Доспамбет жыраудың толғаулары
1. Кіріспе лекция.
Лекция. № 1.
1. Лекция тақырыбы: ХҮ- XYII ғасырлардағы әдебиеттің даму сипаты,
ерекшелігі.
2. Лекция жоспары:
1. XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығының саяси-әлеуметтік жағдайы мен
әдебиеті.
2. Қазақ хандығы дәуірінің XV-XVII ғасырлардағы әдебиетінің зерттелуі.
3. Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы, алғашқы кезеңіндегі әдебиет
үлгілері.
4. Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ әдебиеті тарихында алатын
орны.
3. Лекция мақсаты: XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығының саяси-әлеуметтік
жағдайы, мәдениеті мен әдебиетінің даму ерекшелігі, сол дәуір, яғни XV-
XVII ғасырлардағы әдебиеттің зерттелуі жөнінде толық түсінік беру. Қазақ
хандығының құрылу қарсаңындағы, алғашқы кезеңіндегі әдебиет үлгілерінің
өзіндік ерекшеліктерін, Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ
әдебиеті тарихында алатын орнын түсіндіру.
4. Лекцияның мазмұны.
1. XV-XVII ғасырлардағы қазақ, хандығының саяси-әлеуметтік жағдайы мен
әдебиеті.
Әдебиет тарихы – сол халықтың тарихының бір саласы. Сондықтан да
әдебиет тарихын, әдебиеттің дамуын қарстырғанда халықтың тарихына соқпай
өте алмаймыз. Алдымен қазақтың төл әдебиеті бастау алған Қазақ хандығының
құрылуына тоқтала кеткеніміз жөн.
1428 жылы ұлыс билігі Жошының кіші ұлы Шейбанның ұрпағы Әбілхайыр
ханның қолына өтті. Қарсы оппозиция басында Керей мен Жәнібек сұлтандар
тұрады. Бұл күрес ақыры Көк Орда (Ақ Орда) мемлекетінің екіге жарылуына
әкеліп соғады. 1456 жылы Шу өзені бойында құрылған жаңа хандық қазақ
атымен аталады. Қазақ хандығын құраған рулардың Дешті-Қыпшақтан кетуінің
бас себебі – ондағы өзара қырқыс, күн сайынғы атыс-шабыс, Әбілхайыр мен
Барақ ұрпақтарының арасындағы қақтығыс еді.
Құрамында екі жүз мыңдай ғана халқы бар, жері де біршама шағын Қазақ
ордасы біраз күш жинап, саяси жағдайын нығайтқан соң, ...айналасы елу жылдың
ішінде Жоңғар Алатауынан Еділдің төменгі ағысына, Сырдармиядан Есілге
дейінгі аралықтағы кең байтақ территорияның бірден-бір қожасына
айналды.
XVI ғасырдың бас кезінде Қазақ ордасындағы халықтың саны 1
миллионнан асады. Бұл – қазақтардың жаңа жерлер жаулап алуы, жергілікті
халықты ассимиляциялауының нәтижесінде жүзеге асқан іс емес, ана тілі, ата
салты, әдет-ғұрпы ортақ, туыстас рулардың өздерінің ата-мекен жерлерінде
жаңа бір ұлыс құрамында қалыптасуы болатын. Этнограф С.А.Токаревтің
сөзімен айтсақ: “Қазақ ордасының құрылуы – бұрынғы қалыптасқан этникалық
бірліктің енді саяси тұрғыдан көрініс табуы еді”.
Көрнекті ғалым М.Мағауиннің жазып көрсеткеніндей, осы кезден бастап
қазақтың өзіндік төл мәдениеті қалыптасып, дами бастады. XV-XVI ғасырлардан
бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті. Ол
әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі. Ендігі жерде қазақ
атымен аталатын ұлттық мәдениет өркен жая бастады.
Қазақтың өзіндік төл әдебиетінің қалыптасу, даму сипаты қандай болды
деген мәселеге келер болсақ, бұл кезде жалпы түркілік – ортақ арнадан
бөлініп, қазақ халқының дербес төл әдебиеті қалыптаса бастады. Қазақ
әдебиеті қазіргі Қазақстан жерін жайлаған тайпалар туғызған бай рухани
қазынаның заңды мұрагері еді. Ол өзіне дейін ғасырлар бойы жасалған мол
мұрадан нәр алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, соны
соқпақ, сораптар қалыптастыру нәтижесінде кемелденді.
Қазақтың дербес тел әдебиетінің қалыптасуына тарихи оқиғалар негіз
болды. Бұл кезде қазақ әдебиеті өз ерекшелігімен айкындала бастады. Ауызша
сөз өнерімен қатар сол дәуірдегі түркі тілінде - қазақ тіліне жақын тілде
Қадырғали би Қосымұлы Жалайыридың Жамиғ-ат тауарих (Жылнамалар жинағы)
және Захреддин Мұхаммед Бабырдың Бабырнаме, Әбілғазы Баһадүрдің Түрік
шежіресі, Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди шежірелері, т.б. осы
сиякты жазба еңбектер жазылды.
Қазақтың төл әдебиетінің қалыптасу, даму жолында жеке авторлық поэзия
ерeкше орын алды. Әсіресе, шешен-билер, жыраулар мен ақпа-төкпе ақындар
бұған көп үлес қосты. Халықтың рухани өмірінде жетекші орынға шыққан поэзия
әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің жай ғана көшбасшысы емес, ең басты
жанр қызметін атқарды.
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ жырауларының поэзиясы дидактикалық
сарындағы түркі әдебиетінің жалғасы ғана емес, сонымен бірге, қазақтың
өзінд ік төл әдебиетінің бастауы да еді. Белгілі ғалым Х.Сүйіншәлиевтің
жазып көрсеткеніндей “Жыраулар творчествосының көрінуі, белгілі авторы бар
поэзияның пайда болуы жеке творчестволық стильдің қалыптасуына мүмкіндік
туғызды. Поэтикалы тіл өрнектері кестеленіп, дәстүрлі мәдениетіміздің
қалыптасуына жағдай жасады”. Жыраулық әдебиеттің әлеуметтік өмірге
араласуы, қоғам мүддесін көтеруі күшейді.
Жырау – сөз шебері, өнерпаз. Жыраулар осы кезеңдегі (XV-XVIIІ ғасырлар)
қазақ поэзиясының ең ауыр жүгін көтерген, сөз өнерінің жетекші өкілдері.
Ол – ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі, ірі қоғамдық мәселелерді
қозғайтын толғау жырларды шығарып айтушы, ойшыл, ақылшы, көреген-сәуегей.
Жырау өз жанынан өлең шығарушы және оны белгілі бір күй аспабымен
орындаушы, яғни күй әуенін тудырушы – сазгер, қаһармандық жырлырды
тудырушылар. Жырау поэзиясы – жауынгерлік эпос.
Х.Сүйіншіәлиев қазақ жыраулары туралы: Қазақ жыраулары - XV-XVIII
ғасырларда бүкіләлемдік мәні бар аса құнды әдеби мұра жасаған сөз
шебері. “Араб тіліндегі: шағри-шайыр, ақын: шиғыр-тақпақ, тұспал, терме:
шиғіри-поэзия деген ұғым беретін сөздердің қазақтың жырау, жыр, шайыр,
термеші деген сөздерінің қалыптасуына ықпалы болады ма екен деген
сұраудың ойландыратынын ескерте кеткіміз келеді”, - дейді.
Жырау сөз шебері болумен қатар – қоғам қайраткері. Ол өнерінің барлығын
белгілі бір мақсатқа бағындырып отырады. Өз қоғамының, қазақ мемлекетінің
ішкі-сыртқы жағдайларына – ел басқарған хандардың ісіне, көрші елдермен
қарым-қатынас, саясатына, сырт жаулармен соғыста бірлік-елдік жайына
бағыттайды. Ел ішінің бүтіндігі, тұтастығы, жеке адам тірлігіндегі дүние
кезеңдері, ұрпақ тәрбиесі, тағы басқа мәселелер мен қоғамның моральдық,
праволық, діни нормаларын айқындау, насихаттау, қалыптастыру ісіне
белсене араласады. Елді меңгерген хан мен бектің ақылшы уәзірі. Хан
шеше алмған түйінге шешуші сөз айтушы. Қысылшаң заманда жол табатын,
бет нұсқайтын кемеңгер көреген. Жырау - алдымен елдің ақылшы кемеңгері,
заманының сыншысы. Негізгі міндеті өлеңшілік емес, елге басшылық істеп,
басалқы айту. Өз елінің биі не батагөйі.
Жырау термині жырлау, жыр айту сөзінен келіп шыққан. Жырау
сөзінің шығу төркіні жыр, жыршы деген ұғымдармен астасып жатады. Бұл
жөнінде алғашқы кезде ғалым Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Л.З.Будагов
еңбектерінде айтылса, бұл пікірді бүгінгі әдебиет зерттеушілері де
бірауыздан қуаттайды. Осыған ұқсас тұжырымдар өзге туыстас елдер
әдебиетшілерінде де бар.
Ш.Уәлиханов кезінде жырдың белгілі бір әуенмен қобызбен сүйемелдеу
арқылы орындалатынын, батырлардың ерлік істерін дәріптеуге құрылатынын айта
келіп: Жырдың мазмұны ертеде өткен батырдың өмірі мен ерлік істері туралы
болып келеді. Бір жәйт: батырдың өмірі мен ерліктеріне қатысты... бәрі қара
сөзбен баяндалады, ал жыр поэма қаһарманы мен басты кейіпкерлерді сөйлету
қажеттігі туған кезде ғана қолданылады, – деп жазған болатын. Ал
В.В.Радлов жырды шумақа бөлінбейтін импровизация, қайғылы жыр, жоқтау деп
жіктеп, ал жырауды – жыршы, көнені жырлаушы, алдын болжаушы (предсказатель)
деп түсіндіреді.
Жырау поэзиясындағы негізгі сарындар: Ұлт-азаттық күрес. Заман күйі.
Ұрпақ тәрбиесі. Жалпы адамгершілік қасиеттерді насихаттап, өнеге айту.
Өмірдің мәні. Туған жерді жырлау.
Жыраулар шығармашылығындағы поэзия түрлері
1. Толғау
2. Арнау
3. Жоқтау
4. Қаһармандық, эпостық жырлар
5. Естірту
Жыраулар шығармашылығында толғау жанры үлкен орын алады. Толғау –
әдебиетімізде өзіндік ерекшеліктерімен көрініп, көне дәуірлерде туып
қалыптасқан поэзиялық шығарманың бір түрі.
Толғау қазақтың жыр толғау, толғап айту деген сөзінен алынып, жеке
термин ретінде әдебиетімізде кейінгі кеңестік дәуірде ғана қалыптасты.
Толғаулар өзінің табиғи сипатымен жүйелі оқиғасы бар жырға біршама жақын,
үндес. Бізге жеткен толғаулардың халық, өмірінің, аса бір жауапты, күрделі
де қиын тұсында айтылып таралғанын аңғарамыз. Жыраулар толғаған суырып
салма жырлар философиялық ойға құрылған тұжырымдарымен де, жеке адам
бейнелерін жасаған мазмұнымен де ерекшеленеді. Мұнда ел, жер, халық
тағдыры, болашағы жүйелі сөз болады. Осы ерекшелік мұны эпикалық жырларға
жақындатады. Қазақ поэзиясы тарихына көз салсақ, толғаудың дербес жанр
ретінде қалыптасуы ұзақ ғасырларға ұласқанын көреміз. Бұған әр тұста әр
алуан жыраулар өз әлінше үлес қосып отырған. Соның нәтижесінде бұл жанр
дәуір талабына сәйкес қалыпты фольклорлық үлгілерден біртіндеп оқшауланып,
суырып салмалық дәстүрдің жаңа сипатты бір арнасын құрайды. Бұл
әдебиетіміздегі даралық творчествоның ең әуелде тек поэзияда, оның ішінде
жыраулық, ақындық толғау, жырларда тұрақтанып қалыптасқанын айқын аңғарт
ады.
2. Қазақ хандығы дәуірінің XV-XVII ғасырлардағы әдебиеттің
зерттелуі.
Бұл дәуір әдебиетінің сез шеберлері, олардьң мұралары туралы алғашкы
деректерді беретін XIX ғасырдың 2-жартысындагы орыс зерттеушілері мен
Ш.Уәлихановтың жазбалары. XX ғасыр басындагы енбектерде де деректер аз
емес. Кеңес дәуірінің 20-30-жылдарындағы С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов,
Х.Досмұхамедовтердің сол дәуір әдебиетіне байланысты еңбектерінң мәні
жоғары болып табылады. 40-жылдардағы ВКП (б) Орталык комитеті қаулысының -
"Әдебиеттегі ескішілдікке, феодалшылдыққа карсы күрестің" хандық деуірдегі
әдеби мұраларды зерттеуге тигізген кepi ecepi аз болмады.
1950-1960 жылдары қазақ әдебиеті тарихына байланысты қазақ әдебиетін
зерттеуші ғалымдар арасындағы әр түрлі көзқарастар, пікірталастар болды.
Қ.Жұмалиев бастаған ғалымдардың қазақ әдебиеті тарихын қай кезден бастау
керектігі туралы көзкарастарында кейбір басқа ғалымдардан елеулі
айырмашылықтар болды. Бұл ретте Б.Кенжебаевтың әдебиет тарихын терендей
зерттеудегі атқарған еселі еңбегі ерекше болған еді.
Хандық дәуір әдебиеті жөніндегі М.Әуезовтің, Ә.Марғұлан,
Е.Ысмайыловтардын құнды ойларының мәні үлкен. Осы кезең әдебиетін ғылымда
қалыптастырудағы М.Мағауиннің үлесі зор болды. Кеңес дәуірінде арнайы еңбек
жазған, оқулыққа ендірген де осы ғалым болғанын айрықша атап өтуге тиіспіз.
Осы кезде жарық көрген еңбектердің, жинақтардың өзіндік ерекшеліктері
болды. Хандык; дәуірдегі әдебиет үлгілері алғаш рет жинақталып Ертедегі
әдебиет нұсқалары (Құрастырушылар: Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев,
М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ.Сыдиықов. 1967), Үш ғасыр жырлайды, т.б.
еңбектерде жарияланды.
Жыраулар шығармашылығының басты ерекшелігі туралы қазақ ғалымдары
мынадай тұжырымды ой-пікірлер айтады:
М.Мағауин: Жыраудың ең сүйікті жанры – толғау. Жырау репертуарынан
әр түрлі тақырыптағы арнау жырлары да үлкен орын алады. Жырау - өз
тайпасының руханы тірегі, ақылгөй ақсақалы. Ескіден қалған мол мұра –
қаһармандық жырларды туғызушылар – жыраулар болып еспетеледі. Жырау –
көне патриархалдық-рулық қоғамның перзенті еді.
Х.Сүйіншіәлиев: Жыраулар – сөз шеберлерінің ілкі авторлары,
ақындыққа жол ашқан асыл сөз шеберлері, халықтық шешендікпен ұштасқан
ойлы-сырлы толғау, арнау, термелер мен эпостық жырлардың бастау бұлақтары.
Көркемсөз өнерінің көне шеберлерін қазақ халқының жырау деп атап
кеткені мәлім. Бұл тұстағы әдебиетіміздің қай саласы болмасын, оған
жыраулардың қатысы мол болды. Жыраудың ақыннан өзгешілігі – шығармаларының
сарыны мен тақырыбы бірыңғай болып келуінде. Болашақты болжап, ақыл айтып,
батагөйлік ету, шешендік түйіндер жасап, терең ой қозғау – жыраулардың
дәстүрлі ерекшеліктері. Бірыңғай тарихи тақырыптарды, әлеуметтік-қоғамдық
мәселелерді, қолбасы батырлар мен ел басы хандар ісін, халықтың жай-күйін
толғап отыру жырауларға тән. Олар өздерінің болжамдарын, ақыл, өсиеттерін
қобыздың зарлы үніне қосып ұзақ толғаған. Қазақтың есімдері өте ерте
заманнан ел есінде сақталып, ел аузында жүрген жыраулары көп-ақ.
Бірақ, олардан бізге жеткен мұра – жоқтың қасы.
М.Әуезов: Жырау - құр тақылдақ өлең айтпайды. Өзі тұрған заманның
белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды. Сөзінің бәрі
терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Кей кезде жырау - жуан даугер, жуан
би. Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жайы туралы.
Б.Әбілхасымов: Жырау сөзінің алғаш хатқа түсуі ХI ғасыр. Кейінгі қазақ
ақындарының орта ғасырдағы ұзаннан ешқандай айырмашылығы болмауы – ақындар
институтының көнелігін көрсетеді. Жыраулар қаруланған көркемдік әдістердің
дені – көне, ескі түркілік. Жырау тұлғасы ерте дәуірде, тайпалық одақтар
бірлестігі тұсында қалыптасып, ХV-ХVIII ғасырларда қоғам қайраткері ретінде
танылған үлкен өнер иесі.
Қ.Өмірәлиев: XVI-XVII ғасырлардың бұл ақындарында бұқаралық түсінік,
қарапайым халықтың мүддесі айтқызар ой жат болды. ...Сөйтсе де бұл жыраулар
өздері жасаған тарихи дәуірдің рулық-патриархалдық қоғаның қайраткерлері
болды. Бұл табиғи дарын иелері қай заманда да болып отырған. Олар қазақ
халқының ауызша әдебиетін – көшпелі хялықтың жазба әдебиетке дейінгі
жердегі поэзиясын жасады. ...қазақ жырауларының мектебі де, академиясы да
қазақ халқының өмірі болды. XV-XVI ғасыр мен XVIII ғасыр арасындағы
ауызша поэзияны, оның ішіндегі лирикалық поэзияны бағдарлай шола сүзе
қарасақ, бұл дәуірде осы лирикалық поэзияның: сарнау, толғау, зарлау,
тақпақ, естірту, жоқтау, қоштасу сияқты әлеуметтік-философиялық мазмұныны
ие жанрлар болды.
Хандық дәуірдегі ақын-жыраулар шығармашылығының ежелгі түркі
әдебиетімен байланысы жөнінде Н.Келімбетов: Х-ХІІ ғасырларда өзінің
шарықтау шегіне жеткен дидактикалық сарындағы әдебиет қазақ хандығы
тұсында (ХҮ-ХІХ ғасырлар) жыраулар поэзиясы арқылы өзінің тарихи,
әлеуметтік, көркемдік дәстүр жалғастығын тапты. ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда өмір
сүрген қазақ жыраулары өздеріне дейінгі нақылды, тақпақты, үгіт-насихст,
уағыз айту түріндегі, шешендік-дидакикалық поэзияны мазмұны мен формасы
тұрғысынан жетілдірді десе, ғалым Х.Сүйіншәлиев: Ауыз әдебиеті
туындыларын ілкі жасашылар да, ескі әдеби дәстүрлерді кейінгіге
жалғастырушылар да шешендер мен жыраулар еді. ...ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы көне
түркі ескерткіштерінен бастау алған әдебиетіміз ХҮ-ХҮІІ ғасырларда өзінің
ауыр даму кезеңдерін басынан кешті, - деген тұжырымды ойлар айтады..
Қазipri кезде, яғни еліміздің тәуесіздігін алғаннан кейінгі кезде әдеби
мұраларды тану, зерттеуде жаңа бағыт қалыптасып, дами бастады.
3. Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы, алғашқы кезеңіндегі
әдебиет үлгілері.
Бұл кезеңдегі әдебиет үлгілерін, түрлі ұлыс-тайпалардың тарихына
негізделіп туған әдебиетті жыраулар поэзиясы және жазба әдебиет деп екі
салаға бөліп қарастыруға болады. Өйткені бұл дәуірде ауызша шығарылған
әдебиетпен қатар жазба әдебиет үлгілері де бар. Қазақ хандығының туу,
орнығу кезеңдеріндегі түрлі оқиғалар жыраулық поэзиямен қатар тарих, шежіре
элементтері аралас жазба әдебиет үлгілеріне де молынан түсіп отырған
(тарихи көркем шежірелер).
Қазақ хандығының құрылу қарсаңында туып, біздің дәуірімізге жеткен
рухани мұралар:
Күйлер: “Ноғай-қазақтың айырылуы”, “Орманбет хан өлгенде, он сан ноғай
бүлгенде”, т.б.
Ноғайлы заманы жырауларының поэзиясы.
Эпостық жырлар: Қырымның қырық батыры, Тоқтамыс жыры, Ер Тарғын,
Едіге, т.б.
Қазақ жыраулары шығармашылығының даму кезеңдерін ғалымдар үш кезеңге
бөліп қарастырып жүр. Оның алғашқы кезеңінің бастауын ғалым М.Жолдасбеков
Түркі қағаната дәуіріндегі Тоныкөктен бастайды. Бұл дәстүрді онықтырып
дамытқан келесі өкілдері ретінде Қорқыт, Аталық, (Кетбұға), Жұма-Құл, Қодан-
Тайшы, Сыпыра жыраулар аталады. Бұл дәуір ҮI-XIV ғасырларды қамтиды. Қазақ
хандығының алғашқы кезеңіндегі жыраулық дәстүрдің дамуында Асан қайғы,
Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет шығармалары үлкен орын алады. Бұл
кезең – XV-XVIІ ғасырлар.
ХҮІІІ ғасыр жыраулық өнердің толысып, кемелденген кезеңі. Бұл кезеңнің
көрнекті өкілдері: Қожаберген, Ақтамберді, Бұқар, Тәтіқара, Үмбетей
жыраулар.
Бiзre аттары белгілі ауызша әдебиетіміздің калыптасуына әсерін тигізген
әдебиет өкілдері – Кет-Бұға, Жұма-Құл, Қодан-Тайшы, Сыпыра жырау сияқты
жыраулардың өмipi мен шығармашылығы туралы жеткен деректер мен аңыздар көп
емес.
XV-XVII ғасырларда өмip сүрген жыраулар шығармашылығының қазақ
әдебиетінің қалыптасуында алатын өзіндік орны бар. Жиренше сияқты
шешендердің өмipi мен шығармалары туралы деректер мен аңыз-әңгімелер де
біршама. Осы кезеңде жасалған ауыз әдебиеті үлгілері мен аттары аңызға
айналған жырау, шешен, т.б. әдебиет өкілдерінің, олардан қалған әдеби
мұралардың қазақ әдебиеті тарихында алатын өзіндік орны бар.
Хандық дәуірде елдік, қоғамдық маңызды мәселелерді шешуде би-
шешендердің үлкен роль атқарғандығы белгілі. Олар маңызды мәселелерді
шешумен қатар рухани мұра – шешендік сөз үлгілерін де қалдырды. Би-
шешендердің қоғамдық қызметі мен тапқырлық пен ойлылықтан құрылған нақыл,
өсиет сөздері кеңес дәуіріндегі саясаттың әсерінен көп жылдар бойы жете
зерттелмей келді. Бұл мәселе еліміздің тәуелсіздік алуына орай кейінгі
кездері қолға алынып, оқу бағдарламаларына енгізіліп, әдебиет тарихының
құрамында оқытыла бастады.
4. Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ әдебиеті тарихында
алатын орны.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырда Ноғайлы дәуірінің немесе Орта ғасырдағы ноғай-
қазақтардың мәдениеті болған еді. Бұл дәуірді Алтын орда заманындағы
ноғайлы-қазақ атанған елдердің әдебиеті деп те айтуға болады.
Ноғай – Шыңғыс хан ұрпағынан шыққан хандардың бірі. Жошы ханның
немересі. Беркенің тұсында біраз көшпелі түрік ұлыстарын біріктіріп, өз
әмірін жүргізген (1256-1266), 1306 жылы қайтыс болған. 1260-1306 жылдан
бастап Ноғай ханға қараған рулар ноғайлы немесе ноғай елі деп аталып кеткен
болатын. Бұрынғы кезде бір одаққа қараған кейіннен бөлек ұлыс халық болған,
қазіргі Орта Азия халықтарының көпшілігі көп жылдар бойы ноғайлы ұлысы
болып саналып келген: Олар өзбек, ноғай, сары ноғай, қарақалпақ, қарашай
ноғай болып бөлініп әр түрлі аталып кеткен.
ХҮІ ғасырдың ІІ-ші жартысы ноғайлы хандықтарының өзара шабуылдарындағы
кезең болып саналады. Осы отыз жыл ішінде жиырмадан астам хан таланып,
ноғайлардың бірлігі мүлдем жойылады. Сонда Әбілқайыр кезінде өзбек хандығы
дәуірлейді. Батыс, Еділ-Жайық бойларын мекендеген ноғайлыны Едіге би
ұрпақтары билеп жекелеп алады.
ХҮІ ғасырдың ортасында бұрын ноғайлы атанып келген ұлыстардың көбі ел
билігіндегі Смайыл ұрпағынан қалған Жәнібек ұрпағы басқарған қазақ-
ноғайларына барлығы қосылып кеткен. Сол кезден бастап қазақ хандығы
құрылды. Қасым мен Есім хандардың тұсында қазақтар Ұлытаудан Сайрам,
Ташкент, Бұқара, Самарқанға дейін, бір шеті Еділ Жайық даласын, теңіз
жағасын түгел өздеріне қаратты.
Қазақ атанған ноғайлылар сол кездегі мұраларды пайдаланып олардың
көпшілігін сақтап қалған. Содан бұрынғы ноғайлы әдебиеті деп келе жатқан
туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорына қосылып, оның өз төл
әдебиеті болып кеткен. Олар Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар көсе,
тағы басқа да аңыз-әңгімелер, Ер Тарғын, Ер Қосай, Ер Сайын, Едіге,
Қырымның қырық батыры, Ер Жабай, Ер Шора, Орақ-Мамай, Қозы көрпеш
– Баян сұлу, т.б эпостық жырлар сол аталып келген ноғайлы заманының
мұралары. Осы жырлардағы кейіпкерлердің барлығы ноғайлы елінен шыққан
адамдар болып келеді. Барлық жырда ноғайлы батырлары өз қаһармандарын
ноғайлы батыры немесе ноғайлының атақты адамдарының бірі деп танытады.
Мысалы:
Қазақ емес сарт емес,
Қамбардың түбі ноғайлы
дейді. Сондай-ақ бұрынғы кезде көптеген ноғайлылар өзара келісе алалмай
ыдырап бөлінген кезде әр елдің жыршылары өз еліне лайықтап, өз меншіктеріне
айналдырады.
Шоқан қазақ эпосы ноғайлы заманында туған десе, ноғайлы ақындарының
қатарында Асан-қайғыны, Сыпыра, Шалкиіздерді де айтуға болады.
Ноғайлы елі ХҮІ ғасырда өмір сүріп қазақ құрамына енген. Өз кезінде
қыпшақ, қоңырат, өзбек сияқты эпос тудырған тайпалардың бірі. Ноғай
эпосында ислам дінінің әсері өте көп. Ноғай төрт түрлі болады: 1. Сары
ноғай. Бұлар 1380 жылы соңында ислам дінін алып, батысқа кетіп Қазан,
Қырым, Қасимов, Еділ хандықтарын жасайды.
2. Қара ноғай. Бұлар ХҮІ ғасырда бұлар он сан ноғай хандығын орнатқан.
Ноғайлықтар бүлінгенде, оның ханы Орманбетті қазақтар өлтірген. Олардың елі
- барабы татарлары.
3. Маңғыт ноғайлары: Бұлар Маңғыстау жерінде тұрып, көп жылдар бойы
қазақтармен жерлес, тілдес болған.
Ноғай Маңғыт ордасына Кіші жүз қазақтары түгел қараған. 1496 жылы Өзбек
пен Қыпшақ шығысқа қоныс аударған соң Орақ та әйелді ноғай, орыс, қыпшақтан
алады. Қыпшақ батыры Қобыландыны Орақ өлтіріп Ноғай мен қыпшақ содан бастап
жауласады. Сол кездее Жалайыри мынандай өлең келтіреді:
Қазақ пен Ноғай айырылды,
Қазақ сыртқа қайырылды.
Ноғайлының ну елі
Күңіренді, қайғырды.
Қара қыпшақ Қобыланды
Қара орнынан айырылды.
Ел қанаты қайырылды.
Кетті күлкі мол күндер,
Келер ме қайтіп сол күндер?
Жылау жылау жылау күй,
Жылаған мынау зарлы күй –
дейді. Бұл жерде екі елді бүлдірген Орақ өз балаларымен араздасып 1496 жылы
Магнитогор тауына жалғыз үй болып көшіп жүріп 1503 жылы Үргеніш
маңғыттарының ортасына барып қайтыс болады. Қарасай мен Қази деген екі ұлы
Азов ноғайларына хан болады. Ал орыс әйелінен туған баласы Қарағұл
қыпшақтарға қосылады, сөйтіп, ноғай ұлысы тарап кетеді.
4. Кавказ ноғайлары. Олардың көбі маңғыттан тарайды. Ноғайлы бүлінген
соң Кавказға кеткен маңғыт ноғайлары қайда барса да, кісілікке араласқан
сотқар, тентек елдер болған делінеді. Едіге 1406 жылы Тоқтамысты өлтірген,
сол кезде өзі де өлтірілген. Ақсақ Темірдің баласына Едіге қызын беріп, оны
Тоқтамыспен жауластырған. Ақсақ Темір 1405 жылы Отырарда қайтыс болады.
1942 жылы адай ақыны Мұрын Сеңгірбековтен ноғай эпосының көптеген
үлгісі жазылып алынған. Ноғай циклындағы жырларды батыс қазақтары көп
жырлаған. Шоқан барлық қазақ эпосын ноғайлы заманында туды деп айтқан. Ал
Мұрын болса Ноғайлының бүлінуі дегенді айтады.
Шынында ноғай жұртының бүлінуі 1496 жылы қыпшақ пен өзбектің Еділден
жарыла көшуінен басталса керек. Өйткені сол жылы өзбек жұрты Сунаққа,
қыпшақтар Сарысуға көшеді. Ноғайлының ХҮІ ғасырдағы ұлысын Әз Жәнібек
басқарған.
Ноғай Ордасының негізін салған Едіге болып саналады. Оның құрамына
маңғыттар мен бірге Қоңырат, найман, арғын, Қаңлы, Алшын, Қыпшақ, Кенгерес,
Қарлұқ, Тама сол сияқты тағы да басқа көптеген тайпалар кіреді.
Сол кезден бастап қазақтың сөз өнерін дамытуына шешендер мен жыраулар
үлкен үлес қосады. Олар жайлы деректерді халық ауыз әдебиетіндегі аңыз
әңгімелерден де байқауға болады. Сонымен бірге осы кезде ауыз әдебиетінің
көркемдік құны жоғары болып саналатын көптеген эпостық жырлар да туған.
Ауыз әдебиетінің әрбір саласы нығайып әлеуметтік өмірге араласуы, қоғам
мүддесін көтеруі күшейді. Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті әдеби тілдің
қалыптасуына екеуі де бірдей үлес қосқан егіз құбылыс. ХҮ ғасыр қазақтың
төл әдебиетінің қалыптасу, даму кезеңі болған еді.
Сондай-ақ алғашында қиял-ғажайып аңыздар туып, онда адам баласының әр
түрлі ғаламат күштеріне қарама-қарсы күресі бейнеленсе, кейін шет
шапқыншыларына қарсы тұрып, ерлік көрсеткен батырлар туралы аңыздар болды.
Ертедегі хандық мемлекеттердің күшті шабуылдары ерлік сюжеттің өсіп
өркендеуіне жағдай жасады. Қолбасы батырлар мен хандар құрметтеліп, олардың
қаһармандық бейнелері жасалды. Эпостық жырларда бастапқыда ертегілік сюжет
ерекше орын алады, кейіннен эпостар тарихи тақырыптарға тоқталып
негізделді. Тарихи тұлғаларға байланысты аңыздар мен әңгімелер эпосқа
айналды. Мысалы: Жиренше туралы аңыз-әңгімелер. Ол аңыздардың барлығын да,
Жиренше өзі шығарған деп, шешен атынан айтылады. Біз білетін шешеннің он
шақты новеллалары бар. Жиреншенің Жәнібек хандығының тұсында өмір
сүргендігі, ол жыл 1450-1478 жыл екені туралы Шоқан Уәлиханов айтқан
болатын.
Жәнібек пен Жиреншенің, Асан қайғының өсиет сөздері осы күнге дейін көп
айтылып келеді.
Қорыта айтқанда, Ноғайлы дәуіpi әдеби туындылары әдебиетіміздің рухани
мол мұрасына айналып, кейінгі кезеңдердегі әдебиеттің дамуына тигізген игі
әсері мол болды.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Алтын Орданың ыдырап Қазақ хандығының құрылуы. ХІҮ-ХҮ ғғ. тарихи
әлеуметтік жағдай.
1. Мәдениеттің, әдебиеттің даму сипаты.
1. Жыраулық дәстүр: ерекшелігі,бастаулары.
1. Би-шешендердің қоғамдық қызметі, шығармашылығы.
1. Шежіре, оның ерекшелігі, түрлері..
1. Ноғайлы дәуірінің әдебиет үлгілері, ерекшеліктері, зерттелуі.
1. Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ әдебиеті тарихында алатын
орны.
1. Хандық дәуір әдебиетінің ХІХ ғасырдағы зетттелу ерекшелігі.
1. Кеңес дәуіріндегі зерттелу ерекшелігі, әдебиет үлгілерінің жариялануы.
1. Қазіргі кездегі зерттеудің өзекті мәселелері.
6. Лекция тақырыбына байланысты СӨЖ тапсырмалары:
Эссе, кейс, глоссарий (ұғымдар мен терминдер анықтамасы) жазу.
1. XV-XVII ғғ. саяси-әлеуметтік жағдай туралы пікірлер.
2. Қазақ хандығы дәуірінің XV-XVII ғасырлардағы әдебиеттің зерттелуі,
пікірлер.
3. Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы, алғашқы кезеңіндегі әдебиет
үлгілерінің мәтіндер мазмұнынымен танысу, үзінділер жаттау .
4. Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ әдебиеті тарихында алатын
орны туралы зерттеулер.
7. Қажетті әдебиеттер:
Негізгі:
1. Ай, заман-ай, заман-ай. Алматы, 1991.
1. Бес ғасыр жырлайды. I том, -А., “Жазушы”, 1989.
1. Жеті ғасыр жырлайды. Екі томдық. (ХҮ ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі
кезең). Құрастырған Е.Дүйсенбайұлы. -А., 2004.
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3-том. (ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті).
-А., Ғылым, 2000.
1. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. (Хрестоматия) М. Мағауин. А., “Ана
тілі”, 1993.
1. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. -А., "Санат", 1994.
1. Мағауин М. Алдаспан. – Алматы, Атамұра, 2006..
1. Мағауин М. Қобыз сарыны. – Алматы, “Жазушы”, 1968., Атамұра, 2006.
1. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуiрiндегi әдебиет. -А., “Ана тiлi”, 1992.
1. Он ғасыр жырлайды. – Алматы: Дәуір, 2006.
1. Сүйiншәлиев Х. Қазақ әдебиетiнiң тарихы. -А., “Санат”, 1997., 2005.
Қосымша:
1. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы. -А., "Ғылым", 1982.
Құрастырғандар: Ә.Дербісәлин, Ақмұқанова, М.Жармағамбетов, Ә.Күмісбаев,
Қ.Сыдықов.
1. XV-XVIIІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. -А., "Ғылым", 1982.
1. Абылқасымов Б. Жанр толгау в каз. устной поэзии. -А., 1984.
1. Адамбаев Б. Қазақтың шешендiк өнерi. А., 1994.
1. Ақ берен. Құрастырған Қ.Сыдықов. -А., “Жазушы”, 1982.
1. Асан қайғы Құрастырған Н.Мұхамедханов. Алматы, 1973.
1. Ахметоа З. Өлең сөздің теориясы. Алматы, 1973.
1. Әдебиетттану терминдерінің сөздігі. –Алматы: “Ана тілі”, 1998.
1. Әуезов М. Әдебиет тарихы. -А., “Ана тiлi”, 1991.
1. Батырлар жыры. Бірінші том. –Алматы: “Жазушы”, 1986.
1. Батырлар жыры. Екінші том. –Алматы: “Жазушы”, 1986.
1. Батырлар жыры. Төртінші том. –Алматы: “Жазушы”, 1989.
1. Батырлар жыры. Үшінші том. –Алматы: “Жазушы”, 1987.
1. Бердібай Р. Байқалдан Балқанға дейін. -Алматы, 1999.
1. Билер сөзi. Құрастырған Кәкiшов Т. - А., “Қазақ университетi”, 1992.
1. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиетi. -А., “Санат”, 1997.
1. Дала даналары. Қазақстан даму институты, 2001.
1. Дербісәлин Ә. ХV - ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. Алматы, 1982.
1. Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры. Алматы, 1970.
1. Ертедегі әдебиет нұсқалары Құрастырушылар: Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев,
М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ.Сыдиықов. Алматы, 1967.
1. Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. – А., 1997.
1. Ибатов А. ХІV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. Алматы,
1. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. –Астана: “Елорда”, 2000.
1. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. -А., 1986.
1. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, 1973.
1. Қоңыратбаев Ә. Эпос және оның айтушылары. Алматы, 1975.
1. Қабдолов З. Сөз өнері. -Алматы, 2002.
1. Қадырғали би Қосымұлы Жалайри Сыздықова Р., Қойгелдиев. Қадырғали би
Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.
1. Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері. Алматы, 1989.
1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна Ltd. ЖШС,
2005.
1. Қазақ ССР тарихы. I том. А., Ғылым, 1980.
1. Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы, 1979.
1. Қазақ фольклорының типологиясы. –Алматы: Ғылым, 1981.
1. Қазақстан тарихы II том. –Алматы: Атамұра, 1998.
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн (Очерктер). -А., Дәуiр,
1994.
1. Қазақстан тарихы. 2-том. А., "Атамұра", 1998.
1. Қазақтың 100 би-шешенi. А., “Қазақстан”, 1995.
1. Қазақтың би-шешендерi. 1,2-кiтап. А., “Жалын”, 1993.
1. Қарайдар мен Қызылгүл. Ноғай жырлары. Құрастырған және алғы сөзін жазған
Р.Бердібаев. -А., "Жалын", 1989.
1. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. –Алматы: “Ана тілі”, 1991.
1. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. –Алматы: Ғылым, 1987.
1. Бердібай Р. Эпос мұраты. А., "Білім", 1997.
1. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі А., "Қазақстан", 1995.
1. Мәдібай Қ. Хандық дәуір әдебиеті. -А., 1992.
1. Негiмов С. Шешендiк өнер. А., “Ана тiлi”, 1997.
1. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелелігі. -А., 1991.
1. Өмірәлиев Қ. XV-XIX ғасырлардагы қазақ поэзиясының тiлi. -А., "Ғылым",
1976.
1. Садырбаев С. Фольклор және эстетика. –Алматы: Ғылым, 1976.
1. Салғараұлы Қ. Хандар кестесі. – А., 1992.
1. Сейдімбеков А. Ауызша тарихнама. –А., 1989.
1. Сейдімбеков А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. – А., 1989.
1. Сейдімбеков А. Қазақтың ауызша тарихы. Шежірелік деректерді пайымдау.
–Аст., Фолиант. 2008. – 728 бет.
1. Сүйіншәлиев X. Ғасырлар поэзиясы. -А., "Жазушы", 1987.
1. Сыдиқов Қ. Көркемдiк өрнектер (XV-XVIII ғасырлардағы ақын-жыраулар
мұрасының көркемдiк ерекшелiктерi). А., “Рауан”, 1992.
1. Сыдықов Қ. Ақын, жыраулар. А., “Ғылым”, 1974.
1. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. -А., "Ана тілі", 1993.
1. Сыздықова Р., Қойгедиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар
жинағы. -А. "Қазақ университет", 1991.
1. Толыбеков С. Қазақ шежіресi. – А., 1992.
1. Төреқұлов Н. Қазақтың 100 би-шешенi. А., “Қазақстан”, 1995.
1. Төреқұлов Н., Қазбеков М. Қазақтың би-шешендерi. А., “Жалын”, 1993.
1. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. -А., 2001.
1. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. А., 1985.
1. Ұлы арман. (XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы). Құрастырған.
Сейдеханов К. -А., "Рауан". 1990.
1. Үш ғасыр жырлайды. -А., "Жазушы", 1965.
1. ХV — ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. Алматы, 1982.
1. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары. Алматы, 1962.
1. Халид Құрбанғали. Тауарих хамса. Алматы, 1992.
1. Ысмайылов Е Ақындар. Алматы,1956.
1. Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақынлары. А., “Санат”.
Тест тапсырмалары
Қазақтың дербес төл әдебиетi қай ғасырлардан бастап қалыптаса бастады?
ХV-ХVI ғғ.
ХIII-ХХ ғғ.
ХV-ХIX ғғ.
ХII-ХVI ғғ.
ХII-ХIII ғғ.
Жошының өлiмiне байланысты күй шығарған жырау аңыздарда кiм деп айтылады?
Кет-Бұға
Асан қайғы
Сыпыра жырау
Доспамбет жырау
Жұма-құл жырау
!
“Ертедегi әдебиет нұсқалары“ қай жылы жарық көрдi?
1967
1957
1965
1980
!
Сюжеттен гөрi философиялық сипаты басым ерлiк рухтағы жыр:
Толғау
Терме
Айтыс
Эпос
!
“Бес ғасыр жырлайды“ жинағы алғаш рет қай жылы жарық көрдi?
1984
1989
1980
1973
!
Кеңес дәуiрiнде шешендiк сөздердi және шешен, билер сөздерiн
зерттеуге зор үлес қосқан ғалым:
Б.Адамбаев
Х.Сұйiншәлиев
Қ.Жұмалиев
Б.Кенжебаев
А.Қыраубайқызы
!
Әз Жәнiбек ханның тұсында өмiр сүрген шешен:
Жиренше
Аяз би
Майқы би
Темiр би
Едiге би
!
Тоқтамыс ханның тұсында өмiр сүрген жырау:
Сыпыра
Қазтуған
Марғасқа
Жиембет
Асан қайғы
!
Қазақ хандығы әдебиетiнен деректер берiлетiн “Тауарих хамса“ атты еңбектiң
авторы:
Құрбанғали Халидов
М.Х.Дулати
Қадырғали Қасымұлы
З.М.Бабыр
!
Жыраулар шығармашылығына көбiнесе қандай жанр тән?
толғау
терме
айтыс
ән
эпикалық жырлар
!
Қазақ хандығының алғашқы ту тiккен жерi:
Шу өзенiнiң бойы
Едiл бойы
Қашқар
Сыр өңiрi
!
Жыраулық дәстүр қай кезден бастау алады?
Ежелгi дәуiрлерден
ХVI ғасырдан
ХVII ғасырдан
ХVIII ғасырдан
ХV ғасырлардан
!
Аңыздарда Асан iздеген жайлы қоныс:
Жиделi Байсын
Ергене-қон
Өтүкен
Сарыарқа
!
Қазақ ханы Жәнібек тұсында өмір сүрген жырау:
Асан қайғы
Бұқар
Доспамбет
Қазтуған
Шалкиіз
“Түп-тұқияннан өзiме шейiн“ атты кiтаптың авторы кiм?
Қазыбек бек Тауасарұлы
Әбiлғазы Баїадұр
Қадырғали Қосымұлы
Мұхамед Хайдар Дулати
Қожаберген
Лекция. № 2.
1. Лекция тақырыбы: Шежіре, оның түрлері және олардың ерекшеліктері.
2. Лекция жоспары:
1. Шежіре жанрының өзіндік ерекшелігі, түрлері. Қазақ халқының тарихына
қатысты шежірелер.
2. Қадырғали Жалаиырдың өмірі, қоғамдық қызметі. Жами ат-тауарих
(Шежірелер жинағының) еңбегінің танымдық мәні, әдеби сипаты.
3. Әбілғазының өмірі, қоғамдық қызметі туралы деректер, Шежіре-и түрік
(Түрік шежіресі) еңбегі.
4. Захриддин Мұхаммед Бабырдың өмірі мен шығармашылығы. Бабырнама.
5. М.Х.Дулатидің ғалым, әдебиетші, ақын ретіндегі ерекшелігі, көркем әдеби
шығармалары.
3. Лекция мақсаты:
Шежіре жанры, оның түрлері және олардың ерекшеліктері жөнінде
түсініктер бере отырып, қазақ тарихына қатысты шежірелердің тарихи
танымымызда алатын орнын, мән-маңызын игерту лекияның негізгі мақсаты болып
табылады. Қазақ халқының тарихын танып-білудегі өзіндік орындары бар
Қадырғали Жалайыридың Жамиғ-ат тауарих (Жылнамалар жинағы) және
Захреддин Мұхаммед Бабырдың Бабырнаме, Әбілғазы Баһадүрдің Түрік
шежіресі, Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди шежірелерінің тарихи,
танымдық мәні мен көркемдік, әдеби сипатын меңгерту.
4. Лекцияның мазмұны:
1. Шежіре жанрының өзіндік ерекшелігі, түрлері. Қазақ халқының тарихына
қатысты шежірелер.
Белгілі ғалым Ақселеу Сейдімбек: Шежіре – елтану мектебі, - деп жаз
ады. Осы тұрғыдан алғанда шежірені халықтың тарихы ретінде қарастырумызға
болады. Қай халық болса да өзінің басынан кешкен оқиғаларын, шығу тегін
жадына сақтап кейінгі ұрпақтарына қалдырып отыруды дәстүр еткен. Шежірелер
сонысымен құнды болып саналады.
Шежіре сөзі араб тілінде бұтақ, тармақ деген ұғымдарды білідіреді
екен. Шежіренің ауызша және жазбаша түрлері болады. Шежірелердің тарих
ғылымында және әдебиет тарихында да қарастырылуының ce6e6i – оларды халық
тарих деуімен қатар әдебиет үлгісі ретінде де бағалаған. Шежірешілдік
дәстүрдің негізгі сипаты – оның ұрпақтан ұрпаққа ауызша тарайтындығы.
Жазба мәдениеті ерте қалыптасып, дамыған елдер шежіре жазуды дәстүр
етсе, көшпенді халықтар шаруашылық, кәсібінің ерекшеліктеріне қарай ауызша
айтып, ұрпақтан ұрпаққа беріп, ол дәстүр сақталып отырған. Түркі
халықтарындағы шежірешілдік дәстүрдің көне дәуірлерден бастау алатындығы
жөнінде қазақ шежірелерін тануға үлкен үлес қосқан ғалым А.Сейдімбек былай
деп жазады: Жаңаша жыл санауға дейінгі ІІ-І мыңжылдықтардың өзінде-ақ
көшпелі өмір-салтқа ойысып үлгерген Ұлы Дала тұрғындарының жүздеген, тіптен
мыңдаған ру-тайпалық атауларының тарихи дерек көздеріне ілігуі, сөз жоқ,
шежірешілдік дәстүрдің де байырғы замандарда-ақ орныға бастағанына айқын
айғақ болып табылады. Себебі, ру-тайпалар атауы, ең алдымен, ел-жұрттың төл
сипаты мен ішкі құрылымын бажайлауға мүмкіндік берсе, мұндай үрдіс өз
кезегінде шежірелік ақпаратты, яғни шежірешілдік дәстүрді қоғамдық өмірдің
қажеттілігіне айналдыратыны да күмәнсіз.
Шежірелердің жазба түрінің шығу тарихы жазудың шығуымен, жазба
мәдениетмен тікелей байланысты. Оларды жасаушылар белгілі бір мақсатқа орай
жазады да, осыған орай олардың өзіндік түрлері қалыптасқан.
Мазмұнына қарай шежірелерді белгілі бір халықтың (ру, тайпаның
шежірелері, хандар шежіресі, қожалар шежіресі) тарихына арналуына қарай да
топтастырылады. Кейбір шежірелер жалпы адамзаттың таралу тегінен бастайды.
Шежірелерді жазылу сипатына қарай да жіктей қарастырылуы бар. Осыған
орай олардың түрлерін ресми шежіре-жылнамалар деп және тарихи тақырыпқа
жазылған көркем шежірелер деп бөле қарастырады. Бұлайша оларды бөле
қарастыру олардың өздеріне тән белгілеріне, ерекшеліктеріне байланысты,
яғни шежірелердің қамтитын, қарастыратын обьектісіне, тақырыптарына қарай
жіктеледі. Белгілі бip халықтың шығу тегі, өсу, таралу жолдары туралы,
жекелеген ру-тайпалар туралы, тарихи қайраткерлердің өмipi мен ic-
әpeкeттepi жөнінде жазылған шежірелер де аз емес.
Шежірені жасаушылар сауатты, тарихтан хабары мол адамдар болған.
Шежірелер халық арасына ауызша да, жазбаша түрде де таралып отырған.
Қазақ тарихына қатысты шежірелердің тарих ғылымында және әдебиет
тарихында да қарастырылуының себебі халық оны әрі тарихымыз деп, сонымен
қатар әдеби мұра ретінде де қабылдаған.
Қазақ хандығы, руларына байланысты шежірелердің кеңес дәуірінде жиналу,
жариялану, зерттелу мәселелерінің кенжелеп қалуының саяси астарлары болды.
Тарихи тақырыпқа жазылған көркем шежірелердің ерекшелігі мынадай
белгілерінен көрінеді: оларда тарихи деректердің берілу, баяндалуында өзіне
тән белгілері бар. Халыктың әр дәуірлердегі наным-сенімдері, ұғым-түсінік,
таным деңгейлері де көрініп отырады. Өмip шындығын көрсетуде халық ауыз
әдебиетіне тән баяндау, көркемдеу тәсілдерін қолданылып отырды. Тілінің
шұрайлылығымен, бейнелілігімен, образдылығымен де ерекшелініп отырады.
Шежірелердің халқымыздың тарихында, мәдениетімен қатар әдебиеті
тарихында да алатын өзіндік орны бар. Олар танымдық, тәрбиелік мәні бар
рухани мұра болып саналады.
Орта ғасырлардағы түркі-монғол халықтарының тарихына қатысты жазылған
еңбектерде де ауызекі шежірешілдік дәстүр жалғасын тапқан, - дей келіп
А.Сейдімбек түркі халықтарына, қазаққа қатысты шежілер жөніндегі ойларын
былайша сабақтайды:. Бұл ретте, ерте орта ғасырдан бергі мың жылға жуық
уақыт аясында жазылған тарихи еңбектердің баршасы өзінің құрылымдық бітімі
жөнінен болсын, жеке тұлғаны тірек ете отырып баяндайтын мазмұндық
арқауынан болсын немесе ауызекі шежірешілдікке негізделген баяндау стилінен
болсын, ең алдымен ауызша тарих айту дәстүрін тұғыр етіп отыратыны айқын
байқалады. Әйгілі “Монғолдың құпия шежіресі”, “Шара Туджи”, Лубсан
Данзанның “Алтын топшы”, Рашид-ад-диннің “Жылнамалар жинағы”, Жамал
Қаршидің “Оғыз-қыпшақ” және “Қарахан шежіресі”, Бейбарыс пен Халдунның
“Қыпшақ шежіресі”, Заһир ад-дин Мұхаммед Бабырдың “Бабырнама”, Дулат
Мұхаммед Хайдардың “Тарих-и Рашиди”, Осман Кухистанидің “Тарих-и Абул-Хайр-
хани”, Әбілғазы Баһадүр-ханның “Түрік шежіресі”, Ұлықбектің “Сұлтандар
шежіресі”, Жалайыр Қадырғали Қосымұлының “Жамиғ ат-тауарих”, Өтеміс Қажының
“Шыңғыс-нама”, Шоқан Уәлихановтың “Ұлы жүз шежіресі”, Шәкәрім
Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі”, Нұржан
Наушабайұлының “Манзумат қазақия”, Ғұсманғали Сыдықовтың “Тарих-и қырғыз-
қазақ шадманиясы”, Құрбанғали Халидтің “Тауарих хамса”, Мұхамеджан
Тынышбайұлының “Қырғыз-қазақ халқының тарихына қатысты материалдар”, Мәшһүр
Жүсіп Көпейұлының “Қазақ шежіресі”, Сәбит Мұқановтың “Халық мұрасы”, Әлкей
Марғұланның “Наймандар”, Мұсатай Ақынжановтың “Қазақтың тегі туралы”,
Нығмет Мыңжанидің “Қазақтың қысқаша тарихы”, Халел Арғынбаевтың “Ұлы жүздің
шежіресі”, Марат Мұқановтың “Орта жүздің шежіресі”, “Кіші жүздің шежіресі”,
Жамбыл Артықбаевтың “Еуразия көшпелілері ғасырлар мен мыңжылдықтар
шендесуінде”, “Қазақстан тарихы”, “Этнос және қоғам”, Қойшығара
Салғараұлының “Қазақтың қилы тарихы”, т.б. осы сияқты еңбектердің қай-
қайсысы да өзінің мән-мазмұны тұрғысынан шежірешілдік дәстүрде жазылған
және деректік негізі халық жадында сақталған мағлұматтарды арқау етіп
отырады. Сөз жоқ, мың жылға жуық уақыт аясында жазылған мұндай толымды
еңбектер, ең алдымен, сахара төсіндегі көшпелілер арасында тарих жазудың
төл мектебі қалыптасқанын және ондай мектептің қалыптасуына шежірешілдік
дәстүрдің тікелей ықпал еткенін пайымдатады деген тұжырым жасайды..
Түркі халықтарына ортақ, соның, ішінде қазақ халқына қатысты хандық
дәуірде жазылған көркем шежірелер ретінде Әбілғазы баһадүр ханның Шежіре-и
түрк (Түрік шежіресі), ”, Заһир ад-дин Мұхаммед Бабырдың “Бабырнама”,
Дулат Мұхаммед Хайдардың “Тарих-и Рашиди”, Жалайыр Қадырғали Қосымұлының
“Жами ат-тауарих” еңбектерін қарастыруымызға болады.
2. Қадырғали Жалаиырдың өмірі, қоғамдық қызметі. Жами ат-тауарих
(Шежірелер жинағының) еңбегінің танымдық мәні, әдеби сипаты.
Алдымен Қадырғалидың өмірі мен қоғадық қызметіне тоқталар болсақ, ол
жөнінде мынадай деректер бар. Тарихи шығармаларда оны Қайырғали Жалаири
деп көрсетеді. Бұл оның аты-жөнінің соңына туған жерін көрсететін бұрынғы
қалыптасқан дәстүр бойынша алынған. Бірақ мұнда оның туған жері емес,
тайпасының аты көрсетілген. Оның шыққан тегі Жалайыр тайпасынан
болғандықтан Жалайри аталған. Туған жері - Сырдария өңірі. Кейбір
деректерде 1530 жылы Отырар-Түркістан маңында туылған деп көрсетіледі.
Деректерге қарағанда Қадырғалидың ата-бабалары Қарахандар әулеті
билігінен бері үздіксіз хан сарайында қызмет етіп, ханның ақылшы-кеңесшісі,
қол бастар батырлары болған. Оның өз атасы Темшік Шығай ханның батыры
болса, әкесі Қосым бек лауазымын иеленген. Жастай білім алып, бірнеше тіл
меңгерген Қадырғалидың өзі де хан сарайында қызмет атқарып, хан балаларын
тәрбиелеу ісімен айналысқан. Шығай ханның баласы Ұзын оқты атанған Ондан
сұлтан жау қолынан өлген соң, оның 13 жасар баласы Ораз-Мұхаммедті алып,
өзіне қараған елмен Сібірдің Көшім ханының қол астына көшіп кетеді. Онда
Қадырғалидың білімділігіне, ақыл-парасатына риза болған Көшім хан оны Төбе
би етіп сайлайды, өзінің ақылгөй кеңесшісі етеді. Бірақ ол онда ұзақ бола
алмайды, кейін Сібір кінәзі Сейдектің ықпалымен, онымен бірігіп Көшім ханға
қарсы шығады. Сөйтіп ол енді Ораз-Мұхаммедпен бірігіп, Сейдектің мәртебесін
көтереді. Осында жүргенде оларды Сібір воеводасы Д.Чулков алдап тұтқынға
түсіреді. Қадырғалиды Ораз-Мұхаммедпен бірге Мәскеуге жөнелтеді. Кейін
шведтерге, Қырым хандығына қарсы соғыста ерлік көрсеткені үшін орыс патшасы
Ораз-Мұхаммедке Ока бойындағы Қасым хандығынан иелігіне жер бөліп береді.
1600 жылы орыс жаңа патшасы Борис Годунов Ораз-Мұхаммедті Қасым
хандығының ханы етіп қояды. Қадырғали оның төрт биінің бірі болып
тағайындалады. 1598 жылы Қадырғали Жалайыри патша сарайында болады. Ол осы
кезде ғылыммен айналысады. Ана тілімен бірге араб, парсы тілдерін де жақсы
меңгеріп, Шығыстың әдебиеті мен мәдениетін, ғылымын терең зерттейді. Соның
нәтижесінде кейін Жылнамалар жинағы деген атпен әлемге әйгілі болған
өзінің атақты еңбегін жазады. Мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді
аралаған, әділ үкім, нақыл сөздерге қанық көптеген кітап оқыған адаммын
дейді ол өзі жайында. Жылнамалар жинағы - орта ғасырдағы қазақ тілінде
жазылған тұңғыш тарихи шығармалардың бірі. Мұнда қазақ хандығының Х
ғасырдың басынан бергі ішкі-сыртқы жағдайлары, қазақ тайпаларының халық
болып қалыптасуы, оның халықаралық жағдайлары, хандардың және олардың
төңірегіндегі түрлі әлеуметтік топтардың саяси ахуалдары жөнінде аса құнды
мәліметтер берілген. Еңбек үш бөлімнен тұрады: 1. Борис Годунов билігін
бейнелеу. 2. Рашид ад-Диннің Джами ат-Таварих атты еңбегінің қысқаша
аудармасы. 3. Орыс ханнан Оразмұхаммед сұлтанға дейінгі қысқаша
тарихнамасы.
Бұларға қосымша алтынордалық ірі қайраткер Едіге батыр жайында дастаны
берілген. Жалпы еңбек қай сұлтанның, қай ханның қай жерде қайтыс болғанын,
жерленгенін көрсетуімен де құнды. Қадырғалидың бұл шежіресі ертедегі қазақ
тілінде жазылған тұңғыш тарихи еңбек. Ғұлама ғалым Ш.Уәлиханов бұл кітаптың
аңыздан гөрі ақиқаты басымырақ деп бағалаған. Оразмұхаммед пен Қадырғали
бастаған қазақтардың Ресейде болу оқиғасы көрнекті жазушы М.Мағауиннің
Аласапыран атты романында кең және көркем баяндалған. Сонымен қатар
академик Әлкей Марғұлан 1981 жылы Қазақ әдебиеті газетінде жарық көрген
Күміс сандық құпиясы атты мақаласында Қадырғалиға аса жоғары баға берген
екен.
Соңғы кездері аталған еңбекті профессор М.Қойгелдиев арнайы зерттеп
жүр. Жылнамалар жинағының жалғыз көшірме данасын Қазан университеті
кітапханасына татар ғалымы И.Халфин тапсырған. Сол көшірмені шығыс
қолжазбалар жинағына бастырған профессор И.Березин былай деп алғысөз
жазады: Біз шығармаға қандай ат берілгенін білмейміз, бірақ кітаптың
негізгі бөлігі Рашид ад-Диннің әйгілі туындысының қысқаша аудармасынан
тұрғандықтан, біз оның атын да қолжазбамызға бере аламыз. Сөйтіп ол
Қадырғали еңбегін оның нағыз аты анықталатын көшірмесі табылғанша Джами ат-
Таварих - Жылнамалар жинағы деп атауды ұсынған. Тарих ғылымының докторы,
профессор М.Қойгелдиев 1994 жылы жарық көрген Қазақ тарихы журналында
Өкінішке орай, қолжазбаның кейінірек Петербордан табылған екінші
көшірмесінде де еңбектің автор берген аты жоқ болып шықты да, ол сол Джами
ат-Таварих - Жылнамалар жинағы атанған күйінде қала берді. Бұл жағдай
тарихшы ғалымдар арасында Қадырғали еңбегінің дербес деректік мәнін тура
бағалауға едәуір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция. № 1.
1. Лекция тақырыбы: ХҮ- XYII ғасырлардағы әдебиеттің даму сипаты,
ерекшелігі.
2. Лекция жоспары:
1. XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығының саяси-әлеуметтік жағдайы мен
әдебиеті.
2. Қазақ хандығы дәуірінің XV-XVII ғасырлардағы әдебиетінің зерттелуі.
3. Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы, алғашқы кезеңіндегі әдебиет
үлгілері.
4. Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ әдебиеті тарихында алатын
орны.
3. Лекция мақсаты: XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығының саяси-әлеуметтік
жағдайы, мәдениеті мен әдебиетінің даму ерекшелігі, сол дәуір, яғни XV-
XVII ғасырлардағы әдебиеттің зерттелуі жөнінде толық түсінік беру. Қазақ
хандығының құрылу қарсаңындағы, алғашқы кезеңіндегі әдебиет үлгілерінің
өзіндік ерекшеліктерін, Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ
әдебиеті тарихында алатын орнын түсіндіру.
4. Лекцияның мазмұны.
1. XV-XVII ғасырлардағы қазақ, хандығының саяси-әлеуметтік жағдайы мен
әдебиеті.
Әдебиет тарихы – сол халықтың тарихының бір саласы. Сондықтан да
әдебиет тарихын, әдебиеттің дамуын қарстырғанда халықтың тарихына соқпай
өте алмаймыз. Алдымен қазақтың төл әдебиеті бастау алған Қазақ хандығының
құрылуына тоқтала кеткеніміз жөн.
1428 жылы ұлыс билігі Жошының кіші ұлы Шейбанның ұрпағы Әбілхайыр
ханның қолына өтті. Қарсы оппозиция басында Керей мен Жәнібек сұлтандар
тұрады. Бұл күрес ақыры Көк Орда (Ақ Орда) мемлекетінің екіге жарылуына
әкеліп соғады. 1456 жылы Шу өзені бойында құрылған жаңа хандық қазақ
атымен аталады. Қазақ хандығын құраған рулардың Дешті-Қыпшақтан кетуінің
бас себебі – ондағы өзара қырқыс, күн сайынғы атыс-шабыс, Әбілхайыр мен
Барақ ұрпақтарының арасындағы қақтығыс еді.
Құрамында екі жүз мыңдай ғана халқы бар, жері де біршама шағын Қазақ
ордасы біраз күш жинап, саяси жағдайын нығайтқан соң, ...айналасы елу жылдың
ішінде Жоңғар Алатауынан Еділдің төменгі ағысына, Сырдармиядан Есілге
дейінгі аралықтағы кең байтақ территорияның бірден-бір қожасына
айналды.
XVI ғасырдың бас кезінде Қазақ ордасындағы халықтың саны 1
миллионнан асады. Бұл – қазақтардың жаңа жерлер жаулап алуы, жергілікті
халықты ассимиляциялауының нәтижесінде жүзеге асқан іс емес, ана тілі, ата
салты, әдет-ғұрпы ортақ, туыстас рулардың өздерінің ата-мекен жерлерінде
жаңа бір ұлыс құрамында қалыптасуы болатын. Этнограф С.А.Токаревтің
сөзімен айтсақ: “Қазақ ордасының құрылуы – бұрынғы қалыптасқан этникалық
бірліктің енді саяси тұрғыдан көрініс табуы еді”.
Көрнекті ғалым М.Мағауиннің жазып көрсеткеніндей, осы кезден бастап
қазақтың өзіндік төл мәдениеті қалыптасып, дами бастады. XV-XVI ғасырлардан
бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті. Ол
әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі. Ендігі жерде қазақ
атымен аталатын ұлттық мәдениет өркен жая бастады.
Қазақтың өзіндік төл әдебиетінің қалыптасу, даму сипаты қандай болды
деген мәселеге келер болсақ, бұл кезде жалпы түркілік – ортақ арнадан
бөлініп, қазақ халқының дербес төл әдебиеті қалыптаса бастады. Қазақ
әдебиеті қазіргі Қазақстан жерін жайлаған тайпалар туғызған бай рухани
қазынаның заңды мұрагері еді. Ол өзіне дейін ғасырлар бойы жасалған мол
мұрадан нәр алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, соны
соқпақ, сораптар қалыптастыру нәтижесінде кемелденді.
Қазақтың дербес тел әдебиетінің қалыптасуына тарихи оқиғалар негіз
болды. Бұл кезде қазақ әдебиеті өз ерекшелігімен айкындала бастады. Ауызша
сөз өнерімен қатар сол дәуірдегі түркі тілінде - қазақ тіліне жақын тілде
Қадырғали би Қосымұлы Жалайыридың Жамиғ-ат тауарих (Жылнамалар жинағы)
және Захреддин Мұхаммед Бабырдың Бабырнаме, Әбілғазы Баһадүрдің Түрік
шежіресі, Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди шежірелері, т.б. осы
сиякты жазба еңбектер жазылды.
Қазақтың төл әдебиетінің қалыптасу, даму жолында жеке авторлық поэзия
ерeкше орын алды. Әсіресе, шешен-билер, жыраулар мен ақпа-төкпе ақындар
бұған көп үлес қосты. Халықтың рухани өмірінде жетекші орынға шыққан поэзия
әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің жай ғана көшбасшысы емес, ең басты
жанр қызметін атқарды.
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ жырауларының поэзиясы дидактикалық
сарындағы түркі әдебиетінің жалғасы ғана емес, сонымен бірге, қазақтың
өзінд ік төл әдебиетінің бастауы да еді. Белгілі ғалым Х.Сүйіншәлиевтің
жазып көрсеткеніндей “Жыраулар творчествосының көрінуі, белгілі авторы бар
поэзияның пайда болуы жеке творчестволық стильдің қалыптасуына мүмкіндік
туғызды. Поэтикалы тіл өрнектері кестеленіп, дәстүрлі мәдениетіміздің
қалыптасуына жағдай жасады”. Жыраулық әдебиеттің әлеуметтік өмірге
араласуы, қоғам мүддесін көтеруі күшейді.
Жырау – сөз шебері, өнерпаз. Жыраулар осы кезеңдегі (XV-XVIIІ ғасырлар)
қазақ поэзиясының ең ауыр жүгін көтерген, сөз өнерінің жетекші өкілдері.
Ол – ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі, ірі қоғамдық мәселелерді
қозғайтын толғау жырларды шығарып айтушы, ойшыл, ақылшы, көреген-сәуегей.
Жырау өз жанынан өлең шығарушы және оны белгілі бір күй аспабымен
орындаушы, яғни күй әуенін тудырушы – сазгер, қаһармандық жырлырды
тудырушылар. Жырау поэзиясы – жауынгерлік эпос.
Х.Сүйіншіәлиев қазақ жыраулары туралы: Қазақ жыраулары - XV-XVIII
ғасырларда бүкіләлемдік мәні бар аса құнды әдеби мұра жасаған сөз
шебері. “Араб тіліндегі: шағри-шайыр, ақын: шиғыр-тақпақ, тұспал, терме:
шиғіри-поэзия деген ұғым беретін сөздердің қазақтың жырау, жыр, шайыр,
термеші деген сөздерінің қалыптасуына ықпалы болады ма екен деген
сұраудың ойландыратынын ескерте кеткіміз келеді”, - дейді.
Жырау сөз шебері болумен қатар – қоғам қайраткері. Ол өнерінің барлығын
белгілі бір мақсатқа бағындырып отырады. Өз қоғамының, қазақ мемлекетінің
ішкі-сыртқы жағдайларына – ел басқарған хандардың ісіне, көрші елдермен
қарым-қатынас, саясатына, сырт жаулармен соғыста бірлік-елдік жайына
бағыттайды. Ел ішінің бүтіндігі, тұтастығы, жеке адам тірлігіндегі дүние
кезеңдері, ұрпақ тәрбиесі, тағы басқа мәселелер мен қоғамның моральдық,
праволық, діни нормаларын айқындау, насихаттау, қалыптастыру ісіне
белсене араласады. Елді меңгерген хан мен бектің ақылшы уәзірі. Хан
шеше алмған түйінге шешуші сөз айтушы. Қысылшаң заманда жол табатын,
бет нұсқайтын кемеңгер көреген. Жырау - алдымен елдің ақылшы кемеңгері,
заманының сыншысы. Негізгі міндеті өлеңшілік емес, елге басшылық істеп,
басалқы айту. Өз елінің биі не батагөйі.
Жырау термині жырлау, жыр айту сөзінен келіп шыққан. Жырау
сөзінің шығу төркіні жыр, жыршы деген ұғымдармен астасып жатады. Бұл
жөнінде алғашқы кезде ғалым Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Л.З.Будагов
еңбектерінде айтылса, бұл пікірді бүгінгі әдебиет зерттеушілері де
бірауыздан қуаттайды. Осыған ұқсас тұжырымдар өзге туыстас елдер
әдебиетшілерінде де бар.
Ш.Уәлиханов кезінде жырдың белгілі бір әуенмен қобызбен сүйемелдеу
арқылы орындалатынын, батырлардың ерлік істерін дәріптеуге құрылатынын айта
келіп: Жырдың мазмұны ертеде өткен батырдың өмірі мен ерлік істері туралы
болып келеді. Бір жәйт: батырдың өмірі мен ерліктеріне қатысты... бәрі қара
сөзбен баяндалады, ал жыр поэма қаһарманы мен басты кейіпкерлерді сөйлету
қажеттігі туған кезде ғана қолданылады, – деп жазған болатын. Ал
В.В.Радлов жырды шумақа бөлінбейтін импровизация, қайғылы жыр, жоқтау деп
жіктеп, ал жырауды – жыршы, көнені жырлаушы, алдын болжаушы (предсказатель)
деп түсіндіреді.
Жырау поэзиясындағы негізгі сарындар: Ұлт-азаттық күрес. Заман күйі.
Ұрпақ тәрбиесі. Жалпы адамгершілік қасиеттерді насихаттап, өнеге айту.
Өмірдің мәні. Туған жерді жырлау.
Жыраулар шығармашылығындағы поэзия түрлері
1. Толғау
2. Арнау
3. Жоқтау
4. Қаһармандық, эпостық жырлар
5. Естірту
Жыраулар шығармашылығында толғау жанры үлкен орын алады. Толғау –
әдебиетімізде өзіндік ерекшеліктерімен көрініп, көне дәуірлерде туып
қалыптасқан поэзиялық шығарманың бір түрі.
Толғау қазақтың жыр толғау, толғап айту деген сөзінен алынып, жеке
термин ретінде әдебиетімізде кейінгі кеңестік дәуірде ғана қалыптасты.
Толғаулар өзінің табиғи сипатымен жүйелі оқиғасы бар жырға біршама жақын,
үндес. Бізге жеткен толғаулардың халық, өмірінің, аса бір жауапты, күрделі
де қиын тұсында айтылып таралғанын аңғарамыз. Жыраулар толғаған суырып
салма жырлар философиялық ойға құрылған тұжырымдарымен де, жеке адам
бейнелерін жасаған мазмұнымен де ерекшеленеді. Мұнда ел, жер, халық
тағдыры, болашағы жүйелі сөз болады. Осы ерекшелік мұны эпикалық жырларға
жақындатады. Қазақ поэзиясы тарихына көз салсақ, толғаудың дербес жанр
ретінде қалыптасуы ұзақ ғасырларға ұласқанын көреміз. Бұған әр тұста әр
алуан жыраулар өз әлінше үлес қосып отырған. Соның нәтижесінде бұл жанр
дәуір талабына сәйкес қалыпты фольклорлық үлгілерден біртіндеп оқшауланып,
суырып салмалық дәстүрдің жаңа сипатты бір арнасын құрайды. Бұл
әдебиетіміздегі даралық творчествоның ең әуелде тек поэзияда, оның ішінде
жыраулық, ақындық толғау, жырларда тұрақтанып қалыптасқанын айқын аңғарт
ады.
2. Қазақ хандығы дәуірінің XV-XVII ғасырлардағы әдебиеттің
зерттелуі.
Бұл дәуір әдебиетінің сез шеберлері, олардьң мұралары туралы алғашкы
деректерді беретін XIX ғасырдың 2-жартысындагы орыс зерттеушілері мен
Ш.Уәлихановтың жазбалары. XX ғасыр басындагы енбектерде де деректер аз
емес. Кеңес дәуірінің 20-30-жылдарындағы С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов,
Х.Досмұхамедовтердің сол дәуір әдебиетіне байланысты еңбектерінң мәні
жоғары болып табылады. 40-жылдардағы ВКП (б) Орталык комитеті қаулысының -
"Әдебиеттегі ескішілдікке, феодалшылдыққа карсы күрестің" хандық деуірдегі
әдеби мұраларды зерттеуге тигізген кepi ecepi аз болмады.
1950-1960 жылдары қазақ әдебиеті тарихына байланысты қазақ әдебиетін
зерттеуші ғалымдар арасындағы әр түрлі көзқарастар, пікірталастар болды.
Қ.Жұмалиев бастаған ғалымдардың қазақ әдебиеті тарихын қай кезден бастау
керектігі туралы көзкарастарында кейбір басқа ғалымдардан елеулі
айырмашылықтар болды. Бұл ретте Б.Кенжебаевтың әдебиет тарихын терендей
зерттеудегі атқарған еселі еңбегі ерекше болған еді.
Хандық дәуір әдебиеті жөніндегі М.Әуезовтің, Ә.Марғұлан,
Е.Ысмайыловтардын құнды ойларының мәні үлкен. Осы кезең әдебиетін ғылымда
қалыптастырудағы М.Мағауиннің үлесі зор болды. Кеңес дәуірінде арнайы еңбек
жазған, оқулыққа ендірген де осы ғалым болғанын айрықша атап өтуге тиіспіз.
Осы кезде жарық көрген еңбектердің, жинақтардың өзіндік ерекшеліктері
болды. Хандык; дәуірдегі әдебиет үлгілері алғаш рет жинақталып Ертедегі
әдебиет нұсқалары (Құрастырушылар: Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев,
М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ.Сыдиықов. 1967), Үш ғасыр жырлайды, т.б.
еңбектерде жарияланды.
Жыраулар шығармашылығының басты ерекшелігі туралы қазақ ғалымдары
мынадай тұжырымды ой-пікірлер айтады:
М.Мағауин: Жыраудың ең сүйікті жанры – толғау. Жырау репертуарынан
әр түрлі тақырыптағы арнау жырлары да үлкен орын алады. Жырау - өз
тайпасының руханы тірегі, ақылгөй ақсақалы. Ескіден қалған мол мұра –
қаһармандық жырларды туғызушылар – жыраулар болып еспетеледі. Жырау –
көне патриархалдық-рулық қоғамның перзенті еді.
Х.Сүйіншіәлиев: Жыраулар – сөз шеберлерінің ілкі авторлары,
ақындыққа жол ашқан асыл сөз шеберлері, халықтық шешендікпен ұштасқан
ойлы-сырлы толғау, арнау, термелер мен эпостық жырлардың бастау бұлақтары.
Көркемсөз өнерінің көне шеберлерін қазақ халқының жырау деп атап
кеткені мәлім. Бұл тұстағы әдебиетіміздің қай саласы болмасын, оған
жыраулардың қатысы мол болды. Жыраудың ақыннан өзгешілігі – шығармаларының
сарыны мен тақырыбы бірыңғай болып келуінде. Болашақты болжап, ақыл айтып,
батагөйлік ету, шешендік түйіндер жасап, терең ой қозғау – жыраулардың
дәстүрлі ерекшеліктері. Бірыңғай тарихи тақырыптарды, әлеуметтік-қоғамдық
мәселелерді, қолбасы батырлар мен ел басы хандар ісін, халықтың жай-күйін
толғап отыру жырауларға тән. Олар өздерінің болжамдарын, ақыл, өсиеттерін
қобыздың зарлы үніне қосып ұзақ толғаған. Қазақтың есімдері өте ерте
заманнан ел есінде сақталып, ел аузында жүрген жыраулары көп-ақ.
Бірақ, олардан бізге жеткен мұра – жоқтың қасы.
М.Әуезов: Жырау - құр тақылдақ өлең айтпайды. Өзі тұрған заманның
белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды. Сөзінің бәрі
терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Кей кезде жырау - жуан даугер, жуан
би. Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жайы туралы.
Б.Әбілхасымов: Жырау сөзінің алғаш хатқа түсуі ХI ғасыр. Кейінгі қазақ
ақындарының орта ғасырдағы ұзаннан ешқандай айырмашылығы болмауы – ақындар
институтының көнелігін көрсетеді. Жыраулар қаруланған көркемдік әдістердің
дені – көне, ескі түркілік. Жырау тұлғасы ерте дәуірде, тайпалық одақтар
бірлестігі тұсында қалыптасып, ХV-ХVIII ғасырларда қоғам қайраткері ретінде
танылған үлкен өнер иесі.
Қ.Өмірәлиев: XVI-XVII ғасырлардың бұл ақындарында бұқаралық түсінік,
қарапайым халықтың мүддесі айтқызар ой жат болды. ...Сөйтсе де бұл жыраулар
өздері жасаған тарихи дәуірдің рулық-патриархалдық қоғаның қайраткерлері
болды. Бұл табиғи дарын иелері қай заманда да болып отырған. Олар қазақ
халқының ауызша әдебиетін – көшпелі хялықтың жазба әдебиетке дейінгі
жердегі поэзиясын жасады. ...қазақ жырауларының мектебі де, академиясы да
қазақ халқының өмірі болды. XV-XVI ғасыр мен XVIII ғасыр арасындағы
ауызша поэзияны, оның ішіндегі лирикалық поэзияны бағдарлай шола сүзе
қарасақ, бұл дәуірде осы лирикалық поэзияның: сарнау, толғау, зарлау,
тақпақ, естірту, жоқтау, қоштасу сияқты әлеуметтік-философиялық мазмұныны
ие жанрлар болды.
Хандық дәуірдегі ақын-жыраулар шығармашылығының ежелгі түркі
әдебиетімен байланысы жөнінде Н.Келімбетов: Х-ХІІ ғасырларда өзінің
шарықтау шегіне жеткен дидактикалық сарындағы әдебиет қазақ хандығы
тұсында (ХҮ-ХІХ ғасырлар) жыраулар поэзиясы арқылы өзінің тарихи,
әлеуметтік, көркемдік дәстүр жалғастығын тапты. ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда өмір
сүрген қазақ жыраулары өздеріне дейінгі нақылды, тақпақты, үгіт-насихст,
уағыз айту түріндегі, шешендік-дидакикалық поэзияны мазмұны мен формасы
тұрғысынан жетілдірді десе, ғалым Х.Сүйіншәлиев: Ауыз әдебиеті
туындыларын ілкі жасашылар да, ескі әдеби дәстүрлерді кейінгіге
жалғастырушылар да шешендер мен жыраулар еді. ...ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы көне
түркі ескерткіштерінен бастау алған әдебиетіміз ХҮ-ХҮІІ ғасырларда өзінің
ауыр даму кезеңдерін басынан кешті, - деген тұжырымды ойлар айтады..
Қазipri кезде, яғни еліміздің тәуесіздігін алғаннан кейінгі кезде әдеби
мұраларды тану, зерттеуде жаңа бағыт қалыптасып, дами бастады.
3. Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы, алғашқы кезеңіндегі
әдебиет үлгілері.
Бұл кезеңдегі әдебиет үлгілерін, түрлі ұлыс-тайпалардың тарихына
негізделіп туған әдебиетті жыраулар поэзиясы және жазба әдебиет деп екі
салаға бөліп қарастыруға болады. Өйткені бұл дәуірде ауызша шығарылған
әдебиетпен қатар жазба әдебиет үлгілері де бар. Қазақ хандығының туу,
орнығу кезеңдеріндегі түрлі оқиғалар жыраулық поэзиямен қатар тарих, шежіре
элементтері аралас жазба әдебиет үлгілеріне де молынан түсіп отырған
(тарихи көркем шежірелер).
Қазақ хандығының құрылу қарсаңында туып, біздің дәуірімізге жеткен
рухани мұралар:
Күйлер: “Ноғай-қазақтың айырылуы”, “Орманбет хан өлгенде, он сан ноғай
бүлгенде”, т.б.
Ноғайлы заманы жырауларының поэзиясы.
Эпостық жырлар: Қырымның қырық батыры, Тоқтамыс жыры, Ер Тарғын,
Едіге, т.б.
Қазақ жыраулары шығармашылығының даму кезеңдерін ғалымдар үш кезеңге
бөліп қарастырып жүр. Оның алғашқы кезеңінің бастауын ғалым М.Жолдасбеков
Түркі қағаната дәуіріндегі Тоныкөктен бастайды. Бұл дәстүрді онықтырып
дамытқан келесі өкілдері ретінде Қорқыт, Аталық, (Кетбұға), Жұма-Құл, Қодан-
Тайшы, Сыпыра жыраулар аталады. Бұл дәуір ҮI-XIV ғасырларды қамтиды. Қазақ
хандығының алғашқы кезеңіндегі жыраулық дәстүрдің дамуында Асан қайғы,
Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет шығармалары үлкен орын алады. Бұл
кезең – XV-XVIІ ғасырлар.
ХҮІІІ ғасыр жыраулық өнердің толысып, кемелденген кезеңі. Бұл кезеңнің
көрнекті өкілдері: Қожаберген, Ақтамберді, Бұқар, Тәтіқара, Үмбетей
жыраулар.
Бiзre аттары белгілі ауызша әдебиетіміздің калыптасуына әсерін тигізген
әдебиет өкілдері – Кет-Бұға, Жұма-Құл, Қодан-Тайшы, Сыпыра жырау сияқты
жыраулардың өмipi мен шығармашылығы туралы жеткен деректер мен аңыздар көп
емес.
XV-XVII ғасырларда өмip сүрген жыраулар шығармашылығының қазақ
әдебиетінің қалыптасуында алатын өзіндік орны бар. Жиренше сияқты
шешендердің өмipi мен шығармалары туралы деректер мен аңыз-әңгімелер де
біршама. Осы кезеңде жасалған ауыз әдебиеті үлгілері мен аттары аңызға
айналған жырау, шешен, т.б. әдебиет өкілдерінің, олардан қалған әдеби
мұралардың қазақ әдебиеті тарихында алатын өзіндік орны бар.
Хандық дәуірде елдік, қоғамдық маңызды мәселелерді шешуде би-
шешендердің үлкен роль атқарғандығы белгілі. Олар маңызды мәселелерді
шешумен қатар рухани мұра – шешендік сөз үлгілерін де қалдырды. Би-
шешендердің қоғамдық қызметі мен тапқырлық пен ойлылықтан құрылған нақыл,
өсиет сөздері кеңес дәуіріндегі саясаттың әсерінен көп жылдар бойы жете
зерттелмей келді. Бұл мәселе еліміздің тәуелсіздік алуына орай кейінгі
кездері қолға алынып, оқу бағдарламаларына енгізіліп, әдебиет тарихының
құрамында оқытыла бастады.
4. Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ әдебиеті тарихында
алатын орны.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырда Ноғайлы дәуірінің немесе Орта ғасырдағы ноғай-
қазақтардың мәдениеті болған еді. Бұл дәуірді Алтын орда заманындағы
ноғайлы-қазақ атанған елдердің әдебиеті деп те айтуға болады.
Ноғай – Шыңғыс хан ұрпағынан шыққан хандардың бірі. Жошы ханның
немересі. Беркенің тұсында біраз көшпелі түрік ұлыстарын біріктіріп, өз
әмірін жүргізген (1256-1266), 1306 жылы қайтыс болған. 1260-1306 жылдан
бастап Ноғай ханға қараған рулар ноғайлы немесе ноғай елі деп аталып кеткен
болатын. Бұрынғы кезде бір одаққа қараған кейіннен бөлек ұлыс халық болған,
қазіргі Орта Азия халықтарының көпшілігі көп жылдар бойы ноғайлы ұлысы
болып саналып келген: Олар өзбек, ноғай, сары ноғай, қарақалпақ, қарашай
ноғай болып бөлініп әр түрлі аталып кеткен.
ХҮІ ғасырдың ІІ-ші жартысы ноғайлы хандықтарының өзара шабуылдарындағы
кезең болып саналады. Осы отыз жыл ішінде жиырмадан астам хан таланып,
ноғайлардың бірлігі мүлдем жойылады. Сонда Әбілқайыр кезінде өзбек хандығы
дәуірлейді. Батыс, Еділ-Жайық бойларын мекендеген ноғайлыны Едіге би
ұрпақтары билеп жекелеп алады.
ХҮІ ғасырдың ортасында бұрын ноғайлы атанып келген ұлыстардың көбі ел
билігіндегі Смайыл ұрпағынан қалған Жәнібек ұрпағы басқарған қазақ-
ноғайларына барлығы қосылып кеткен. Сол кезден бастап қазақ хандығы
құрылды. Қасым мен Есім хандардың тұсында қазақтар Ұлытаудан Сайрам,
Ташкент, Бұқара, Самарқанға дейін, бір шеті Еділ Жайық даласын, теңіз
жағасын түгел өздеріне қаратты.
Қазақ атанған ноғайлылар сол кездегі мұраларды пайдаланып олардың
көпшілігін сақтап қалған. Содан бұрынғы ноғайлы әдебиеті деп келе жатқан
туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорына қосылып, оның өз төл
әдебиеті болып кеткен. Олар Ер Төстік, Жиренше шешен, Алдар көсе,
тағы басқа да аңыз-әңгімелер, Ер Тарғын, Ер Қосай, Ер Сайын, Едіге,
Қырымның қырық батыры, Ер Жабай, Ер Шора, Орақ-Мамай, Қозы көрпеш
– Баян сұлу, т.б эпостық жырлар сол аталып келген ноғайлы заманының
мұралары. Осы жырлардағы кейіпкерлердің барлығы ноғайлы елінен шыққан
адамдар болып келеді. Барлық жырда ноғайлы батырлары өз қаһармандарын
ноғайлы батыры немесе ноғайлының атақты адамдарының бірі деп танытады.
Мысалы:
Қазақ емес сарт емес,
Қамбардың түбі ноғайлы
дейді. Сондай-ақ бұрынғы кезде көптеген ноғайлылар өзара келісе алалмай
ыдырап бөлінген кезде әр елдің жыршылары өз еліне лайықтап, өз меншіктеріне
айналдырады.
Шоқан қазақ эпосы ноғайлы заманында туған десе, ноғайлы ақындарының
қатарында Асан-қайғыны, Сыпыра, Шалкиіздерді де айтуға болады.
Ноғайлы елі ХҮІ ғасырда өмір сүріп қазақ құрамына енген. Өз кезінде
қыпшақ, қоңырат, өзбек сияқты эпос тудырған тайпалардың бірі. Ноғай
эпосында ислам дінінің әсері өте көп. Ноғай төрт түрлі болады: 1. Сары
ноғай. Бұлар 1380 жылы соңында ислам дінін алып, батысқа кетіп Қазан,
Қырым, Қасимов, Еділ хандықтарын жасайды.
2. Қара ноғай. Бұлар ХҮІ ғасырда бұлар он сан ноғай хандығын орнатқан.
Ноғайлықтар бүлінгенде, оның ханы Орманбетті қазақтар өлтірген. Олардың елі
- барабы татарлары.
3. Маңғыт ноғайлары: Бұлар Маңғыстау жерінде тұрып, көп жылдар бойы
қазақтармен жерлес, тілдес болған.
Ноғай Маңғыт ордасына Кіші жүз қазақтары түгел қараған. 1496 жылы Өзбек
пен Қыпшақ шығысқа қоныс аударған соң Орақ та әйелді ноғай, орыс, қыпшақтан
алады. Қыпшақ батыры Қобыландыны Орақ өлтіріп Ноғай мен қыпшақ содан бастап
жауласады. Сол кездее Жалайыри мынандай өлең келтіреді:
Қазақ пен Ноғай айырылды,
Қазақ сыртқа қайырылды.
Ноғайлының ну елі
Күңіренді, қайғырды.
Қара қыпшақ Қобыланды
Қара орнынан айырылды.
Ел қанаты қайырылды.
Кетті күлкі мол күндер,
Келер ме қайтіп сол күндер?
Жылау жылау жылау күй,
Жылаған мынау зарлы күй –
дейді. Бұл жерде екі елді бүлдірген Орақ өз балаларымен араздасып 1496 жылы
Магнитогор тауына жалғыз үй болып көшіп жүріп 1503 жылы Үргеніш
маңғыттарының ортасына барып қайтыс болады. Қарасай мен Қази деген екі ұлы
Азов ноғайларына хан болады. Ал орыс әйелінен туған баласы Қарағұл
қыпшақтарға қосылады, сөйтіп, ноғай ұлысы тарап кетеді.
4. Кавказ ноғайлары. Олардың көбі маңғыттан тарайды. Ноғайлы бүлінген
соң Кавказға кеткен маңғыт ноғайлары қайда барса да, кісілікке араласқан
сотқар, тентек елдер болған делінеді. Едіге 1406 жылы Тоқтамысты өлтірген,
сол кезде өзі де өлтірілген. Ақсақ Темірдің баласына Едіге қызын беріп, оны
Тоқтамыспен жауластырған. Ақсақ Темір 1405 жылы Отырарда қайтыс болады.
1942 жылы адай ақыны Мұрын Сеңгірбековтен ноғай эпосының көптеген
үлгісі жазылып алынған. Ноғай циклындағы жырларды батыс қазақтары көп
жырлаған. Шоқан барлық қазақ эпосын ноғайлы заманында туды деп айтқан. Ал
Мұрын болса Ноғайлының бүлінуі дегенді айтады.
Шынында ноғай жұртының бүлінуі 1496 жылы қыпшақ пен өзбектің Еділден
жарыла көшуінен басталса керек. Өйткені сол жылы өзбек жұрты Сунаққа,
қыпшақтар Сарысуға көшеді. Ноғайлының ХҮІ ғасырдағы ұлысын Әз Жәнібек
басқарған.
Ноғай Ордасының негізін салған Едіге болып саналады. Оның құрамына
маңғыттар мен бірге Қоңырат, найман, арғын, Қаңлы, Алшын, Қыпшақ, Кенгерес,
Қарлұқ, Тама сол сияқты тағы да басқа көптеген тайпалар кіреді.
Сол кезден бастап қазақтың сөз өнерін дамытуына шешендер мен жыраулар
үлкен үлес қосады. Олар жайлы деректерді халық ауыз әдебиетіндегі аңыз
әңгімелерден де байқауға болады. Сонымен бірге осы кезде ауыз әдебиетінің
көркемдік құны жоғары болып саналатын көптеген эпостық жырлар да туған.
Ауыз әдебиетінің әрбір саласы нығайып әлеуметтік өмірге араласуы, қоғам
мүддесін көтеруі күшейді. Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті әдеби тілдің
қалыптасуына екеуі де бірдей үлес қосқан егіз құбылыс. ХҮ ғасыр қазақтың
төл әдебиетінің қалыптасу, даму кезеңі болған еді.
Сондай-ақ алғашында қиял-ғажайып аңыздар туып, онда адам баласының әр
түрлі ғаламат күштеріне қарама-қарсы күресі бейнеленсе, кейін шет
шапқыншыларына қарсы тұрып, ерлік көрсеткен батырлар туралы аңыздар болды.
Ертедегі хандық мемлекеттердің күшті шабуылдары ерлік сюжеттің өсіп
өркендеуіне жағдай жасады. Қолбасы батырлар мен хандар құрметтеліп, олардың
қаһармандық бейнелері жасалды. Эпостық жырларда бастапқыда ертегілік сюжет
ерекше орын алады, кейіннен эпостар тарихи тақырыптарға тоқталып
негізделді. Тарихи тұлғаларға байланысты аңыздар мен әңгімелер эпосқа
айналды. Мысалы: Жиренше туралы аңыз-әңгімелер. Ол аңыздардың барлығын да,
Жиренше өзі шығарған деп, шешен атынан айтылады. Біз білетін шешеннің он
шақты новеллалары бар. Жиреншенің Жәнібек хандығының тұсында өмір
сүргендігі, ол жыл 1450-1478 жыл екені туралы Шоқан Уәлиханов айтқан
болатын.
Жәнібек пен Жиреншенің, Асан қайғының өсиет сөздері осы күнге дейін көп
айтылып келеді.
Қорыта айтқанда, Ноғайлы дәуіpi әдеби туындылары әдебиетіміздің рухани
мол мұрасына айналып, кейінгі кезеңдердегі әдебиеттің дамуына тигізген игі
әсері мол болды.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Алтын Орданың ыдырап Қазақ хандығының құрылуы. ХІҮ-ХҮ ғғ. тарихи
әлеуметтік жағдай.
1. Мәдениеттің, әдебиеттің даму сипаты.
1. Жыраулық дәстүр: ерекшелігі,бастаулары.
1. Би-шешендердің қоғамдық қызметі, шығармашылығы.
1. Шежіре, оның ерекшелігі, түрлері..
1. Ноғайлы дәуірінің әдебиет үлгілері, ерекшеліктері, зерттелуі.
1. Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ әдебиеті тарихында алатын
орны.
1. Хандық дәуір әдебиетінің ХІХ ғасырдағы зетттелу ерекшелігі.
1. Кеңес дәуіріндегі зерттелу ерекшелігі, әдебиет үлгілерінің жариялануы.
1. Қазіргі кездегі зерттеудің өзекті мәселелері.
6. Лекция тақырыбына байланысты СӨЖ тапсырмалары:
Эссе, кейс, глоссарий (ұғымдар мен терминдер анықтамасы) жазу.
1. XV-XVII ғғ. саяси-әлеуметтік жағдай туралы пікірлер.
2. Қазақ хандығы дәуірінің XV-XVII ғасырлардағы әдебиеттің зерттелуі,
пікірлер.
3. Қазақ хандығының құрылу қарсаңындағы, алғашқы кезеңіндегі әдебиет
үлгілерінің мәтіндер мазмұнынымен танысу, үзінділер жаттау .
4. Ноғай-қазақ (ноғайлы) жырлары, олардың қазақ әдебиеті тарихында алатын
орны туралы зерттеулер.
7. Қажетті әдебиеттер:
Негізгі:
1. Ай, заман-ай, заман-ай. Алматы, 1991.
1. Бес ғасыр жырлайды. I том, -А., “Жазушы”, 1989.
1. Жеті ғасыр жырлайды. Екі томдық. (ХҮ ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі
кезең). Құрастырған Е.Дүйсенбайұлы. -А., 2004.
1. Қазақ әдебиетінің тарихы. 3-том. (ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті).
-А., Ғылым, 2000.
1. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. (Хрестоматия) М. Мағауин. А., “Ана
тілі”, 1993.
1. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. -А., "Санат", 1994.
1. Мағауин М. Алдаспан. – Алматы, Атамұра, 2006..
1. Мағауин М. Қобыз сарыны. – Алматы, “Жазушы”, 1968., Атамұра, 2006.
1. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуiрiндегi әдебиет. -А., “Ана тiлi”, 1992.
1. Он ғасыр жырлайды. – Алматы: Дәуір, 2006.
1. Сүйiншәлиев Х. Қазақ әдебиетiнiң тарихы. -А., “Санат”, 1997., 2005.
Қосымша:
1. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы. -А., "Ғылым", 1982.
Құрастырғандар: Ә.Дербісәлин, Ақмұқанова, М.Жармағамбетов, Ә.Күмісбаев,
Қ.Сыдықов.
1. XV-XVIIІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. -А., "Ғылым", 1982.
1. Абылқасымов Б. Жанр толгау в каз. устной поэзии. -А., 1984.
1. Адамбаев Б. Қазақтың шешендiк өнерi. А., 1994.
1. Ақ берен. Құрастырған Қ.Сыдықов. -А., “Жазушы”, 1982.
1. Асан қайғы Құрастырған Н.Мұхамедханов. Алматы, 1973.
1. Ахметоа З. Өлең сөздің теориясы. Алматы, 1973.
1. Әдебиетттану терминдерінің сөздігі. –Алматы: “Ана тілі”, 1998.
1. Әуезов М. Әдебиет тарихы. -А., “Ана тiлi”, 1991.
1. Батырлар жыры. Бірінші том. –Алматы: “Жазушы”, 1986.
1. Батырлар жыры. Екінші том. –Алматы: “Жазушы”, 1986.
1. Батырлар жыры. Төртінші том. –Алматы: “Жазушы”, 1989.
1. Батырлар жыры. Үшінші том. –Алматы: “Жазушы”, 1987.
1. Бердібай Р. Байқалдан Балқанға дейін. -Алматы, 1999.
1. Билер сөзi. Құрастырған Кәкiшов Т. - А., “Қазақ университетi”, 1992.
1. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиетi. -А., “Санат”, 1997.
1. Дала даналары. Қазақстан даму институты, 2001.
1. Дербісәлин Ә. ХV - ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. Алматы, 1982.
1. Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры. Алматы, 1970.
1. Ертедегі әдебиет нұсқалары Құрастырушылар: Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев,
М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ.Сыдиықов. Алматы, 1967.
1. Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. – А., 1997.
1. Ибатов А. ХІV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. Алматы,
1. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. –Астана: “Елорда”, 2000.
1. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. -А., 1986.
1. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, 1973.
1. Қоңыратбаев Ә. Эпос және оның айтушылары. Алматы, 1975.
1. Қабдолов З. Сөз өнері. -Алматы, 2002.
1. Қадырғали би Қосымұлы Жалайри Сыздықова Р., Қойгелдиев. Қадырғали би
Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.
1. Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері. Алматы, 1989.
1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна Ltd. ЖШС,
2005.
1. Қазақ ССР тарихы. I том. А., Ғылым, 1980.
1. Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы, 1979.
1. Қазақ фольклорының типологиясы. –Алматы: Ғылым, 1981.
1. Қазақстан тарихы II том. –Алматы: Атамұра, 1998.
1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгiнге дейiн (Очерктер). -А., Дәуiр,
1994.
1. Қазақстан тарихы. 2-том. А., "Атамұра", 1998.
1. Қазақтың 100 би-шешенi. А., “Қазақстан”, 1995.
1. Қазақтың би-шешендерi. 1,2-кiтап. А., “Жалын”, 1993.
1. Қарайдар мен Қызылгүл. Ноғай жырлары. Құрастырған және алғы сөзін жазған
Р.Бердібаев. -А., "Жалын", 1989.
1. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. –Алматы: “Ана тілі”, 1991.
1. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. –Алматы: Ғылым, 1987.
1. Бердібай Р. Эпос мұраты. А., "Білім", 1997.
1. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі А., "Қазақстан", 1995.
1. Мәдібай Қ. Хандық дәуір әдебиеті. -А., 1992.
1. Негiмов С. Шешендiк өнер. А., “Ана тiлi”, 1997.
1. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелелігі. -А., 1991.
1. Өмірәлиев Қ. XV-XIX ғасырлардагы қазақ поэзиясының тiлi. -А., "Ғылым",
1976.
1. Садырбаев С. Фольклор және эстетика. –Алматы: Ғылым, 1976.
1. Салғараұлы Қ. Хандар кестесі. – А., 1992.
1. Сейдімбеков А. Ауызша тарихнама. –А., 1989.
1. Сейдімбеков А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. – А., 1989.
1. Сейдімбеков А. Қазақтың ауызша тарихы. Шежірелік деректерді пайымдау.
–Аст., Фолиант. 2008. – 728 бет.
1. Сүйіншәлиев X. Ғасырлар поэзиясы. -А., "Жазушы", 1987.
1. Сыдиқов Қ. Көркемдiк өрнектер (XV-XVIII ғасырлардағы ақын-жыраулар
мұрасының көркемдiк ерекшелiктерi). А., “Рауан”, 1992.
1. Сыдықов Қ. Ақын, жыраулар. А., “Ғылым”, 1974.
1. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. -А., "Ана тілі", 1993.
1. Сыздықова Р., Қойгедиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар
жинағы. -А. "Қазақ университет", 1991.
1. Толыбеков С. Қазақ шежіресi. – А., 1992.
1. Төреқұлов Н. Қазақтың 100 би-шешенi. А., “Қазақстан”, 1995.
1. Төреқұлов Н., Қазбеков М. Қазақтың би-шешендерi. А., “Жалын”, 1993.
1. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. -А., 2001.
1. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. А., 1985.
1. Ұлы арман. (XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы). Құрастырған.
Сейдеханов К. -А., "Рауан". 1990.
1. Үш ғасыр жырлайды. -А., "Жазушы", 1965.
1. ХV — ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. Алматы, 1982.
1. ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары. Алматы, 1962.
1. Халид Құрбанғали. Тауарих хамса. Алматы, 1992.
1. Ысмайылов Е Ақындар. Алматы,1956.
1. Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақынлары. А., “Санат”.
Тест тапсырмалары
Қазақтың дербес төл әдебиетi қай ғасырлардан бастап қалыптаса бастады?
ХV-ХVI ғғ.
ХIII-ХХ ғғ.
ХV-ХIX ғғ.
ХII-ХVI ғғ.
ХII-ХIII ғғ.
Жошының өлiмiне байланысты күй шығарған жырау аңыздарда кiм деп айтылады?
Кет-Бұға
Асан қайғы
Сыпыра жырау
Доспамбет жырау
Жұма-құл жырау
!
“Ертедегi әдебиет нұсқалары“ қай жылы жарық көрдi?
1967
1957
1965
1980
!
Сюжеттен гөрi философиялық сипаты басым ерлiк рухтағы жыр:
Толғау
Терме
Айтыс
Эпос
!
“Бес ғасыр жырлайды“ жинағы алғаш рет қай жылы жарық көрдi?
1984
1989
1980
1973
!
Кеңес дәуiрiнде шешендiк сөздердi және шешен, билер сөздерiн
зерттеуге зор үлес қосқан ғалым:
Б.Адамбаев
Х.Сұйiншәлиев
Қ.Жұмалиев
Б.Кенжебаев
А.Қыраубайқызы
!
Әз Жәнiбек ханның тұсында өмiр сүрген шешен:
Жиренше
Аяз би
Майқы би
Темiр би
Едiге би
!
Тоқтамыс ханның тұсында өмiр сүрген жырау:
Сыпыра
Қазтуған
Марғасқа
Жиембет
Асан қайғы
!
Қазақ хандығы әдебиетiнен деректер берiлетiн “Тауарих хамса“ атты еңбектiң
авторы:
Құрбанғали Халидов
М.Х.Дулати
Қадырғали Қасымұлы
З.М.Бабыр
!
Жыраулар шығармашылығына көбiнесе қандай жанр тән?
толғау
терме
айтыс
ән
эпикалық жырлар
!
Қазақ хандығының алғашқы ту тiккен жерi:
Шу өзенiнiң бойы
Едiл бойы
Қашқар
Сыр өңiрi
!
Жыраулық дәстүр қай кезден бастау алады?
Ежелгi дәуiрлерден
ХVI ғасырдан
ХVII ғасырдан
ХVIII ғасырдан
ХV ғасырлардан
!
Аңыздарда Асан iздеген жайлы қоныс:
Жиделi Байсын
Ергене-қон
Өтүкен
Сарыарқа
!
Қазақ ханы Жәнібек тұсында өмір сүрген жырау:
Асан қайғы
Бұқар
Доспамбет
Қазтуған
Шалкиіз
“Түп-тұқияннан өзiме шейiн“ атты кiтаптың авторы кiм?
Қазыбек бек Тауасарұлы
Әбiлғазы Баїадұр
Қадырғали Қосымұлы
Мұхамед Хайдар Дулати
Қожаберген
Лекция. № 2.
1. Лекция тақырыбы: Шежіре, оның түрлері және олардың ерекшеліктері.
2. Лекция жоспары:
1. Шежіре жанрының өзіндік ерекшелігі, түрлері. Қазақ халқының тарихына
қатысты шежірелер.
2. Қадырғали Жалаиырдың өмірі, қоғамдық қызметі. Жами ат-тауарих
(Шежірелер жинағының) еңбегінің танымдық мәні, әдеби сипаты.
3. Әбілғазының өмірі, қоғамдық қызметі туралы деректер, Шежіре-и түрік
(Түрік шежіресі) еңбегі.
4. Захриддин Мұхаммед Бабырдың өмірі мен шығармашылығы. Бабырнама.
5. М.Х.Дулатидің ғалым, әдебиетші, ақын ретіндегі ерекшелігі, көркем әдеби
шығармалары.
3. Лекция мақсаты:
Шежіре жанры, оның түрлері және олардың ерекшеліктері жөнінде
түсініктер бере отырып, қазақ тарихына қатысты шежірелердің тарихи
танымымызда алатын орнын, мән-маңызын игерту лекияның негізгі мақсаты болып
табылады. Қазақ халқының тарихын танып-білудегі өзіндік орындары бар
Қадырғали Жалайыридың Жамиғ-ат тауарих (Жылнамалар жинағы) және
Захреддин Мұхаммед Бабырдың Бабырнаме, Әбілғазы Баһадүрдің Түрік
шежіресі, Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди шежірелерінің тарихи,
танымдық мәні мен көркемдік, әдеби сипатын меңгерту.
4. Лекцияның мазмұны:
1. Шежіре жанрының өзіндік ерекшелігі, түрлері. Қазақ халқының тарихына
қатысты шежірелер.
Белгілі ғалым Ақселеу Сейдімбек: Шежіре – елтану мектебі, - деп жаз
ады. Осы тұрғыдан алғанда шежірені халықтың тарихы ретінде қарастырумызға
болады. Қай халық болса да өзінің басынан кешкен оқиғаларын, шығу тегін
жадына сақтап кейінгі ұрпақтарына қалдырып отыруды дәстүр еткен. Шежірелер
сонысымен құнды болып саналады.
Шежіре сөзі араб тілінде бұтақ, тармақ деген ұғымдарды білідіреді
екен. Шежіренің ауызша және жазбаша түрлері болады. Шежірелердің тарих
ғылымында және әдебиет тарихында да қарастырылуының ce6e6i – оларды халық
тарих деуімен қатар әдебиет үлгісі ретінде де бағалаған. Шежірешілдік
дәстүрдің негізгі сипаты – оның ұрпақтан ұрпаққа ауызша тарайтындығы.
Жазба мәдениеті ерте қалыптасып, дамыған елдер шежіре жазуды дәстүр
етсе, көшпенді халықтар шаруашылық, кәсібінің ерекшеліктеріне қарай ауызша
айтып, ұрпақтан ұрпаққа беріп, ол дәстүр сақталып отырған. Түркі
халықтарындағы шежірешілдік дәстүрдің көне дәуірлерден бастау алатындығы
жөнінде қазақ шежірелерін тануға үлкен үлес қосқан ғалым А.Сейдімбек былай
деп жазады: Жаңаша жыл санауға дейінгі ІІ-І мыңжылдықтардың өзінде-ақ
көшпелі өмір-салтқа ойысып үлгерген Ұлы Дала тұрғындарының жүздеген, тіптен
мыңдаған ру-тайпалық атауларының тарихи дерек көздеріне ілігуі, сөз жоқ,
шежірешілдік дәстүрдің де байырғы замандарда-ақ орныға бастағанына айқын
айғақ болып табылады. Себебі, ру-тайпалар атауы, ең алдымен, ел-жұрттың төл
сипаты мен ішкі құрылымын бажайлауға мүмкіндік берсе, мұндай үрдіс өз
кезегінде шежірелік ақпаратты, яғни шежірешілдік дәстүрді қоғамдық өмірдің
қажеттілігіне айналдыратыны да күмәнсіз.
Шежірелердің жазба түрінің шығу тарихы жазудың шығуымен, жазба
мәдениетмен тікелей байланысты. Оларды жасаушылар белгілі бір мақсатқа орай
жазады да, осыған орай олардың өзіндік түрлері қалыптасқан.
Мазмұнына қарай шежірелерді белгілі бір халықтың (ру, тайпаның
шежірелері, хандар шежіресі, қожалар шежіресі) тарихына арналуына қарай да
топтастырылады. Кейбір шежірелер жалпы адамзаттың таралу тегінен бастайды.
Шежірелерді жазылу сипатына қарай да жіктей қарастырылуы бар. Осыған
орай олардың түрлерін ресми шежіре-жылнамалар деп және тарихи тақырыпқа
жазылған көркем шежірелер деп бөле қарастырады. Бұлайша оларды бөле
қарастыру олардың өздеріне тән белгілеріне, ерекшеліктеріне байланысты,
яғни шежірелердің қамтитын, қарастыратын обьектісіне, тақырыптарына қарай
жіктеледі. Белгілі бip халықтың шығу тегі, өсу, таралу жолдары туралы,
жекелеген ру-тайпалар туралы, тарихи қайраткерлердің өмipi мен ic-
әpeкeттepi жөнінде жазылған шежірелер де аз емес.
Шежірені жасаушылар сауатты, тарихтан хабары мол адамдар болған.
Шежірелер халық арасына ауызша да, жазбаша түрде де таралып отырған.
Қазақ тарихына қатысты шежірелердің тарих ғылымында және әдебиет
тарихында да қарастырылуының себебі халық оны әрі тарихымыз деп, сонымен
қатар әдеби мұра ретінде де қабылдаған.
Қазақ хандығы, руларына байланысты шежірелердің кеңес дәуірінде жиналу,
жариялану, зерттелу мәселелерінің кенжелеп қалуының саяси астарлары болды.
Тарихи тақырыпқа жазылған көркем шежірелердің ерекшелігі мынадай
белгілерінен көрінеді: оларда тарихи деректердің берілу, баяндалуында өзіне
тән белгілері бар. Халыктың әр дәуірлердегі наным-сенімдері, ұғым-түсінік,
таным деңгейлері де көрініп отырады. Өмip шындығын көрсетуде халық ауыз
әдебиетіне тән баяндау, көркемдеу тәсілдерін қолданылып отырды. Тілінің
шұрайлылығымен, бейнелілігімен, образдылығымен де ерекшелініп отырады.
Шежірелердің халқымыздың тарихында, мәдениетімен қатар әдебиеті
тарихында да алатын өзіндік орны бар. Олар танымдық, тәрбиелік мәні бар
рухани мұра болып саналады.
Орта ғасырлардағы түркі-монғол халықтарының тарихына қатысты жазылған
еңбектерде де ауызекі шежірешілдік дәстүр жалғасын тапқан, - дей келіп
А.Сейдімбек түркі халықтарына, қазаққа қатысты шежілер жөніндегі ойларын
былайша сабақтайды:. Бұл ретте, ерте орта ғасырдан бергі мың жылға жуық
уақыт аясында жазылған тарихи еңбектердің баршасы өзінің құрылымдық бітімі
жөнінен болсын, жеке тұлғаны тірек ете отырып баяндайтын мазмұндық
арқауынан болсын немесе ауызекі шежірешілдікке негізделген баяндау стилінен
болсын, ең алдымен ауызша тарих айту дәстүрін тұғыр етіп отыратыны айқын
байқалады. Әйгілі “Монғолдың құпия шежіресі”, “Шара Туджи”, Лубсан
Данзанның “Алтын топшы”, Рашид-ад-диннің “Жылнамалар жинағы”, Жамал
Қаршидің “Оғыз-қыпшақ” және “Қарахан шежіресі”, Бейбарыс пен Халдунның
“Қыпшақ шежіресі”, Заһир ад-дин Мұхаммед Бабырдың “Бабырнама”, Дулат
Мұхаммед Хайдардың “Тарих-и Рашиди”, Осман Кухистанидің “Тарих-и Абул-Хайр-
хани”, Әбілғазы Баһадүр-ханның “Түрік шежіресі”, Ұлықбектің “Сұлтандар
шежіресі”, Жалайыр Қадырғали Қосымұлының “Жамиғ ат-тауарих”, Өтеміс Қажының
“Шыңғыс-нама”, Шоқан Уәлихановтың “Ұлы жүз шежіресі”, Шәкәрім
Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі”, Нұржан
Наушабайұлының “Манзумат қазақия”, Ғұсманғали Сыдықовтың “Тарих-и қырғыз-
қазақ шадманиясы”, Құрбанғали Халидтің “Тауарих хамса”, Мұхамеджан
Тынышбайұлының “Қырғыз-қазақ халқының тарихына қатысты материалдар”, Мәшһүр
Жүсіп Көпейұлының “Қазақ шежіресі”, Сәбит Мұқановтың “Халық мұрасы”, Әлкей
Марғұланның “Наймандар”, Мұсатай Ақынжановтың “Қазақтың тегі туралы”,
Нығмет Мыңжанидің “Қазақтың қысқаша тарихы”, Халел Арғынбаевтың “Ұлы жүздің
шежіресі”, Марат Мұқановтың “Орта жүздің шежіресі”, “Кіші жүздің шежіресі”,
Жамбыл Артықбаевтың “Еуразия көшпелілері ғасырлар мен мыңжылдықтар
шендесуінде”, “Қазақстан тарихы”, “Этнос және қоғам”, Қойшығара
Салғараұлының “Қазақтың қилы тарихы”, т.б. осы сияқты еңбектердің қай-
қайсысы да өзінің мән-мазмұны тұрғысынан шежірешілдік дәстүрде жазылған
және деректік негізі халық жадында сақталған мағлұматтарды арқау етіп
отырады. Сөз жоқ, мың жылға жуық уақыт аясында жазылған мұндай толымды
еңбектер, ең алдымен, сахара төсіндегі көшпелілер арасында тарих жазудың
төл мектебі қалыптасқанын және ондай мектептің қалыптасуына шежірешілдік
дәстүрдің тікелей ықпал еткенін пайымдатады деген тұжырым жасайды..
Түркі халықтарына ортақ, соның, ішінде қазақ халқына қатысты хандық
дәуірде жазылған көркем шежірелер ретінде Әбілғазы баһадүр ханның Шежіре-и
түрк (Түрік шежіресі), ”, Заһир ад-дин Мұхаммед Бабырдың “Бабырнама”,
Дулат Мұхаммед Хайдардың “Тарих-и Рашиди”, Жалайыр Қадырғали Қосымұлының
“Жами ат-тауарих” еңбектерін қарастыруымызға болады.
2. Қадырғали Жалаиырдың өмірі, қоғамдық қызметі. Жами ат-тауарих
(Шежірелер жинағының) еңбегінің танымдық мәні, әдеби сипаты.
Алдымен Қадырғалидың өмірі мен қоғадық қызметіне тоқталар болсақ, ол
жөнінде мынадай деректер бар. Тарихи шығармаларда оны Қайырғали Жалаири
деп көрсетеді. Бұл оның аты-жөнінің соңына туған жерін көрсететін бұрынғы
қалыптасқан дәстүр бойынша алынған. Бірақ мұнда оның туған жері емес,
тайпасының аты көрсетілген. Оның шыққан тегі Жалайыр тайпасынан
болғандықтан Жалайри аталған. Туған жері - Сырдария өңірі. Кейбір
деректерде 1530 жылы Отырар-Түркістан маңында туылған деп көрсетіледі.
Деректерге қарағанда Қадырғалидың ата-бабалары Қарахандар әулеті
билігінен бері үздіксіз хан сарайында қызмет етіп, ханның ақылшы-кеңесшісі,
қол бастар батырлары болған. Оның өз атасы Темшік Шығай ханның батыры
болса, әкесі Қосым бек лауазымын иеленген. Жастай білім алып, бірнеше тіл
меңгерген Қадырғалидың өзі де хан сарайында қызмет атқарып, хан балаларын
тәрбиелеу ісімен айналысқан. Шығай ханның баласы Ұзын оқты атанған Ондан
сұлтан жау қолынан өлген соң, оның 13 жасар баласы Ораз-Мұхаммедті алып,
өзіне қараған елмен Сібірдің Көшім ханының қол астына көшіп кетеді. Онда
Қадырғалидың білімділігіне, ақыл-парасатына риза болған Көшім хан оны Төбе
би етіп сайлайды, өзінің ақылгөй кеңесшісі етеді. Бірақ ол онда ұзақ бола
алмайды, кейін Сібір кінәзі Сейдектің ықпалымен, онымен бірігіп Көшім ханға
қарсы шығады. Сөйтіп ол енді Ораз-Мұхаммедпен бірігіп, Сейдектің мәртебесін
көтереді. Осында жүргенде оларды Сібір воеводасы Д.Чулков алдап тұтқынға
түсіреді. Қадырғалиды Ораз-Мұхаммедпен бірге Мәскеуге жөнелтеді. Кейін
шведтерге, Қырым хандығына қарсы соғыста ерлік көрсеткені үшін орыс патшасы
Ораз-Мұхаммедке Ока бойындағы Қасым хандығынан иелігіне жер бөліп береді.
1600 жылы орыс жаңа патшасы Борис Годунов Ораз-Мұхаммедті Қасым
хандығының ханы етіп қояды. Қадырғали оның төрт биінің бірі болып
тағайындалады. 1598 жылы Қадырғали Жалайыри патша сарайында болады. Ол осы
кезде ғылыммен айналысады. Ана тілімен бірге араб, парсы тілдерін де жақсы
меңгеріп, Шығыстың әдебиеті мен мәдениетін, ғылымын терең зерттейді. Соның
нәтижесінде кейін Жылнамалар жинағы деген атпен әлемге әйгілі болған
өзінің атақты еңбегін жазады. Мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді
аралаған, әділ үкім, нақыл сөздерге қанық көптеген кітап оқыған адаммын
дейді ол өзі жайында. Жылнамалар жинағы - орта ғасырдағы қазақ тілінде
жазылған тұңғыш тарихи шығармалардың бірі. Мұнда қазақ хандығының Х
ғасырдың басынан бергі ішкі-сыртқы жағдайлары, қазақ тайпаларының халық
болып қалыптасуы, оның халықаралық жағдайлары, хандардың және олардың
төңірегіндегі түрлі әлеуметтік топтардың саяси ахуалдары жөнінде аса құнды
мәліметтер берілген. Еңбек үш бөлімнен тұрады: 1. Борис Годунов билігін
бейнелеу. 2. Рашид ад-Диннің Джами ат-Таварих атты еңбегінің қысқаша
аудармасы. 3. Орыс ханнан Оразмұхаммед сұлтанға дейінгі қысқаша
тарихнамасы.
Бұларға қосымша алтынордалық ірі қайраткер Едіге батыр жайында дастаны
берілген. Жалпы еңбек қай сұлтанның, қай ханның қай жерде қайтыс болғанын,
жерленгенін көрсетуімен де құнды. Қадырғалидың бұл шежіресі ертедегі қазақ
тілінде жазылған тұңғыш тарихи еңбек. Ғұлама ғалым Ш.Уәлиханов бұл кітаптың
аңыздан гөрі ақиқаты басымырақ деп бағалаған. Оразмұхаммед пен Қадырғали
бастаған қазақтардың Ресейде болу оқиғасы көрнекті жазушы М.Мағауиннің
Аласапыран атты романында кең және көркем баяндалған. Сонымен қатар
академик Әлкей Марғұлан 1981 жылы Қазақ әдебиеті газетінде жарық көрген
Күміс сандық құпиясы атты мақаласында Қадырғалиға аса жоғары баға берген
екен.
Соңғы кездері аталған еңбекті профессор М.Қойгелдиев арнайы зерттеп
жүр. Жылнамалар жинағының жалғыз көшірме данасын Қазан университеті
кітапханасына татар ғалымы И.Халфин тапсырған. Сол көшірмені шығыс
қолжазбалар жинағына бастырған профессор И.Березин былай деп алғысөз
жазады: Біз шығармаға қандай ат берілгенін білмейміз, бірақ кітаптың
негізгі бөлігі Рашид ад-Диннің әйгілі туындысының қысқаша аудармасынан
тұрғандықтан, біз оның атын да қолжазбамызға бере аламыз. Сөйтіп ол
Қадырғали еңбегін оның нағыз аты анықталатын көшірмесі табылғанша Джами ат-
Таварих - Жылнамалар жинағы деп атауды ұсынған. Тарих ғылымының докторы,
профессор М.Қойгелдиев 1994 жылы жарық көрген Қазақ тарихы журналында
Өкінішке орай, қолжазбаның кейінірек Петербордан табылған екінші
көшірмесінде де еңбектің автор берген аты жоқ болып шықты да, ол сол Джами
ат-Таварих - Жылнамалар жинағы атанған күйінде қала берді. Бұл жағдай
тарихшы ғалымдар арасында Қадырғали еңбегінің дербес деректік мәнін тура
бағалауға едәуір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz