Семинар сабақтарын өткізу формалары
Мұғалімнің негізгі мақсаты - сабақ барысында оқушыларға тереңдете, тиянақты білім беру. Сабақтың сапалы, нәтижелі өтуі - мұғалімнің әрбір тақырыпты оқушының жас және психологиялық ерекшелігін ескере отырып ұштастыра білуінде. Сабақты түрлендіре өткізу оқушыларды өздігінен ізденуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге, ой - өрісін тереңдетуге, бақылау жасауға, сөйлеу мәдениетін дамытуға, өз ойын еркін жеткізіп, өзара пікір алмастыра білуге үйретеді, сабаққа ынтасын жоғарлатады, және оқушылардың білімін жан - жақты бағалауға да мүмкіндік береді. Әрине оқушылардың білімін дамытуға және қызығушылығын арттыруға тиімді жолдарын таңдап алу мұғалімнің үлкен шеберлігіне байланысты .
Қазақстан мектебінің алдына қойып отырған мақсаты - оқу мен тәрбие жұмысын дамыту, еліміздің әлеуметтік - экономикалық жағдайын жақсарту бағытында оқушыларға жүйелі де нақты білім беру.
Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы Қазақстан - 2050 Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Дамыған бәсекеге қабілетті мемлекетке айналу үшін біз жоғары білімді ұлт болуымыз қажет, - деп бекер айтқан жоқ. Жолдауда білім саласының бірқатар стратегиялық жоспарлары мен бағдарламалары қабылданды [3]. Соның бірі болып саналатын Қазақстан Республикасының 2011 - 2020 жылға дейінгі Білім беруді дамыту бағдарламасында: Бүгінгі білім берудегі басты мақсат - тек білім, біліктілік, дағдылар жүйесі ғана емес, осы білімді өмірде қолдана алу, өз бетімен білім алу, өзгерістер заманында тиімді өмір сүріп, жұмыс істеу дағдыларын дамыту делініп, осы мақсат негізінде сапалы білім беру міндеті айтылады [4].
Осыған орай оқушы оқу үдерісіндегі басты субъект болғандықтан назардың барлығы оның тұлға ретінде қалыптасып, дамуына аударылады. Осы тұрғыдан алғанда білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы жоғары білім берудің басым бағыттарын, яғни оқушы мен мұғалімнің өзара ынтымақтастығы үлгісін оқыту үдерісінде қалыптастыру, оның әдіс тәсілдерінің үйлесімділігі негізінде жүзеге асырылуын анықтап беріп отыр. Бұл басым бағыттар мектептердегі оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың оқу біліктерін қалыптастыруға негіз болады.
Бүгінгі таңда бірінші орында тұрған ғаламдық мәселелердің бірі әлемдік бәсекеге қабілетті, шығармашыл, өз көзқарасы бар, жаңа тұрпатты тұлға даярлау болып табылады.
Мектептерде соңғы кезде бұл бағытта біршама жұмыстар жүргізілгенмен, жеке тұлғаның гумандылық бағытта және нақты өмірге бейімді тәрбиелеу бағытына әлі де тек жаттап оқитын оқушылар мен белсенділікке тәрбиелемейтін әдістерді пайдалану мен нақты өмір жағдайын ескермей оқыту ісі жалғасуда, бұл қазіргі кездегі қоғам сұранысын қанағаттандырмайды.
Мұндай жағдайда біздер тек белгілі білім негіздерін береміз, оны оқушылар қабылдайды. Нәтижесінде теориялық білімі бар, бірақ шығармашылықпен іс-әрекет ұйымдастыра алмайтын мамандар дайындадық, оның негізгі себебі оқытудың көбіне теориялық тұрғыда берілуі, теориялық білімнің практикадан алшақ болуы. Соңғы жылдары қабылданған мемлекеттік құжат негізінде көптеген білім мекемелері бағдарламаларды таңдауда еркіндік алды, білім беру процесінде әртүрлі әдістер мен тәсілдер енгізді, бұл оларға оқыту технологияларын, нәтижелерін өз беттерінше енгізуге мүмкіндік береді. Өйткені, дәстүрлі оқыту жүйесі біркелкі, оның вариативті жағы қарастырылмаған. Оқыту мазмұны бір текст мазмұны бойынша ғана оқытылады. Оқыту процесі түсіндірмелі - көрнекілік әдіспен өткізіледі. Оқушының іс-әрекеті есепке алынбайды, оның ішкі өмірге оған деген сұраныстары, қажеттіліктері шығармашылығы ескерілмейді. Сондықтан да мектепте қазіргі кезде дәстүрлі әдістердің орнына дәстүрлі емес әдіс-тәсілдерді пайдалану мен жаңа инновациялық технологияларды пайдаланудың қажеттігін өмір өзі дәлелдеп отыр [5]. Осы жағдайды ескере отырып, зерттеу жұмысымның тақырыбын: Биология пәні бойынша семинар сабақтарын өткізудің әдіс-тәсілдері деп таңдадым.
Зерттеу жұмысының мақсаты:Биология пәні бойынша семинар сабағын өткізудің тиімділігін теориялық және әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері: - Сабақтың түрлері мен типтеріне тоқталу, соның ішінде семинар сабағының ерекшелігін ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу.
Мектептегі жоғары сынып оқушыларына семинар сабағын өткізудің тиімді әдіс-тәсілдері жайлы теориялық және тәжірибелік зерттеу.
Педагогикалық практика барысында жинақталған зерттеу нәтижелеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: Оқу бағдарламасын оқушылардың өз бетімен меңгеруі және олардың таным қабілеттерін дамыту. Сонымен қатар оқушыларды өздері дайындаған хабарламалармен таныстыруға, өз ойларын еркін айтып дәлелдеуге үйрету, оқушылардың таным белсенділіктерін дамытып, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Жалпы білім беретін мектептегі "Биология (9-сынып) пәнін оқыту процесі.
Зерттеу жұмысының базасы: Алматы қаласының Ш. Уәлиханов атындағы №12 көп салалы гимназия.
I БӨЛІМ СЕМИНАР САБАҚТАРЫН ӨТКІЗУДІҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқытудың негізгі формасы - сабақ. Сабақтың түрлері мен типтері
XVII ғасырда Я.А.Коменский өзінің Великая дидактика кітабында сынып сабақ жүйесін дәлелдеп енгізді. Сабақта талаптарды орындау үшін кейбір жаңашыл ғалымдар: В.Ф.Шаталов, М.Н.Скаткин, М.И.Махмутов, Е.Н.Ильин белгілі жағдайлар жасау керек дейді. Әлеуметтік педагогикалық жағдай ол мұғалімнің шығармашылық жұмысы, білімнің белгілі көлемі мен сапасының шындығы, мұғалім мен оқушылардың бірлескен шығармашылық еңбегі, зертхананың және кабинеттің қазіргі талапқа сай жабдықталуы. Екіншіден, мұғалімнің шығармашылық қызметі болу.
Оқытуды ұйымдастырудың формаларына - сабақ, факультативтік, қосымша сабақ және сыныптан тыс жұмыстар жатады. Оның ішінде сабақ - оқытудың негізгі формасы, сабақ дегеніміз - оқу бағдарлымасына сай, сабақ кестесіне қойылған, уақыты шектелген оқытудың негізгі формасы. Сабақты қызықты, тартымды, сапалы өткізу мұғалімнің басты міндеті. Ол үшін ең керекті жағдай әлеуметтік-педагогикалық жағдай: бұл мұғалімнің шығармашылығы, терең білімі, әдістемелік шеберлігі, қазіргі заман талабына сай жабдықталған зертханасы болуы және дидактикалық оқыту үрдісінің ұстанымдарын, оқытудың әдістерін тиімді пайдалану, жаңа технологиялық әдістерді сабаққа қолдану керек.
Сабақтың дидактикалық мақсаты: білім беру (нені оқыту), алған білімді дамыту (қалай оқыту), тәрбиелеу (ненә оқып үйрену).
Сабақтың міндеттері білім, даму және тәрбие мақсаттарымен анықталады. Оқытудың мақсаты дегеніміз - жаңа білімді меңгеру, іскерліктің, дағдының қалыптасуы, тәрбиенің мақсаты - жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру (белсенділік, сенімділік, ұқыптылық, жинақылық, орындағыштық, жауапкершілік).
oo Әрбір сабақта оқыту мен тәрбие мақсаты дәл болуы тиіс;
oo Оқу материалының көлемін анықтау;
oo Сабақтың дидактикалық мақсатына сәйкес оқушылардыың білім деңгейін, жас және дербес ерекшелігін анықтау;
oo Оқыту мен тәрбиенің бірлігі, бұл екеуін бөліп қарауға болмайды. Оқыта отырып, адамгершілікке, Отанын сүюге, экологиялық, эстетикалық, табиғатты қорғап, аялауға тәрбиелеу;
oo Сабақтың типтеріне, әрбір сабақтың кезеңіне сәййкес оқытудың ұтымды әдістерін таңдап ала білу.
Сабақтың дидактикалық міндеттері:
oo Білімділік (білім, іскерлік, дағды) жүйесін қалыптастыру;
oo Дамытушылық - оқушылардың өз бетімен танымын ынталандыру, ойлауын, ізденгіштігін, шығармашылығын, қабілетін дамыту.
oo Тәрбиелік - ғылыми дүниеге көзқарасын қалыптастырып, адамгершілікке, өмірге бейімділікке тәрбиелеу.
Сабақ оқушыларға білім мен тәрбие беру міндеттерін атқарады.
Оқыту үрдісіндегі басты тұлға - бала, сондықтан шебер мұғалім әрбір балаға дербес назар аударып, дер кезінде көмектессе, барлық оқушы мұғалімді сыйлап, сабақты жақсы оқитын болады [6].
Сабақтардың типтері мен түрлері. Сабақтардың типтері мен түрлері бойынша топтастыру мәселесіне көптеген педагогикалық зерттеулер арналған, өйткені, сабақтардың типологиясының тек теорияялық ғана емес, сонымен қатар практикалық та маңызы бар. Сабақтарды сол немесе басқа белгілері бойынша типтері мен түрлерін анықтамай тұрып, сондай-ақ қойылған дидактикалық міндеттерді шешу үшін олардың неғұрлым қолайлысын айқындамай тұрып, оқыту үдерісін ұйымдастыру мүмкін емес.
Сабақтар оқытудың әдістеріне, оқушының оқу қызметін ұйымдастыру тәсіліне, сабақты өткізудің мазмұны мен тәсілдеріне, дидактикалық мақсаттар мен міндеттерге, оқу үдерісінің негізгі сатыларына орай топтастырылады. Сондықтан қазіргі заманғы дидактикада бірыңғай, жалпыға ортақ танылған топтастыру жоқ, типтер бойынша сабақтарды бөлуге әртүрлі тәсілдер қолданылады.
Сабақтардың типтері мен олардың жүйесіне революцияға дейінгі әдебиеттерде тиісті дәрежеде көңіл бөлген жоқ. Революцияға дейінгі кезеңдегі педагогиканың белгілі теориясының авторы, әрі талантты педагог М.И.Демков сабақтардың әралуандығының бәрін үш типке бөлді: 1) кәдімгі сабақ; 2) қайталау сабағы; 3) біріктірілген сабақ, яғни материалды жинақтап шолуға арналған сабақ. Сабақтың әрбір типін ол тағы да үш сатыға бөлді: 1) бұрынғысымен байланыс; 2) жаңаны жинақтап шолу; 3) біріктіру, яғни қайталау мен жинақтап шолу арқылы өткенді бекіту.
М.И.Демковтың топтастыруының бір артықшылығы сабақтарды типтерге бөлу көп емес, әрине, сабақтарда қайталау-жинақтап шолу сипатының болуы деуге болады. Мұндай сабақтар оқытылатын материалда байланыс орнатуға және жүйелендіруге жәрдемдеседі. М.И.Демков ұсынған үш сатыға келетін болсақ, бұл біздің заманымыздағы дәстүрлі сабақтардың кеңінен тараған сатылары болып табылады.
Америка педагогы Эвенттің сабақтарды топтастыруға қатысты ұсынғанын келтірейік: 1) индуктивтік сабақ; 2) дедуктивті сабақ; 3) түсіндірме сабақ; 4) бағалау сабағы; 5) тексеру сабағы; 6) хабардар ету сабағы; 7) баяндайтын сабақ; 8) оқитын сабақ; 9) практикалық сабақ; 10) сынақ сабағы.
Сабақтарды мұндай топтастыру сынға ұшырады. Кез келген сабақ индуктивті немесе дедуктивті өткізіле алады. Бұл сабақтың типі емес, керісінше жаңа материалды жеткізудің жолы болып есептеледі. Е.Я.Голанттың ондай топтастырудың негізінде өзара түйісетін сабақтардың әралуан критерийлері мен жекелеген типтері жатады деген пікір дұрыс [7].
Мектептегі сабақтардың типтері мен түрлері кітабының авторы С.В.Иванов сабақтарды топтастырудың негізіне оқу үдерісінің негізгі сатыларына мына төмендегідей реттілікті негізге алады: жаңа материалды оқытуға дайындық немесе кіріспе; оқу материалын бастапқы қабылдау; оны логикалық (қисынды) өңдеу жолымен зерделеу; меңгерген тақырыпты қайталау және дербес жұмыстар арқылы бекіту; практикада алған білімді қолдану жолымен материалды меңгеру; жаттығулар мен қайталау арқылы дағдылану, бақылау, тексеру және есепке алу; барлық өткенді жинақтап шолу және жүйеге келтіру. С.В.Иванов оқу үдерісінің аталған сатыларының негізінде сабақтарды төмендегідей типтерге бөледі: 1) кіріспе сабақтары; 2) материалмен алғашқы таныстыру сабақтары; 3) ұғымдарды түзу, заңдар мен ережелердді белгілеу сабақтары; 4) практикада алынған білімді қолдау сабақтары; 5)дағдылану сабақтары (жаттығу сабақтары); 6) қайталау және жинақтап шолу сабақтары; 7) аралас немесе біріктірілген сабақтар; 8) бақылау сабақтары [8].
Көптеген әдіскерлер, дидактиканы ұстанушылар мен педагогтар С.В.Ивановтың сабақтарды мұндай топтастыруын қолдайды, бұл орайда олар өздерінің бірнеше өзгертілген нұсқаларын да ұсынады.
Биология әдіскерлері И.В.Козырь, П.И.Суворова, А.М.Цузмер сабақтардың типологиясын пәннің өзіндік ерекшелігіне байланысты құрды. Олар сабақтарды топтастыруды олар морфологиялық немесе физиологиялық материал құрай ма, міне, соған байланысты ұсынады [9].
И.Н.Казанцев Кеңес мектебіндегі сабақ деген кітабында сабақтарды оларды өткізудің негізгі тәсілінің белгісі бойынша бөледі және оның жеті типін қарастырады: әралуан түрдегі оқыту сабақтары; сабақ - лекция; сабақ - экскурсия; сабақ - сұхбат; кино - сабақ; оқушының сыныптағы дербес жұмысының сабағы; зертханалық және басқа практикалық сабақтар [4].
Бұл топтастыруда оқытудың әдістері ( лекция, әңгімелесу және т.б.) және оқушының оқу қызметінің нысандары (экскурсиялар) шатыстырылған. Сабақтардың аталған типтері сабақтардың түрлеріне жатады.
В.А.Онищук Қазіргі заманға сабақ деп аталатын еңбегінде сабақтарды оқытудың негізгі білім беру мақсатына орай типтерге бөледі [10]. Ол төмендегідей топтастыруды ұсынады:
1) жаңа білімді меңгеру сабағы;
2) дағдылар мен біліктілікті меңгеру сабағы;
3) білімді, біліктілікті жәнедағдыларды кешенді қолдану сабағы;
4) білімді жинақтап шолу және жүйелендіру сабағы;
5) білімді, дағдылар мен білікті тексеру, бағалау және түзету сабағы;
6) біріктірілген сабақ.
Педагогика оқу құралының авторы И.Т.Огородников [11] сабақтардың типологиясын төмендегідей етіп бөледі:
1) Жаңа білімді оқып-үйрену сабағы;
2) Бекіту сабағы;
3) Жаттығулар мен практикалық жұмыстар сабағы;
4) Қайталау-жинақтап шолу сабағы;
5) Зертханалық сабақ;
6) Құрамдасқан (синтетикалық) сабақ;
Н.М.Верзилин мен В.М.Корсунская Биологияны оқытудың жалпы әдістемесі деген кітапта курстың ауқымды тақырыптарында сабақтардың мынадай типтерін ұсынады: кіріспе; тақырыптың мазмұнын ашатын сабақтар; қорытынды немесе жинақтап шолу сабақтары. Авторлар шағын тақырыптар бойынша кіріспені сабақтың басында беруді, ал қорытынтыны сабақтың саңында айтуды ұсынады. Тақырыптың мазмұнын ашатын сабақтар шын мәнінде оқу материалының негізгі логикалық бөліктеріне сәйкестендіріліп құрылады [12].
Е.П.Бруновт сабақтардың топтастыру негізіне оқытушы қызметінің түрлері және оқушының танымдық қызметінің сипатын алады. Ол сабақтардың бес типін ұсынады:
Кіріспе, түсіндірме, зертханалық, проблемалық, бақылау-жинақтап шолу. Бұл топтастырудың құнды жағы оқытуды ұйымдастырудың барлық түрлері, оқытушы мен оқушының қызметтері айқындалған. Дейтұрғанмен аталған автордың топтастыруы биологияны оқыту кезінде қолданылатын сабақтардың барлық әралуандығын қамти алмайды [13].
М.И.Махмутов Қазіргі заманғы сабақ еңбегінде сабақтардың типологиясына басқа тұрғыдан келеді. Ол сабақтарды тек типтері бойынша ғана емес, сонымен қатар түрлері бойынша да топтастырады. Қазіргі заманғы сабақтардың жетістігі мен кемшіліктері туралы айтқанда, - дейді автор, - олардың ұқсатықтары мен айырмашылықтарын білу керек. Сабақтардың кез келген жүйелендірілуі белгілі бір рөл атқарады - және де дәстүлі дидактикамен ұсынғанның бәрін де қазіргі заманғысы да ұсынады. Сабақтардың типологиясы тек теориялық мәнге ғана ие болып қана қоймайды, ол сонымен қатар практикалық жағынан да маңызды, ғылыми негізделген, сонымен қатар мектеп оқытушысы үшін қарапайым да түсінікті болуы шарт [14].
М.И.Махмутов оқытуды ұйымдастырудың мақсатына орай сабақтарды бөлуді жақтайды. Типтер бойынша сабақтарды топтастыру төмендегідей болады:
Жаңа материалды оқып-үйрену - 1-тип;
Білімді, білік пен дағдыны жетілдіру - 2-тип;
Жинақтап шолу және жүйелендіру - 3-тип;
Біріктірілген - 4-тип;
Білімді, шеберлік пен дағдыларды бақылау және түзету - 5-тип.
Ол өзінің аталған еңбегінде сонымен қатар оқушының танымдық дербестігін дамытуға орай қазіргі заманғы сабақтың барлық әралуандығын проблемалықтың принципі негізінде топтастыруға болатындығына тоқталады: а) проблемалық және ә) проблемасыз. Бұл бір-бірінен қалай ерекшеленеді? Мұндай ерекшелікті оқыткдың әдістерінен, құралдарынан көруге болады. Бірақ, ең бастысы, сабақтың құрылымына қатысты.
Оқытушы пролемалық ахуалды жасауды көздейтін сабақты проблемалық деп есептеуге болады, ол оқушының ізденімпаздық қызметін оқу проблемаларын дербес қоюды және оны шешуді ұйымдастырады немесе проблеманы өзі қояды және шешеді, бұл орайда оқушыларға ізденіс ахуалындағы ақыл-ой логикасын көрсетеді.
Проблемалық емес сабақ проблемалық түрінен ерекшеленетіндігіне келетін болсақ мұнда оқытушы оқушыға оқу материалын айтып, түсіндіреді, проблемалық ахуал жасамайды: егер бұл стихиялық тұрғыдан пайда болса, онда ол проблемаларды қоюдың тәсілдері мен оны шешудің жолдарын көрсетпейді. Жаңа білім мен әрекет тәсілдерін меңгеру репродуктивті жолмен жүзеге асады. Бұл оқу материалының жаңалық элементтері мен оқытушының баяндау ерекшелігіне туындайтын оқушы белсенділігін жоққа шығармайды.
Проблемалық емес дидактикалық сабақ проблемалық түрінен оқу үдерісі сатыларының неғұрлым айқын бөлінуімен ерекшеленеді: оқытушының оқу материалын түсіндіру, оқушының білімді бекіту мен қайталауына арналған жаттығуларды орындауы, бұлар сабақтың дербес сатылар болып табылады.
Сабақтарды проблемалық және проблемалық емес деп бөлудің оқу үдерісін жақсарту тұрғысынан практикалық және қолданбалы мәні зор. Бірақ мұнымен ұқсастықтары мен айырмашылықтары шектеліп қалмайды, - деп атап көрсетті М.И.Махмутов. - Олар оқытудың құрылымы мен әдісі бойынша ерекшеленеді, оның әрқайсысында құрылымының өз нұсқалары болады [15].
Сабақты ойдағыдай ұйымдастыру үшін сабақтың типін ғана емес оның түрін де дұрыс таңдаудың өзіндік мәні бар. Бүгінде әр мектепте сабақтардың мынадай түрлері қолданылады: сабақ - конференция, сабақ - іскерлік ойындар, сабақ - лекция, семинарлық оқу, әңгімелесу және т.б. 60-жылдары сабақтардың түрлері Ресей, Украина, Қазақстан оқытушыларының тәжірибесінде кеңінен қолданылды. Қазіргі кезде олардың дамуының жаңа кезеңі жүріп жатыр, оның өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, сабақтардың бұл түрлері үзік-үзік емес, жүйелі түрде қолданылады: сабақтың әрбір түрлері бойынша сабақтың типі ғана емес, сонымен қатар түрі де айқындалады. Екіншіден, оқу сабақтарының түрлерін оқытушылар алдын ала үлкен дайындықпен мақсатты түрде жүзеге асырады. Үшіншіден, семинарлар мен сынақтар, іскерлік ойындар, сұхбаттасулар алдында консультациялар өткізу есебінен сабақтардың түрлерін өзіне тән кеңейту жүзеге асады.
М.И.Махмутов сабақтың түрін айқындау кезінде оқыту әдісінің өзі емес, оны жүзеге асыру тәсілі ғана негізге алынатындығын алға тартады. Ол өзі аталған типтердің ішінен сабақтың негізгі бірнеше түрлерін атап көрсетеді. (1-кесте)
Кесте 1
Типтер мен түрлер бойынша сабақтарды топтастыру
Сабақтардың типтері
Сабақтардың түрлері
1. Жаңа материалды оқып-үйрену сабақтары (бұған кіріспе, байқаулар мен материалдарды жинау кіреді - 1-тип сабақтарының әдістемелік нұсқалары ретінде)
а) сабақ - лекция; ә) сабақ - сұхбат; б) киносабақ; в) теориялық немесе практикалық өз бетінше жұмыстардың сабағы (зерттеу түріндегі); г) аралас сабақ (сабақтың әралуан түрлерінің үйлесімі)
2. Білімді, білікті және дағдыларды жетілдіру сабақтары (бұған біліктілік мен дағдыларды қалыптастыру, меңгерілгенді мақсатты қолдану және т.б. сабақтар жжатады)
а) өз бетінше жұмыстардың сабағы (репродуктивті типтегі - ауызша немесе жазбаша жаттығулар); ә) сабақ - зертханалық жұмыс; б) практикалық жұмыс; в) сабақ - экскурсия; г) семинар сабағы
3. Жинақтап шолу және жүйелендіру сабақтары
4. Біріктірілген сабақтар
Бұған сабақтардың жоғарыда аталған барлық типтерінің негізгі түрлері кіреді.
5. Бақылау сабақтары (білім мен білікті есепке алу мен бағалау)
а) ауызша сауал (жалпылама, жеке түрде, топпен бірге); ә) жазбаша сауал (жеке түрде); б) сынақ; в) ссынақ практикалық (зертханалық) жұмыс; г) бақылау (өз бетінше) жұмыс; д) аралас сабақ (үш бастапқы түрдің үйлесімі)
Тәжірибе көрсеткеніндей, мектеп оқытушылары неғұрлым тиімділік беретін әрі қарапайым сабақ типтерін қолданады, яғни аз уақыт ішінде оқытушы нақты нәтижеге қол жеткізеді. Нақты нәтиже оқушының алған білімі, шеберлігі мен дағдыларында көрініс табады.
Сабақтың типін дұрыс таңдау оқытушының теориялық әрі әдістемелік тұрғыдан дайындығына, әдістемелік құралдың болуына, пән кабинетінің материалдық жарақтануына және оның дербес практикалық тәжірибесіне байланысты.
Біздің байқауымыз және озат оқушылардың тәжірибесі биологиялық курстарды жүргізудің әдістемесінде негізінен сабақтың мынадай типтері жүргізіледі: жаңа материалды оқып-үйрену сабақтары, жинақтап шолу, бақылау-тексеру, біріктірілген және өте сирек кездесетін біріктіру. 2-кестеде сабақтардың мұндай типтері мен түрлері қазіргі заманғы оқытуда қолданылады [16].
Кесте 2
Қазіргі кезеңдегі сабақтардың типтері мен түрлері
Сабақтың типтері
Сабақтың түрлері
1. Жаңа материалды оқып-үйрену сабағы (бұған кіріспе кіреді)
а) сабақ-лекция; ә) сабақ-сұхбат; түсіндіру сабағы; б) кино сабақ немесе телесабақ; в) проблемалық тәсілді қолдана отырып жүргізілетін зертханалық сабақ; г) сабақ экскурсия; д) практикалық жұмыстар сабағы; е) сабақ-әңгіме өткізу; ж) аралас сабақ (бір сабақта әр алуан түрлердің үйлесімі)
2. Жинақтап шолу және жүйелендіру
а) сабақ-конференция; ә) сабақ-экскурсия; б) сабақ- семинар; в) өз бетінше практикалық жұмыстар сабағы (тапсырмалар мен жаттығуларды орындау, кестелерді, графиктерді салыстыра отырып, табиғаттағы тәжірибелерді байқау нәтижелері туралы есептер, оны талқылау); г) сабақ-іскерлік ойын
3. Бақылау-тексеру сабағы
а) сынақ; ә) коллоквиум; б) тестілеу; в) ауызша сауал (жекеше, жалпылама); г) бақылау жұмысы; д) сынақ-зертхана жұмысы (практикалық); е) білімді қоғамдық қарау; ж) құрамдастырылған сауал және т.б.
4. Құрамдастырылған сабақ
Бұған сабақтардың негізігі түрлері жатады.
Сабақтың түрлерін ажыратуда педагогикада да, биологияны оқыту әдістемесінде де әртүрлі критерийлер мен көзқарастар бар. Олар бір-біріне сәйкес келе бермейді.
Дидактика мен пәндік әдістемелерде сабақтың дидактикалық мақсаттарына қарай оның мына түрлерін ажыратады:
аралас сабақ;
жаңа материалды меңгеру сабағы;
қайталау сабағы т.б.
Н.М.Верзилин (1903-1984) мен В.М.Корсунская (1900-1901) бойынша, биологиядан өтілетін материалдың сипатына қарай сабақтың келесі түрлері бар:
морфологиялық мазмұндағы сабақ;
анатомиялық мазмұндағы сабақ;
систематикалық мазмұндағы сабақ;
физиологиялық т.с.с. мазмұндағы сабақтар [17].
Н.М.Верзилин мен В.М.Корсунская ажыратқан сабақтар түрлерін жаңа оқу бағдарламаларына сәйкес биологиядан жоспарлау мүмкін емес, себебі, қазіргі кезде тірі организмдерді тек жекелеген бір жақтарынан емес, біртұтастықта қарайды.
Биологиядан сабақ түрлерінің заманауи жіктелісі. Бүгінгі дейін биологияны оқытуда оның мазмұндық ерекшелігіне қарай көбіне сабақтардың мына түрлерін бөледі:
зертханалық сабақ;
сарамандық сабақ;
топсеруен сабағы;
дәріс (лекция) сабағы;
семинар сабағы.
Қазіргі кезде сабақты технологиялық тұрғыда ұйымдастыру оны интенсивтендіруге (сапасын жоғарылатуға), кіріктіруге бағытталғандықтан, биологияны мазмұндық ерекшелігіне ажыратылатын сабақ түрлері таза күйінде емес, үйлестірілген, кешенді, яғни аралас түрінде өткізіледі.
Ескеретін жайт, мұғалім аралас сабақтың құрамындағы әртүрлі іс-әрекеттерге (зертханалық тапсырмалар, сарамандақ жұмыс т.б.) қойылатын талаптарды жете біліп, оларды толыққанды сақтауға міндетті.
Биология курсының ірі бөлімдері мен тақырыптары бойынша дәріс материалы семинар сабақтарында талқыланады.
Семинар - жоғары сынып оқушыларының білім, білікті меңгеру формаларының бірі.
Кез келген семинарға алдын ала дайындалу қажет. Семинар өткізілместен бұрын оқушыларға:
семинар тақырыбы алдын-ала жарияланады;
әдебиеттер тізімі беріледі;
қажетті кеңестер беріледі.
Семинар сабағының маңызы:
оқушыларда сыныптастарының жауаптарын өздігінен талдау, өзінің көзқарасын дәлелдеу және сын тұрғысынан ойлау қабілеттері дамиды;
өз бетімен білім алуға, жұмыс істеуге дағдыланады [18].
16.1 Оқу сабақтарын ұйымдастырудағы семинарлардың алатын орны, маңыздылығы мен көкейкестілігі
Қазіргі заманда еліміз мектептері тəжірибесінде оқушыларға келелі тəлім-тəрбие берудің бірден-бір формасы да, құралы да - сабақ өз маңызын жойған емес.
Сабақ - оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Бұл оқу барысында педагог дəл белгіленген уақыт аралығында оқушылардың тұрақты тобымен (сыныбымен) шəкірттерге игерілуі тиіс пəн негіздерін қабылдауына тиімді жағдайлар жасап, қажетті жұмыс түрлерін, құрал-жабдықтары мен əдістерін қолданып, танымдық жəне басқа да іс-əрекеттерді ұйымдастырады, онымен бірге оқушыларды тəрбиелеп, олардың шығармашыл қабілеттері мен рухани күштерінің көзін ашып, жетілдіріп, дамыта түседі.
Əр сабақ негізгі бірліктерден құралады.Олар - жаңа материалды түсіндіру, бекіту, қайталау, білім, ептілік, дағдыларды тексеру. Бұлардың əрбірі мұғалім мен оқушының қандай да өзіндік сипатына ие іс-əрекетімен ұштасады. Аталған бірліктер сан қилы байланысқа түсіп, сабақ құрылымының, оның кезеңдері арасындағы көптеген сан жəне сападағы көрініс береді.
Сабақ құрылымы - бұл белгілі бірізділікті жəне өзара қарым-қатынасқа келген дəріс бірліктерінің байланыс тұтастығы. Құрылым əрқашан дидактикалық мақсатқа, оқу материалының мазмұнына, оқушылардың жас айырмашылықтары мен ұжым сипатындағы сынып ерекшеліктеріне тəуелді. Сабақ құрылымының көптүрлілігі сабақ типтерінің де сан алуандығына жол ашады.
Бүгінгі дидактикада сабақ типтерінің жалпылай қабылданған нақты классификациясы жоқ. Мұның басты себебі - сабақта мұғалім мен оқушы арасындағы өзара байланысқа түсетін ықпалдас іс-əрекеттердің алдын ала болжамға келе бермейтін күрделілігі мен көп тараптылығында.
Бүгінгі дидактика сабақ типтерін олардың басты сипатына орай төмендегіше топтастырады:
дидактикалық мақсаттарға байланысты сабақ типтері:
- жаңа білім материалын хабарлау;
- білімді бекіту;
- ептіліктер мен дағдыларды қалыптастырып, бекіту;
- қорытындылау;
- білім, ептілік жəне дағдыларды тексеру (бақылау) сабағы.
Оқу дəрістерін өткізу тəсілі бойынша сабақ типтері:
- оқу саяхаттары;
- кино-теле-сабақтар;
- өзіндік жұмыс сабақтары жəне т.б.
Дəріс бірліктерінің басымдылығын негізге алған арнайы сабақ типтері:
- жаңа материалды игеру;
- бекіту;
- қайталау;
- білімді бақылау, тексеру.
Егер арнайы сабақ типтерінің мақсаттары мен жұмыс түрлері не олардың элементтері бір дəрісте тоғысатын болса, ондай сабақты аралас сабақ деп атау қабылданған [6].
Сабақтан басқа да, жоғары да айтылғандай, оқуды ұйымдастырудың əртүрлі формасы баршылық. Солар арасында аса ерекше көзге түсетіні - семинарлар. Семинар - меңгеріліп жатқан мəселелер, баяндамалар мен рефераттарды ұжымдық талқылау формасында өтетін оқу дəрісі. Семинарлардың басқа сабақтардан өзгешелігі - оқушылардың оқу-танымдық іс-əрекеттері көбіне олардың өзіндік жұмыстары негізінде ұйымдастырылады. Семинар желісінде тұңғыш дерек көздерінен, құжаттардан, қосымша əдебиеттерден, оқудан тыс ізденістер барысында алынған оқушылардың білімдері тереңдетіледі, жүйеге келтіріледі жəне бақыланады; дүниетанымдық бағыт-ұстанымдары , бағалау-сұрыптау ой-пікірлері жүйелі бекімге келтіріледі [19].
Семинар сабағы өз атауын латынның seminarium деген сөзінен алған, ол қазақ тіліне орда немесе білім ұясы деп аударылады.
Тіпті антикалық дәуірдің өзінде білім берудің көбірек таралған түрі оқытушының оқушымен өзіндік бір ерекшелігі бар өзара әңгіме жүгізуі еді. Ежелгі авторлар Сократтың әдістемелік өнері туралы көп айтатын: гректің ұлы философы Сократ өзінің әңгімелесіп отырған адамына сұрақ қою арқылы оны пікірталас тудыруға итермелейді және осы бастапқы жағдайдың негізсіз, сандырақ екендігіне көзін жеткізіп, оған дұрыс бағыт көрсетіп, белгілі бір нәтижеге жеткізеді. Осы жерден-ақ оқу процесінің қазір семинар деп аталатын формасының элементтерін байқауға болады. Ал Платон мектебінде оның шәкірттері өз бетінше ойлау арқылы мәселені шешуге пікір сайысына, басқа да философиялық көзқарастарын талдауға машықтанады. Өзара сұхбаттасу, диалогтың қатысушыларының ой бәсекесіне түсуі Платонға шынайы және көркем түрде философиялық проблемаларды талқылауға мүмкіндік береді [20].
Семинар сабағының одан әрі жетілген формасы Ежелгі Римде қалыптасады. Марк Фабия Квинтилианның айтуынша, оқытушылар қатысушыларды разрядтарға бөліп, оларды әрқайсысының қабілеттеріне қарай кезегімен сөйлеу мәнеріне үйреткен. Олардың ортада тұрып сөйлегендеріне өзіндік пікірлер айтылды. Оқушылардың арасында бәсеке, жарыс өрбіп, олар бірінші разрядқа ұмтылды. Разряд алу үлкен мәртебе болып саналды. Мұнда айта кететін мәселе, ежелгі антикалық Греция мен Римде білім беруде біз қазір лекция деп атайтын оқу формасы болмады. Ежелгі Римде, мысалы, оқытушы өз шәкірттерінің тікелей алдына шығып әңгіме айтып тұрмайтын. Шәкірттер оқытушыларының тек сотта, форумда, халық алдында сөйлеген сөздерін тыңдауға, қатысуға ғана мүмкіншіліктері болды. Осы арқылы ұстаздар нақыштап сөйлеуді үйретіп, болашақ қоғамдық қайраткерлер үшін қажет білім бере алды.
Мектептер құрыла бастағанның алғашқы жылдарында семинар сабақтарын мектепте өткізу туралы ойды белгілі педагог - психолог П.П. Блонский айтты. Ол ең басты дайындық жалпы мектептің жоғарғыға беретіні жұмыс істеуді үйрету деді.
Сонымен қатар семинар сабақтарын мектепте өткізу маңызды деп атап көрсетті. Дәл осы семинар әдістері өздік жұмысы, жұмыстың пайда болуы мен даму мәдениеті өзінің индивидуальды ерекшеліктері мен коллективтік жұмысты біріктіреді - деп жазды.
Бірақта келесі жылдарында семинар сабақтар мектепте кеңінен қолданылмады. Бұны былай түсіндіреді. 30 жылдар мектеп практикасынан критикалық еместің бәрі алынғаннан кейін совет мектебі буржуаздыққа көшті, мұның ішінде педагогикалық қарым-қатынастың кейбір қызықтары мен білім беруді ұйымдастырудың формалары да бар.
Ақырғы жылдарда сабақ берудің жаңа формасын ұйымдастыруды іздеумен, класс ұжымдықтың, кейбір кластың сабақ жүйесін әлсіретіп, бұзбаушы еді, семинар сабақтары қайтадан мектеп жұмысшылардың назарын өзіне аударды.
Мұнымен семинар сабақтарын мектептің практикалық жұмыстарында өзінің орнын тапқан жоқ екендігін түсіндіреміз. Бірақта Советтік орташа жалпылама білім беру мектебінің жарлығында оларды өткізуді міндеттеген [10].
Біздің биологиядан оқу семинарлары (бойынша) жоғарғы кластарда өткізілген тәжірибе бойынша оларды педагогикада қолдану керектігін анықтады және міндеттеді.
Жаңа жағдайларда ғылыми - техникалық прогрестің жылдам ырғағымен мектеп оқушыларының активтігін және өздігінше жұмыс істеуін, білімге қызығушылығын тәрбиелеу, білімді өздігінен іздеу және оларды творчествалық практикада қолдануына көп көмек береді.
Семинарлар - білім беру мекемесінің мектептерде заңды (іздеуші білім) жақсы білім беру процесінің басты формасы болады. Оларды жаңа жағдайлармен, міндеттермен сәйкестендіріп, нәтижесінде басты форма ретінде қарастырамыз [21].
Семинар сабақтары бір-бірімен байланысты екі мақсаттармен сипатталады: оқу бағдарламасын оқушылардың өз бетімен меңгеруі; және сабақтағы олардың таным қабілеттерінің дамуын талдау. Семинар, оқушылар өздері дайындаған хабарламалармен таныстыруға, өз ойларын еркін айтып дәлелдеуге үйренеді. Сонымен қатар оқушылардың таным белсенділіктерін дамытуда семинарлардың рөлі зор. Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасады. Ертедегі Грек, Рим мектептерінен бастау алған бұл оқыту түрі қазіргі оқу орындарында да қолданылады [22].
Семинар - оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастыру формасы. Ол бекітуге арналған, сонымен қатар өз бетімен алған білімдерді тексеру мен бағалау тәсілі. Семинар сабақтарының басты мақсаты - білім алушыларға зерттелетін саланың ерекшеліктеріне сәйкес теориялық білімді қолданудың іскерлігі мен дағдыларын меңгеру мүмкіндігін беру. Оқытушы семинар барысында білімді қайталау және бекіту, бақылау, педагогикалық қарым-қатынас орнату сияқты міндеттерді шешеді.
Кез-келген семинар сабағына мынадай ерекшеліктер тән:
оқушылардың семинарға даярлық кезінде оқу проблемаларын өз бетімен шеше алу жолдарын іздестіруі;
сұрақты өз бетімен меңгеру мүмкіндігі;
сұрақтар мен проблемаларды қарастырудағы жеке жұмыстар;
педагогтың бағыт берушілік, түзетушілік көмегі [23].
Семинарлар білім беру ұжымдарының басқа формаларынан мыналар арқылы ерекшеленеді.
- олар өз оқушыларынан жоғарғы дәрежеде кітаптармен өздігінше жұмыс істеуді талап етеді;
- әртүрлі білім бұлағымен жұмыс істей алу керек;
- сұрақтарды әртүрлі әдебиеттермен салыстыра білу керек;
- әртүрлі көзқарастарға қорытындылар айтып, өз ойын білдіре алу керек;
- план (жоспар) құру, тезистер, конспектілер, рефераттармен жұмыс істей алу керек.
Білім беру оқушыларға мұғалім басшылығының да өз ерекшелігі бар. Ол семинардың мақсаты, міндеттерін және жоспарын ашуға (негізделген) тапсырмалар беруге, оқушылардың баяндамаларына байланысты консультация өткізуге, рефераттарын айтуға негізделген. Біріншіден бұл оқушыларға жекелей мән беруге үйретеді. Негізі семинардың міндеті бүкіл сыныпқа қойылған семинар сұрақтарын ашық талдауға, оқушылардың іс - әрекеттерін бір қорытындыға келтіру.
Семинар өткізу барысында, оқушылардың өздігінен жұмыс істеуі бірінші жоспарға кіреді. Оқушылардың өздік жұмысы және оны коллективті әңгімелесу, семинардың білім беру және тәрбиелеу міндеттерін шешуге көмектеседі.
Семинар сабағына дайындықта және өткізгенде оқушылардың білімі тереңдей түседі және дамиды. Мұғалімдердің және жолдастарының сұрақтарына жауап беру үшін оқушылар берілген және өздігінен іздеп тапқан әдебиеттерді қолданады. Бұл материалды терең түсінуге және есте сақтауға көмектеседі.
Семинарға қатысушылар көбінесе достарының докладтарын (баяндама), рефераттарын, олардың сөздерін қызығушылықпен тыңдайды және бұл критикалық ойлауды меңгеруге үйретеді.
Жан-жақты білім - әлемдік танудың қалыптасуының фундаменті семинарға қатысушылармен айтылған әлемдік суреттеудің қорытындысы көптеген фактілерге және олардың өздік жұмысы барысында танысқанымен негізделген. Бірақ басты белгі ол семинарға қатысушылардың қорытындылаулары, олардың өздерінің еңбектерінің (жұмыстарының) жемісі. Бұл қорытындылар критикалық талдауда және бұның нәтижесі саналы түрде қабылдданады.
Семинар сабақтары ойлау қабілетінің дамуымен бірігіп әрекеттеседі. Олардың әрекеттерінде ойлау процестері активті түрде жүреді: анализ, синтез, абстрактылық, нақтылы, жалпылау, салыстыру т.б. Ойлау тапсырмалары алдын-ала құрылған гипотезамен кейде проблемалармен шешіледі. Ол айтып тастау мен ойша қорытындылаулардан тұрады. Ұғымның тереңдеуі мен дамуы артады.
Семинарлар сабаққа деген қызығушылық тудырады. Өйткені оған қатысушыларға семинардың қол жеткізген (мақсаттары) ғылыми-техникалық жаңалықтармен, сабақ жаңа, бұрынғыдан басқаша формада жоғары сынып оқушыларының өз ойларын айта алумен, критикалық талдау жасаумен, өз ойларын нақтылаумен ерекшелігін көрсетеді. Сонымен қатар семинарлар әдебиеттермен өздігінше жұмыс істеуге үйренумен қатар білуге үйретеді.
Семинар сабақтары айтылғандай өзіне ғылыми зерттеулермен элементтеріне проблемалардың қойылуын, гипотезалардың өсуімен, тәжірибе нақтылығымен, қорытындысымен өзіне қоса алады [24].
Семинарлар - коллективтік жұмыстың ең күшті формаларының бірі. Жалпы қызығушылық пайда болған дискуссияда әркім өз ойына қарсы келгендермен өзінің нақтылы ойын анықтайды.
Семинар орындарын білім беру мекемелерінің басқа формасын сұрақтарымен, уақытымен, олардың өтуімен қарастырып көрейік.
Жасөспірімдер психологиясына берілгендердің қортындысы бойынша білім беру организациясының семинарлық формасы жоғарғы сынып оқушыларының қызығушылықтарымен қатар талаптарына сәйкес келеді.
Жоғары сынып оқушылары шығармашылық қажеттілікті сезінеді. Семинар оларға сондай қажеттілікті көрсетеді. Жоғары сынып оқушыларын әлемдік суреттеу сабақтарының себеп-салдар байланыстары қызықтырады. Оларды әртүрлі факторлардың әсер етуін, дәлелін табуға қызығушылығы оянады.
Жоғарғы мектеп жасында сапалы білім, соның ішінде критикалық (сыншылдық) және өзіндік өсу санасы, іс-әрекет қалыптасады. Семинарлар бұлардың пайда болуына, қалыптасуына мүмкіндік жасайды.
Жоғары сынып оқушыларының таным процесіндегі даму мөлшері олардың жеткілікті жағдайда абстрактылық ойлауының дамуы, жалпылама ойлауының операциялары; (анализ, синтез, индукция, дедукция) ғылыми-творчествалық ойдың мөлшері, логикалық есі, сөздері арқылы жауап береді.
Осының бейнесінде оқушылардың құрамын семинарлық форма оқу жұмысы деп санауға болады.
Мүмкін семинарларды жоғарғы сынып жасөспірімдерімен де өткізуге болады. Яғни 9- сынып оқушылары. Бұл сұраққа жеткіншектер физиологиясы қарсы жауап береді. Жасөспірмдерге тіпті одан үлкендерге абстрактылық идеялар мұғалімнің көмегінсіз қабылдау және бағалау қиын [25].
3.1 Семинар сабақтарының түрлері, формалары, мазмұны, олардың дидактикалық міндеттері
Семинарлар негізгі дидактикалық мақсаттар және оларды өткізу әдістері арқылы ерекшеленеді. Өткізу әдіс-тәсілдері арқылы семинарды үш түрге бөлеміз:
Әңгімелесу семинарлары.
Реферат, доклад және баяндама негізіндегі семинарлар.
Әңгімелесу мен қатар реферат, баяндама, докладтар, қолданылатын аралас семинар.
Негізгі дидактикалық мақсаттарына қарай семинарларды келесі түрге бөлеміз:
Қайталау семинарлары, мұнда систематизациялау, бұрын өткен сабақты нақтылау жүреді.
Бұрын өткен тақырыптарды нақтылап қалыптастыру және оларды оқу тапсырмаларында қолдану мақсатындағы семинарлары.
Бұрын өткен тақырыптарды тереңдету, дамыту, талқылау мақсатындағы семинарлар.
Бұрын өткен тақырыптарды қайталау арқылы систематизациялау, талқылау арқылы жаңа тақырыппен байланыстыру мақсатындағы аралас типті семинар.
Мұнда дидактикалық тапсырмалардың болуы уақытша болды. Мысалға: қайталау мен қорытындылау, систематизациялау мен талдау, білімді дамыту мен тереңдету. Сонымен қатар қайталауды ережелер мен заңдарды қайталаудан бөлуге болмайды. Өйткені бұл кезде систематизациялаумен талдау жүреді. Және де қайталауды білімді тереңдету мен дамытудан бөлуге болмайды.
Кейде білімді тереңдету деп сол тақырыпты және құбылысты тереңдей оқып білу, олардың арасындағы себеп-салдар байланысын, жаңа ғылыми ойлардың және теориялардың пайда болуы түсінігін білу деп айтады.
Тіпті кейде білімді тереңдету деп тақырыптың құрылымын жалпы және жан-жақты байланыстырып зерттеп білу дейді.
Бұл семинардың ерекшелігі - оқушылар бұрыннан қалыптасқан фактілерді анализдеу арқылы талдайды. Осы талдау олардың негізгі жаңа элементі болады.
Осымен бірге комплекстік сипаттамадағы семинарлар қарастырылған. Олардың мақсаты - оқушылардың білімін талдау систематизациялау. Халықаралық қатынастардың бірлестігінде бұл семинарлар ең тиімді деп саналады. Осы семинардың арқасында жан-жақты зерттеу, себеп-салдарын анықтауға қолайлы орта туады.
Осы және басқа семинарды өткізу әдісі семинар алдындағы тапсырмалар арқылы анықталады. 1- түрдегі семинарды өткізуде әңгімелесу әдісі тиімді деп саналады. Өйткені мұнда негізгі тапсырма өткен тақырыпты қайталап, яғни талдау жасау жүреді. 2- түрдегі семинарда өткізгенде әңгімелесу мен қатар тапсырмалар орындату керек. Тапсырманы орындау әдістерін таба алу үшін 3- түрдегі семинарды өткізгенде әртүрлі жеке сұрақтарға әңгіме құру, доклад, реферат, баяндамалар тыңдалу керек.4-ші түрінде әртүрлі формалар қолданылады, әңгімелесуден басталып, рефераттармен аяқталады.
Практикада бір семинарлық әдістен, екіншісіне көшу өте маңызды болып саналады. Осыны шешу үшін біз оңайдан қиынға көшу принципін қолданамыз. Осылай семинарды да қолданамыз.
Біздің зерттеулеріміз бойынша қарапайым семинарлардан күрделіге біртіндеп көшу тиімді тәсіл болып табылады.
Алғашқы семинарларда басқа назар систематизациялық қайталау мен бұрын өткенді қорытындылауға аударылады.
Келесі семинарларда өтетін тақырыптың көлемі өсті.
Сонымен қатар оқушылардан тереңінен ойлау формаларын, анализ және систематизациялау, әртүрлі тақырыпты, әртүрлі бастамалардан талдап қарау жүреді.
Семинарлар басқа білім беру организациялары сияқты анықталған дидактикалық талаптарды қанағаттандыру керек.
Оның негізгі принциптері:
Ғылыми және систематикалық.
Теория және практика байланысымен.
Тәрбиелік білім беру.
Еріктілік және белсенділік.
Еркін түрде қол жеткізу алу, мүмкіндік болу.
Қиын дәрежегі білім алу.
Оқушылармен дифференцияланған қарым-қатынас.
Бақылау [26].
Семинар сабақтарының төмендегідей типтері бар:
тақырыптық курсты меңгеру мақсатындағы семинар;
курс сұрақтарын толық өңдеуге арналған семинар;
ғылымның жекелеген салалары бойынша зерттеу семинары.
Семинарлар негізінен үш бағытта қолданылады:
1. Белгілі бір курсты терең зерттеу мақсатында өткізілетін семинар.
2. Курстың маңызды тақырыптарын не бір күрделі әдіснамалық сипаттағы тақырыпты жан-жақты өңдеу үшін өткізілетін семинар.
3. Ғылымның жеке проблемаларын терең зерттеу мақсатында нақты тақырып бойынша зерттеушілік типіндегі семинар[24].
Семинар сабақтарын өткізу формалары.
Семинарды өткізудің формаларын таңдау түрлі факторларға, жағдайларға байланысты: тақырыптың мазмұнына сәйкестендіріліп көрсетілген және оқу құралдары мен деректердің сипатына қарай сондай-ақ оның көлеміне дайындықтың деңгейіне, ұйымдастырылуына, семинар өткізгелі отырған оқу тобының белсенділігіне, оның мамандығы мен кәсіптік бағдарына, ең соңында келіп, өткен сабақтарда қолданылған әртүрлі семинар формаларының тәжірибесіне байланысты болады. Таңдалған семинар формасы оның барлық қызметін түгел жүзеге асыруға мүмкіндік беру қажет.
Семинар сабақтарының дәстүрлі ұйымдастырылуының формалары:
Топтық форма. Оқытушы тұтас топпен әрекеттеседі, қарым-қатынастың топтық тәсілін сақтайды. Семинарды ұйымдастырудың мұндай формасы білім алушыларды енжар позицияға қояды, олардың сөйлеу белсенділігі барынша төмен дәрежеде болады. Осылайша, сабақтағы топтық оқыту формасы ұжымда, өндірісте адамдар қарым-қатынасының тиімді моделіне жатпайды, бүгінгі таңда мамандарды даярлау қажеттігін қанағаттандырмайды.
Дөңгелек үстел. Мұнда ынтымақтастықпен жұмыс жасау және өзара көмекке келу жүзеге асырылады. Әрбір білім алушының интеллектуалдық белсенділікке құқығы бар, семинардың жалпы мақсатына бағытталған, ұжымдық шешім қабылдау және қорытындылар жасауға қатысады. Біріккен жұмыста білім алушы белсенді позицияны иеленеді.
Пікірталас-семинар. Бұл форма курстың теориялық және практикалық проблемалары біріккен жұмыс арқылы талқыланып, шешілетін қатысушылардың диалогтық қарым-қатынасын білдіреді. Нәтижелі пікірталас болуы үшін білім алушылардың дәріс және өздік жұмысы барысында жинақталған жеке білімі қажет.
Зерттеу семинары. Әдетте арнайы курстың оқылуы барысында пайдаланылады. Мұнда білім алушылар оқытушының ұсынысымен шағын топ құрап, сабақтың тақырыбы бойынша проблемалық сұрақтар тізімін жасайды. 5-15минут ішінде білім алушылар пікір алмасады, сөз сөйлеуге даярланады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан мектебінің алдына қойып отырған мақсаты - оқу мен тәрбие жұмысын дамыту, еліміздің әлеуметтік - экономикалық жағдайын жақсарту бағытында оқушыларға жүйелі де нақты білім беру.
Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы Қазақстан - 2050 Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында: Дамыған бәсекеге қабілетті мемлекетке айналу үшін біз жоғары білімді ұлт болуымыз қажет, - деп бекер айтқан жоқ. Жолдауда білім саласының бірқатар стратегиялық жоспарлары мен бағдарламалары қабылданды [3]. Соның бірі болып саналатын Қазақстан Республикасының 2011 - 2020 жылға дейінгі Білім беруді дамыту бағдарламасында: Бүгінгі білім берудегі басты мақсат - тек білім, біліктілік, дағдылар жүйесі ғана емес, осы білімді өмірде қолдана алу, өз бетімен білім алу, өзгерістер заманында тиімді өмір сүріп, жұмыс істеу дағдыларын дамыту делініп, осы мақсат негізінде сапалы білім беру міндеті айтылады [4].
Осыған орай оқушы оқу үдерісіндегі басты субъект болғандықтан назардың барлығы оның тұлға ретінде қалыптасып, дамуына аударылады. Осы тұрғыдан алғанда білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы жоғары білім берудің басым бағыттарын, яғни оқушы мен мұғалімнің өзара ынтымақтастығы үлгісін оқыту үдерісінде қалыптастыру, оның әдіс тәсілдерінің үйлесімділігі негізінде жүзеге асырылуын анықтап беріп отыр. Бұл басым бағыттар мектептердегі оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың оқу біліктерін қалыптастыруға негіз болады.
Бүгінгі таңда бірінші орында тұрған ғаламдық мәселелердің бірі әлемдік бәсекеге қабілетті, шығармашыл, өз көзқарасы бар, жаңа тұрпатты тұлға даярлау болып табылады.
Мектептерде соңғы кезде бұл бағытта біршама жұмыстар жүргізілгенмен, жеке тұлғаның гумандылық бағытта және нақты өмірге бейімді тәрбиелеу бағытына әлі де тек жаттап оқитын оқушылар мен белсенділікке тәрбиелемейтін әдістерді пайдалану мен нақты өмір жағдайын ескермей оқыту ісі жалғасуда, бұл қазіргі кездегі қоғам сұранысын қанағаттандырмайды.
Мұндай жағдайда біздер тек белгілі білім негіздерін береміз, оны оқушылар қабылдайды. Нәтижесінде теориялық білімі бар, бірақ шығармашылықпен іс-әрекет ұйымдастыра алмайтын мамандар дайындадық, оның негізгі себебі оқытудың көбіне теориялық тұрғыда берілуі, теориялық білімнің практикадан алшақ болуы. Соңғы жылдары қабылданған мемлекеттік құжат негізінде көптеген білім мекемелері бағдарламаларды таңдауда еркіндік алды, білім беру процесінде әртүрлі әдістер мен тәсілдер енгізді, бұл оларға оқыту технологияларын, нәтижелерін өз беттерінше енгізуге мүмкіндік береді. Өйткені, дәстүрлі оқыту жүйесі біркелкі, оның вариативті жағы қарастырылмаған. Оқыту мазмұны бір текст мазмұны бойынша ғана оқытылады. Оқыту процесі түсіндірмелі - көрнекілік әдіспен өткізіледі. Оқушының іс-әрекеті есепке алынбайды, оның ішкі өмірге оған деген сұраныстары, қажеттіліктері шығармашылығы ескерілмейді. Сондықтан да мектепте қазіргі кезде дәстүрлі әдістердің орнына дәстүрлі емес әдіс-тәсілдерді пайдалану мен жаңа инновациялық технологияларды пайдаланудың қажеттігін өмір өзі дәлелдеп отыр [5]. Осы жағдайды ескере отырып, зерттеу жұмысымның тақырыбын: Биология пәні бойынша семинар сабақтарын өткізудің әдіс-тәсілдері деп таңдадым.
Зерттеу жұмысының мақсаты:Биология пәні бойынша семинар сабағын өткізудің тиімділігін теориялық және әдістемелік тұрғыдан негіздеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері: - Сабақтың түрлері мен типтеріне тоқталу, соның ішінде семинар сабағының ерекшелігін ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу.
Мектептегі жоғары сынып оқушыларына семинар сабағын өткізудің тиімді әдіс-тәсілдері жайлы теориялық және тәжірибелік зерттеу.
Педагогикалық практика барысында жинақталған зерттеу нәтижелеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: Оқу бағдарламасын оқушылардың өз бетімен меңгеруі және олардың таным қабілеттерін дамыту. Сонымен қатар оқушыларды өздері дайындаған хабарламалармен таныстыруға, өз ойларын еркін айтып дәлелдеуге үйрету, оқушылардың таным белсенділіктерін дамытып, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Жалпы білім беретін мектептегі "Биология (9-сынып) пәнін оқыту процесі.
Зерттеу жұмысының базасы: Алматы қаласының Ш. Уәлиханов атындағы №12 көп салалы гимназия.
I БӨЛІМ СЕМИНАР САБАҚТАРЫН ӨТКІЗУДІҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқытудың негізгі формасы - сабақ. Сабақтың түрлері мен типтері
XVII ғасырда Я.А.Коменский өзінің Великая дидактика кітабында сынып сабақ жүйесін дәлелдеп енгізді. Сабақта талаптарды орындау үшін кейбір жаңашыл ғалымдар: В.Ф.Шаталов, М.Н.Скаткин, М.И.Махмутов, Е.Н.Ильин белгілі жағдайлар жасау керек дейді. Әлеуметтік педагогикалық жағдай ол мұғалімнің шығармашылық жұмысы, білімнің белгілі көлемі мен сапасының шындығы, мұғалім мен оқушылардың бірлескен шығармашылық еңбегі, зертхананың және кабинеттің қазіргі талапқа сай жабдықталуы. Екіншіден, мұғалімнің шығармашылық қызметі болу.
Оқытуды ұйымдастырудың формаларына - сабақ, факультативтік, қосымша сабақ және сыныптан тыс жұмыстар жатады. Оның ішінде сабақ - оқытудың негізгі формасы, сабақ дегеніміз - оқу бағдарлымасына сай, сабақ кестесіне қойылған, уақыты шектелген оқытудың негізгі формасы. Сабақты қызықты, тартымды, сапалы өткізу мұғалімнің басты міндеті. Ол үшін ең керекті жағдай әлеуметтік-педагогикалық жағдай: бұл мұғалімнің шығармашылығы, терең білімі, әдістемелік шеберлігі, қазіргі заман талабына сай жабдықталған зертханасы болуы және дидактикалық оқыту үрдісінің ұстанымдарын, оқытудың әдістерін тиімді пайдалану, жаңа технологиялық әдістерді сабаққа қолдану керек.
Сабақтың дидактикалық мақсаты: білім беру (нені оқыту), алған білімді дамыту (қалай оқыту), тәрбиелеу (ненә оқып үйрену).
Сабақтың міндеттері білім, даму және тәрбие мақсаттарымен анықталады. Оқытудың мақсаты дегеніміз - жаңа білімді меңгеру, іскерліктің, дағдының қалыптасуы, тәрбиенің мақсаты - жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру (белсенділік, сенімділік, ұқыптылық, жинақылық, орындағыштық, жауапкершілік).
oo Әрбір сабақта оқыту мен тәрбие мақсаты дәл болуы тиіс;
oo Оқу материалының көлемін анықтау;
oo Сабақтың дидактикалық мақсатына сәйкес оқушылардыың білім деңгейін, жас және дербес ерекшелігін анықтау;
oo Оқыту мен тәрбиенің бірлігі, бұл екеуін бөліп қарауға болмайды. Оқыта отырып, адамгершілікке, Отанын сүюге, экологиялық, эстетикалық, табиғатты қорғап, аялауға тәрбиелеу;
oo Сабақтың типтеріне, әрбір сабақтың кезеңіне сәййкес оқытудың ұтымды әдістерін таңдап ала білу.
Сабақтың дидактикалық міндеттері:
oo Білімділік (білім, іскерлік, дағды) жүйесін қалыптастыру;
oo Дамытушылық - оқушылардың өз бетімен танымын ынталандыру, ойлауын, ізденгіштігін, шығармашылығын, қабілетін дамыту.
oo Тәрбиелік - ғылыми дүниеге көзқарасын қалыптастырып, адамгершілікке, өмірге бейімділікке тәрбиелеу.
Сабақ оқушыларға білім мен тәрбие беру міндеттерін атқарады.
Оқыту үрдісіндегі басты тұлға - бала, сондықтан шебер мұғалім әрбір балаға дербес назар аударып, дер кезінде көмектессе, барлық оқушы мұғалімді сыйлап, сабақты жақсы оқитын болады [6].
Сабақтардың типтері мен түрлері. Сабақтардың типтері мен түрлері бойынша топтастыру мәселесіне көптеген педагогикалық зерттеулер арналған, өйткені, сабақтардың типологиясының тек теорияялық ғана емес, сонымен қатар практикалық та маңызы бар. Сабақтарды сол немесе басқа белгілері бойынша типтері мен түрлерін анықтамай тұрып, сондай-ақ қойылған дидактикалық міндеттерді шешу үшін олардың неғұрлым қолайлысын айқындамай тұрып, оқыту үдерісін ұйымдастыру мүмкін емес.
Сабақтар оқытудың әдістеріне, оқушының оқу қызметін ұйымдастыру тәсіліне, сабақты өткізудің мазмұны мен тәсілдеріне, дидактикалық мақсаттар мен міндеттерге, оқу үдерісінің негізгі сатыларына орай топтастырылады. Сондықтан қазіргі заманғы дидактикада бірыңғай, жалпыға ортақ танылған топтастыру жоқ, типтер бойынша сабақтарды бөлуге әртүрлі тәсілдер қолданылады.
Сабақтардың типтері мен олардың жүйесіне революцияға дейінгі әдебиеттерде тиісті дәрежеде көңіл бөлген жоқ. Революцияға дейінгі кезеңдегі педагогиканың белгілі теориясының авторы, әрі талантты педагог М.И.Демков сабақтардың әралуандығының бәрін үш типке бөлді: 1) кәдімгі сабақ; 2) қайталау сабағы; 3) біріктірілген сабақ, яғни материалды жинақтап шолуға арналған сабақ. Сабақтың әрбір типін ол тағы да үш сатыға бөлді: 1) бұрынғысымен байланыс; 2) жаңаны жинақтап шолу; 3) біріктіру, яғни қайталау мен жинақтап шолу арқылы өткенді бекіту.
М.И.Демковтың топтастыруының бір артықшылығы сабақтарды типтерге бөлу көп емес, әрине, сабақтарда қайталау-жинақтап шолу сипатының болуы деуге болады. Мұндай сабақтар оқытылатын материалда байланыс орнатуға және жүйелендіруге жәрдемдеседі. М.И.Демков ұсынған үш сатыға келетін болсақ, бұл біздің заманымыздағы дәстүрлі сабақтардың кеңінен тараған сатылары болып табылады.
Америка педагогы Эвенттің сабақтарды топтастыруға қатысты ұсынғанын келтірейік: 1) индуктивтік сабақ; 2) дедуктивті сабақ; 3) түсіндірме сабақ; 4) бағалау сабағы; 5) тексеру сабағы; 6) хабардар ету сабағы; 7) баяндайтын сабақ; 8) оқитын сабақ; 9) практикалық сабақ; 10) сынақ сабағы.
Сабақтарды мұндай топтастыру сынға ұшырады. Кез келген сабақ индуктивті немесе дедуктивті өткізіле алады. Бұл сабақтың типі емес, керісінше жаңа материалды жеткізудің жолы болып есептеледі. Е.Я.Голанттың ондай топтастырудың негізінде өзара түйісетін сабақтардың әралуан критерийлері мен жекелеген типтері жатады деген пікір дұрыс [7].
Мектептегі сабақтардың типтері мен түрлері кітабының авторы С.В.Иванов сабақтарды топтастырудың негізіне оқу үдерісінің негізгі сатыларына мына төмендегідей реттілікті негізге алады: жаңа материалды оқытуға дайындық немесе кіріспе; оқу материалын бастапқы қабылдау; оны логикалық (қисынды) өңдеу жолымен зерделеу; меңгерген тақырыпты қайталау және дербес жұмыстар арқылы бекіту; практикада алған білімді қолдану жолымен материалды меңгеру; жаттығулар мен қайталау арқылы дағдылану, бақылау, тексеру және есепке алу; барлық өткенді жинақтап шолу және жүйеге келтіру. С.В.Иванов оқу үдерісінің аталған сатыларының негізінде сабақтарды төмендегідей типтерге бөледі: 1) кіріспе сабақтары; 2) материалмен алғашқы таныстыру сабақтары; 3) ұғымдарды түзу, заңдар мен ережелердді белгілеу сабақтары; 4) практикада алынған білімді қолдау сабақтары; 5)дағдылану сабақтары (жаттығу сабақтары); 6) қайталау және жинақтап шолу сабақтары; 7) аралас немесе біріктірілген сабақтар; 8) бақылау сабақтары [8].
Көптеген әдіскерлер, дидактиканы ұстанушылар мен педагогтар С.В.Ивановтың сабақтарды мұндай топтастыруын қолдайды, бұл орайда олар өздерінің бірнеше өзгертілген нұсқаларын да ұсынады.
Биология әдіскерлері И.В.Козырь, П.И.Суворова, А.М.Цузмер сабақтардың типологиясын пәннің өзіндік ерекшелігіне байланысты құрды. Олар сабақтарды топтастыруды олар морфологиялық немесе физиологиялық материал құрай ма, міне, соған байланысты ұсынады [9].
И.Н.Казанцев Кеңес мектебіндегі сабақ деген кітабында сабақтарды оларды өткізудің негізгі тәсілінің белгісі бойынша бөледі және оның жеті типін қарастырады: әралуан түрдегі оқыту сабақтары; сабақ - лекция; сабақ - экскурсия; сабақ - сұхбат; кино - сабақ; оқушының сыныптағы дербес жұмысының сабағы; зертханалық және басқа практикалық сабақтар [4].
Бұл топтастыруда оқытудың әдістері ( лекция, әңгімелесу және т.б.) және оқушының оқу қызметінің нысандары (экскурсиялар) шатыстырылған. Сабақтардың аталған типтері сабақтардың түрлеріне жатады.
В.А.Онищук Қазіргі заманға сабақ деп аталатын еңбегінде сабақтарды оқытудың негізгі білім беру мақсатына орай типтерге бөледі [10]. Ол төмендегідей топтастыруды ұсынады:
1) жаңа білімді меңгеру сабағы;
2) дағдылар мен біліктілікті меңгеру сабағы;
3) білімді, біліктілікті жәнедағдыларды кешенді қолдану сабағы;
4) білімді жинақтап шолу және жүйелендіру сабағы;
5) білімді, дағдылар мен білікті тексеру, бағалау және түзету сабағы;
6) біріктірілген сабақ.
Педагогика оқу құралының авторы И.Т.Огородников [11] сабақтардың типологиясын төмендегідей етіп бөледі:
1) Жаңа білімді оқып-үйрену сабағы;
2) Бекіту сабағы;
3) Жаттығулар мен практикалық жұмыстар сабағы;
4) Қайталау-жинақтап шолу сабағы;
5) Зертханалық сабақ;
6) Құрамдасқан (синтетикалық) сабақ;
Н.М.Верзилин мен В.М.Корсунская Биологияны оқытудың жалпы әдістемесі деген кітапта курстың ауқымды тақырыптарында сабақтардың мынадай типтерін ұсынады: кіріспе; тақырыптың мазмұнын ашатын сабақтар; қорытынды немесе жинақтап шолу сабақтары. Авторлар шағын тақырыптар бойынша кіріспені сабақтың басында беруді, ал қорытынтыны сабақтың саңында айтуды ұсынады. Тақырыптың мазмұнын ашатын сабақтар шын мәнінде оқу материалының негізгі логикалық бөліктеріне сәйкестендіріліп құрылады [12].
Е.П.Бруновт сабақтардың топтастыру негізіне оқытушы қызметінің түрлері және оқушының танымдық қызметінің сипатын алады. Ол сабақтардың бес типін ұсынады:
Кіріспе, түсіндірме, зертханалық, проблемалық, бақылау-жинақтап шолу. Бұл топтастырудың құнды жағы оқытуды ұйымдастырудың барлық түрлері, оқытушы мен оқушының қызметтері айқындалған. Дейтұрғанмен аталған автордың топтастыруы биологияны оқыту кезінде қолданылатын сабақтардың барлық әралуандығын қамти алмайды [13].
М.И.Махмутов Қазіргі заманғы сабақ еңбегінде сабақтардың типологиясына басқа тұрғыдан келеді. Ол сабақтарды тек типтері бойынша ғана емес, сонымен қатар түрлері бойынша да топтастырады. Қазіргі заманғы сабақтардың жетістігі мен кемшіліктері туралы айтқанда, - дейді автор, - олардың ұқсатықтары мен айырмашылықтарын білу керек. Сабақтардың кез келген жүйелендірілуі белгілі бір рөл атқарады - және де дәстүлі дидактикамен ұсынғанның бәрін де қазіргі заманғысы да ұсынады. Сабақтардың типологиясы тек теориялық мәнге ғана ие болып қана қоймайды, ол сонымен қатар практикалық жағынан да маңызды, ғылыми негізделген, сонымен қатар мектеп оқытушысы үшін қарапайым да түсінікті болуы шарт [14].
М.И.Махмутов оқытуды ұйымдастырудың мақсатына орай сабақтарды бөлуді жақтайды. Типтер бойынша сабақтарды топтастыру төмендегідей болады:
Жаңа материалды оқып-үйрену - 1-тип;
Білімді, білік пен дағдыны жетілдіру - 2-тип;
Жинақтап шолу және жүйелендіру - 3-тип;
Біріктірілген - 4-тип;
Білімді, шеберлік пен дағдыларды бақылау және түзету - 5-тип.
Ол өзінің аталған еңбегінде сонымен қатар оқушының танымдық дербестігін дамытуға орай қазіргі заманғы сабақтың барлық әралуандығын проблемалықтың принципі негізінде топтастыруға болатындығына тоқталады: а) проблемалық және ә) проблемасыз. Бұл бір-бірінен қалай ерекшеленеді? Мұндай ерекшелікті оқыткдың әдістерінен, құралдарынан көруге болады. Бірақ, ең бастысы, сабақтың құрылымына қатысты.
Оқытушы пролемалық ахуалды жасауды көздейтін сабақты проблемалық деп есептеуге болады, ол оқушының ізденімпаздық қызметін оқу проблемаларын дербес қоюды және оны шешуді ұйымдастырады немесе проблеманы өзі қояды және шешеді, бұл орайда оқушыларға ізденіс ахуалындағы ақыл-ой логикасын көрсетеді.
Проблемалық емес сабақ проблемалық түрінен ерекшеленетіндігіне келетін болсақ мұнда оқытушы оқушыға оқу материалын айтып, түсіндіреді, проблемалық ахуал жасамайды: егер бұл стихиялық тұрғыдан пайда болса, онда ол проблемаларды қоюдың тәсілдері мен оны шешудің жолдарын көрсетпейді. Жаңа білім мен әрекет тәсілдерін меңгеру репродуктивті жолмен жүзеге асады. Бұл оқу материалының жаңалық элементтері мен оқытушының баяндау ерекшелігіне туындайтын оқушы белсенділігін жоққа шығармайды.
Проблемалық емес дидактикалық сабақ проблемалық түрінен оқу үдерісі сатыларының неғұрлым айқын бөлінуімен ерекшеленеді: оқытушының оқу материалын түсіндіру, оқушының білімді бекіту мен қайталауына арналған жаттығуларды орындауы, бұлар сабақтың дербес сатылар болып табылады.
Сабақтарды проблемалық және проблемалық емес деп бөлудің оқу үдерісін жақсарту тұрғысынан практикалық және қолданбалы мәні зор. Бірақ мұнымен ұқсастықтары мен айырмашылықтары шектеліп қалмайды, - деп атап көрсетті М.И.Махмутов. - Олар оқытудың құрылымы мен әдісі бойынша ерекшеленеді, оның әрқайсысында құрылымының өз нұсқалары болады [15].
Сабақты ойдағыдай ұйымдастыру үшін сабақтың типін ғана емес оның түрін де дұрыс таңдаудың өзіндік мәні бар. Бүгінде әр мектепте сабақтардың мынадай түрлері қолданылады: сабақ - конференция, сабақ - іскерлік ойындар, сабақ - лекция, семинарлық оқу, әңгімелесу және т.б. 60-жылдары сабақтардың түрлері Ресей, Украина, Қазақстан оқытушыларының тәжірибесінде кеңінен қолданылды. Қазіргі кезде олардың дамуының жаңа кезеңі жүріп жатыр, оның өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, сабақтардың бұл түрлері үзік-үзік емес, жүйелі түрде қолданылады: сабақтың әрбір түрлері бойынша сабақтың типі ғана емес, сонымен қатар түрі де айқындалады. Екіншіден, оқу сабақтарының түрлерін оқытушылар алдын ала үлкен дайындықпен мақсатты түрде жүзеге асырады. Үшіншіден, семинарлар мен сынақтар, іскерлік ойындар, сұхбаттасулар алдында консультациялар өткізу есебінен сабақтардың түрлерін өзіне тән кеңейту жүзеге асады.
М.И.Махмутов сабақтың түрін айқындау кезінде оқыту әдісінің өзі емес, оны жүзеге асыру тәсілі ғана негізге алынатындығын алға тартады. Ол өзі аталған типтердің ішінен сабақтың негізгі бірнеше түрлерін атап көрсетеді. (1-кесте)
Кесте 1
Типтер мен түрлер бойынша сабақтарды топтастыру
Сабақтардың типтері
Сабақтардың түрлері
1. Жаңа материалды оқып-үйрену сабақтары (бұған кіріспе, байқаулар мен материалдарды жинау кіреді - 1-тип сабақтарының әдістемелік нұсқалары ретінде)
а) сабақ - лекция; ә) сабақ - сұхбат; б) киносабақ; в) теориялық немесе практикалық өз бетінше жұмыстардың сабағы (зерттеу түріндегі); г) аралас сабақ (сабақтың әралуан түрлерінің үйлесімі)
2. Білімді, білікті және дағдыларды жетілдіру сабақтары (бұған біліктілік мен дағдыларды қалыптастыру, меңгерілгенді мақсатты қолдану және т.б. сабақтар жжатады)
а) өз бетінше жұмыстардың сабағы (репродуктивті типтегі - ауызша немесе жазбаша жаттығулар); ә) сабақ - зертханалық жұмыс; б) практикалық жұмыс; в) сабақ - экскурсия; г) семинар сабағы
3. Жинақтап шолу және жүйелендіру сабақтары
4. Біріктірілген сабақтар
Бұған сабақтардың жоғарыда аталған барлық типтерінің негізгі түрлері кіреді.
5. Бақылау сабақтары (білім мен білікті есепке алу мен бағалау)
а) ауызша сауал (жалпылама, жеке түрде, топпен бірге); ә) жазбаша сауал (жеке түрде); б) сынақ; в) ссынақ практикалық (зертханалық) жұмыс; г) бақылау (өз бетінше) жұмыс; д) аралас сабақ (үш бастапқы түрдің үйлесімі)
Тәжірибе көрсеткеніндей, мектеп оқытушылары неғұрлым тиімділік беретін әрі қарапайым сабақ типтерін қолданады, яғни аз уақыт ішінде оқытушы нақты нәтижеге қол жеткізеді. Нақты нәтиже оқушының алған білімі, шеберлігі мен дағдыларында көрініс табады.
Сабақтың типін дұрыс таңдау оқытушының теориялық әрі әдістемелік тұрғыдан дайындығына, әдістемелік құралдың болуына, пән кабинетінің материалдық жарақтануына және оның дербес практикалық тәжірибесіне байланысты.
Біздің байқауымыз және озат оқушылардың тәжірибесі биологиялық курстарды жүргізудің әдістемесінде негізінен сабақтың мынадай типтері жүргізіледі: жаңа материалды оқып-үйрену сабақтары, жинақтап шолу, бақылау-тексеру, біріктірілген және өте сирек кездесетін біріктіру. 2-кестеде сабақтардың мұндай типтері мен түрлері қазіргі заманғы оқытуда қолданылады [16].
Кесте 2
Қазіргі кезеңдегі сабақтардың типтері мен түрлері
Сабақтың типтері
Сабақтың түрлері
1. Жаңа материалды оқып-үйрену сабағы (бұған кіріспе кіреді)
а) сабақ-лекция; ә) сабақ-сұхбат; түсіндіру сабағы; б) кино сабақ немесе телесабақ; в) проблемалық тәсілді қолдана отырып жүргізілетін зертханалық сабақ; г) сабақ экскурсия; д) практикалық жұмыстар сабағы; е) сабақ-әңгіме өткізу; ж) аралас сабақ (бір сабақта әр алуан түрлердің үйлесімі)
2. Жинақтап шолу және жүйелендіру
а) сабақ-конференция; ә) сабақ-экскурсия; б) сабақ- семинар; в) өз бетінше практикалық жұмыстар сабағы (тапсырмалар мен жаттығуларды орындау, кестелерді, графиктерді салыстыра отырып, табиғаттағы тәжірибелерді байқау нәтижелері туралы есептер, оны талқылау); г) сабақ-іскерлік ойын
3. Бақылау-тексеру сабағы
а) сынақ; ә) коллоквиум; б) тестілеу; в) ауызша сауал (жекеше, жалпылама); г) бақылау жұмысы; д) сынақ-зертхана жұмысы (практикалық); е) білімді қоғамдық қарау; ж) құрамдастырылған сауал және т.б.
4. Құрамдастырылған сабақ
Бұған сабақтардың негізігі түрлері жатады.
Сабақтың түрлерін ажыратуда педагогикада да, биологияны оқыту әдістемесінде де әртүрлі критерийлер мен көзқарастар бар. Олар бір-біріне сәйкес келе бермейді.
Дидактика мен пәндік әдістемелерде сабақтың дидактикалық мақсаттарына қарай оның мына түрлерін ажыратады:
аралас сабақ;
жаңа материалды меңгеру сабағы;
қайталау сабағы т.б.
Н.М.Верзилин (1903-1984) мен В.М.Корсунская (1900-1901) бойынша, биологиядан өтілетін материалдың сипатына қарай сабақтың келесі түрлері бар:
морфологиялық мазмұндағы сабақ;
анатомиялық мазмұндағы сабақ;
систематикалық мазмұндағы сабақ;
физиологиялық т.с.с. мазмұндағы сабақтар [17].
Н.М.Верзилин мен В.М.Корсунская ажыратқан сабақтар түрлерін жаңа оқу бағдарламаларына сәйкес биологиядан жоспарлау мүмкін емес, себебі, қазіргі кезде тірі организмдерді тек жекелеген бір жақтарынан емес, біртұтастықта қарайды.
Биологиядан сабақ түрлерінің заманауи жіктелісі. Бүгінгі дейін биологияны оқытуда оның мазмұндық ерекшелігіне қарай көбіне сабақтардың мына түрлерін бөледі:
зертханалық сабақ;
сарамандық сабақ;
топсеруен сабағы;
дәріс (лекция) сабағы;
семинар сабағы.
Қазіргі кезде сабақты технологиялық тұрғыда ұйымдастыру оны интенсивтендіруге (сапасын жоғарылатуға), кіріктіруге бағытталғандықтан, биологияны мазмұндық ерекшелігіне ажыратылатын сабақ түрлері таза күйінде емес, үйлестірілген, кешенді, яғни аралас түрінде өткізіледі.
Ескеретін жайт, мұғалім аралас сабақтың құрамындағы әртүрлі іс-әрекеттерге (зертханалық тапсырмалар, сарамандақ жұмыс т.б.) қойылатын талаптарды жете біліп, оларды толыққанды сақтауға міндетті.
Биология курсының ірі бөлімдері мен тақырыптары бойынша дәріс материалы семинар сабақтарында талқыланады.
Семинар - жоғары сынып оқушыларының білім, білікті меңгеру формаларының бірі.
Кез келген семинарға алдын ала дайындалу қажет. Семинар өткізілместен бұрын оқушыларға:
семинар тақырыбы алдын-ала жарияланады;
әдебиеттер тізімі беріледі;
қажетті кеңестер беріледі.
Семинар сабағының маңызы:
оқушыларда сыныптастарының жауаптарын өздігінен талдау, өзінің көзқарасын дәлелдеу және сын тұрғысынан ойлау қабілеттері дамиды;
өз бетімен білім алуға, жұмыс істеуге дағдыланады [18].
16.1 Оқу сабақтарын ұйымдастырудағы семинарлардың алатын орны, маңыздылығы мен көкейкестілігі
Қазіргі заманда еліміз мектептері тəжірибесінде оқушыларға келелі тəлім-тəрбие берудің бірден-бір формасы да, құралы да - сабақ өз маңызын жойған емес.
Сабақ - оқу процесін ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Бұл оқу барысында педагог дəл белгіленген уақыт аралығында оқушылардың тұрақты тобымен (сыныбымен) шəкірттерге игерілуі тиіс пəн негіздерін қабылдауына тиімді жағдайлар жасап, қажетті жұмыс түрлерін, құрал-жабдықтары мен əдістерін қолданып, танымдық жəне басқа да іс-əрекеттерді ұйымдастырады, онымен бірге оқушыларды тəрбиелеп, олардың шығармашыл қабілеттері мен рухани күштерінің көзін ашып, жетілдіріп, дамыта түседі.
Əр сабақ негізгі бірліктерден құралады.Олар - жаңа материалды түсіндіру, бекіту, қайталау, білім, ептілік, дағдыларды тексеру. Бұлардың əрбірі мұғалім мен оқушының қандай да өзіндік сипатына ие іс-əрекетімен ұштасады. Аталған бірліктер сан қилы байланысқа түсіп, сабақ құрылымының, оның кезеңдері арасындағы көптеген сан жəне сападағы көрініс береді.
Сабақ құрылымы - бұл белгілі бірізділікті жəне өзара қарым-қатынасқа келген дəріс бірліктерінің байланыс тұтастығы. Құрылым əрқашан дидактикалық мақсатқа, оқу материалының мазмұнына, оқушылардың жас айырмашылықтары мен ұжым сипатындағы сынып ерекшеліктеріне тəуелді. Сабақ құрылымының көптүрлілігі сабақ типтерінің де сан алуандығына жол ашады.
Бүгінгі дидактикада сабақ типтерінің жалпылай қабылданған нақты классификациясы жоқ. Мұның басты себебі - сабақта мұғалім мен оқушы арасындағы өзара байланысқа түсетін ықпалдас іс-əрекеттердің алдын ала болжамға келе бермейтін күрделілігі мен көп тараптылығында.
Бүгінгі дидактика сабақ типтерін олардың басты сипатына орай төмендегіше топтастырады:
дидактикалық мақсаттарға байланысты сабақ типтері:
- жаңа білім материалын хабарлау;
- білімді бекіту;
- ептіліктер мен дағдыларды қалыптастырып, бекіту;
- қорытындылау;
- білім, ептілік жəне дағдыларды тексеру (бақылау) сабағы.
Оқу дəрістерін өткізу тəсілі бойынша сабақ типтері:
- оқу саяхаттары;
- кино-теле-сабақтар;
- өзіндік жұмыс сабақтары жəне т.б.
Дəріс бірліктерінің басымдылығын негізге алған арнайы сабақ типтері:
- жаңа материалды игеру;
- бекіту;
- қайталау;
- білімді бақылау, тексеру.
Егер арнайы сабақ типтерінің мақсаттары мен жұмыс түрлері не олардың элементтері бір дəрісте тоғысатын болса, ондай сабақты аралас сабақ деп атау қабылданған [6].
Сабақтан басқа да, жоғары да айтылғандай, оқуды ұйымдастырудың əртүрлі формасы баршылық. Солар арасында аса ерекше көзге түсетіні - семинарлар. Семинар - меңгеріліп жатқан мəселелер, баяндамалар мен рефераттарды ұжымдық талқылау формасында өтетін оқу дəрісі. Семинарлардың басқа сабақтардан өзгешелігі - оқушылардың оқу-танымдық іс-əрекеттері көбіне олардың өзіндік жұмыстары негізінде ұйымдастырылады. Семинар желісінде тұңғыш дерек көздерінен, құжаттардан, қосымша əдебиеттерден, оқудан тыс ізденістер барысында алынған оқушылардың білімдері тереңдетіледі, жүйеге келтіріледі жəне бақыланады; дүниетанымдық бағыт-ұстанымдары , бағалау-сұрыптау ой-пікірлері жүйелі бекімге келтіріледі [19].
Семинар сабағы өз атауын латынның seminarium деген сөзінен алған, ол қазақ тіліне орда немесе білім ұясы деп аударылады.
Тіпті антикалық дәуірдің өзінде білім берудің көбірек таралған түрі оқытушының оқушымен өзіндік бір ерекшелігі бар өзара әңгіме жүгізуі еді. Ежелгі авторлар Сократтың әдістемелік өнері туралы көп айтатын: гректің ұлы философы Сократ өзінің әңгімелесіп отырған адамына сұрақ қою арқылы оны пікірталас тудыруға итермелейді және осы бастапқы жағдайдың негізсіз, сандырақ екендігіне көзін жеткізіп, оған дұрыс бағыт көрсетіп, белгілі бір нәтижеге жеткізеді. Осы жерден-ақ оқу процесінің қазір семинар деп аталатын формасының элементтерін байқауға болады. Ал Платон мектебінде оның шәкірттері өз бетінше ойлау арқылы мәселені шешуге пікір сайысына, басқа да философиялық көзқарастарын талдауға машықтанады. Өзара сұхбаттасу, диалогтың қатысушыларының ой бәсекесіне түсуі Платонға шынайы және көркем түрде философиялық проблемаларды талқылауға мүмкіндік береді [20].
Семинар сабағының одан әрі жетілген формасы Ежелгі Римде қалыптасады. Марк Фабия Квинтилианның айтуынша, оқытушылар қатысушыларды разрядтарға бөліп, оларды әрқайсысының қабілеттеріне қарай кезегімен сөйлеу мәнеріне үйреткен. Олардың ортада тұрып сөйлегендеріне өзіндік пікірлер айтылды. Оқушылардың арасында бәсеке, жарыс өрбіп, олар бірінші разрядқа ұмтылды. Разряд алу үлкен мәртебе болып саналды. Мұнда айта кететін мәселе, ежелгі антикалық Греция мен Римде білім беруде біз қазір лекция деп атайтын оқу формасы болмады. Ежелгі Римде, мысалы, оқытушы өз шәкірттерінің тікелей алдына шығып әңгіме айтып тұрмайтын. Шәкірттер оқытушыларының тек сотта, форумда, халық алдында сөйлеген сөздерін тыңдауға, қатысуға ғана мүмкіншіліктері болды. Осы арқылы ұстаздар нақыштап сөйлеуді үйретіп, болашақ қоғамдық қайраткерлер үшін қажет білім бере алды.
Мектептер құрыла бастағанның алғашқы жылдарында семинар сабақтарын мектепте өткізу туралы ойды белгілі педагог - психолог П.П. Блонский айтты. Ол ең басты дайындық жалпы мектептің жоғарғыға беретіні жұмыс істеуді үйрету деді.
Сонымен қатар семинар сабақтарын мектепте өткізу маңызды деп атап көрсетті. Дәл осы семинар әдістері өздік жұмысы, жұмыстың пайда болуы мен даму мәдениеті өзінің индивидуальды ерекшеліктері мен коллективтік жұмысты біріктіреді - деп жазды.
Бірақта келесі жылдарында семинар сабақтар мектепте кеңінен қолданылмады. Бұны былай түсіндіреді. 30 жылдар мектеп практикасынан критикалық еместің бәрі алынғаннан кейін совет мектебі буржуаздыққа көшті, мұның ішінде педагогикалық қарым-қатынастың кейбір қызықтары мен білім беруді ұйымдастырудың формалары да бар.
Ақырғы жылдарда сабақ берудің жаңа формасын ұйымдастыруды іздеумен, класс ұжымдықтың, кейбір кластың сабақ жүйесін әлсіретіп, бұзбаушы еді, семинар сабақтары қайтадан мектеп жұмысшылардың назарын өзіне аударды.
Мұнымен семинар сабақтарын мектептің практикалық жұмыстарында өзінің орнын тапқан жоқ екендігін түсіндіреміз. Бірақта Советтік орташа жалпылама білім беру мектебінің жарлығында оларды өткізуді міндеттеген [10].
Біздің биологиядан оқу семинарлары (бойынша) жоғарғы кластарда өткізілген тәжірибе бойынша оларды педагогикада қолдану керектігін анықтады және міндеттеді.
Жаңа жағдайларда ғылыми - техникалық прогрестің жылдам ырғағымен мектеп оқушыларының активтігін және өздігінше жұмыс істеуін, білімге қызығушылығын тәрбиелеу, білімді өздігінен іздеу және оларды творчествалық практикада қолдануына көп көмек береді.
Семинарлар - білім беру мекемесінің мектептерде заңды (іздеуші білім) жақсы білім беру процесінің басты формасы болады. Оларды жаңа жағдайлармен, міндеттермен сәйкестендіріп, нәтижесінде басты форма ретінде қарастырамыз [21].
Семинар сабақтары бір-бірімен байланысты екі мақсаттармен сипатталады: оқу бағдарламасын оқушылардың өз бетімен меңгеруі; және сабақтағы олардың таным қабілеттерінің дамуын талдау. Семинар, оқушылар өздері дайындаған хабарламалармен таныстыруға, өз ойларын еркін айтып дәлелдеуге үйренеді. Сонымен қатар оқушылардың таным белсенділіктерін дамытуда семинарлардың рөлі зор. Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасады. Ертедегі Грек, Рим мектептерінен бастау алған бұл оқыту түрі қазіргі оқу орындарында да қолданылады [22].
Семинар - оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастыру формасы. Ол бекітуге арналған, сонымен қатар өз бетімен алған білімдерді тексеру мен бағалау тәсілі. Семинар сабақтарының басты мақсаты - білім алушыларға зерттелетін саланың ерекшеліктеріне сәйкес теориялық білімді қолданудың іскерлігі мен дағдыларын меңгеру мүмкіндігін беру. Оқытушы семинар барысында білімді қайталау және бекіту, бақылау, педагогикалық қарым-қатынас орнату сияқты міндеттерді шешеді.
Кез-келген семинар сабағына мынадай ерекшеліктер тән:
оқушылардың семинарға даярлық кезінде оқу проблемаларын өз бетімен шеше алу жолдарын іздестіруі;
сұрақты өз бетімен меңгеру мүмкіндігі;
сұрақтар мен проблемаларды қарастырудағы жеке жұмыстар;
педагогтың бағыт берушілік, түзетушілік көмегі [23].
Семинарлар білім беру ұжымдарының басқа формаларынан мыналар арқылы ерекшеленеді.
- олар өз оқушыларынан жоғарғы дәрежеде кітаптармен өздігінше жұмыс істеуді талап етеді;
- әртүрлі білім бұлағымен жұмыс істей алу керек;
- сұрақтарды әртүрлі әдебиеттермен салыстыра білу керек;
- әртүрлі көзқарастарға қорытындылар айтып, өз ойын білдіре алу керек;
- план (жоспар) құру, тезистер, конспектілер, рефераттармен жұмыс істей алу керек.
Білім беру оқушыларға мұғалім басшылығының да өз ерекшелігі бар. Ол семинардың мақсаты, міндеттерін және жоспарын ашуға (негізделген) тапсырмалар беруге, оқушылардың баяндамаларына байланысты консультация өткізуге, рефераттарын айтуға негізделген. Біріншіден бұл оқушыларға жекелей мән беруге үйретеді. Негізі семинардың міндеті бүкіл сыныпқа қойылған семинар сұрақтарын ашық талдауға, оқушылардың іс - әрекеттерін бір қорытындыға келтіру.
Семинар өткізу барысында, оқушылардың өздігінен жұмыс істеуі бірінші жоспарға кіреді. Оқушылардың өздік жұмысы және оны коллективті әңгімелесу, семинардың білім беру және тәрбиелеу міндеттерін шешуге көмектеседі.
Семинар сабағына дайындықта және өткізгенде оқушылардың білімі тереңдей түседі және дамиды. Мұғалімдердің және жолдастарының сұрақтарына жауап беру үшін оқушылар берілген және өздігінен іздеп тапқан әдебиеттерді қолданады. Бұл материалды терең түсінуге және есте сақтауға көмектеседі.
Семинарға қатысушылар көбінесе достарының докладтарын (баяндама), рефераттарын, олардың сөздерін қызығушылықпен тыңдайды және бұл критикалық ойлауды меңгеруге үйретеді.
Жан-жақты білім - әлемдік танудың қалыптасуының фундаменті семинарға қатысушылармен айтылған әлемдік суреттеудің қорытындысы көптеген фактілерге және олардың өздік жұмысы барысында танысқанымен негізделген. Бірақ басты белгі ол семинарға қатысушылардың қорытындылаулары, олардың өздерінің еңбектерінің (жұмыстарының) жемісі. Бұл қорытындылар критикалық талдауда және бұның нәтижесі саналы түрде қабылдданады.
Семинар сабақтары ойлау қабілетінің дамуымен бірігіп әрекеттеседі. Олардың әрекеттерінде ойлау процестері активті түрде жүреді: анализ, синтез, абстрактылық, нақтылы, жалпылау, салыстыру т.б. Ойлау тапсырмалары алдын-ала құрылған гипотезамен кейде проблемалармен шешіледі. Ол айтып тастау мен ойша қорытындылаулардан тұрады. Ұғымның тереңдеуі мен дамуы артады.
Семинарлар сабаққа деген қызығушылық тудырады. Өйткені оған қатысушыларға семинардың қол жеткізген (мақсаттары) ғылыми-техникалық жаңалықтармен, сабақ жаңа, бұрынғыдан басқаша формада жоғары сынып оқушыларының өз ойларын айта алумен, критикалық талдау жасаумен, өз ойларын нақтылаумен ерекшелігін көрсетеді. Сонымен қатар семинарлар әдебиеттермен өздігінше жұмыс істеуге үйренумен қатар білуге үйретеді.
Семинар сабақтары айтылғандай өзіне ғылыми зерттеулермен элементтеріне проблемалардың қойылуын, гипотезалардың өсуімен, тәжірибе нақтылығымен, қорытындысымен өзіне қоса алады [24].
Семинарлар - коллективтік жұмыстың ең күшті формаларының бірі. Жалпы қызығушылық пайда болған дискуссияда әркім өз ойына қарсы келгендермен өзінің нақтылы ойын анықтайды.
Семинар орындарын білім беру мекемелерінің басқа формасын сұрақтарымен, уақытымен, олардың өтуімен қарастырып көрейік.
Жасөспірімдер психологиясына берілгендердің қортындысы бойынша білім беру организациясының семинарлық формасы жоғарғы сынып оқушыларының қызығушылықтарымен қатар талаптарына сәйкес келеді.
Жоғары сынып оқушылары шығармашылық қажеттілікті сезінеді. Семинар оларға сондай қажеттілікті көрсетеді. Жоғары сынып оқушыларын әлемдік суреттеу сабақтарының себеп-салдар байланыстары қызықтырады. Оларды әртүрлі факторлардың әсер етуін, дәлелін табуға қызығушылығы оянады.
Жоғарғы мектеп жасында сапалы білім, соның ішінде критикалық (сыншылдық) және өзіндік өсу санасы, іс-әрекет қалыптасады. Семинарлар бұлардың пайда болуына, қалыптасуына мүмкіндік жасайды.
Жоғары сынып оқушыларының таным процесіндегі даму мөлшері олардың жеткілікті жағдайда абстрактылық ойлауының дамуы, жалпылама ойлауының операциялары; (анализ, синтез, индукция, дедукция) ғылыми-творчествалық ойдың мөлшері, логикалық есі, сөздері арқылы жауап береді.
Осының бейнесінде оқушылардың құрамын семинарлық форма оқу жұмысы деп санауға болады.
Мүмкін семинарларды жоғарғы сынып жасөспірімдерімен де өткізуге болады. Яғни 9- сынып оқушылары. Бұл сұраққа жеткіншектер физиологиясы қарсы жауап береді. Жасөспірмдерге тіпті одан үлкендерге абстрактылық идеялар мұғалімнің көмегінсіз қабылдау және бағалау қиын [25].
3.1 Семинар сабақтарының түрлері, формалары, мазмұны, олардың дидактикалық міндеттері
Семинарлар негізгі дидактикалық мақсаттар және оларды өткізу әдістері арқылы ерекшеленеді. Өткізу әдіс-тәсілдері арқылы семинарды үш түрге бөлеміз:
Әңгімелесу семинарлары.
Реферат, доклад және баяндама негізіндегі семинарлар.
Әңгімелесу мен қатар реферат, баяндама, докладтар, қолданылатын аралас семинар.
Негізгі дидактикалық мақсаттарына қарай семинарларды келесі түрге бөлеміз:
Қайталау семинарлары, мұнда систематизациялау, бұрын өткен сабақты нақтылау жүреді.
Бұрын өткен тақырыптарды нақтылап қалыптастыру және оларды оқу тапсырмаларында қолдану мақсатындағы семинарлары.
Бұрын өткен тақырыптарды тереңдету, дамыту, талқылау мақсатындағы семинарлар.
Бұрын өткен тақырыптарды қайталау арқылы систематизациялау, талқылау арқылы жаңа тақырыппен байланыстыру мақсатындағы аралас типті семинар.
Мұнда дидактикалық тапсырмалардың болуы уақытша болды. Мысалға: қайталау мен қорытындылау, систематизациялау мен талдау, білімді дамыту мен тереңдету. Сонымен қатар қайталауды ережелер мен заңдарды қайталаудан бөлуге болмайды. Өйткені бұл кезде систематизациялаумен талдау жүреді. Және де қайталауды білімді тереңдету мен дамытудан бөлуге болмайды.
Кейде білімді тереңдету деп сол тақырыпты және құбылысты тереңдей оқып білу, олардың арасындағы себеп-салдар байланысын, жаңа ғылыми ойлардың және теориялардың пайда болуы түсінігін білу деп айтады.
Тіпті кейде білімді тереңдету деп тақырыптың құрылымын жалпы және жан-жақты байланыстырып зерттеп білу дейді.
Бұл семинардың ерекшелігі - оқушылар бұрыннан қалыптасқан фактілерді анализдеу арқылы талдайды. Осы талдау олардың негізгі жаңа элементі болады.
Осымен бірге комплекстік сипаттамадағы семинарлар қарастырылған. Олардың мақсаты - оқушылардың білімін талдау систематизациялау. Халықаралық қатынастардың бірлестігінде бұл семинарлар ең тиімді деп саналады. Осы семинардың арқасында жан-жақты зерттеу, себеп-салдарын анықтауға қолайлы орта туады.
Осы және басқа семинарды өткізу әдісі семинар алдындағы тапсырмалар арқылы анықталады. 1- түрдегі семинарды өткізуде әңгімелесу әдісі тиімді деп саналады. Өйткені мұнда негізгі тапсырма өткен тақырыпты қайталап, яғни талдау жасау жүреді. 2- түрдегі семинарда өткізгенде әңгімелесу мен қатар тапсырмалар орындату керек. Тапсырманы орындау әдістерін таба алу үшін 3- түрдегі семинарды өткізгенде әртүрлі жеке сұрақтарға әңгіме құру, доклад, реферат, баяндамалар тыңдалу керек.4-ші түрінде әртүрлі формалар қолданылады, әңгімелесуден басталып, рефераттармен аяқталады.
Практикада бір семинарлық әдістен, екіншісіне көшу өте маңызды болып саналады. Осыны шешу үшін біз оңайдан қиынға көшу принципін қолданамыз. Осылай семинарды да қолданамыз.
Біздің зерттеулеріміз бойынша қарапайым семинарлардан күрделіге біртіндеп көшу тиімді тәсіл болып табылады.
Алғашқы семинарларда басқа назар систематизациялық қайталау мен бұрын өткенді қорытындылауға аударылады.
Келесі семинарларда өтетін тақырыптың көлемі өсті.
Сонымен қатар оқушылардан тереңінен ойлау формаларын, анализ және систематизациялау, әртүрлі тақырыпты, әртүрлі бастамалардан талдап қарау жүреді.
Семинарлар басқа білім беру организациялары сияқты анықталған дидактикалық талаптарды қанағаттандыру керек.
Оның негізгі принциптері:
Ғылыми және систематикалық.
Теория және практика байланысымен.
Тәрбиелік білім беру.
Еріктілік және белсенділік.
Еркін түрде қол жеткізу алу, мүмкіндік болу.
Қиын дәрежегі білім алу.
Оқушылармен дифференцияланған қарым-қатынас.
Бақылау [26].
Семинар сабақтарының төмендегідей типтері бар:
тақырыптық курсты меңгеру мақсатындағы семинар;
курс сұрақтарын толық өңдеуге арналған семинар;
ғылымның жекелеген салалары бойынша зерттеу семинары.
Семинарлар негізінен үш бағытта қолданылады:
1. Белгілі бір курсты терең зерттеу мақсатында өткізілетін семинар.
2. Курстың маңызды тақырыптарын не бір күрделі әдіснамалық сипаттағы тақырыпты жан-жақты өңдеу үшін өткізілетін семинар.
3. Ғылымның жеке проблемаларын терең зерттеу мақсатында нақты тақырып бойынша зерттеушілік типіндегі семинар[24].
Семинар сабақтарын өткізу формалары.
Семинарды өткізудің формаларын таңдау түрлі факторларға, жағдайларға байланысты: тақырыптың мазмұнына сәйкестендіріліп көрсетілген және оқу құралдары мен деректердің сипатына қарай сондай-ақ оның көлеміне дайындықтың деңгейіне, ұйымдастырылуына, семинар өткізгелі отырған оқу тобының белсенділігіне, оның мамандығы мен кәсіптік бағдарына, ең соңында келіп, өткен сабақтарда қолданылған әртүрлі семинар формаларының тәжірибесіне байланысты болады. Таңдалған семинар формасы оның барлық қызметін түгел жүзеге асыруға мүмкіндік беру қажет.
Семинар сабақтарының дәстүрлі ұйымдастырылуының формалары:
Топтық форма. Оқытушы тұтас топпен әрекеттеседі, қарым-қатынастың топтық тәсілін сақтайды. Семинарды ұйымдастырудың мұндай формасы білім алушыларды енжар позицияға қояды, олардың сөйлеу белсенділігі барынша төмен дәрежеде болады. Осылайша, сабақтағы топтық оқыту формасы ұжымда, өндірісте адамдар қарым-қатынасының тиімді моделіне жатпайды, бүгінгі таңда мамандарды даярлау қажеттігін қанағаттандырмайды.
Дөңгелек үстел. Мұнда ынтымақтастықпен жұмыс жасау және өзара көмекке келу жүзеге асырылады. Әрбір білім алушының интеллектуалдық белсенділікке құқығы бар, семинардың жалпы мақсатына бағытталған, ұжымдық шешім қабылдау және қорытындылар жасауға қатысады. Біріккен жұмыста білім алушы белсенді позицияны иеленеді.
Пікірталас-семинар. Бұл форма курстың теориялық және практикалық проблемалары біріккен жұмыс арқылы талқыланып, шешілетін қатысушылардың диалогтық қарым-қатынасын білдіреді. Нәтижелі пікірталас болуы үшін білім алушылардың дәріс және өздік жұмысы барысында жинақталған жеке білімі қажет.
Зерттеу семинары. Әдетте арнайы курстың оқылуы барысында пайдаланылады. Мұнда білім алушылар оқытушының ұсынысымен шағын топ құрап, сабақтың тақырыбы бойынша проблемалық сұрақтар тізімін жасайды. 5-15минут ішінде білім алушылар пікір алмасады, сөз сөйлеуге даярланады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz