Электромагниттік иондаушы сәулелердің қасиеттері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

II. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

2.1 Иондаушы сәулелердің түрлері және олардың қасиеттері ... ... ... ... ..5

2.2 Сыртқы иондаушы сәулеленудің ағзаға әсері. Ықтимал радиациялық әсер ету нұсқалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2.3 Иондаушы сәулеленудің иммундық жүйеге әсері ... ... ... ... ... ...11

2.4 Экспозицияның ұзақ мерзімді әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...12

2.5 Ұзақ мерзімді әсерлердің негізгі категориялары ... ... ... ... ... .. ...12

2.6 Иондаушы сәулелердің организмге тигізетін генетикалық әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14

2.7 Иондаушы сәулеленуге ұшыраған жануарлардың экономикалық пайдалы қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16

2.8 Экспозицияның ұзақ мерзімді соматикалық әсері ... ... ... ... ... ...18

III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21

IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..22

I. КІРІСПЕ.
Радиоактивті заттардың ағзаға түсуінің бірнеше жолы бар: радиоактивті заттармен ластанған ауаны ингаляциялау, ластанған тамақ немесе су арқылы, тері арқылы, сонымен қатар ашық жараларды жұқтыру арқылы. Бірінші әдіс ең қауіпті, өйткені, біріншіден, өкпе вентиляциясының көлемі өте үлкен, екіншіден, өкпедегі ассимиляция коэффициентінің мәндері жоғары.
Радиоактивті заттардың сәулеленуі барлық тірі организмдерге өте күшті әсер етеді. Тіпті салыстырмалы түрде әлсіз радиация, ол толық сіңірілген кезде дене температурасын тек 0,001 ° C-қа көтереді, жасушалардың өмірлік белсенділігін бұзады.
Радиоактивті заттар ағзаға қандай да бір жолмен түскенде, олар бірнеше минут ішінде қанда кездеседі. Егер радиоактивті заттарды қабылдау бір ғана болса, онда олардың қандағы концентрациясы алдымен максимумға дейін артады, содан кейін 15-20 күн ішінде төмендейді.
Иондаушы сәулеленудің зақымдаушы әсері өзара байланысты процестер кешеніне негізделген. Атомдар мен молекулалардың иондануы мен қозуы нәтижесінде жасушалардың әртүрлі биологиялық құрылымдарымен әрекеттесетін жоғары белсенді радикалдар пайда болады. Сәулеленудің зақымдаушы әсерінде радиацияның тікелей әсерінен молекулалардағы байланыстың мүмкін үзілуі және қозу энергиясының молекулаішілік және молекулааралық берілуі үлкен мәнге ие. Бастапқы кезеңдерде болатын физикалық және химиялық процестер бастапқы - бастапқы болып саналады. Кейіннен радиациялық жарақаттың дамуы ағзалардың сәйкес функцияларының өзгеруімен метаболикалық бұзылуларда көрінеді. Нашар дифференциацияланған, жас және өсіп келе жатқан жасушалар радиосезімтал болып табылады.
Жануарлар мен өсімдік организмдері әртүрлі радиосезімталдықпен сипатталады, олардың себептері әлі толық анықталмаған. Әдетте, бір жасушалы өсімдіктер, жануарлар мен бактериялар ең сезімтал, ал сүтқоректілер мен адамдар ең сезімтал. Сәулеленуге сезімталдықтағы айырмашылықтар бір түрдің дараларында болады. Ол организмнің физиологиялық күйіне, оның тіршілік ету жағдайларына және жеке ерекшеліктеріне байланысты. Жаңа туған нәрестелер мен қарт адамдар радиацияға сезімтал. Әртүрлі аурулар, басқа да зиянды факторлардың әсері радиациялық зақымдану барысына кері әсер етеді.
Ядролардың радиоактивті ыдырауы кезінде иондану қабілеті бар α-, β- және γ-сәулелері шығарылады. Сәулеленген орта жұтылатын сәулелермен ішінара ионданады. Бұл сәулелер сәулеленетін заттың атомдарымен әрекеттеседі, бұл атомдардың қозуына және олардың электронды қабаттарынан жеке электрондардың жұлып кетуіне әкеледі. Нәтижесінде атом оң зарядты ионға айналады (біріншілік ионизация). Шығарылған электрондар өз кезегінде келе жатқан атомдармен әрекеттесіп, қайталама иондануды тудырады. Барлық энергияны жұмсаған электрондар бейтарап атомдарға жабысып, теріс зарядты иондар түзеді. Бірлік жол ұзындығына иондаушы сәулелер арқылы затта түзілетін ион жұптарының санын меншікті иондану деп, ал иондаушы бөлшектің пайда болған жерінен қозғалыс энергиясын жоғалтқан жеріне дейінгі жүріп өткен жолды жол ұзындығы деп атайды.
Әртүрлі сәулелердің иондаушы күші бірдей емес. Ол альфа сәулелерінде ең жоғары. Бета сәулелері заттың аз иондануын тудырады. Гамма-сәулелердің иондаушы күші ең төмен. Өту күші гамма-сәулелері үшін ең жоғары, ал альфа-сәулелері үшін ең төмен.
Барлық заттар сәулелерді бірдей сіңірмейді. Қорғасынның, бетонның және судың жоғары сіңіру қабілеті бар, олар көбінесе иондаушы сәулелерден қорғау үшін қолданылады.
Иондаушы сәулелер тарихы. Өндірістік ортада жаңа гигиеналық фактордың пайда болуы(иондаушы сәулелер) өткен жүз жылдықтың соңындағы физика аумағындағы үлкен бір ашылулармен байланысты.
1895 жылы - Вильям Конрад Рентгенмен рентген сәулесінің ашылуы.
1896 жылы - Анри Беккерлмен шынайы радиоактивті құбылыстардың - көзге көрінбейтін сәулелердің енуімен уран тұздарының өздігінен шығуы, олар фотоэмульсияның қараюын және кейбір заттардың флюоренциясын щақырады;
1988 жылы - Марий Складовский - Кюри және Пьер Кюри радий және полонидің радиоактивті қасиетін, олардың сәулелену қарқындылығын яғни уран сәулелерінен басым қарқындылықтағы сәулеленуін ашты.
Көзге көрінбейтін өтімді сәулелерді шығаратын заттарды радиоактивті заттар деп атады. Ал осы заттардың қасиетін - радиоактивтілік деді.
Соңғы он жылдықта жаңа радиоактивті элементтер ашылды - торий(1898), актиний(1899), тарон және радо(1900), радиоторий(1905), мезоторий(1907) және т.б. барлық элементтердің атомдық нөмері 83-тен көбі радиоактивті болып табылды. Щынайы радиоактивтіліктер кейбір жеңіл элементтерде де анықталынды, оның ішінде калий, рубидий, самария, лантан және рений изотоптары.
Э. Резфордпен атом ядроларының болатыны дәлелденгеннен кейін(1913), радиоактивтілік сәулелену аймағында териялық және тәжірибелік физика үлкен жетістіктерге жетті. Олардың бастылары келеселер: Кюри отбасыларының шынайы радиоактивтілік көрінісінің ашылуы(1934):
- нейтрондар әсеріненуран ядроларының бөлінуіжаңа ядролық реакция түріндегі ашылу (1938);
- осы реакцияда нейтрондардың босауын дәлелдеу;
- уранда тізбектік ядролық реакцияның жүзеге асуы (1939).

II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
2.1 Иондаушы сәулелердің түрлері және олардың қасиеттері.
Иондаушы сәулелер (ИС) өзінің атын оларды көптеген басқа сәулелерден ажырататын қасиетіне қарай алды - сәулеленген затта атомдар мен молекулаларды иондалуын тудыру қабілеті.
Барлық ИС электромагнитті және корпускулярлы болып бөлінеді.

+ Электромагниттік иондаушы сәулелер.
Электромагнитті ИС көзіне байланысты тежеуші, сипаттық және -сәуле болып бөлінеді. Тежеуші сәуле жылдамдаған зақымдалған бөліктер, электрлік өрісте баяулағанда пайда болады (мысалы, қоршаған атомдық ядролар). Сипаттық сәулелер қозған атомдардың ішкі электрондық қабығының энергетикалық қайта құрылуынан болады, ал -сәулелер радиоактивті элементтердің (радиоизотоп) ядролық өзгерісінің өнімі болып табылады.
Тежеуші және сипаттық жиынтығы рентген сәулесі деп аталады (ағылшын әдебиеттерінде х-сәулелер термині жиі қолданылады). Ол әрқашан жасанды текті, сондай-ақ -сәулелер жасандымен қатар, шығу тегі табиғи да бола алады.
Электромагниттік ИС маңызды қасиеті В.К. Рентген анықтағаннан кейін 50 тәуліктен соң адамзатқа белгілі болды. 1895ж 28 желтоқсанында ол вюрцбург физико-медициналық қоғам төрағасына х-сәулелер сипаттамасы көрсетілген тезистер ұсынды. Бұл сипаттама басқа электромагниттік ИС дебайланысты, оның негізгі жағдайлары №1 кестеде көрсетілген.

№1-Кесте.
Электромагниттік иондаушы сәулелердің қасиеттері.
Көрінетін жарық қасиеттерімен ортақ.
Көрінетін жарық қасиеттерінен айырмашылық.
Түзу сызық бойынша таралады;магнитті және электрлік өрісте ауытқымайды;олардың көзіне дейінгі арақашықтық квадратына кері пропорционал қарқындылығы бар.
Көзге көрінбейді;
Көрінетін жарықты өткізбейтін материалдар арқылы өтеді;
Осы материалдардың тығыздығына тікелей байланысты әртүрлі материалдармен жартылай бөгеледі; айна беткейіннен көрінбейді; оптикалық линзалармен фокусталмайды және оптикалық призмалармен сынбайды; қарапайым дифракциондық тор арқылы өткенде интерференциялық көрініс бермейді; газды иондайды, минерал, әйнек түсін өзгертеді, жарық өтпейтін қағазға оралған фотопластинканы жарықтандырады.

Рентген сәле және көрінетін жарық қасиеттерінің біршама айырмашылығына қарамастан, неміс физигі Макс Лауэ 1912 ж. олар табиғаты бойынша ұқсас, тек толқын ұзындықтарымен өзгешеленетіндігін анықтады. Рентген сәулесі толқындарының ең ұзыны көрінетін жарық толқындарына қарағанда қысқалау, бұл олардың әйенк беткейінде, линзаларда және дифракциондық торларда әртүрлі әрекетін түсіндіреті. Мұнымен рентген және -сәулелердің иондаушы қасиетінің болуы да байланысты.
Шынында, фотон энергиясы Е электромагниттік тербеліс жиілігіне тура пропорционалды және олардық толқын ұзындығына кері пропорционалды:
Е = h = hc,
мұнда h - тұрақты Планка, с - жарық жылдамдығы.
Электрон-вольтта бұл энергияны теңдеуінен есептеп шығаруға болады:
Е = 12400,
Мұнда өлшем нм - да көрсетілген.
Заттарда атом ионизациясының минимальді энергиясы 34 эВ - ге тең болғандықтан, электромагниттік сәулелердің қайсысы иондаушы қасиетке ие екендігін анықтау оңай: бұл толқын ұзындығы 365 нм аз сәулелер. Кейбір ультракүлгін сәуле кванттарының энергиясы зат иондалуына жеткіліктігіне қарамастан, иондаушы термині 2-ші кестеде көрсетіл

№2-Кесте.
Электромагниттік сәуле түрлерінің толқын ұзындығы.
Электромагниттік сәуле атауы
Толқын ұзындығы диапазоны, нм
-сәуле
0,01
Рентген сәуле
10
Ультракүлгін сәуле
10 - 400
Инфрақызыл сәуле
800 - 100000
Радиотолқын
105
Көрінетін жарық
Күлгін
Көк
Жасыд
Сары
Қызыл

400 - 420
420 - 490
490 - 540
540 - 640
640 - 800

Заттардың ионизациясы ИС биолгиялық белсенділігі негізінде жатыр. Осы феномен оларды анықтау және сандық бағалауға (дозиметрия) да қолданылады.
Электромагниттік ИС заттар атомдарымен арақатынасы фотоэффект, Комптон-эффект және электрон-позитронды бу түзілу түрлерінде өтуі мүмкін.
Фотоэффект - атомның сыртқы электронды қабатының бірімен барлық фотон энергиясының жұтылуы, оның электрон атомынан ығыстырылған кинетикалық энергияға айналуы. Бұл эффект фотондар энергиясы 0,05 МэВ дейін кезінде басым болады.
Комптон-эффект - электронға фотон энергиясының бір бөлігінің ғана берілуі; қалған энергия екіншілік (шашыраңқы) фотонға беріледі, ол атомдармен фотоэффект немесе комптон-эффект механизмі бойынша әрекеттеседі. Кванттар энергиясы 0,1-ден 2,0 МэВ дейін болғанда (мысалы, ядролық жарылыстың енуші радиациясы жағдайында) комптон-эффект үлесіне затпен жұтылған -сәуле энергиясының 100% дейін келеді.
Электрон-позитронды бу түзілісі атом ядросынан тікелей жақындықта -кванттың өтуі кезінде болады. Бұл фотондардың олардың энергиясы 50 МэВ аса болғанда заттармен әрекеттесуінің негізгі түрі, оны тек лабораториялық жағдайда бақылауға болады.
Электромагниттік сәуле кванттарынның жұтылуы кезінде түзілетін жылдамдаған зақымдалған бөлшектер (фотоэлектрондар, комптонов электрондары) екіншілік болып табылады, бірақ ионизация факторы және сәулеленген затта атомдар қозуы мәні бойынша бірінші дәрежелі. Сондықтан рентген және гамма-cәулелер жанама иондаушы сәулелер деп аталады.
Фотондар энергиясы ионизациялық қана емес, олардың ену қабілеті бойынша да анықталады. Жоғары энергетикалық (қатты В.К. Рентген анықтамасы бойынша) электромагнитті cәулелер адамдар және жануарлар денесінің бойлап оңай енеді, организмнің барлық жасушаларында ионизацияны шақырады. Керісінше, рентген түтікшесінің анодында кернеуінде бірнеше кВ шамадағы алынатын жұмсақ рентген сәулелері, тереңде жатқан тіндерге тікелей әсер етпей, негізінен терімен бөгеледі.
Электромагнитті ИС зат арқылы өтуі кезенде олардың ағымының қарқындылығы Ламберт-Бер заңына сәйкес азаяды:
I = I0 e-x ,
мұнда I0 - түсуші қарқындылығы, ал I - сәуле ағымының қалыңдығы х экран арқылы өткеннің қарқындылығы; е - натурал логарифм негізі және - әлсіреу коэффициенті, оның мөлшері ИС энергетикалық спектрі және заттың қасиетіне байланысты.
Материалдардың қалқалаушы қасиетінің қолайлы көрсеткіші олардың қабатының қалыңдығы болып табылады, сәулені екі есе әлсіретеді - жартылай әлсіреу қабаты. Бұл мөлшер ИС әлсіреу коэффициентімен байланысты:
D = 0,693 .
Электромагниттік ИС әлсіреу коэффициенті Менделеев кестесіндегі реттік номердің артуымен бірге өседі, яғни затқа кіретін элементтердің атомдық массасынның да. Сондықтан құрамында ауыр металдар бар заттарды электромагниттік ИС-ден қалқалау тиімдірек (экрандаумен қорғаныс). Қорғасын және барий сәулелік диагностика және терапияға арналған орындар құрылысында қолданылатын материалдар құрамына енгізіледі. Экрандаумен қорғаныс ИС ағымының қарқындылығының оның көзіне дейінгі арақашықтығына тәуелділігіне негізделген арақашықтықпен қорғаныс, және қызметкерлерге ИС әсер етуі уақытының минимизациясымен - уақыттық қорғаныспен толықтырылады.

+ Корпускулярлы иондаушы сәулелер.
Корпускулярлы ИС-ге нейтрондар және жылдамдаған зақымдалған бөлшектер жатады.
Нейтрондық сәулелер атомдық ядроның жылдамдаған зақымданған бөлшектермен және жоғары энергиялы фотондармен бомбалау кезінде пайда болады. Лабораториялық жағдайлардан басқа, мұндай жол атомдық оқ-дәрілердің жарылысы кезінде жүзеге асады, онда бұл бөлшетердің көзі 92U235 немесе 94Pu239 ядроларының бөлінудің тізбектік реакциясы болып табылады. Нейтрондардың түзілуінің басқа жолы - оқ-дәрі жарылысы кезінде болатын жеңіл элементтер ядроларының синтезі - дейтерий (1D2), тритий (1T3) и литий (3Li6), термоядролық (сутектік).

№3-Кесте.
Энергияға байланысты нейтрондар жіктемесі.
Атауы
Энергия бөлшектер
Жылулық
0,1эВ
Баяу
0,1 - 500,0 эВ
Аралық
0,5 - 100,0 кэВ
Жылдам
0,1 - 10,0 МэВ
Аса үлкен
10 - 1000 МэВАса
энергияжылдам (релятивисттік)
1000 МэВ

Атомдық оқ-дәрі жарылысында түзілетін нейтрондардың көпшілігі жылдам нейтрондарға, ал сутектік жарылыс кезіндегі - жоғары энергиялы нейтрондарға жатады.
Нейтрондардың заряды болмағандықтан, олар тек ядролармен әрекеттесіп, атомдардың электронды қабатына тікелей әсер көрсетпейді. Ядролармен соқтығысып, нейтрондар олардан тебіледі (шашырау), немесе олармен жұтылады (ядролық қайта құрылуға қатысу). Төменде нейтрондардың заттар атомдарымен әрекеттесуі үрдістерінің мазмұны ашылады.
Упругое рассеяние. Көміртегі, азот, оттегі, фосфор ядроларымен соқтығысуы кезінде нейтрондар 10-15 % , ал сутегі ядроларысен соқтығысуы кезінде - өзінің энергисының 23 жоғалтады. Нейтрондармен жоғалтылған энергия қайтару ядроларына - жоғары иондаушы қабілеті бар оң зақымданған бөлшектерге беріледі. Упругое рассеяние - атомдық және сутектік жарылыстарда түзілетін нейтрондармен энергия жоғалуының негізгі жолы.
Неупругое рассеяние. Бұл жағдайда энергияның бір бөлігі нейтрондармен ядро-нысаналардың қозуына шығындалады. Бастапқы күйге ядролар γ-сәуле фотондарын шығарып, қайтып келеді.
Ядролық қайта құрылу. Ядролармен нейтрондар жұтылуы кезінде протондар, α-бөлшек, γ-кванттар шығарылуы жүреді, жасанды радиоактивті изотоптар (бұл құбылыс дәлдемелі белсенділік деп аталады) пайда болады.
Нейтрондардың заттармен әрекеттесуінде түзілетін жылдамдаған зақымдалған бөлшектер - қайта беру ядролары - ионизацияға және атомдар қозуына негізгі үлес қосады. Сондықтан нейтродар, рентген және -сәулелер сияқты жанама иондаушы сәулелер деп аталады.
Нейтрондардың енуші қабілеті -сәулелерге қарағанда біршама аз, бірақ жылдамдаған зақымдалған бөлшектерге қарағанда жоғары. Ядролық және сутектік жарылыс кезінде нейтрондар ағымы болат бронь және темір бетон арқылы оңай өтіп, жүздеген метрлерге таралады. Нейтрондар энергиясы жеңіл атом ядроларына эффективтірек беріледі. Сондықтан сутегі, берилий, көміртегі атомдарымен бай заттар нейтронды сәулелерден қалқалауда қолданысқа ие. Нейтрондарды бөгеуі нашар болып келетін ауыр металдар неупругого рассеяния және ядолық қайта құрылу нәтижесінде жеңіл материалдарда пайда болатын екіншілк -cәулені әлсірету үшін қолданылуы мүмкін.
Жылдамдаған зақымдалған бөлшектер - бұл кеңістікте қозғалатын электрлік өріс көзі (электрондар ағымы - -бөлшек, протондар, гелий атомы ядросы - -бөлшектердің). Жылдамдаған зақымдалған бөлшектердің табиғи көзі кейбір табиғи радиоизотоптар болып табылады. Жасанды көздеріне жасанды радиоизотоптар және зақымдалған бөлшектердің жылдамдатқыштары жатады.
Заттан өтуі кезінде зақымдалған бөлшектер олардың атомдарымен әрекеттесуі мүмкін. Төменде осы байланыстың түрлері айтылады.
Упругое рассеяние - энергия жоғалтусыз атом ядроларынан тебілуі нәтижесінде зақымдалған бөлшектің траекториясының өзгеруі. Бөлшектің салмағы неғұрлым аз болса, оның түзу бағыттан ауытқуы соғұрлым көп болады. Сондықтан затта -бөлшек траекториясы қираған, ал протон және -бөлшектердікі - түзу.
Неупругое тежелу. Электрон атом ядросы маңынан өткен кезде жылдамдық және энергиясын жоғалтады. Бұл кезде электронның жолы бойымен, сол бағытпен ұшқан тежелу сәулесінің де фотоны шығуы мүмкін.
Атомдардың қозуы және ионизациясы олардың электрондық қабаттарымен бөлшектердің байланысуы нәтижесінде болады - бұл затта жылдамдаған зақымдалған бөлшектердің энергия жоғалтуының негізгі жолы. Олардың электрлік өрісі әсерінен атомдардың электрондық қабаттарының ауытқуы жүреді, соңғысы қозуға немесе иондалған күйге ауысады. Зақымдалған бөлшектердің атомдардың электрондық қабаттарымен тікелей байланыса алу қабілеті оларды біріншілк иондаушы сәулелер ретінде анқытауға мүмкіндік берді.
Жылдамдаған зақымдалған бөлшектердің ену қабілетінің мәні зор емес. Ол бөлшек жылдамдығының квадратына, салмағы және энергиясына тура пропорционал. Керісінше, ену қабілетінің бөлшек зарядының абсолютті көлемімен байланысы теріс болып табылады. -бөлшектің ауада жүрісі ондаған сантиметрді құрайды, ал -бөлшектер - миллиметрлер. Киім адамды сырттай бұл сәулелерден жақсы қорғайды. Бірақ олардың көздерінің организм ішіне түсуі қауіпті болып табылады, өйткені тіндердегі немесе -бөлшектердің жүрісі жасушалардың мөлшерінен асады, бұл сәуленің оған сезімтал субжасушалық құрылымдарға әсер етуіне жағдай жасайды.

2.2 Сыртқы иондаушы сәулеленудің ағзаға әсері. Ықтимал радиациялық әсер ету нұсқалары.
Иондаушы сәулелену көздері (радионуклидтер) денеден тыс және оның ішінде болуы мүмкін. Егер жануарлар сырттан сәулеленуге ұшыраса, онда олар сыртқы әсер туралы айтады, ал иондаушы сәулеленудің біріктірілген радионуклидтерден органдар мен тіндерге әсері ішкі әсер ету деп аталады. Нақты жағдайларда сыртқы және ішкі сәулеленудің әртүрлі нұсқалары жиі мүмкін болады. Мұндай әсер ету нұсқалары аралас радиациялық жарақаттар деп аталады.
Сыртқы әсер ету дозасы негізінен γ-сәулелену әсерінен қалыптасады; α- және β-сәулелену жануарлардың жалпы сыртқы әсеріне айтарлықтай үлес қоса алмайды, өйткені олар негізінен ауамен немесе терінің эпидермисімен сіңеді. Терінің β-бөлшектермен радиациялық зақымдануы, негізінен, ядролық жарылыстың немесе басқа радиоактивті заттардың радиоактивті өнімдерінің түсуі кезінде малды ашық жерлерде ұстаған кезде мүмкін болады.
Уақыт өте келе жануарлардың сыртқы әсер ету сипаты әртүрлі болуы мүмкін. Жануарлар қысқа уақыт ішінде радиацияға ұшыраған кезде бір реттік әсер етудің әртүрлі нұсқалары бар. Радиобиологияда 4 күннен аспайтын радиациялық әсердің бір реттік әсерін қарастыру әдеттегідей. Жануарлар сыртқы сәулеленуге үзік-үзік әсер еткен барлық жағдайларда (ұзақтығы бойынша әртүрлі болуы мүмкін), фракциялық (үзіліспен) әсер етеді. Жануарлардың денесіне иондаушы сәулеленудің үздіксіз ұзақ әсер етуімен олар ұзақ әсер ету туралы айтады.
Бүкіл дене сәулеленуге ұшырайтын жалпы экспозицияны бөліңіз. Мұндай әсер ету түрі, мысалы, жануарлар радиоактивті заттармен ластанған жерлерде өмір сүрген кезде пайда болады. Сонымен қатар, арнайы радиобиологиялық зерттеулер жағдайында дененің бір немесе басқа бөлігі сәулеленуге ұшыраған кезде жергілікті сәулеленуді жүзеге асыруға болады! Сәулеленудің бірдей дозасымен ең ауыр әсерлер жалпы әсермен байқалады. Мысалы, жануарлардың бүкіл денесін 1500 R дозада сәулелендіру кезінде олардың 100% дерлік өлімі байқалады, ал дененің шектеулі аймағын (бас, аяқ-қолдар, қалқанша безі және т.б.) сәулелендірмейді. кез келген ауыр зардаптарды туғызады. Келесіде жануарлардың тек жалпы сыртқы әсерінің салдары қарастырылады.

2.3 Иондаушы сәулеленудің иммундық жүйеге әсері.
Сәулеленудің шағын дозалары иммундық жүйеге айтарлықтай әсер етпейтін сияқты. Жануарларды өлімге әкелетін дозалармен сәулелендіру кезінде организмнің инфекцияға төзімділігі күрт төмендейді, бұл бірқатар факторларға байланысты, олардың ішінде ең маңызды рөл атқарады: биологиялық кедергілердің өткізгіштігінің күрт артуы ( тері, тыныс алу жолдары, асқазан-ішек жолдары және т.б.), терінің, қан сарысуының және тіндердің бактерицидтік қасиеттерін тежеу, сілекей мен қандағы лизоцим концентрациясының төмендеуі, қан ағымындағы лейкоциттер санының күрт төмендеуі, фагоцитарлық жүйенің тежелуі, организмде тұрақты мекендейтін микробтардың биологиялық қасиеттерінің қолайсыз өзгеруі - олардың биохимиялық белсенділігінің артуы, патогендік қасиеттерінің жоғарылауы, төзімділіктің жоғарылауы және т.б.
Жануарларды өлімге әкелетін дозаларда сәулелендіру үлкен микробтық резервуарлардан (ішек, тыныс алу жолдары, тері) қан мен тіндерге бактериялардың орасан зор мөлшерінің түсуіне әкеледі.! Бұл ретте стерильділік кезеңі шартты түрде ажыратылады (оның ұзақтығы бір күн), бұл кезде микробтар тіндерде іс жүзінде анықталмайды; аймақтық лимфа түйіндерінің ластану кезеңі (әдетте жасырын кезеңмен сәйкес келеді); қанда және тіндерде микробтардың пайда болуымен сипатталатын бактериемия кезеңі (оның ұзақтығы 4-7 күн), ең соңында, қорғаныс механизмдерінің декомпенсация кезеңі, бұл кезеңде олардың саны күрт өседі. ағзалардағы, тіндердегі және қандағы микробтар (бұл кезең жануардың өлуінен бірнеше күн бұрын болады).
Барлық сәулеленген жануарлардың ішінара немесе толық өліміне әкелетін сәулеленудің үлкен дозаларының әсерінен организм эндогендік (сапрофиттік) микрофлораға да, экзогендік инфекцияларға да қарусыз. Жедел сәулелік аурудың өршуі кезінде табиғи және жасанды иммунитет айтарлықтай әлсірейді деп саналады. Дегенмен, иондаушы сәулелену әсерінен бұрын иммунизацияланған жануарлардың жедел сәуле ауруы ағымының неғұрлым қолайлы нәтижесін көрсететін деректер бар. Сонымен бірге сәулеленген жануарларды вакцинациялау жедел сәулелік аурудың ағымын асқындыратыны эксперименталды түрде анықталды, сондықтан ауру жойылғанша қолдануға болмайды. Керісінше, сублетальды дозада сәулелендіруден кейін бірнеше аптадан кейін антиденелердің өндірісі біртіндеп қалпына келеді, сондықтан радиациялық әсерден кейін 1-2 айдан кейін вакцинация өте қолайлы.

2.4 Экспозицияның ұзақ мерзімді әсері.
Сәулеленуден кейінгі қалпына келтіру мәселелерін қарастырған кезде, физиологиялық регенерация деңгейі төмен тіндерде әсіресе айқын көрінетін көптеген қалпына келтіру процестерінің төмендігіне назар аудару керек. Дәл осы тіндердің жасушалары өте әлсіз репарация процестеріне байланысты орын алған радиациялық әсерді есте сақтайтын сияқты және олардың функционалдық кемшілігі организм үшін қолайсыз жағдайларда оңай көрінеді.
Сүтқоректілердің тірі жасушалары сәулеленуден кейін өміршеңдігін сақтап, кейін бүкіл организм жағдайында көбейетініне сүйене отырып, осы сәулеленген және тірі қалған жануарлар жасушаларының ұрпақтарының көпшілігінде әртүрлі тұқым қуалайтын ауытқулар бар деп болжауға болады. Бұл ауытқулар олардың көбеюіне кедергі болмауы мүмкін - сәйкес органдар мен тіндердің радиациядан кейінгі регенерациясы, бірақ бұл жасушалардың өміршеңдігін төмендетеді және олардың функционалдық белсенділігін бұрмалайды. Бұдан шығатыны, сәулелендіруден кейін ұзақ уақыт бойы организм функционалдық ақаулы жүйе болып табылады, бұл кейіннен сәулеленуден кейін тірі қалған ағзаның өміршеңдігінің төмендеуіне әкеледі.
Осылайша, иондаушы сәулеленудің өлімге әкелетін әсерінің дамуында сәулеленген жасушалардың өлу заңдылықтары шешуші рөл атқарады, ал радиациялық жарақаттың ұзақ мерзімді зардаптарының көрінуінде сәулеленуден кейін тірі қалған жасушалар шешуші рөл атқарады.
Сәулеленуден кейінгі ұзақ мерзімді кезеңде (адамда - ұзақ жылдар және ондаған жылдардан кейін, тышқандар мен егеуқұйрықтарда бірнеше айдан кейін) денеде қалпына келтірілген және радиациялық жарақаттан толық қалпына келген сияқты әртүрлі өзгерістер болады. сәулеленудің ұзақ мерзімді әсері деп аталады. Ұзақ мерзімді салдарға байланысты аурулардың ерекшелігі - олар жергілікті және жалпы сыртқы және ішкі сәулеленуден кейін де ұзақ уақыт өткеннен кейін пайда болады.
Ұзақ мерзімді зардаптардың жасырын кезеңінің ұзақтығы радиациялық әсер ету сипатына, жануарлардың түріне, олардың табиғи өмір сүру ұзақтығына, қорғаныс және компенсаторлық процестердің жағдайына байланысты.

2.5 Ұзақ мерзімді әсерлердің негізгі категориялары.
Ұзақ мерзімді салдарлардың екі түрін ажырату әдетке айналған - соматикалық, зардап шеккендердің өзінде дамитын және генетикалық - тұқым қуалайтын ауруларға ұшыраған ата-аналардың ұрпақтарында дамитын аурулар.
Детерминистік әсерлер (соматикалық) - бұл шекті мән қабылданатын, жоғары дозалар әсер еткенде пайда болатын, сөзсіз, тұрақты патологиялық жағдайлар. Олар жедел салдарларға (жедел, субакуталық және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.