфераның міндетті емес заттарының конценрациясы
елеулі өзгеріске ұшырауда. Бұларға ең алдымен көптеген ластаушылар, соның
ішінде тіршілік үшін бөгде заттар жатады. Адам қызметінің нәтижесінде
атмосфераға атамосфера үшін бөтен немесе атмосфераға тән заттардың
концентрациясының өзгеруіне байланысты ластаушы зат болып табылытын
жүздеген заттар келіп түседі. Адамның атмосфераға әсерінің байқалуы, оның
биосфералық процестерге белсенді түрде араласа бастауынан, орманды жою,
жерді жырту, эрозия, құрғату, суару, қалалар мен өндіріс орындарын және
т.б. салу нәтижесінде басталады.
Атмосфераның құрамы және маңызы
Атмосфера — Жер шарының ауа қабығы, ол салмақ күшіне байланысты
ғаламшармен бірге айналып, қозғалысқа түседі. Жалпы массасы 5-1015 т
шамасында болатын атмосфера түрлі газдардан, су тамшылары мен шаң-тозаңнан
тұрады. Атмосфераның төменгі бөлігі Жер бетімен шектесіп жатыр. Ал жоғары
шекарасы ретінде соңғы ғылыми деректер бойынша 1000 км биіктік алынады,
бұдан әрі қарай ауа өте сиреген күйде болады.
Шамамен 100 км-ге дейінгі биіктік аралығында ауа құрамы мынадай
газдардан: азот — 78%, оттек — 21%, инертті газдар — 1%-ға жуық (оның 0,93%-
ы аргон), көмірқышқыл газынан — 0,03%-ы тұрады. Ауа құрамындағы криптон,
ксенон, неон, гелий және сутек газдары өте аз мөлшерде болады. Атмосфераның
төменгі қабатында ауа құрамы салыстырмалы түрде тұрақты болады, тек
өнеркәсіпті аудандар мен ірі қалалар үстінде көмірқышқыл газының үлесі он
есеге дейін артуы мүмкін. Лас ауаның құрамында бөгде қосылыстар да
кездеседі. Шамамен 200—1000 км биіктікте ауа құрамында оттек басым, ол
ультра- күлгін сәулелер әсерінен атомдарға ыдыраған күйінде болады. 1000 км-
ден биікте сиреген атмосфера негізінен гелий мен сутектен турады, сутек
зарядталған атомдар күйінде таралған.
Атмосфера құрамындағы әрбір газдың атқаратын қызметі бар. Азот
нәруызды (белок) заттар мен нуклеин қышқылдарының құрамына енеді, ал оның
қосылыстары өсімдіктерді Минepaлды қорекпен қамтамасыз етеді. Оттексіз тірі
организмдердің тыныс алуы мүмкін емес, сондай-ақ жану мен тотығу процестері
де жүрмейді. Жасыл өсімдіктер көмірқышқыл газын пайдаланып, органикалық
заттар түзеді. Атмосфера газдары тау жыныстарының химиялық үгілуіне
қатысады. Ал шамамен 25—30 км биіктіктегі озон қабаты Күннен келетін ультра-
күлгін сәулелерді ұстап қалу арқылы тірі организмдерді бұл сәулелердің
зиянды әсерінен қорғайды. Ауа құрамындағы жай көзге көрінбейтін су булары
белгілі жағдайда су тамшылары түрінде бөлініп шығып (конденсациялану),
олардың тұтасуынан бұлттар қалыптасады. Атмосфераның құрылысы. Биіктеген
сайын ауаның физикалық қасиеттері (температурасы, тығыздығы, қысымы және
т.б.) өзгереді, сондықтан атмосфераны тропосфера, стратосфера, жзосфера,
термосфера, экзосфера деп аталатын қабаттарға бөледі.
Атмосферада күн сәулелерін озон, көмірқышқыл газы мен бұлттар, су
тамшылары мен шаң-тозаң жұтады. Жалпы алғанда, атмосферада Күннен келетін
радиацияның 15—20%-ы жұтылады. Осылайша күннің сәулелік энергиясының біразы
атмосферада жылуға айналса, басым бөлігі жер бетін жылытуға жұмсалады. Кез
келген қызған денелер жылу бөлетіні сияқты, жер бетінен көтерілген жылу
атмосфераның төменгі қабатын жылытады. Жиынтық радиацияның кері шағылу мен
жер бетінің жылулық сәулеленуіне жұмсалғаннан қапған бөлігін радизциялық
баланс немесе қапдық радиация деп атайды. Радиациялық баланс мөлшері
экватордан полюстерге қарай кемиді. Қоңыржай ендіктерде қыс кезінде
радиациялық баланс теріс мәнге ие, ал экватордан, шамамен, 40' ендіктер
аралығында бұл көрсеткіш жыл бойы оң болады.
Ауа температурасының атмосферада таралуы мен онъщ үздіксіз өзгерістері
атмосфераның жылу режімі деп аталады, ол атмосфера мен қоршаған орта
арасындағы жылу алмасуы нәтижесінде жүзеге асады. Тропосферада жұтылған
радиация тәулігіне ауа температурасын 0,5°С-ка ғана жоғарылата алады.
Сондықтан атмосфераның жылу режімінде атмосфера мен жер беті арасындағы
жылу мен ылғал алмасуы маңызды рөл аткарады. Ауа температурасының өзгеруіне
Жер шарының басқа бөліктерінен келетін ауа массаларының келуі (адвекция) де
әсер етеді. Бұл туралы келесі тақырыптан таныса аласыңдар.
Атмосфера құрамында жалпы көлемі 13 мың км3 болатын су буы бар, оның
атмосферадағы үлесі ұдайы өзгеріл отырады. Ауаның ылғал сыйымдылығы оның
температурасына байланысты болады. Температурасы неғүрлым жоғарылаған сайын
ауа өзінің құрамында соғұрлым көп су буын ұстай алады, ал суық ауа ылғалға
қанығу шегіне аназғұрлым жылдам жетеді. Жылы, ылғалды ауа жоғары көтерілген
кезде суының, конденсацияланады. Яғни, ауа құрамындағы су буы бөлінен
шығып, тамшы күйіне өтеді. Су тамшылары мен мұз кристалдарының тұтасуынан
бұлттар пайда болатынын білесідцер. Су буынын конденсациясы жүзеге асатын
ауа температурасын шық нүктесі деп атайды.
Атмосфера - бүкіл әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера ауасының
шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан онын
сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас
бөлігі. Оның массасы 5,157-1011 т. тең.
2-бөлім. Биосфера
Тақырып 2.1. Тірі табиғат және жалпы биосфера туралы ұғым. Топырақ.
Жоспар
• Тірі табиғат және жалпы биосфера туралы ұғым.
• Топырақ.
Биосфера (гр. биос—тіршілік, өмір, гр. сфера — шар) — бұл ұғым
биология ғылымына XIX ғасырда ене бастады. Ол кездерде бұл сөзбен тек жер
жүзіндегі жануарлар дүниесі ғана аталатын. Кейінгі кездерде биосфера
геологиялық мағынада да қолданылады.
Биосфера - жердің тіршілік қабаты. Географиялық қабық - литосфера,
гидросфера, атмосфера, биосфераның өзара әрекеттесуі. Биосфераны ғылымға
1875ж Зюсс енгізді. Биогеография - организмнің географиялық таралу
заңдылықтарын зерттейді. Биоценоз-өсімдіктер мен жануарлардың майда
ағзалардың бірлестігі. Географиялық қабық- жекелеген табиғат кешенінен
тұрады. Табиғат кешені-табиғат компоненттерінің ұштасуы. Табиғат
компоненттеріне топырақ, өсімдік, жануар т.б жатады. Ең ірі табиғат кешені-
географиялық қабық немесе материктер мен мұхиттар. Табиғат зонасы-
температурасы,жауын-шашыны, өсімдігі, жануары, топырағы өзара ұқсас ірі
табиғат кешені. Табиғат зонасы 2 бағытта өзгереді: 1.Ендік зоналылық-
табиғат зонасының ендік бағытта экватордан полюстерге қарай алмасып келуі.
2. Биіктік белдеулік-табиғат зоналарының тауларда биіктікке байланысты
ауысып келуі. Биіктік белдеулерінің саны таулардың географиялық орнына және
биіктігіне байланысты. Бір ендікте жатқан табиғат зонасының әр түрлі болуы
мұхиттың алыс-қашықтығына жер бедеріне байланысты. Табиғат зонасы 2-ге
бөлінеді: Өтпелі зона-орманды тундра, орманды дала, шөлейт, саванна. Тундра-
субарктикалық белдеуде-мүк пен қына басым өскен, топырағы сазды, батпақты
болып келеді. Орманды тундра-мүк пен қына қисық бұталы ағаштар өседі. Тайга-
қылқан жапырақты орман зонасы,өсімдіктер:қарағай, шырша, самырсын. Дала-шөп
басқан ағашсыз жазық жерлер. Шөлейт-дала мен шөлдің арасындағы өтпелі зона.
Саванна-әр жерінде жеке немесе шоқ-шоқ бұталы ағаштар өсетін биік шөп
басқан табиғат зонасы. Табиғат зонасының ауысып келуі климаттық
белдеулермен сәйкес келеді. Арктикалық климаттық белдеу-арктикалық шөл
мәңгі мұз басқан. Субэкваторлық климаттық белдеу-саванна Тропиктік
климаттық белдеу-шөл Экваторлық климаттық белдеуде мәңгі жасыл ылғалды
экваторлық ормандар. Географиялық қабықтағы ырғақтылық-күн мен түннің
ауысуы. Географиялық қабықтағы заңдылық тұтастығы. Ырғақтылық заңдылығы-
белгілі бір құбылыстардың уақыт ішінде қайталанып отыруы. Табиғат кешенінде
жүретін үрдістер жылу мен ылғалға тәуелді.
Биосфера — тірі азғалар өмір сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10—15 км
биікке көтерілгенге дейінгі және 2— 3 км құрғақтан немесе мұхиттардың 10 км
түбіне дейінгі жерде азғалар тіршілік етеді. Бұл терминді 1875 жылы бірінші
рет Аустрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және
оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған
академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан – 50%
-ға дейін температурасы болатын термодинамикалық қабат болып саналады.
Биосфераның негізгі үш қабаты.
Биосфера негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ
күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар.
Биосфераның бөлімдері:
-Тропосфера
-Гидросфера
-Литосфера
-Ноосфера
Биосфера бірден пайда болған жоқ. Ол өте көне заманнан бері қарай күні
бүгінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ертеден бері қарай
құралып келе жатқанын дәлелдейтін палеонтологиялық материалдар қарапайым
тірі ағзалардың қалдықтары жер қыртысының әрбір қабаттарынан табылады. Осы
қабаттарға сүйене отырып, ғалымдар биосфераның негізгі пайда болу жолдарын
анықтады. Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп аталады. Бұл кезде
биосфера қандай жағдайда дамығаны және қандай тірі азғалар болғаны туралы
ешқандай деректер жоқ. Протерозой эрасы – биосфераның екінші дәуірі боп
есептеледі. Бұл заман 700 млн жыл бойына созылған. Протерозойда тірі
ағзаның қарапайым түрлері тіршілік еткен. Олардың сол дәуірде тасқа
жабысқан қалдықтары әртүрлі тау жыныстарынан қазіргі кезде де байқалады.
Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезеңі. Бұл дәуір
шамамен алғанда бұдан 570 млн жыл бұрын басталып, 300 млн жылға созылған.
Бұл эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон және пермь дәуірлері болып
бірнешеге бөлінеді.
Кембрий дәуірінде барлық өсімдіктер теңіз суларына өскен. Олар көк
жасыл балдырлар болатын.
Силур кезеңінде өсімдіктер құрлыққа біртіндеп шыға бастап, дами түсті.
Девонның аяқ кезінде бұлардан басқа қырықбуындылар, плаундар және
папоротниктер қаулап өсе бастады. Өсімдіктер құрлыққа шыққаннан кейін
фотосинтездің ықпалымен атмосфералық ауаның химиялық құрамы өзгеріп, құрлық
жануарларының дамуына жағдай туды, өйткені фотосинтез процесі арқылы ауада
оттегі көбейе түсті.
Тас көмір дәуірі (карбон) жылы және ылғалды болды. Мұның өзі құрлық
өсімдіктерінің қаулап өсуіне мүмкіншілік жасады. Әсіресе сәнді орман
ағаштарының көлемі үлкен аймақтарды қамтыды. Бұл дәуірдегі өсімдіктер
негізінен плаундар, қырықбуындар және папоротниктер болды. Бұлар
псилофиттен таралып, тас көмір дәуірінің басында солардың орнын түгелімен
басты.
Пермь дәуірінің бас кезіндегі өсімдіктерде тас көмір дәуіріндегі
өсімдіктерге ұқсас көптеген белгілер болды. Бірақ пермь дәуірінің ортасында
жер бетіндегі өсімдіктерге кенет өзгеріс кірді. Ағаш тәрізді плаундар,
каламиттер, папоротниктер мүлдем жойылып кетті. Бұлардың орнына жалаңаш
тұқымды өсімдіктердің тұқымынан өсіп шыққан қылқандылар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-бөлім. Жалпы Физикалық географияның элементтері
Тақырып 1.1 Жер Күн жүйесінің планетасы.
Жоспар
• Жердің күн жүйесіндегі жайы.
• Faрышты зерттеу.
Жердің күн жүйесіндегі жайы
Жер-күн жүйесіндегі тоғыз ғаламшардың бірі. Жер-әлем денесі. Оның
әлемдегі орнын қысқаша былай өрнектеуге болады:
Күн жүйесі - орасан зор жұлдыздар шоғырының (150 млрд. мөлшерінде) бір
бөлігі, ол Галактика деп аталады. Жерді қоршаған бүкіл дүние – әлем немесе
ғарыш деп аталады.
Күн жүйесіне: Күн, тоғыз ірі ғаламшар және олардың серіктестері,
астероидтар (кіші ғаламшарлар), кометалар және метеор денелер енеді.
Күн – күн жүйесіндегі орталық дене, жерге ең жақын орналасқан жұлдыз,
күйіп тұрған шар тәрізді дене.
Күннің диаметрі – 1391000 км. Күн бетінің температурасы 6000°С болады
да, ал ішкі жағында ол 15 млн.-ға дейін артады. Біздің бақылауымызға
қолайлы Күннің сыртқы қабаттары оның атмосферасын түзеді. Күннің көзге
көрінетін сәулелерінің барлығы фотосфера деп аталатын күн атмосферасының
төменгі бөлігінен шығады. Фотосфера қабатының қалыңдығы 100-ден 300 км-ге
дейін болады. Фотосфера үстінде хромосфера орналаcқан, оның қалыңдығы 14
мың км-ге дейін жетеді. Хромосферадан жоғарыда Күн атмосферасының ең
ыдыраңқы бөлігі – күн тәжі бар.
Фотосферадан күннің бетінде дақтары бар екенін байқауға болады. Олар
күңгірт ядродан және әлдеқандай мөлдір қоршаудан тұрады. Жеке дақтардың
диаметрі 200 мың км-ге жетеді. Фотосферада күн дақтарынан басқа факелдер
байқалады: олар фотосферадан жоғары көтеріліп тұрады да, температурасы өте
жоғары болады.
Ғаламшарлар - Күнді эллипс тәрізді орбита бойымен айналып жүретін шар
тәріздес тығыз денелер. Олар Күн жарығына шағылысып қана жарқырайды.
Күн жүйесіне тоғыз ірі ғаламшар: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер,
Сатурн, Уран, Нептун, Плутон және қуатты телескоп арқылы бақылауға болатын
1600-ден астам кіші ғаламшарлар енеді. Кіші ғаламшарлардың көпшілігінің
орбиталары Марс пен Юпитер орбиталарының аралығында жатады.
Физикалық қасиеттері жағынан Жерге ең ұқсас ғаламшарлар - Марс және
Шолпан.
Марс. Марстың кесе-көлденең ені Жерден екі есе кіші. Оның үстіңгі беті
өте көп кратерлерге толы. Марс Жерден мөлшерімен, орташа тығыздығы және жыл
мау-
сымдарының екі есе ұзақ болуымен ерекшеленгенімен, Жерге ұқсастығы бар:
Марстың айналу осінің көлбеулігі Жердікіндей дерлік; тәулік ұзақтығы – 24
сағат 37 мин. 22 сек.-қа тең. Марстың массасы Жер массасынан тоғыз еседей
кіші болғандықтан, оның атмосферасы өте сирек.Марс атмосферасының тығыздығы
Жер атмосферасының 1-2 пайызындай. Марстың Жерден атмосфера құрамы жағынан
да айырмашылығы бар: Марс атмосферасында оттегі аз, оның негізгі құрамы –
көмірқышқыл газ бен азот. Атмосфераның өте сирек болуы Жерде болатын
тіршілік формаларының көпшілігінің Марста өмір сүруіне мүмкіндік бермейді.
Марстың қысы аязды, жазы жылы.
Марс полюстеріндегі ашық ақ дақтар - поляр қалпақтары - ғалымдардың
зерттеуінше қар мен тұманның жұқа қабаттарынан тұрады. Қызыл-сары түсті
дақтардың мөлшері де, орналасқан орны да ауытқымайды.Марс аспанға жай
көзбен қарағанда қызғылттау түсті жарқыраған жұлдыз болып көрінеді.
Шолпан. Шолпан ғаламшарының да Марс сияқты жерге ұқсастығы көп. Оның
көлемі жер көлеміндей, ал орташа тығыздығы Жердің тығыздығына жуық. Тәулік
ұзақтығы әлі дәл анықталған жоқ. Жарық күші жөнінен Шолпан Күн мен Айдан
кейінгі үшінші орында. Ол аспанға Күн бата немесе Күн шығар алдында пайда
болады. Сондықтан оны кешкі немесе таң жұлдызы деп атайды. Шолпан
атмосферасы тығыз, ол үнемі бұлтпен қоршалып жатқандықтан, оның үстіңгі
беті бақылаудан көлегейленіп тұрады.
Ғаламшарлардың көпшілігінің серіктері бар. Мысалы, Марста екі,
Юпитерде - он екі, Сатурнда – тоғыз, Уранда - бес, Нептунде - екі серік
бар, Меркурийдің, Шолпанның және Плутонның серіктері жоқ.
Ай - Жер серігі. Ай диаметрі Жер диаметрінің 0,027-сіне тең, ал
массасы жердікінен 82 есе кіші. Айдың орташа тығыздығы да Сердікінен кіші
(3,3 гсм*). Ай өз осінің айналысында 2713 жер тәулігін айналып, осы
мерзімде Жер төңірегінде де айналма жол салып өтеді, сондықтан да ай жылы
оның тәулігіне тең. Жерге Айдың үнемі бір жағы қарап тұрады. 1959 жылы
қазанда Айға арнайы бағытталған ғарыш станциясы көмегімен оның көрінбейтін
жағы тұңғыш рет суретке түсірілді.
1965 жылы бұрынғыдан неғұрлым жетілдірілген ғылыми станция Зонды
аппаратурасының көмегімен айдың көрінбейтін жағы қайтадан суретке
түсірілді, Айдың жаңа түсірілген суреттері ай бетінің көрінетін жағынан
қарағанда, көрінбейтін жағында теңіздер әлдеқайда аз деген мәліметтердің
(1959 ж. алынған) дұрыстығын дәлелдеп берді.
Соңғы мәліметтерге қарағанда, Айдың үстіңгі беті вулкандық процестер
негізінде түзілген деп пайымдауға болады. Қазіргі кезде Айдың үстіңгі
бетінің түзіуін 5 түрге ажыратады:
1) теңіздер - күңгірт үлкен аймақтар;
2) сақиналы таулар;
3) тау тізбектері;
4) жазықтар;
5) жылылық шығару жүйелері.
Сақиналы таулар Айдың үстіңгі бетінің негізгі ерекшеліктері болып
табылады. Олардың жер кратерлерінен айырмашылығы: мөлшерлері үлкен болып
келеді. Олардың кейбіреулерінің (Птолемей циркі) диаметрі 185 км-ге жетеді.
Айдағы таулар жердегіден биік, Айдың оңтүстік полюсіндегі таяу асқарларының
бірінің биіктігі – шамамен 9 км. Ай бетіндегі сызат-жазықтар жіңішке де
терең келеді. Олар жүздеген километрге дейін созылып жатады.
1966 ж. 31 қаңтарда Айға ұшырылған автоматтық станциясы 3 ақпанда Айға
жетіп, Ай бетіндегі Дауыл Мұхиты аймағына жайлап қонды.
Луна-9 станциясынан берілген теледидарлық кескін өте сирек болатын
жетістік және ғалымдардың пікірінше, Ай бетінің құрылысы мен ерекшелігін
анықтау үшін ғылыми бағалылығы айрықша болып саналады.
Айда атмосфера да, су да жоқ, сондықтан жердегідей онда өсімдіктерде
де, жануарлар да тіршілік ете алмайды. Ай аспаны үнемі қара, одан жұлдыздар
түндегідей күндіз де жақсы көрініп тұрады. Атмосфера болмағандықтан, онда
жайма-шуақ күндізгі жылылық та болмайды. Ондағы көлеңкелер өте айқын.
Айдың Күн мен Жерге қатысты орналасуына байланысты Ай фазалары
ажыратылады. Жаңа ай кезінде Ай Күн мен Жердің аралығында болады. Ол жерге
Күн
сәулесі түспеген жарығымен қарайды, сондықтан Жерден қарағанда көрінбейді.
Одан кейін жаңа айдың күн сәулесі түскен орағы пайда бола бастайды. Ол
біртіндеп ұлғая келе жаңа айдан кейінгі 7-күні аспаннан жарты шеңбер болып
көрінеді, 14-15-күндері Айдың жерге қараған бетіне Күн сәулесі толық түседі
- мұны толған ай дейді. Толық ай соңынан Күн сәулесінің Ай бетіне түсуі
кеми береді. Толған айдан кейін 7-күні – соңғы тоқсанда Ай түн ортасынан
кейін ғана жарты шеңбер тәрізденіп туады, оның Күн сәулесі түскен бөлігі
тек екінші жағынан қарап орналасады. Толықсыған Ай жарығы күн жарығынан 450
мың есе әлсіз болады.
Метеорденелер темірден немесе силикаттардан құрылады. Олар жерге
ғаламшар аралық кеңістіктен құлап түседі. Бұлар кішкене ғаламшарлар –
астероидтардың сынықтары. Әдетте, метеор денелер жер атмосферасына тап
болғанда бұрынғы жылдамдығынан айырылады да, кейде ұсақ бөлшектерге ыдырап
кетіп метеоритті жаңбыр түзеді.
1947 ж. Қиыр Шығыстағы Сихоте-Алинь ауданында ірі метеоритті жаңбыр
жауды. Жаңбыр болған жерден диамерті 26 метрлік 24 кратер және диаметрі 9
метрден
кішілеу 176 шұңқыр табылған. Жерге 3-4 кмсек. Жылдамдықтағы ірі метеорит
құлап түскенде, өте күшті қопарылыс болады. Мысалы, 1908 ж. құлап түскен
Тунгуз метеоритінің қопарылысынан орасан зор аумақтағы ағаштар түгел оталып
кеткен.
Жер мен ғарыштың өзара әрекеттестігі. Жер ғарыштың бір бөлігі
болғандықтан, оған ол алуан түрлі әсер етіп отырады. Олардың ең бастылары
мыналар:
1. Ай мен Күннің тарту күштерінің әсерінен Жер үстінде, Дүниежүзілік
мұхитта, атмосферада және Жер қабығында көтерілулер мен қайтулар пайда
болады.
2. Жер Күннен Жер бетіндегі жылу қоры ретінде пайдаланылатын, сондай-
ақ құрлықта, мүхитта, атмосферада және ағзаларда болып жататын процестердің
негізгі қозғаушы күші болып табылатын жылу энергиясын алады.
3. Жер массасы жерге құлап түсетін метеориттер есебiнен үздіксіз артып
отырады. Сонымен бірге жер атмосфераның жоғарғы қабаттарынан газ бөлшектері
бө-
лініп шығып, ғаламшар аралық кеңістікке сіңіп кетеді.
Faрышты зерттеу.
Қазiр адамзат өз өмiрiн ғарышсыз елестете алмайды. 1961 жылдың 12
сәуiрiнде Ю.Гагарин алғаш ұшқанда, ешкiм де дәл бүгiнгiдей бәрi мобильдi,
бәрiн де ғарыштан бақылауға болатын заманға жететiнiн ойламаған болар.
Ғарышты игеру өмiрдiң барлық саласына жаңалық әкелдi. Мәселен, ауыл
шаруашылығын дамыту керек дейiк. Ол үшiн ауа райының құбылысы, мал
жайылымы, ауыз судың жеткiлiктiлiгi бақылануға тиiс. Ал оны бақылау тек
ғарыш арқылы жүзеге асады. Бұл пiкiрдi мәжiлiс депутаты Мұрат Әбеновтың
сөзiмен түйiндесек: Чехияда iс-сапарда болдым. Олардың бос жатқан жерiн
көрiп, неге игермейтiнiн сұрадым. Сонда олар: Бiздер, Еуропа елдерi,
белгiлi бiр дақыл түрлерiн ғана отырғызамыз деген келiсiм-шартқа
отырдық. Бұл жер – игерiлмеуге тиiс жер, сол үшiн де ақы төлейдi дедi.
Қызық көрiп: Сiздердi қайдан бiледi? Берген ақшаны алып, қосымша неге
пайда таппасқа? – деп сұрағанымда, бәрi ғарыштан бақыланады дедi.
Демек, дамыған елдер бiр-бiрiмен бәсекелес болмас үшiн шектеу қойған. Егер
еккен өнiм өтпей қалса, ысырап болады. Мiне, ғарыштың пайдасы – дейдi
М.Әбенов.
Жалпы Жердiң жасанды серiктерi елдiң географиялық жағдайын,
геофизикалық өзгерiсiн, атмосферасын зерттейдi. Жер шарына қаупi бар
апаттардың алдын алады.
Жер кiндiгi – Байқоңыр
Аңызға айналған Қорқыт бабамыз жер жәннатын iздеп, дүниенiң төрт
бұрышын аралап, туған топырағы – Сыр өңiрiне қайта келедi. Сонда бұл жер
– жердiң кiндiгi дептi. Тас алып, аспанға лақтырса, тас аспанда ұзақ
айналып жүрiптi. Жылдар өте ғалымдар Байқоңырда жердiң тартылыс күшi аз,
экваторға жақын, ғарышты ұшыруға ең қолайлы орын деген қорытынды
жасады. Академик С.Королев ғарыш айлағына орын iздегенде, бiрнеше өте
күрделi шартты ескерген. Ғарыш айлағына айналатын жер бiрiншiден,
экваторға жақын орналасуы тиiс әрi жерден ұшқан зымыран орбитаға барынша
төте жолмен жетуге тиiс. Екiншiден, оның қасында мол сулы өзен болуы
керек. Ондай мол сулы өзен сол кездегi Сырдария болатын. Сондай-ақ, ғарыш
алаңына темiр жол өтiп, солтүстiк-батыс шалғайда кең жазық дала жатуға
тиiстi едi. Байқоңырдың табиғаты осы шарттарға сай келдi. Демек, Қорқыт
бабаның болжамы шындыққа айналды.
Биыл әлемнiң ең бiрiншi ғарыш айлағы — Байқоңырдың құрылғанына 55 жыл.
Ал адамзаттың тұңғыш ғарышқа ұшқанына 50 жыл. Байқоңырдың құрылысы 1955
жылы басталғанды. Алғашқы зымыран 1957 жылы тамызда ұшырылды. Бұл өңiрден
Ю.Гагарин, Н.Леонов, Г.Титов, А.Лавейкин, Т.Әубәкiров, Т.Мұсабаев сынды
ғарышкерлер аспан әлемiне саяхат жасады. Олардың әрбiр сапары қоғамға
берген пайдасымен тарихта қалды. 1994 жылы Байқоңыр космодромын Ресейге
жалға беру мерзiмi 20 жылға деп есептелсе, 2004 жылы қаңтар айында 50
жылға дейiн болып, мерзiмi ұзартылды. 1999 жылы 29 наурызда Ресей-
Қазақстан комиссиясы кездесiп, бiрлескен хаттамаға қол қойды. 1997 жылы 4
қазанда Ресей Федерациясы Байқоңыр кешенiн жалға алған жағдайда, оның
аймағындағы табиғатты қорғау мәселесi жөнiндегi келiсiмге қол қойылды. Десе
де, Байқоңырдың пайдасы емес, зиянына қатысты мәлiмет көп. Мәселен, 1999
жылы шiлде және қазан айларында ақаумен ұшырылған Протон зымыран тасығышы
Қарқаралыға, Атасу кентiне құлады. Байқоңыр пайдалануға берiлген
уақыттан берi 1300-ге жуық зымыран ұшырылған екен. Зымыран құрамындағы
гептилдiң өте улы зат екенi дәлелденген. Жылдар бұрын Қазмеханобр
кәсiпорны зымыранның бiрiншi сатысы құлайтын жерлердегi малдың етi мен
сүтiне сараптама жасапты. Сонда жануардың ағзасында гептил мөлшерден
ондаған есе асып кеткен. Ресми емес дерек көздерi бойынша, 40-тан аса апат
болған. Бiрақ нақты тыйым салынбаған. Тек 2007 жылы Елбасы Н.Назарбаевтың
iссапармен ғарыш аймағына жақын аймақта жүрген кезде жапон жер серiгiн
тиеген Протон-М зымыранын ұшыру сәтсiздiкке ұшырады. Зымыран Жезқазған
қаласынан небәрi 50 шақырым қашықтықта құлады. Ол жерде гептилдiң мөлшерi
қалыпты жағдайдан 1100-ден 5200-ге дейiн артық болып шықты. Келген шығын
60,7 миллион доллар болса, ресейлiктер 2,5 миллион долларын ғана төледi.
Осы оқиғадан кейiн адам өмiрiне қауiп тудыратын зымырандарды ұшырмау
жөнiнде шешiм шығарылды.
Қазақтың жер серiгi қашан ұшады?
Осыдан екi-үш жыл бұрын КаzSat-1 жер серiгi ұшырылатынын естiп,
қуанғанбыз. Өйткенi, отандық жер серiгiнiң пайдасы зор едi. Бiрiншiден,
отандық телевизия саласы дамып, көршiлес Қытай, Монғолия елiндегi
отандастарымыз тамашалай алатын едi. Сондай-ақ, мұнайдың қорын анықтауға да
мүмкiндiк алар едiк. Алайда оның сапары сәтсiз болды. Белгiсiз себептермен
жоғалып кеттi. Ғарыш саласының мамандары осы олқылықтың орнын толтыру үшiн
КаzSat-2 Жер серiгiн дайындады. Жаңа құрылым өткен жылдың наурыз айында
ұшырылуға тиiс болатын. Бiрақ ақаулар анықталып, осы жылдың бiрiншi
тоқсанына ауыстырылды. КаzSat-1 Жер серiгiне Ресейдiң Роскосмос
агенттiгi жауапты болды. Биыл ғарыш айлағынан 19 зымыран ұшырылады. Әрбiр
зымыран 85 миллион доллар табыс әкеледi.
Тақырып 1.3. Литосфера
Жоспар
• Жер қабығы.
• Литосфера.
• Жердің жасы.
Литосфера— жердің қатты қабығы (грек. lithos- тас, sphaira — шар) —
жердің сыртқы қатты қабаты жоғарғы гидросфера және атмосферамен шектеседі.
Жер қабығының жоғарғы бөлімі — шөгінді қабық; ол шөгінді тау жыныстарынан
тұрады, кейде бұған эффузивтер жамылғысын да енгізеді. Жер қабығының
тербеліс тарихы қозғалысына байланысты, оның қалыңдығы әр орында әр түрлі
болып келеді. Шөгінді қабықтың астында граниттік қабат орналасады; бұл
қабат мұхит ойыстарында ұшырамайды. Граниттік қабаттың астында аралық
немесе базальттық аса тығыз жыныстар қабаты жатады.
Литосфера - Жер планетасының біршама берік тау жыныстары кешендерінен
тұратын, төменгі жапсары ішінара балқымалы яки онша берік емес атмосфера
қабатымен шектелетін ең сыртқы қабаты. Литосфера жер қыртысын (Жердің ең
сыртқы қатты қабыршағын) және осы қыртыс пен атмосфера аралығын қамтитын
қатты заттардан тұратын, литосфералық мантия деп аталатын жоғарғы мантияның
ең жоғарғы қабатын біріктіреді. Литосфералық мантия қабаты жер қыртысынан
Мохоровичич шегі арқылы дараланады, бұл қабатты құрайтын тау жыныстарының
құрамы негізінен оливин мен пироксеннен тұратын аса негізді жыныстарға
сәйкес келетін болса керек. Литосфераның беткі жазықтығы атмосферамен
немесе гидросферамен шектеледі. Литосфера қалыңдығы 50-200 шақырым
аралығында деп есептелінеді.
Литосфераның даму заңдылықтары
Жер шарын салыстырмалы түрде жұқа, біртұтас қатты қабық түрінде
көмкеріп жатқан литосфера — географиялық қабықтың маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Литосфераның жоғарғы бөлігі болып табылатын жер қыртысының
90%-дан астамын 8 химиялық элемент: оттек, кремний, алюминий, темір,
кальций, натрий, калий, магний құрайды .
Тектоника ғылымында ұзақ уақыт бойы жер қыртысының платформалық-
геосинклинальдық дамуы жайлы тұжырымдама басым болып келді. Бұл тұжырымдама
бойынша, материктік жер қыртысы салыстырмалы түрде тұрақты бөліктерге —
платформаларға және қозғалмалы бөліктерге — геосинклинальдарға жіктеледі.
Жер қыртысының үздіксіз дамуы нәтижесінде геосинклинальдар платформаларға
айналады, бұл процесс екі кезеңде жүзеге асады. Ұзаққа созылған алғашқы
кезеңде қатты майысып, су басқан жер қыртысының ойыстарында қалыңдығы 15—20
км-ге жететін шөгінді жыныстар жиналады. Салмақ күшінің артуына байланысты
Жердің ішкі қойнауындағы күштер ара салмағы өзгереді. Соның нәтижесінде
геосинклинальдарда жер сілкінулер, жанартау атқылаулары күшейіп, қатпарлану
жүреді. Осылайша биік таулар түзіледі. Ал неғұрлым қысқа уақытты қамтитын
екінші кезеңде түзілген тау жүйелері сыртқы күштердің әсерінен үгіліп
аласарады. бұл процесс көбінесе материктер аумағында жүзеге асатындықтан,
"платформалық-геосинклинальдық" дамуы жайлы тұжырымдама Литосфералық
тақталар саны тұрақты емес; геологиялық уақыт аралығында олар рифтілер
арқылы бөлшектеніп немесе тектоникалық қозғалыстар әсерінен қайта бірігіп
отырады. Материктер мен мұхиттар географиясынан жер қыртысының даму
барысында бірнеше ірі тақталар болған және бөлшектен. Қазіргі кезде Жер
шарында 7 ірі және ондаған ұсақ литосфералық тақталар ажыратылады.
Тектоникалық картадан ірі литосфералың тақталарды, рифтілердің және
шұңғымалардың таралу аудандарын анықтаңдар.
Материктік және мұхиттың жер қыртысы. Литосфераның беткі жұқа қабығы
жер қыртысын құрайды. Ол құрамы мен құрылысына қарай материктік және
мұхиттық деп бөлінеді.
Материктік жер қыртысының жоғарғы бөлігінде шөгінді жыныстар қабаты,
ал одан төменде геофизикалық деректер бойынша, гранит және базальт
қабаттары орналасқан. Гранит және базальт қабаттарының шекаралас
бөліктерінде сейсмикалық толқындардың жылдамдығы күрт өзгеретіні байқалған.
Мұхиттың жер қыртысында гранит қабаты болмайды және шөгінді жыныстар қабаты
салыстырмалы түрде жұқа болып келеді. Материктер мен мұхиттардың шекаралас
аймақтарында жер қыртысы өтпелі сипат алады. Жер қыртысының осындай
құрылымы Еуразияның Тынық мұхитпен шектескен бөлігінде кездеседі. Оған
аралдар доғасы мен оны бойлай орналасқан терең мұхит шұңғымалары дәлел
болады.
Материктік жер қыртысы платформалар мен геосинклинальдарға жіктеледі.
Платформалар аумағында жер бедері кебшесе жазық болып келеді. Бұл — ұзақ
уақыт бойы сырткы күштер әсерінен жер бедерінің тегістелуінің нәтижесі.
Жазық-платформалық аймақтар құрлық ауданының шамамен 53%-ын алып жатыр.
Дүниежүзіндегі аса ірі Шығыс Еуропа, Батыс Сібір, Ұлы Қытай, Ұлы жазық пен
Орталық жазық, Амазонка, Ла-Плата және т.б. жазықтар платформалық
құрылымдарда орналасқан.
Негіздері архей мен протерозойда қалыптасқан ежелгі платформалар
қалқандар мен тақталардан құралады.
Қалқандарда платформаның негізін құрайтын кристалды жыныстар жер
бетіне шығып жатады, оларға көбінесе қыратты-үстіртті жер бедері сәйкес
келеді. Қалкандарды құрайтын жыныстардың ерекшелігіне байланысты оларда
үгілу біршама баяу жүреді. Платформаның қалқаннан тыс, шегінді жыныстармен
жабылған бөлігін тақта деп атайды.
Неотектоникалық қозғалыстар әсеріне ұшыраған платформалар қозғалмалы
сипат алады. Мәселен, мезозой және альпі қатпарлықтары әсерінен Қытай
платформасының тұтастығы бұзылып, бірнеше беліктерге ажырап кеткен; қазіргі
кезде оның аумағында жерсілкіну жиі байқалады. Сондықтан оны параплатформа
(қозғалмалы) деп атайды. Тттжі күштердің әсерінен кейбір платформалардың
іргетасында терең жарықтар пайда болып, интрузивті жыныстардың жоғары
көтерілуі жүрген. Соның әсерінен жарылыс күшті жүрген Сібір және Үндістан
платформаларында бағалы металдар мен асыл тастардың бай кен орындары
түзілген.
Литосфера қабатындағы өзгерістер
Адамдар және олардың шаруашылығы жер бетіне тікелей және жанама зор
ықпалын мен әсерін тигізіп келеді. Егерде жылына ауаға дүниежүзі бойынша 1
млрд тонна деңгейінде антропогендік заттектер, гидросфераға шамамен 15 млрд
тонна ластанғыш заттар енгізіліп отырса, жерге түсетін техногенді
қалдықтардың мөлшері 90 млрд тонна. Кейбір ғылыми мәліметтерге сүйенетін
болсақ, XX ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында жерде жинақталған қалдықтар
көлемі 4000 млрд тоннаға дейін көтерілген. Топырақтың ластануына байланысты
қазіргі уақытта құрлықтың жартысына жуығын антропогендік ландшафт алып
жатыр. Ғалымдардың арасында тараған пікір бойынша дүниежүзіндегі шөлдердің
барлығының шығу тегі де анторпогендік. Анторпогендік шөлдің аумағы жылдан-
жылға үнемі ұлғаюда, оның көлемі қазіргі шақта 10 млн км² – ден асып отыр.
Бұл бүкіл құрлықтың 7%-ын құрайды. Топырақты ластайтын компоненттерге қарай
топырақтың ластануының түрлері: физикалық, химиялық және биологиялық.
Физикалық ластану – радиактивті заттармен байланысты. Мысалы, уран
рудаларын ашық әдіспен алғанда, жер қыртысында активтілігі жоғары
сәуленетін сұйық және қатты қалдықтар алады. Биологиялық ластану – ауру
тудыратын және де басқа жағымсыз жағдайға итеретінмикроорганизмдердің
қоршаған ортада болуы. Мысалы, ластанбаған топырақта дизентерия, сүзек және
тағы басқа да ауру қоздырғыштары 2-3 тәулік бойы сақталса, ластанғыштармен
әлсіреген қоздырғыштар бірнеше ай мен жылдарға дейін сақталып, едәуір
аймаққа таралады. Топырақты ластайтын көздерге өнеркәсіпті кәсіпорындардың
шығарымдары, көлік, ауылшаруашылығында қолданылатын шапжойғыштар мен
минералды тыңйтқыштар, қалдықтар, жылу энергетика кешендері, атмосфералық
жауын-шашын апатты жағдайда тасталатын шығарындылар әскери өндірістік
кешендері жатады. Түсті металл кендерін алу, байыту және таза металдар алу
процестерінен шыққан өнімдерден және қалдықтармен топырақ көп ластанады.
Ауыр металдардан топырақтың ластануының зардабы тұрақты болып келеді. Түсті
металлургия кәсіпорындарының маңындағы топырақта қорғасын мен ауыр
металдардың мөлшері нормадан 10-20 есе алып отырған жерлері белгілі. Ауыл
шаруашылығында улы химикаттар көп қолданылатын және өндірісі дамыған
аймақтарда улы заттектер ана сүтінде қанның құрамында болатыны байқалған.
Топырақ көптеген аурулардың (ботулизм, күйдіргі, дизентерия, аскоридоз және
т.б. ) қоздырғыштарын сатайтын ортаға жатады. Соңғы он жылдың ішінде өте
қауіпті ластағыштар қатарына мұнай және газ скважиналарын бұрғылағанда,
флотация кезінде, жуғыш заттектердің, лактар мен бояулардың,
пестицидтердің, тамақ өнімдерінің т.б. құрамына кіреті, өндірістерде
кеңінен қолданылып келе жатқан беттік активті заттар құйылып келеді. Олар
суқоймаларға түскенде көбіктенеді, орта қасиетін күшті өзгертіп, тіршілік
процестеріне теріс әсерін тигізеді. Кейбір беттік активті заттардың судағы
мөлшері 1мглден жоғары болса, балықтардың жансыздануы байқалады.
Пестицидтер сияқты бұларды химиялық және биологиялық тазалау әдістерімен
ыдырату өте қиынға түседі. Суда ерімейтін кейбір пестицидтер мұнай өңдейтін
өндіріс қалдықтарында ерігіш келеді, еру нәтижесінде бір түрден екінші
түрге айналады. Осының нәтижесінде олар бірте-бірте су түбіне шөгудің
орнына тұщы су көздерінің не теңіздердің бетіне жиналады. Сонан соң оларды
балықтар, ал балықтарды құстар жем етеді. Сөйтіп біртіндеп көптеген
жануарлар әлемінің өкілдері уланады. Егерде су қоймалары қазіргі қарқынмен
пестицидтермен және т.б. ластағыштармен ластана берсе, басқа да суда сүзгіш
құстар жойылады, ең бастысы адамдар үшін өте қауіпті жағдайлар туады.
Латынша литос-тас,сфера-шар Жер қыртысы 8 ірі тақталардан тұрады. 1.Еуразия
2. Солт.Америка 3. Оң.Америка. 4.Африка 5. Антарктида 6. Үнді-Аустралия
7.Тынық мұхиттық 8. Неаска тақтасы Жер қыртысын түзейтін тау жыныстар 3-ке
бөлінеді. 1.Шөгінді-құм,саз.бор,тұз,тақта тас т.б 2. Магмалық-гранит,
базальт 3. Метаморфтық өзгергіштік Шөгінді тау жыныстары 3-ке бөлінеді.
1.Кесек шөгінділер-тау жынысының көлемінің өзгеруі 2. Органикалық
шөгінділер-шымтезек,таскөмір,бор,құ мтас,тақтатас 3.Химиялық шөгінділер-
тұздар,қышқылдар Метаморфтық тау жынысына- әктастың мәрмәрға,сазды тақта
тастың кристалдық тақта тасқа,құмтастың кварцетке айналуы. Жер бедері
дегеніміз-жер бетінің ойлы қырлы болып келуі Жер бедері ішкі және сыртқы
күштердің әсерінен пайда болады. Геоморфология-жер бедерін зерттейтін ғылым
саласы Ішкі күштерді эндогендік деп атайды. Ішкі күштерге плиталардың
қозғалуы, жер сілкіну, вулкан атқылау жатады. Сыртқы күштерді экзогендік
деп атайды. Сыртқы күштерге ағын су, температура, жауын-шашын, өсімдік ,
жануар т.б жатады. Литосфералық тақталардың қозғалу теориясын ұсынған-неміс
ғалымы Вегенер Литосфералық плиталардың қалыңдығы-60-100км Сейсмикалық
белдеулер-жер қыртысының қозғалмалы аймақтары Жер қыртысының қозғалмалы
аймақтарын геосинклинальдар деп атайды. Платформаның шөгінді жыныстар алып
жатқан бөлігін жазықтар деп атайды. Ежелгі біртұтас құрлық-Пангея Лавразия-
Солт.Америка, Еуразия Гондвана-Оңт.Америка, Африка, Аустралия, Антарктида
Еуразия мен Үнді-Аустарлия плиталарының соқтығысуынан Альпі, Гималай
таулары пайда болған. Еуразия мен Тынық мұхит плиталарының соқтығысуынан
Курил аралдары пайда болған. Еуразия мен Африка тақталарының ажырауынан
Қызыл теңіз, Арабия түбегі пайда болған. Жер сілкіну дегеніміз-жердің терең
қабатындағы тау жыныстарының қозғалуынан жарылуынан пайда болады. Ошағы
дүмпу шыққан жер –тау жынысының қозғалған жері Эпицентр-ошағының үстіңгі
бөлігі. Жер сілкінудегі белдеулердің саны:2 1.Альпі-Гималай және Жерорта
теңіздік 2. Тынық мұхиттық белдеулер Вулкан дегеніміз-жердің терең
қабатындағы магманың жер қыртысында пайда болған жарықшалар арқылы жер
бетіне шығып төгілуі. Жер бетіне төгілген магма лава деп аталады. Магманың
жоғары көтерілген бөлігі вулканның көмейі деп аталады. Көмей кратермен
аяқталады. Кратер-вулканның шұңқыр аузы. Вулкан сөнген және сөнбеген болып
бөлінеді. Сөнген вулкан-атқылауы туралы ешқандай мәлімет қалмаған вулкан
Сөнбеген вулкан-адамның көз алдында атқылап жатқан вулкна. Гейзерлер-оқтын-
оқтын фонтан күйінде атқылап жатқан ыстық бұлақтар. Гекла вулканы-
Исландияда Еуразиядағы ең биік сөнбеген вулкан-Ключи шоқысы Индонезия
аралында-Кракатау Апенин түбегінде-Везувий Сицилия аралында- Этна вулканы
Кавказ тауының ең биік нүктесі –Эльбус –сөнген вулкан Антарктидадағы вулкан-
Эрэбус Орисабо вулканы-Мексикада Сөнген үлкен Арарад вулканы-Армения Үгілу
дегеніміз-тау жыныстарының күйреуі. Үгілудің 3 түрі бар: 1.Физикалық-
температураның әсерінен 2.Органикалық-тірі ағзалардың әсерінен 3.Химиялық-
су мен ауаның әсерінен. Биіктікті өлшейтін құрал-нивелир (тіктеуіш,
деңгейлеуіш) Биіктікті өлшеудің 2 әдісі бар: 1. Абсолютті биіктік-теңіз
деңгейінен алынған биіктік. 2. Салыстырмалы-кез келген нүктеден алынған
биіктік. Горизонталь дегеніміз-биіктігі бірдей нүктелерді қосатын сызықтар.
Бергштрих-беткей бойынша төмен қарайтын бағыттарды көрсететін сызық. Ойпат
дегеніміз-теңіз деңгейінен төмен жатқан нүктелер. Дүниежүзіндегі ең үлкен
ойпат-Амазонка Жазықтар дегеніміз-абсолюттік биіктігі 200метрге дейінгі жер
беті. Жазықтар төмен және төбелі болып бөлінеді. Жазықтар абсолюттік
биіктігіне қарай 3-ке бөлінеді: 1.Ойпат- 2.Қырат-200-500м 3.Таулы үстірт-
500 метрден жоғары. Таулар абсолюттік биіктігіне қарай 3-ке бөлінеді:
1.Аласа -500-1000м 2.Орташа-1000-2000м 3.Биік тау-2000мден жоғары. Д.ж ең
биік тау-Гималай Ең биік шың-Джамалунгма Эверест 8848м Таудың сүйір басы-
шыңы Тау жоталары құрайды-таулы өлке Тау жоталарының түйіскен жері-тау
торабтары Ежелгі тауларға-Орал, Сарыарқа, Аппалач таулары жатады. Жаңа
тауларға-Кордилер, Памир, Кавказ, Гималай таулары жатады. Бұрын теңіз түбі
болып кейін көтерілген жазықтар алғашқы жазықтар деп аталады. Жер
қыртысының біршама тұрақты бөлігі-платформа Материктік қайраң-материктің
мұхитқа өткен 200м дейінгі бөлігі. Материктік беткей-200-2800м Шұңғыма-
мұхит түбінің ең терең жері. Шағыл-айшық тәрізді құм төбелер. Бархан-желдің
әсерінен пайда болған релеф құм төбелер. Телекан-бос тау жыныстарының
үйінділері. Жыралар мен сайлар судың әсерінен болады. Жер қыртысындағы зат
алмасудың негізгі қозғаушы күші-Кұн энергиясы.
Адамзат баласы табиғаттың өзі жаратқан ғажайып көріністердің бірі.
Бірақ адам баласының үстемдігі, ақыл-ойының біліктілігі оның табиғаттың
басқа организмдерінен әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді. Үстіне аң терісін,
өсімдіктердің жапырағы мен қабығын жамылып күнелткен алғашқы адамдардың өзі
де керек-жарақтарды атмосферадан алып отырған. Сана-сезім ғасырлар өткен
сайын үлкен эволюциялық даму кезеңдерінен өтіп жоғары мәдениет сатысына
көтерілді. Адам өзінің ақыл-ойы арқылы көптеген жетістіктерге жетті. Яғни
неше түрлі өндіріс, өнеркәсіп орыдары және т.б. мекемелер жүйесін
қалыптастырды. Бұлардың пайдалы және зиянды жақтарын жоғарыда айтып кеткен
едік. Биосфераны осындай антропогендік фактор әсерлерін қорғау –маңызды
шаралардың бірі. Адам әрекеті санасында табиғатты, жерді, ауа мен
өзендерді, көлдерді, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау және тиімді
пайдалану осы заманғы алдыңғы қаталы мәселелерінің біріне айналып отыр.
Ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра, тіршілігіміздің қайнар көзі-табиғат байлығына
жетіп, бағлап, оған келтірілген залалы үшін болашақ ұрпақ алдында жауапты
екенімізді ешуақытта естен шығармағанымыз жөн.
Геосинклинальдар аумағында тектоникалық жарықтар жиілігі жоғары
болғандықтан ішкі күштердің ықпалы күшті байқалады. Сондықтан магманың
жоғары көтерілуі қарқынды жүреді, бұл өз тарапынан жанартау атқылауы мен
жерсілкіну құбылыстарына себепші болады. Геосинклинальдарда ішкі күштер
әсерінен қатпарлану қозғалыстары жүреді. Соның нәтижесінде антиклинорийлер
(тау жоталары) мен синклинорийлер (тауаралық және тауалды ойыстары)
түзіледі. Мәселен, Кавказ таулы аймағында Үлкен Кавказ, Кіші Кавказ
жоталары антиклинорийлерге, ал олардың арасындағы Колхида мен Ленкорань
ойпаттары синклинорийлерге сәйкес келеді. Мұндай құрылым Гималай тауы мен
Үнді-Ганг ойпатына да тән.
Тақырып 1.5. Атмосфера.
Жоспар
• Атмосфера.
• Атмосфераның құрамы және құрылысы.
• Атмосфераның жылынуы.
Атмосфера(гр. ατμός — бу және гр. σφαῖρα — шар) - жердің ауа
қабығы. Атмосфера – ауа, химиялық қоспалар мен су буынан тұратын күрделі
жүйе. Ол биосферадағы физико-химиялық және биологиялық процестердің
жүріуінің шарты және метеорологиялық режимнің маңызды факторы.
Атмосферадағы жекелеген құрамдастардың қатынасы оның радиатцияға, жылу және
су режиміне, өздігінен тазартуға қабілетін анықтайды. Атмосфераның газдық
құрамы, су буы және әр түрлі қоспалар жер бетіне күн радиациясының өту
деңгейін және жер маңы кеңістігіндегі жылуды ұстап тұруды анықтайды. Егер
атмосферада қоспалар болмаса, онда жер бетіндегі орташа жылдық температура
+15º С емес, -18ºС болар еді. Атмосфераның орташа қалыңдығы - 150 км.
Атмосфераның төменгі шекарасы жер беті болып табылады. Оның төменгі
қабаты азот, оттегі мен сирек кездесетін көміртегінен, аргоннан, сутегіден,
гелийден тағы басқа газдардан тұрады. Бұған су буы да араласады. Атмосфера
түсінің көк болып келуі газ молекулаларының жарық сәуле шашуына байланысты.
Жоғарылаған сайын атмосфера бірте-бірте сирей береді, қысымы төмендеп, оның
құрылысы да өзгереді.
Атмосфера 3 қабаттан тұрады.
Тропосфера (көне грекше: τρόπος — бұрылыс, және көне грекше: σφαῖρα
— шар) - ауаның жер бетіне жақын ең тығыз шоғырланған қабаты. 12 км
биіктікке дейінгі атмосфераның төменгі қабаты. Тропосфера - бүкіл ауаның
4\5 бөлігі. Тропосферада бұлт, жауын-шашын, жел және тағы басқа құбылыстар
орын алып отырады.
Тропосфераның жоғарғы шекарасы географиялық ендіктер мен жыл
мезгілдері бойынша әртүрлі биіктікте орналасуы мүмкін. Орташа есеппен
тропосфера полюстер үстінде 9 км-ге, қоңыржай ендіктерде 10—12 км-ге, ал
экватор үстінде 15—17 км-ге дейін созылады. Тропосфераның қалыңдығы:
Экваторда - 17-18 км
Қоңыржай ендіктерде - 10-12 км
Полюстерде - 8 км
Орташа қалыңдығы - 11 км
Тропосферада ауа температурасы шамамен әр 100 м сайын 0,6°С-қа
төмендейді. Мәселен, тропосфераның жоғарғы бөлігінің орташа жылдық
температурасы солтүстік полюсте — 55°С болса, экваторда бұл көрсеткіш —
70°С-қа төмендейді.
Тропосфера тропопауза деп аталатын өтпелі жұқа қабат (қалыңдығы 1—2
км) арқылы атмосфераның келесі қабаты — стратосфераға ауысады.
Стратосфера (лат. stratum - қабатталған) - тропосфераның үстінен 80
км-ге дейінгі биіктікте орналасқан атмосфера қабаты. Бұл қабат бүкіл
атмосфера салмағының 20%-ын құрайды. Мұнда күннің ультрафиолетті
сәулеленуін күшті сіңіретін озон қабатының болуына байланысты жоғарыдан
келетін температураның төмендеуі тоқталады. 30 км биіктік шамасына дейін
температура өзгермей 50° шамасында сақталып тұрады, ал одан әрі қарай
биіктікте біртіндеп жоғарылай отырып, 60 км биіктікке барғанда тіпті 75°-қа
дейін артады. Статосферада су буы және бұлт атаулы мүлдем дерлік болмайды.
1951 жылы халықаралық келісім бойынша стратосфера деп тек 40 км биіктікке
дейінгі қабатты атап, ал 40-тан 80 км-ге дейінгі қабатты мезосфера (орта
қабат) деп атау керектігі келісілді. Стратосферада озон қабаты түзіледі.
Мезосфера (гр. mesos — ортаңғы және гр. σφαῖρα — шар) -
атмосфераның 50 — 80 километр биіктіктегі ортаңғы қабаты. Стратосфера
(мезосфера асты) мен ионосфера (мезосфера үсті) қабаттарының аралығында.
Мезосферада жоғарылаған сайын температура төмендей береді: 50 километр
биіктікте 70°С шамасында.
Күн энергиясы — Жер шарындағы тіршіліктің арқауы және көптеген табиғи
процестердің қозғаушы күші. Жер шары Күннен жылына 5628 -1021 Джсм2
энергия алады, бұл жалпы күн энергиясының 2 миллиардтан бір бөлігі ғана.
Соған қарамастан бар болғаны 36 сағ ішінде Күннің Жерге беретін жылуының
мөлшері дүниежүзіндегі барлық электрстансыларының жыл бойы өндіретін
энергиясына пара-пар болады.
Атмосфераның маңызды қасиеттеріне оның жылдам араласуы мен үлкен ара
қашықтыққа орын ауыстыруы, басқа сфералармен, әсіресе мұхитпен байланысы
жатады. Мұхитпен жанасуы нәтижесінде мұхит атмосферадағы көміртегінің қос
оксиді мен оксидін, күкіртті газ және басқа қосылыстарды сіңіреді.
Атмосферадағы қосылыстардың басым бөлігін өсімдіктер сіңіреді және зат
алмасудың топрақ звеносына кіреді. Жылдам араласқыш қасиеті мен оның
ластануды таратуы, сонымен қатар локальді ластануды ғаламдық ластануға
айналдырушыфактор болып табылыды. Адам атмосфераның әр түрлі параметрлеріне
және қасиеттеріне, оның химиялық құрамына, жылу режиміне, орын ауыстыру,
радиоактивтілік, электромагниттік фон және т.б. әсер етеді.
Ерте кездерден ақ ауаның ластануына қарсы шаралар қолға алына бастады.
XVIIIғасырда Англияда ірі қалаларда, Лондонда, көмірді отын ретінде
қолдануға шектеу қойылды. Осы кездерден бастап жер үсті суларының
ластануына қарсы, мысалы тұрмыстық қалдықтармен, шарлар қолдана бастады.
Адам ауаның құрамына кіретін негізгі химиялық элементтер- азот пен
оттегінің концентрациясының өзгермеуі олардың концентрациясының жоғары (
азот-78,09%, оттегі- 20,95%) болуына байланысты. Бірақ мұны біз көмірқышқыл
газына қатысты деп айта алмаймыз.Оның концентрациясы біртіндеп артып
келеді, бұл көмірқышқыл газының атмосферада аз балу жағдайында келін түскен
мөлшерінің анағұрлым жоғары болуына байланысты.
Сонымен қатар атмосфераның міндетті емес заттарының конценрациясы
елеулі өзгеріске ұшырауда. Бұларға ең алдымен көптеген ластаушылар, соның
ішінде тіршілік үшін бөгде заттар жатады. Адам қызметінің нәтижесінде
атмосфераға атамосфера үшін бөтен немесе атмосфераға тән заттардың
концентрациясының өзгеруіне байланысты ластаушы зат болып табылытын
жүздеген заттар келіп түседі. Адамның атмосфераға әсерінің байқалуы, оның
биосфералық процестерге белсенді түрде араласа бастауынан, орманды жою,
жерді жырту, эрозия, құрғату, суару, қалалар мен өндіріс орындарын және
т.б. салу нәтижесінде басталады.
Атмосфераның құрамы және маңызы
Атмосфера — Жер шарының ауа қабығы, ол салмақ күшіне байланысты
ғаламшармен бірге айналып, қозғалысқа түседі. Жалпы массасы 5-1015 т
шамасында болатын атмосфера түрлі газдардан, су тамшылары мен шаң-тозаңнан
тұрады. Атмосфераның төменгі бөлігі Жер бетімен шектесіп жатыр. Ал жоғары
шекарасы ретінде соңғы ғылыми деректер бойынша 1000 км биіктік алынады,
бұдан әрі қарай ауа өте сиреген күйде болады.
Шамамен 100 км-ге дейінгі биіктік аралығында ауа құрамы мынадай
газдардан: азот — 78%, оттек — 21%, инертті газдар — 1%-ға жуық (оның 0,93%-
ы аргон), көмірқышқыл газынан — 0,03%-ы тұрады. Ауа құрамындағы криптон,
ксенон, неон, гелий және сутек газдары өте аз мөлшерде болады. Атмосфераның
төменгі қабатында ауа құрамы салыстырмалы түрде тұрақты болады, тек
өнеркәсіпті аудандар мен ірі қалалар үстінде көмірқышқыл газының үлесі он
есеге дейін артуы мүмкін. Лас ауаның құрамында бөгде қосылыстар да
кездеседі. Шамамен 200—1000 км биіктікте ауа құрамында оттек басым, ол
ультра- күлгін сәулелер әсерінен атомдарға ыдыраған күйінде болады. 1000 км-
ден биікте сиреген атмосфера негізінен гелий мен сутектен турады, сутек
зарядталған атомдар күйінде таралған.
Атмосфера құрамындағы әрбір газдың атқаратын қызметі бар. Азот
нәруызды (белок) заттар мен нуклеин қышқылдарының құрамына енеді, ал оның
қосылыстары өсімдіктерді Минepaлды қорекпен қамтамасыз етеді. Оттексіз тірі
организмдердің тыныс алуы мүмкін емес, сондай-ақ жану мен тотығу процестері
де жүрмейді. Жасыл өсімдіктер көмірқышқыл газын пайдаланып, органикалық
заттар түзеді. Атмосфера газдары тау жыныстарының химиялық үгілуіне
қатысады. Ал шамамен 25—30 км биіктіктегі озон қабаты Күннен келетін ультра-
күлгін сәулелерді ұстап қалу арқылы тірі организмдерді бұл сәулелердің
зиянды әсерінен қорғайды. Ауа құрамындағы жай көзге көрінбейтін су булары
белгілі жағдайда су тамшылары түрінде бөлініп шығып (конденсациялану),
олардың тұтасуынан бұлттар қалыптасады. Атмосфераның құрылысы. Биіктеген
сайын ауаның физикалық қасиеттері (температурасы, тығыздығы, қысымы және
т.б.) өзгереді, сондықтан атмосфераны тропосфера, стратосфера, жзосфера,
термосфера, экзосфера деп аталатын қабаттарға бөледі.
Атмосферада күн сәулелерін озон, көмірқышқыл газы мен бұлттар, су
тамшылары мен шаң-тозаң жұтады. Жалпы алғанда, атмосферада Күннен келетін
радиацияның 15—20%-ы жұтылады. Осылайша күннің сәулелік энергиясының біразы
атмосферада жылуға айналса, басым бөлігі жер бетін жылытуға жұмсалады. Кез
келген қызған денелер жылу бөлетіні сияқты, жер бетінен көтерілген жылу
атмосфераның төменгі қабатын жылытады. Жиынтық радиацияның кері шағылу мен
жер бетінің жылулық сәулеленуіне жұмсалғаннан қапған бөлігін радизциялық
баланс немесе қапдық радиация деп атайды. Радиациялық баланс мөлшері
экватордан полюстерге қарай кемиді. Қоңыржай ендіктерде қыс кезінде
радиациялық баланс теріс мәнге ие, ал экватордан, шамамен, 40' ендіктер
аралығында бұл көрсеткіш жыл бойы оң болады.
Ауа температурасының атмосферада таралуы мен онъщ үздіксіз өзгерістері
атмосфераның жылу режімі деп аталады, ол атмосфера мен қоршаған орта
арасындағы жылу алмасуы нәтижесінде жүзеге асады. Тропосферада жұтылған
радиация тәулігіне ауа температурасын 0,5°С-ка ғана жоғарылата алады.
Сондықтан атмосфераның жылу режімінде атмосфера мен жер беті арасындағы
жылу мен ылғал алмасуы маңызды рөл аткарады. Ауа температурасының өзгеруіне
Жер шарының басқа бөліктерінен келетін ауа массаларының келуі (адвекция) де
әсер етеді. Бұл туралы келесі тақырыптан таныса аласыңдар.
Атмосфера құрамында жалпы көлемі 13 мың км3 болатын су буы бар, оның
атмосферадағы үлесі ұдайы өзгеріл отырады. Ауаның ылғал сыйымдылығы оның
температурасына байланысты болады. Температурасы неғүрлым жоғарылаған сайын
ауа өзінің құрамында соғұрлым көп су буын ұстай алады, ал суық ауа ылғалға
қанығу шегіне аназғұрлым жылдам жетеді. Жылы, ылғалды ауа жоғары көтерілген
кезде суының, конденсацияланады. Яғни, ауа құрамындағы су буы бөлінен
шығып, тамшы күйіне өтеді. Су тамшылары мен мұз кристалдарының тұтасуынан
бұлттар пайда болатынын білесідцер. Су буынын конденсациясы жүзеге асатын
ауа температурасын шық нүктесі деп атайды.
Атмосфера - бүкіл әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера ауасының
шекарасы болмайды. Ол жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан онын
сапасы, тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас
бөлігі. Оның массасы 5,157-1011 т. тең.
2-бөлім. Биосфера
Тақырып 2.1. Тірі табиғат және жалпы биосфера туралы ұғым. Топырақ.
Жоспар
• Тірі табиғат және жалпы биосфера туралы ұғым.
• Топырақ.
Биосфера (гр. биос—тіршілік, өмір, гр. сфера — шар) — бұл ұғым
биология ғылымына XIX ғасырда ене бастады. Ол кездерде бұл сөзбен тек жер
жүзіндегі жануарлар дүниесі ғана аталатын. Кейінгі кездерде биосфера
геологиялық мағынада да қолданылады.
Биосфера - жердің тіршілік қабаты. Географиялық қабық - литосфера,
гидросфера, атмосфера, биосфераның өзара әрекеттесуі. Биосфераны ғылымға
1875ж Зюсс енгізді. Биогеография - организмнің географиялық таралу
заңдылықтарын зерттейді. Биоценоз-өсімдіктер мен жануарлардың майда
ағзалардың бірлестігі. Географиялық қабық- жекелеген табиғат кешенінен
тұрады. Табиғат кешені-табиғат компоненттерінің ұштасуы. Табиғат
компоненттеріне топырақ, өсімдік, жануар т.б жатады. Ең ірі табиғат кешені-
географиялық қабық немесе материктер мен мұхиттар. Табиғат зонасы-
температурасы,жауын-шашыны, өсімдігі, жануары, топырағы өзара ұқсас ірі
табиғат кешені. Табиғат зонасы 2 бағытта өзгереді: 1.Ендік зоналылық-
табиғат зонасының ендік бағытта экватордан полюстерге қарай алмасып келуі.
2. Биіктік белдеулік-табиғат зоналарының тауларда биіктікке байланысты
ауысып келуі. Биіктік белдеулерінің саны таулардың географиялық орнына және
биіктігіне байланысты. Бір ендікте жатқан табиғат зонасының әр түрлі болуы
мұхиттың алыс-қашықтығына жер бедеріне байланысты. Табиғат зонасы 2-ге
бөлінеді: Өтпелі зона-орманды тундра, орманды дала, шөлейт, саванна. Тундра-
субарктикалық белдеуде-мүк пен қына басым өскен, топырағы сазды, батпақты
болып келеді. Орманды тундра-мүк пен қына қисық бұталы ағаштар өседі. Тайга-
қылқан жапырақты орман зонасы,өсімдіктер:қарағай, шырша, самырсын. Дала-шөп
басқан ағашсыз жазық жерлер. Шөлейт-дала мен шөлдің арасындағы өтпелі зона.
Саванна-әр жерінде жеке немесе шоқ-шоқ бұталы ағаштар өсетін биік шөп
басқан табиғат зонасы. Табиғат зонасының ауысып келуі климаттық
белдеулермен сәйкес келеді. Арктикалық климаттық белдеу-арктикалық шөл
мәңгі мұз басқан. Субэкваторлық климаттық белдеу-саванна Тропиктік
климаттық белдеу-шөл Экваторлық климаттық белдеуде мәңгі жасыл ылғалды
экваторлық ормандар. Географиялық қабықтағы ырғақтылық-күн мен түннің
ауысуы. Географиялық қабықтағы заңдылық тұтастығы. Ырғақтылық заңдылығы-
белгілі бір құбылыстардың уақыт ішінде қайталанып отыруы. Табиғат кешенінде
жүретін үрдістер жылу мен ылғалға тәуелді.
Биосфера — тірі азғалар өмір сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10—15 км
биікке көтерілгенге дейінгі және 2— 3 км құрғақтан немесе мұхиттардың 10 км
түбіне дейінгі жерде азғалар тіршілік етеді. Бұл терминді 1875 жылы бірінші
рет Аустрияның атақты геологы Э. Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ биосфера және
оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің негізін салған
академик В.И. Вернадский болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 %-дан – 50%
-ға дейін температурасы болатын термодинамикалық қабат болып саналады.
Биосфераның негізгі үш қабаты.
Биосфера негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ
күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар.
Биосфераның бөлімдері:
-Тропосфера
-Гидросфера
-Литосфера
-Ноосфера
Биосфера бірден пайда болған жоқ. Ол өте көне заманнан бері қарай күні
бүгінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ертеден бері қарай
құралып келе жатқанын дәлелдейтін палеонтологиялық материалдар қарапайым
тірі ағзалардың қалдықтары жер қыртысының әрбір қабаттарынан табылады. Осы
қабаттарға сүйене отырып, ғалымдар биосфераның негізгі пайда болу жолдарын
анықтады. Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп аталады. Бұл кезде
биосфера қандай жағдайда дамығаны және қандай тірі азғалар болғаны туралы
ешқандай деректер жоқ. Протерозой эрасы – биосфераның екінші дәуірі боп
есептеледі. Бұл заман 700 млн жыл бойына созылған. Протерозойда тірі
ағзаның қарапайым түрлері тіршілік еткен. Олардың сол дәуірде тасқа
жабысқан қалдықтары әртүрлі тау жыныстарынан қазіргі кезде де байқалады.
Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезеңі. Бұл дәуір
шамамен алғанда бұдан 570 млн жыл бұрын басталып, 300 млн жылға созылған.
Бұл эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон және пермь дәуірлері болып
бірнешеге бөлінеді.
Кембрий дәуірінде барлық өсімдіктер теңіз суларына өскен. Олар көк
жасыл балдырлар болатын.
Силур кезеңінде өсімдіктер құрлыққа біртіндеп шыға бастап, дами түсті.
Девонның аяқ кезінде бұлардан басқа қырықбуындылар, плаундар және
папоротниктер қаулап өсе бастады. Өсімдіктер құрлыққа шыққаннан кейін
фотосинтездің ықпалымен атмосфералық ауаның химиялық құрамы өзгеріп, құрлық
жануарларының дамуына жағдай туды, өйткені фотосинтез процесі арқылы ауада
оттегі көбейе түсті.
Тас көмір дәуірі (карбон) жылы және ылғалды болды. Мұның өзі құрлық
өсімдіктерінің қаулап өсуіне мүмкіншілік жасады. Әсіресе сәнді орман
ағаштарының көлемі үлкен аймақтарды қамтыды. Бұл дәуірдегі өсімдіктер
негізінен плаундар, қырықбуындар және папоротниктер болды. Бұлар
псилофиттен таралып, тас көмір дәуірінің басында солардың орнын түгелімен
басты.
Пермь дәуірінің бас кезіндегі өсімдіктерде тас көмір дәуіріндегі
өсімдіктерге ұқсас көптеген белгілер болды. Бірақ пермь дәуірінің ортасында
жер бетіндегі өсімдіктерге кенет өзгеріс кірді. Ағаш тәрізді плаундар,
каламиттер, папоротниктер мүлдем жойылып кетті. Бұлардың орнына жалаңаш
тұқымды өсімдіктердің тұқымынан өсіп шыққан қылқандылар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz