Май сыдырғыш сақина

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

І-бөлім

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

ІІ-бөлім

Қозғалтқыштардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

ІІІ-бөлім

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Қосиінді бұлғақты механизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6

Қосиінді-бұлғақты механизм топтар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...11

Маховик ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13

Іштен жану қозғалтқышының иінді білігінің құрылымы мен
атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21

Поршеньдер мен поршенді сақиналар. Поршеньді саусақтар ... ... ...23

Қосиінді-бұлғақты және газ тарату механизміне техникалық
қызмет көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36

І-бөлім
КІРІСПЕ

XXI ғасырда Қазақстанда автомобиль жинайтын және автомобиль бөлшектерін шығаратын зауыттар жұмысқа қосылды.
Қазіргі кезде жаңа автомобильдердің қоректендіру жүйесіне бүрку жүйелері орнатылуда. Оның мысалы ретінде ВАЗ және басқа шетел автомобилін келтіруге болады.
Қазіргі кезде біз техникалық прогресс қалай өз дегеніне жетіп отырғанын байқай аламыз. Әлемдегі автотракторлық өнеркәсіп бензинді жене дизельді қозғалтңыштарда отын беру жүйелерінің жаңа типтерін қолдана бастады.
Автомобиль қозғалткыштарын күрделі де қымбатты отындық жүйелермен жабдықтау қажеттігі көбінесе қатаңырақ талаптардың, мысалы, өтелген газдардағы зиянды заттар құрамына Еуропалық стандарттардың енгізілуімен түсіндіріледі. Бұл жерде отынның едәуір үнемделуі туралы айтуға болмайды. Бензинді қозгалтқыштардың орталық, таралымды және тікелей бүрку жүйелерін, сол сияқты дизельді қозғалтқыштардың сорғы форсункаларын бүркуін электронды басқару енгізілді. Қазақ тілінде осы жүйелер жайында оқулықта алғаш жазылып отыр.
Іштен жану қозғалтңышы мен электрлік қозғалтңыштарды автомобильдерде бірге қолдану, бензинді және дизельді қозғалтқыштарының Еуропа стандартына сай жаңа қоректендіру жүйелері, оларда ңолданыла бастаған навигациялық, маршруттың компьютерлер, ав - томобиль қауіпсіздігін жақсартужолындагы ABS жүйесі, сығу көрсеткіші мен газ тарату фазаларын жүмыс істеп тұрған қозғалтқышта реттеу, оптимальды автомобиль техникасын пайдалануда автоматты бақылау мен басқару мағлұматтары оқулықта жарық көрген.
Автомобильдер атқаратын жұмыс түрлеріне қарай жүк машинасы, автобустар, жеңіл машиналар және спорттық автомобильдер болып бөлінеді.Осыған байланысты олардың әрқайсысы жеке - жеке түр - түрге бөлінеді. Себебі жүк машинасының бір түрін жеңіл машинаның сондай бір түрімен мүлде болмайды. Олай болса төменде сондай түрлендірудің мағынасы келтірілген.

ІІ-бөлім
Қозғалтқыштардың түрлері
Қозғалтқыш деп энергияның кез келген бір түрін тек механикалық энергияға айналдырып беретін қондыр-ғыны айтады. Олай болса, қозғалтқыштар крлданатын энергия түріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Олардың негізгілері - жылу, электр, жел, су және т.с.с. түрлері.
Олардың ішіндегі өте көп ңолданылатын түрі - жылу қозғалтқышы. Себебі одан басқа қозғалтқыштар энергия көзіне байланып түрады да, оларды автомобиль сияқты қозғалатын машиналарға пайдалану мүмкін болмайды. Мысалы, электр қоя&йлтңышы энергия көзіне өткізгіштер арқылы жалғасады, ал ол өткізгіштердің үзындығы шектеулі болғандыктан, ондай қозғалтқыпшен жабдық-талған автомобиль үзаңңа кете алмайды. Оның үстіне, электр энергиясын жинайтьш қазіргі аккумулятор сияқ-ты қондырғылардың көлемі өте үлкбн больш, машинаны пайдалануды қолайсыз жағдайға келтіреді.
Сол сияңты ауа ағынын - желді немесе су агынын пайдаланатын қозғалтқыштар да бір орында гана жүмыс атқара алады. Оның үстіне, олардың жасайтын энергия қуаттары шектеулі болады. Осы себептерге байланысты мүндай ңозғалтқыштар да онша көп пайдаланылмайды.

Тракторларда пайдаланылатын қозғалтқыштардың негізгісі - ол жылу қозғалтқыштары. Олар да өздерінің жүмыс істеу принциптеріне қарай бірнеше түрге бөліне-ді. Мүндай жылу қозғалтқыштары көбінесе от жагатын бөлігінің орналасуына байланысты екі түрге, яғни сырт-тан немесе іштен жанатын қозғалтңыштар болып болінеді.
Сырттай жанатын ңозғалтқыштардың оттық ошағы ңозғалтқыштан бөлек сыртта орнатылады. Ол жерде жа-нған отынның жылуы басқа суды қыздырып, одан жоғары қысымдағы бу алады да, ңозғалтқыштың ңозға-латын бөлігі - поршенін итеріп жүмыс істеп береді.
Мұндай қозғалтқыш алғаш паровоздарда қолданыл-ған, ал автомобильдерде қолдау тапңан жоқ. Оның негізгі себебі - ондай сырттан жанатын қозгалтңыштардьщ мөлшері өте үлкен болады және пайдалы эсер коэффи - циент! (п.ә.к.) өте аз болады.
Бірақ олардың артықшы-лығына кез келген отын түрін (агаш отын, тас көмір, сүйың отын) пайдалана беретіндігін жатқызуға болады.
Тракторларда іштен жанатын ңозғалткыштар қолда-нылады. Мүндай қозғалтқыштарда отын ңозғалтңыш ішінде жанып, жанғыш газдың температура есебінен ңысымы көбейеді де, қозғалтқыштың қозғалатын бөлшегін итеріп жүмыс атңарады. Осындай ңозғалтқыш-тар көбінесе поршеньді етіп жасалады.
Газ қысымы арқылы ңозғалатын поршеньді итеріп, оның ңозғалысы басқа механизмдер арқылы сырттағы қажетті жеріне ме-ханикалың энергия түрінде беріледі.
Осыдан басқа іштен жанатын қозғалтқыштардың роторлы түрі де бо - лады. Яғни, мүнда газ қысымы арнаулы роторға орнала-сқан ңалақшаға беріледі де, оны айналмалы қозғалысқа келтіреді.
Бірақ роторлы қозғалтқыштар әлі де жетіл-діруді қажет ететіндіктен, қазіргі таңдағы автомобиль - дерде онша ңолдау таба алған жөн.
Сонымен, крзғалтқыштар ішінен автомобильдерде көп қолданыс тапкан түрі іштен жанатын поршеньді қозғалтңыштар болып табылады. Олай болса, осы оқулықта сондай қозғалтқыштардың ңүрылыстары мен жүмыс принциптері келтіріледі

ІІІ-бөлім
НЕГІЗГІ БӨЛІМ

ҚОСИІНДІ-БҰЛҒАҚТЫ МЕХАНИЗМ
Қозғалтқыш қаңқа: Қозғалтқыш қаңқасының ішіне, оның сыртқы жағында қозғалтқыш бөлшектері, механизмдер мен жүйелері орна - ласады.
Автомобиль қозғалтқышының қаңқасына ілініс пен беріліс қораптары берік бекітіледі. Қозғалтңыш типіне және ңуатына қарай қаңқаның қүрамдас бөлшегінің кейбір конструкциялыц айырмашылығы болғанымен, қүрылыс принципі бірдей.
Қозғалтқыш, ілініс және беріліс қораптары автомобильдің қацқасына үштен жетіге дейін тіректер арқылы бекітіледі. Көп цилиндрлі қозғалтқыш қаңңасыныц негізгі бөлшегі - блок картер.Қозғалтқыштардың блок қабырғасы және цилиндрлер гильзасының аралығындағы құысты сумен толтырады

Картердің төменгі бөлігі үлғайтылған, өйткені, онда иінді білік айналады. Қатарлы қозғалтңыштың картері бірнеше бөліктерге бөлінген. Оның төменгі жағында күйылма бар, ол кақпакпен бірге иінді біліктің түпкі подшип-нигінің тірегіш қызметін атңарады. Таратқыш жүды-рықшалы білікке арналған тесіктер бар. Су картерге енбеуі үшін горизонталь беліктің қашап. Қозгалтқыштың кеңейтілген жеріне гильза блогы сыртына нығыздауыш сақина орналасңан. Блоктың жоғарғы плитасында шпилькаға арналған бүрандалы тесік бар, ол цилиндр ңалпақшасын блок-картермен және штанг саңылауын итергішпен жалғастырады. Қозғалткыштың кейбір үйкелетін бөлшектеріне май жіберетін саңылау мен канал тесілген.Блок картері V тәрізді қозғалткыштардың цилиндрлер гильзасын рет санына қарай орналастыратын үлкен саңы-лау жасалған. Барлық цилиндрлердің сырткы қабырғалары жалпы су қымтамасымен біріккен. Шпилькалармен иінді біліктің түпкі подшипниктерінің қақпағы бекітіледі. Жар - тылай блоктың жазықтығына цилиндрлер ңалпаңшасын орнатады.Ауамен салқындатылатын крзғалтқыштардың блок-карте-рі болмайды. Оның барлың бөлшектері картерге қүйып ор-наластырылған. Картердің жоғарғы плитасына цилиндрлер гильзасын орнататын саңылау жасалған. Цилиндр мен кар - тер аралығына нығыздауыш аралың мыс төсем орнатылған. Картер ішіне, иінді және 214-сурет. ГАЗ жеңіл авто мобилі цозгалтцышының
214-сурет. ГАЗ жеңіл авто мобилі цозгалтцышының
таратқыш біліКтер орналасцан. Блок-картердің сыртында бүрандалы саңылауларға қүйылма және әр түрлі агрегаттар мен қүрастырма бөлшектер бекітіледі.
Судың немесе майдың ақпауы үшін олардың аралығына, сондай-ақбөлшектердің түйіндескен жерлеріне төсем немесе сальник қояды. Блок-картердің
Өңделген алаңшаларына - ци - линдрлер калпақшасы, арты-на - маховик картері, алдына - таратқыш шестерня картері, төменгі жағына - картер түбі бекітілді.
Ауамен салқындатылатын қозғалтқыштарда әр цилиндрге бөлек қалпақша жасалады. Қалпақшаның сыртңы беті сал-қындатқышпен жабдықталған.
Блок-картердің төменгі жағына қуыс түп бекітілген ол май резервуары қызметін аткарады әрі қозғалтқыштыц төменгі бөлігін жауып түрады. Қозғалтқыш жүмыс істеген кез - де май шайңалуын азайту үшін ^қуыс түпке тыныштандырғыш орнатылған. Таратқыш шестерняның картері отын гидрав-ликалың және май (16) сорғыларыбіліктен
корпусы:
1 -- клапан қақпағы
2 - таратқыш білік корпұсы етегі арқылы иінді
3 - цилиндрлер блогы, таратқыш айналысы
4-картер шестерняларды жабады.
Қозғалтқыш аспасы. Кеп автомобильдерде қозғалтқыш агрегаттарының цүрамына ңозғалтқыш, ілініс және беріліс қораптары жатады. Олар бір-біріне бекітілген. Осы агрегат автомобиль қаңқасына-резеңке металды амортизаторлар арқылы орнатылады. КамАЗ автомобилініц қозғалтқыш агрегаты автомобиль каңкасына 4 асқыш арңылы орнаты - лады. Урал-375Д автомобилінде крзғалтқыш агрегаты авто - мобиль қаңқасына асқыш арқылы бекітіледі.
Таратқыш шестерня картерінің қаңпағында қозғалт-қыштың алдыңғы тірегі орнатылған. Тірек резеңке метал - ды амортизатор арқылы кронштейнге бекітіліп, ол қаңқаға орнатылған. Амортизатор, қозғалтқыш пен автомобиль қаңқасының дірілін басады. Қозғалтқыш арт жағынан трансмиссия корпусына болат қаңылтыр аркылы бекітілген.

Қозғалтқыштың поршень түбіні ойығы бар үлгі формасында жасайды. Оның түбінің мүндай формада болуы цилиндрден келетін отынның ауамен жақсы араласуына және оның толың жануына мүмкіндік береді. Қалпаңшасының ішкі беті мен етегінде компрессиялық және май сыдырғыш сақиналарға арналған ойықтар (5 және 2) жасалған. Поршеньге орнатылатын сақиналар саны қозғалтқыштыц типіне және иінді біліктің айна-лу жиілігіне байланысты. Ойың шеңбері бойында, май сыдырғыш сақина астында тесіктер болады, ол майды қозғалткыш картеріне жіберу үшін қажет.
Поршень етегінің ішкі жағында екі ңүйылма - бобыш-калар (Г) бар, оның саңылауларына поршень саусақтары кигізіледі.
Қүрастырған кезде поршень топтары гильза топтары-мен бірдей болуы тиіс. 2.17-суретте тікелей бүрку инжек - торы бар крзғалтқыштың жану камерасы мен поршені көрсетілген.
Бензинді қозғалтқыштарда түбі жалпақ немесе арнайы формалы (2.16, б-сурет) поршеньдер пайдаланылады. Кейбір автомобиль қозғалтқыштарында бобышка астын-дағы поршень етегінің бір бөлігі алынып тасталынады. Пор-шеньдегі қалпақша астында көлденең тілік (7), ал поршень етегінде үзынша Т тәрізді тілік болады. Тіліктер поршень етегінің серпімділігін арттырып, кептеліп қалу қаупінен саңтайды. Поршеньдерді қозғалтқышқа дүрыс бағыттап орналастыруға поршень етегіндегі жазу көмектеседі.
Поршень саусақтары (2.18-сурет) іші қуыс болаттан (16) жасалған. Поршень саусаңтарын осьтік орын ауыстырудан крзғалтпай үстау үшін бекіткіш сакина (15) ңолданылады.

Поршень саусағы поршеньді бұлғакпен жалғастырады. Бүлғақтың жоғарғы қалпақшасы-ның телкесіндегі тесікке саусақты сацылауына келтіріп, ал поршеньді керіп орнатады.
Поршень сақи-налары поршень мен цилиндр арасынан картерге жанған газ-ды өткізбеу (18) үшін және цилиндр бетінен майды сыдыруға (17) крлданылады (2.18-сурет). Компрессия-лык, саңина (18) жану камерасындағы газдың картерге өтуіне мүмкіндік бермейді. Май сыдырғыш сақина
2.18-сурет. Поршень мен бцлгак тобы (17) картердегі майдың
жану камерасына енуіне бөгет жасап, цилиндр кенересіндегі артық майды жинапалады.
Цилиндрдің герметикалығын (нығыз жабылуын) қамтамасыз ету мақсатында бензинді қозғалтңыштарда пор - шеньге 2-3, ал цилиндрлеріндегі газ қысымы едәуір жоғары келетін дизельдерде 3-4 компрессиялы сақина орнатылады. Сақинаны қоспалы шойыннан немесе болаттан жасайды. Сақина бөліктері кесілген болғандықтан цилиндрге орнатңан кезде сақина серіппеленіп, оның беткі жағына тығыз орна-ласады. Поршень сақинасының жапқышы қиғаш немесе тік болуы мүмкін.
Поршень ойығына сақинаны аздаған саңылау қалдырып орнатады және олар поршеньде біршама бос орна-ласуы мүмкін. Егер поршень саусақтары цилиндр кенересіне нығыз орналаспаса, онда цилиндр мен сақина арасындағы саңылаудан газ шығып, сақинаны қыздырып жібереді.
Компрессиялық сақинаның көлденең қимасының фор-масы өр түрлі келеді, тік бүрышты және конус қималы.
Компрессиялық сақинаның цилиндрге үйкелетін бетіне хромжалатылады.КөпшМкқозғалтқьшітар дапоршеньсақина-ларыньщ ңажалатъш беттері үзаң жүмыс істеуі үшін қапталады.
Компрессиялық саңинаның астына май сыдырғыш саңинасын орнатады. Олардың компрессиялық сақиналар-дан айырмашылығы -- - тілігі болады немесе біріккен екі сакинадан түрады. Қүрастырмалы саңиналар цилиндр бетіне жақсы орналасатындыктан картер майының аз жүмсалуын қамтамасыз етеді.

Қосиінді-бұлғақты топтар.
W 13 12 II ,10 9 8
2.19-сурет.ГАЗ автомобиль қозеалткышының цосишді-бцлгацты тобы
W 13 12 II ,10 9 8
2.19-сурет.ГАЗ автомобиль қозеалткышының цосишді-бцлгацты тобы
Қосиінді-бүлғаңты топқа бүлғақ, поршень саусағының төлкесі, иінді білік подшипнигі, иінді білік, маховик, жетекші шкив пен шестерня жөне ңолмен айналдыруға арналған хра - повик немесе бұрандама жатады (2.19-сурет).
Бүлғақ (5) поршеньдерді (1) иінді білікке (7) жалғастырады (23-сурет). Бүлғаңңа газ бен инерция кьісымьшьщ күпгі эсер етёді, сондьщтан ол өте берік әрі жеңіл бодуы тиіс. Бүлғаң сапалы болат-тан жасалады, кесіндісі екі қалпақшалы стержень төрізді.
Қола телке бүлғақтың жоғарғы қалпакшасына (4) прес-теп орнатылады.
Бұлғақ ажыратылмалы қалпакшамен білікке (7) бекі-тіледі, оның алмалы-салмалы бөлігі - қақпак, (9).
Бүлғақтың төменгі қалпакшасындағы каңпакты өзара ауыстыруға болмайды. Бүлғақтың төменгі қалпақшасының бүйір бетіне жөне ңақпаңка рет нөмірі салынады, бірінші нөмір радиатор жағынан басталады. Қүрастырған кезде осы цифр жиынтыңтары сөйкес келуі тиіс.
Бүлғаңты білік-ке орналастырған кезде калпаңшаның екі жартысын ете берік арнайы болттармен (10) бекітеді. Болат гайкаларын динамометрлік кілтпен бүрап катайтады жөне шплинттей-ді (мүрындыктайды). Бүлғаққа жоғарғы жөне төменгіден түратын подшипниктер (6, &) орнатады. Подшипниктердің осьтен ығысуын жөне бүрылуын болдырмас үшін бүлғаңтың бір жақ түсындағы ойыңтан мүртша жасалған. Бүлғақтың стерженінде (5) (2.19-сурет) май жіберетін тесік болады.
Поршень саусағына (2) май канал арңылы беріледі. Бүл канал бүлғақтың өзінде жасалған. Бүлғақтың төменгі ңалпақшасы тік немесе ңиғаш ажыратылмалы орналасқан. Қиғаш ажыратылма поршень топтарын монтаждаған кезде бүлғаңтың төменгі бөлігін гильза аркылы шығарып алуына мүмкіндік береді. Оларды гайкамен емес, арнайы бүлғаңңа бүралып кіретін бүрандамамен бекітеді. Қиғаш ажыратыл - малы жазығының жанасу аумағын арттыру үшін бүлғаңтьщ төменгі ңалпақшасы тегіс емес, ойыкты (шлицті) етіп жасалған, мүның өзі бүлғак, бүрандамаларының кесілуін болдырмайды. Өздігінен бүралып кетпес үшін бүрандама қалпакшасыныц астына бекіткіш шайба орнатады.
Жоғары сапалы болаттан иінді білікті штамптайды не - месе ете төзімді шойыннан қүяды. Иінді білік түпкі және бүлғақтық мойыннан имек түрінде жасалады (2.20-сурет). Жаңтауына білікпен ңоса оны теңгеріп түратын қарсы салмаң бекітілген немесе қүйылған. Білік мойны тозуға өте берік болуы үшін жоғары жиіліктегі токпен шы-нықтырылған. Білік жаңтауынан ңиғаш каналдар өтеді, сол арқылы май түпкі және бүлғақты подшипниктерге келеді. Иінді білік (7) мойнының іші қуыс (15) етіп жасалған, мүның өзі ортадан тепкіш тазартқыш үшін қажет. Қуыс (15) бүрандалы тығынмен бекітілген. Иінді білік айналған кезде механикалық қоспалар (тозған өнімдер) ортадан тепкіш күштің әсерінен қуыс кенересіне түнады. Иінді біліктің әрбір бүлғақты мойынындағы V тәрізді орналасқан

2.20-сурет. Иінді білік (7), бцлгаң (5) кесіндісі
цилиндрлерінің иінді білігіне екі бүлғақтан орналасады, сондыңтан да мойыны үзын болады. Иінді біліктің алдыңғы^ шетіне газ таратқыш және басқа да механизмдерді жетек-ке алатын бір не екі шестерня, желдеткіш пен генераторды жетекке алатын шкив (16), сондай-ақ иінді білікті қолмен айналдыруга арналған тіреуіші тісті дөңгелек (храповник) немесе бүрандама бекітілген. Шкив пен шестерня аралығына май қайтарғыш орнатылған, ол сальникті нығыздағыштың 54 алдындағы майды кері қайтарады. Кейбір қозғалтқыштарда таратқыш шестерня біліктің артңы шетіне орналасқан.
Бірңатар қозғалтқыштарда маховикті (14) орналас-тыру штифімен және бүрандамамен бекітеді. Ал, басңа бір козғалтқыштарда фланец болады, оған маховикті бүрандамамен үстататын тесік жасалады.

Иінді білік фланецінің алдына май айдайтын бүранда жасалған, ол арнайы жіңішке ішпекпен немесе сальникпен қоса лабиринтті нығыздагыш ңүрайды да, маховик картеріне май қүйылуынан еақтайды. Түпкі подшипникте кертпек-тер немесе тіреуіш жартылай сақина болады.
Түпкі подшипниктер де, сол сиякты бүлғақты подшип-никтер де ішпек секілді, олар бейметалды болат-алюминий лентасынан жасалған. Бүлғақтың да, сондай-ақ көптеген түпкі подшипниктер дің де ішпектері өзара ауыстырмалы.

Маховик
Иінді біліктің біркелкі айналуына жағдай жасай-тын және көлік орнынан цозғалғанда әрі жүмыс кезінде қозғалтңышта пайда болған аса ауыр күшті жецуге жәрдемдесетін -- маховик. Маховик -- салмағы біршама ауыр шойын диск. Маховиктіц артңы жақ түсында іліністі орналастыратын кырнақ болады, сөл максатта маховиктіц артңы беті мүқият өңделеді.

Маховиктіц алдыцғы үшында ойық бойынша бірінші цилиндрдегі поршеньнің орналасу ңалпын белгілейді не - месе кейбір дизель ңозғалтқыштарында біріншіцилиндр-де отын бүрку бастау бүрышын көрсетеді. Осы ойык, махо - вик картерінің тесігімен сәйкес келген жағдайда бірінші цилиндрдегі поршень жоғарғы шекті нүктеде болады не - месе бірінші цилиндрде отын бүрку басталады.
Маховик қүрсауына болат тісті тәж престеп үсталған немесе болтпен бекітілген. Қозғалтңышты алғаш іске ңосқанда стартер ец алдымен осы тіс тәжімен ілінісе оты-рып, иінді білікті айналдырады.

2.5. сурет. Иінді шатунды механизмнің қозғалатын бөлшектер тобы. Оларды мынандай бөлшектер тобына бөлуге болады: поршень, шатун тобы және иінді - білік тобы. Олар бір - бірімен арнаулы бөлшектер арқылы жалғасады.
Поршень тобына поршенннің өзі (15), сақиналары және саусағы (6) жатады. Поршень саусағы (6) (2.5 - сурет) шіші қуыс түтік тәрізді болаттан шыңдап жасалады.Ол екі ұшымен поршеньдегі қалың құйылмаға (3) тығыз кіріп тұрады да, ортасында шатуннның жоғарғы басы (7) (2.5 - сурет) орналасады.Сонда сол саусақ арқылы шатун бұрылып, бұлғақтаған қозғалыс жасай алады.Шатун тобының бөлшектері негізгі шатуннан, жоғарғы және төменгі басындағы подшибниктерінен (ішпектерінен) құралады.Шатунның өзі ішінде ішпегі бар жоғарғы басынан (7), сол сияқты төменгі басынан (10,11) және өзегінен (8) құралады.Жоғарғы басы, ішіндегі ішпегімен (көбінесе қоладан жасалады) поршень саусағына кіріп тұрады да оны поршеньмен жалғастырады. Ол үнемі өзара қозғалып тұратындықтан, үйкелетін саусақ пен ішпек беттерін майлайтын тесік жасалады.
Шатун өзегі екі қырлы етіп жасалады.Шатунның төменгі басы екіге жарылып (10,11) жасалғандықтан, оны иінді біліктің мойнына кигізуге мүмкіндік туады.
Сол сияқты оның ішпегі (4) де екі жартыдан құралады.Шатунның төменгі бөлігін оың қақпағы деп атайды және ол болттар (9) арқылы иінді білік мойнына киілгеннен кейін, шатун басының екінші жартысына бекітіледі.
Қозғалатын бөлшектер тобындағы ең күрделісіне иінді біліктің бөлшектер тобы жатады. Бұлар иінді біліктен, оның ішпектерінен, маховиктен және басқа жүйелердегі механизмдерді іске қосатын шестерня (31) мен шкивтен (33) құралады.
Иінді біліктің негізгі қызметі шатуннан келген күшті иін түрінде жасалған шатун мойны (3, 13) арқылы қабылдап, тірек мойындары (29, 12, 24, 19) арқылы айналмалы қозғалыс жасайды.Тірек мойындары мен шатун мойындарымен жақтау (25) арқылы жалғасып тұрады.
Кейбір жақтауларға тірек мойындарын ортадан тебетін күштерден жеңілдету үшін қарсы жүктер (28, 17) бекітіледі.
Иінді біліктің алдыңғы жағынан (32) шестерня (31) бекітіледі.Ол шестерня газ тарату механизмін іске қосады.
Онымен қоса белдікті беріліс үшін шкив (33) бекітіледі де онымен суыту жүйесінің, электр генераторларын және тағы басқа осындай қосымша құралдарды қимылға келтіреді. Иінді біліктің артқы жағына (20) арнаулы фланец арқылы маховик (18) бекітіледі.Иінді біліктің осы көрсетілген бөлшектері біртұтас біріктіріліп болаттан қалыптастыру (штамптау) арқылы жасалынады.Сондықтан олар бөлшектенбейді.Иінді біліктің пішіні двигательдегі цилиндр саны мен жұмыс тәртібіне қарай заводта бір - ақ рет жинақталып құралады.Тірек мойындарындағы ішпектер, жоғарыда айтылған, шатун ішпектері тәрізді жасалады.Олар арнаулы жарты төсемелер (22, 27, 30) арқылы цилиндр блогының картеріне бекітіледі.Иінді біліктің өн бойында жағар май жүретін қуыстар (23) жасалып, арнаулы бітегіштерімен жабылып қойылған. Сол қуыстар арқылы тірек және шатун мойындары қысыммен келетін маймен майланып тұрады. Әрі сол майлар ортадан тепкіш күштің әсерінен тазаланады, яғни майдың құрамындағы лас заттар сол қуыстардың керегелеріне жабысып қалады. Двигательді капиталдық жөндеу кезінде арнаулы бітегіштерді ашып, сол қуыстарды тазалап отырады.

Мотор қаңқасының ішіне, оның сыртқы жағында матор бөлшектері,механизмдер мен жүйелері орналасқан.
Автомобиль моторының қаңқасына ілініс пен беріліс қораптары берік бекітіледі. Мотор типіне және қуатына қарай қаңқаның құрамдас бөлшегінің кейбір конструкциялық айырмашылығы болғанымен, құрылыс принципі бірдей.
Мотор,ілініс және беріліс қораптары автомобильдің қаңқасына үштен жетіге дейін тіректер арқылы бекітіледі.Көп цилиндрлі мотор қаңқасының негізгі бөлшегі-блок-картер.
Моторлардың блок қабырғасы және цилиндрлер гильзасының аралығындағы қуысты сумен толтырады.Картердің төменгі бөлігі ұлғайтылған, өйткені, ондай иінді білік айналады.Қатарлы мотордың картері бірнеше бөліктерге бөлінген.Оның төменгі жағында құйылма бар, ол қақпақпен бірге иінді біліктің түпкі подшипнигінің тірегіш қызметін атқарады.Таратқыш жұдырықшалы білкке арналған тесіктер бар.
Су картерге енбеуі үшін горизонталь бөліктің қашап кеңейтілген жеріне гильза сыртына нығыздауыш сақина орналасқан.Блоктың жоғарғы плитасында шпилькаға арналған бұрандалы тесік бар, ол цилиндрлі қалпақшасын блок-картермен және штанг саңылауын итергішпен жалғастырады.Моторды кейбір үйкелетін бөлшектеріне май жыберетін саңылау мен канал түсілген.
Блок-катердегі V тәрізді моторлардың цилиндрлер гильзасын рет санына қарай орналастыратын үлкен саңылау жасалған.Барлық цилиндрлердің сыртқы қабырғалары жалпы су қымтамасымен біріккен.Шпилькалармен иінді біліктің түпкі подшипниктерінің қақпағы бекітіледі.Жартылай блоктың жазықтығына цилиндрлер қалпақшасын орнатады.
Ауамен салқындалатын моторлардың блок-картері болмайды.Оның барлық бөлшектері картерге құйып орналастырылған.Картердің жоғарғы плитасына цилиндрлер гильзасын орнататын саңылау жасалға.Цилиндр мен картер аралығына нығыздауыш аралық мыс төсем орнатылған.Картер ішіне,иінді және таратқыш біліктер орналасқан.
Блок-картердің сыртында бұрандалы саңылаулырға құйылма және әр түрлі агрегаттар мен құрастырма бөлшектер бекітіледі.Судың немесе майдың ақпауы үшін олардың аралығына,сондай-ақ бөлшектердің түйіндескен жерлеріне төсем немесе сальник қояды.Блок-картердің өңделген алаңшаларына-цилиндрлер қалпақшасы,артына-маховик картері,алдына-таратқыш шестерня картері,төменгі жағына-картер түбі бекітілген.
Ауамен салқындалатын моторларда әр цилиндрге бөлек қалпақшасы жасалады.Қалпақшаның сыртқы беті салқындатқышпен жабдықталған.

Декомпрессиялық механизм
Иінді білікті от алдыру кезінде айналдыруын жеңілдету үшін кейбір дизельдерде декомпрессиялық механизмдер қолданылады. Бұл механизмнің көмегімен бастапқы кезеңде кіру және шығу клапандары ашылып, цилиндрдегі ауа қысымы азаяды. Бұның әсерінен иінді біліктің айналуына ауаның кедергісі азаяды. Біліктін айналу жиілігі 150-200 минутқа жеткенде декомпрессорда айырып, жанармай берілуін қосады.
Қозғалтқыштардың демкомпрессиялық механизмдерін негізгі үш типке бөлуге болады.
- клапандар күйентесіне әсер етуші механизмдер (2.7в-сурет, СМД-14,А -41,А -01 қозғалтарында)
- түрткіштерге әсер етуші механзмдер (2.7-сурет Мысалы Д-130 қозғалтқышында).
-арнайы штанга арқылы күйентеге әсер етуші механизмдер(3.76-сурет.,Д -130 қозғалтқышы).
Түрткіштерді декомпрессиялық біліктермен көтеретін декомпрессиялық механизмдерінің жұмысы былай өтеді. Декомпрессиялық білікшелердің біріктірілген басқару рычагы төмен бұрылган кездегі білікшедегі лыскалар (1) шетке кетеді, ал түрткіштер (2) осы білікшелердін цилиндрлік беттерінде котеріліп ілініп қалады. Түрткіштің (2) жоғары қарай қозғалыс күші штангаға, күйентеге және клапанга беріліп лапанды ашып ұсап тұрады. Бұндай декомпрессиялық механизмді айырған кезде білікшелер лыскаларымен жоғары қарай айналып клапанның серіппелер әсерінен жабылады, ал күйенте, штанга және түрткіштер бастапқы жұмысшы күйіне келеді. Көрсетілген декомпрессиялық білікше (немесе басатын қысу 6 болттары бар) клапандар немесе күйентенің үстінде орналасқан. Декомпрессиялық білікше (1) бұрылған кезде оның цилиндрлік беті (немесе басып қысушы болттар6) күйентелердің боетарының беттеріне теріс жағынан басып күйентені есінен айналдырады. Сондықтан клапандар ашылады, штангалардан күйентеге берілген күштер сонымен жоққа елтіріледі
Іштен жанатын поршеньді қозғалтқыштар. Жұмыс істеу принципі Іштен жанатын поршеньді қозғалтқыштардың жұмыс принциптері мына төмендегідей ретпен жүретін барыстарға негізделген (2-сурет). Цилиндр ішіндегі поршень ілгері-қайтымды қозғалып тұрады. Соның қозғалысының салдырнан цилиндр ішінде неше түрлі құбылыс пайда болады. Цилиндрдің үсті цилиндр бастиегімен бекітілген, ал оның сыртпен қатысуы соратын, шығаратын клапандар арқылы жүзеге асады. Енді осы поршеньнің жүрісін рет-ретімен қарастырайық.
Поршень жоғарыдан төмен қарай жылжиды, яғни поршеньнің үстіндегі кеңістік көбейеді. Олай болса оның ішіндегі газ қысымы азайып, вакуум пайда болады. Сол кезде соратын клапан ашылады сырттан ауа немесе дайындалған жану қоспасы кіреді. Бұл барысты сору барысыдеп атаймыз. Оның ұзақтығы поршень төменгі өлі нүктеге түскенге дейін созылады.
Поршеньнің ендігі жүрісі төменнен жоғары қарай бағытталады (2б-сурет). Сол кезде екі бірдей клапандар жабық болғандықтан, цилиндр ішіндегі газ қысылады, яғни көлемі азайады. Мұны қысу барысыдеп атаймыз. Қысылған газдың қасиеті бойынша оның көлемі азайып, температурасы көтеріледі. индикаторлық диаграмманың ординатасының төменгі жерінде цилиндрдің газ қысымының мәні көрсетілген - р, МПа, ал обцисса бойында - поршеннің жүрісі мен цилиндрдің көлеміVсм3көрсетілген.
Поршень ТӨН-ден ЖӨН-дейін жылжығанда цилиндрдегі жаңа зарядының көлемі қанша рет төмендеуін қысу дәрежесі көрсетеді.
Поршень жоғарыға жеткен кезде қысылып және қызып тұрған жану қоспасына электр ұшкынын беріп тұтандырады немесе қызып тұрған ауаға жанар май шашыратылады да ол тұтанып жанады. Сонымен, қысу барысының соңында жану барысыіске асады.
а - бірінші такты - сору барысы; б - екінші такты - қысу барысы; в - үшінші такты - ұлғаю барысы; 2 - төртінші такты - шығару барысы.
Сурет 2 - Төрттактылы қозғалтқыштың жұмыс атқару сүлбесі және оның индикаторлық диаграммасы
Жанған газ өте үлкен жылу бөліп шығарады да ол газдың температурасы көтеріледі, ал температура көтерілсе, оның қысымы да артады. Енді осы қысым поршеньді төмен қарай итереді. Мұны ұлғаю барысыдеп атаймыз. Бұл барысы да поршень төменгі өлі нүктеге келгенше созылады (2г-сурет).
Жанған газ ұлғайып біткеннен кейін поршень төменнен жоғары қарай қозғалады. Осы кезде шығаратын клапан ашылады да жанған газ сыртқа қарай поршеньмен итеріліп шығарылады. Бұл барысты - шығару барысыдеп атаймыз. Енді әрі қарай осы барыстар қайталана береді.
Сонымен, іштен жанатын поршеньді қозғалтқыштардың жұмысы поршеньнің жүрісіне байланысты атқарылатын сору, қысу, ұлғаю және шығару барыстарына байланысты болады екен. Олай болса поршеньнің бір жүрісін бір такт деп атасақ, мұндай қозғалқыштарды төрт тактылы қозғалтқыш деп атауға болады. Себебі, барлық жұмыс төрт тактыда атқарылып бітеді. Ал осы жұмыстар поршеньнің екі жүрісінде атқарылып болса, онда ондай қозғалтқыштарды екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыш деп атайды.

Екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыштарда клапандар болмайды (3-сурет). Олардың орнына цилиндірдің орта шенінен шығаратын және соратын тесіктер жасайды. Сол тесіктерді поршень өзі жауып, ашып тұрады. Сонда поршеньнің жарты жүрісінде бір барыс орындалады. Екі тактылы қозғалтқыштардың жұмысы мына ретпен атқарылады. Айталық цилиндр іші ауамен немесе жану қоспасымен толтырылған екен делік. Поршень жоғары қарай жүреді де цилиндрішіндегі ауаны немесе қоспаны қысады.
а) қысу; б) улғаю; в) шығару; г) үрлеп енгізу.
Сурет 3 - Екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыштың жұмыс сүлбесі
Поршень жоғары жеткеннен кейін дизельдіқозғалтқыш болса жанар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.