Инклюзивті білім берудің ерекшелігі
Инклюзивті білім беру
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
(Барлық мамандықтарға арналған)
Дәріс кешені
Инклюзивті білім беру пәні бойынша дәрістер кешені
1-дәріс. Инклюзивті білім беру пәні және міндеттері. Инклюзивті білім
берудің ерекшелігі.
Әр бала үшін ең алғаш мектепке бару ең жауапты да қиын кезең. Ал
мүмкіндіктері шектеулі балалар үшін бұл кезең әлдеқайда эмоциялық жағынан
да, психологиялық жағынан да ауыр болады. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесі инклюзивті білім беру қағидаларына бет
бұрды. Бұл арнайы қажеттілігі бар балалар үшін мектептерде, мекемелерде
жағдай туғызып, оларды жалпы білім беру жүйесіне қосу. Әрбір бала,
мүмкіндігінше қажетті деңгейде білім алуы тиісті.Инклюзивті оқыту – ерекше
мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту
үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті оқыту негізінде балалардың
қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік
қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар
балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Тәжірбие
көрсеткеніндей қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып
қалады, өйткені қалыптасқан жүйе мұндай балалардың даралық қажеттілігін
қанағаттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке
жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.
Қазіргі таңда барлық әлем жұртшылығының назарын аударып отырған мәселе
балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының
қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім
беру. Осы жаһандық мәселеге әлем ғалымдары мынадай анықтама береді:
инклюзивтік білім беру дегеніміз - барлық балаларды, соның ішінде
мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу және
әлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай,
балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға,
баланың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау,
яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған
мемлекеттік саясат. Инклюзивті оқыту – ерекше мұқтаждықтары бар балалардың
жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады.
Демек, инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын
жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету,
сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай
қалыптастыру идеологиясы жатыр. Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге
ықпал етіп, жақсы өмір сүру жағдайын қалыптастырады.
Инклюзивті білім беру немесе білім баршаға бағдарламасы - барлық
балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте және мектеп өміріне
белсене қатысуға мүмкіндік береді. Бұл бағдарламаны Біріккен Ұлттар
Ұйымының Бас Ассамблеясы мақұлдап, БҰҰ-ның Конвециясына 2006 жылдың 13
желтоқсанында енгізілді.
Сонымен, инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жүргізетін мектептерде
білім мазмұнын үш түрлі бағдарлама бойынша реттеген абзал. Атап айтқанда:
жалпы мектептерге арналған типтік оқу бағдарламалары; мүмкіндігі шектеулі
балалардың ақаулық типтеріне сәйкес арнаулы білім беру бағытындағы оқу
бағдарламалары; мүмкіндігі шектеулі балалардың психофизикалық
ерекшеліктерін есепке ала отырып әзірленетін оқытудың жеке бағдарламасы.
Инклюзивті білім беру мәселесі шет елдерде 1970 жылдан бастау алады,
ал 90 жылға қарай АҚШ пен Еуропа өздерінің білім беру саясатына осы
бағдарламаны толық енгізді. Ал, біздің елімізде инклюзивті білім беру
жүйесінің дамуы туралы ресми дерек Қазақстан Республикасының Білім беруді
дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында
көрсетілді. Осы бағдарлама төңірегінде инклюзивті білім беруді жетілдіру
мәселелері қарастырылып, 2015 жылға мына міндеттерді шешу көзделген:
-мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік
бағдарламалары жасалады;
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада
біріктіріп оқыту ережесі әзірленеді;
- түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады;
-мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары
әзірленеді. Мемлекеттік бағдарлама негізінде 2020 жылға қарай мектептерде
мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар, пандустар, санитарлық бөлмелерде
арнайы құралдар орнату, тұтқалармен, арнайы парталармен, үстелдермен және
басқа да арнайы компенсаторлық құралдармен жабдықтау арқылы кедергісіз
аймақтар құруы жоспарланған. 3030 мектепте мүмкіндіктері шектеулі
балаларды оқытуға және тәрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалу
міндеті (мектептерде педагог-дефектологтардың, балаларды психологиялық-
педагогикалық сүйемелдеудің, арнайы жеке техникалық және компенсаторлық
құралдардың болуы) алға қойылған. Үйде білім алатын мүгедек балалар жеке
мүмкіндіктері мен қажеттіліктері ескеріле отырып, компьютерлік техникамен
қамтамасыз ету сияқты істері жүзеге асырылмақшы. Осылайша мемлекетіміз
мүмкіндігі шектеулі жандарды әлеуметтік қорғау, олардың қоғамға етене
араласуына, оларды оңалту, жұмысқа орналастыру және жаңа жұмыс орындарын
құру, білім алу, оқыту, қайта мамандандыруда қолдан келгенше жағдай
жасамақшы.
Саламан Декларациясына сәйкес инклюзивті білім беру саясатының
міндеттері мынадай:
• Әрбір бала білім алуға құқылы және оны алуға тиіс.
• Әрбір баланың дара қабілеттері, қызығушылықтары, қажеттіліктері
және оқуға деген мұқтаждықтары болады.
• Білім беру жүйесіне оң өзғерістер, яғни осы мұқтаждықтарды
қанағаттандыру мақсатына орай өзгерту.
Осыған орай, инклюзивті білім берудің негізгі 8 принципі туындайды.
Яғни ол мына принциптер:
1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен
жетістіктерімен анықталады.
2. Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.
3. Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.
4. Барлық адам бір-біріне қажет.
5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.
6. Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет
етеді.
7.Әрбір оқушы үшін жетістік кежетуөзінің мүмкіндігіне қарай орындай
алатын әрекетін жүзеге асыру.
8. Жан- жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.
Сонымен қорыта айтқанда, инклюзивті оқыту- оқушылардың тең құқығын
анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға, адамдармен қарым-қатынасына
қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту арқылы
барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше қажеттіліктері бар
балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісін дамытуға
болады. Мұндай оқыту түрі арнаулы білім беру жүйесінде дәстүрлі түрде
қалыптасқан және даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды, қайта
жақындатады. Инклюзивті бағыт арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқуда
жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.
Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды адамгершілікке,
ізгілікке, қайырымдылыққа тәрбиелей аламыз. Сонымен қоса, инклюзивті оқыту
үрдісі балаларды толеранттылыққа тәрбиелеудің бастауы болмақ .
Дәріс №1. Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Инклюзивті білім беруді қалай түсінесің?
2. Инклюзивті білім берудің негізгі міндеттері қандай?
2-дәріс. Жалпы білім беретін мектептердегі мүмкіндігі шектеулі балаларға
мінездеме беріп, инклюзивті білім беруге енгізу.
Мүгедек балалар мен кемтар балаларды оқыту, тәрбиелеу және түзеу, оларды
оқыту мәселелері ҚР Білім және ғылым министрлігінің қарауында орналасқан.
Қазақстанда кемтар 120665 бала бар. Олардың ішінде 19047 кемтар бала 102
арнаулы (түзеу) білім беру ұйымдарында арнаулы біліммен қамтылған, оның
ішінде: 9 ұйымда – соқыр және нашар көретіндер үшін (1392 адам); 20 –
саңыраулар мен нашар еститіндер үшін (2944 адам); 5 – 868 сөйлеу қабілеті
нашар балалар үшін; 4 – 460 жүріп-тұру мүшелерінің функциялары бұзылған
балалар үшін; 56 – 11673 ақыл-есі кем балалар үшін; 8 – 1710 психикалық
дамуы кем балалар үшін.
Дегенмен, арнаулы білім беру мекемелері әр түрлі мүгедектік топтарындағы
балалардың білім алудағы қажеттілігін қамтамасыз етпей отыр. Осылайша,
психологиялық-медициналық-педагогик алық консультациялар тіркеген 10788
саңырау және нашар еститін балалардың 2944-і (27 %-ы) ғана арнаулы білім
беру ұйымдарында білім алады. Жалпы білім беретін мектептердің 425 арнаулы
сыныптарында 5167 оқушы оқиды; 36 арнаулы мақсаттағы балалар бақшасында
және 236 көпшілікке арналған балалар бақшаларының арнаулы топтарында 9906
мектеп жасына дейінгі бала бар.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарына қабылдаудың типтік
ережесінде І және ІІ топ мүгедектерінің көрсеткіштері бірдей болған
жағдайда, жастайынан мүгедектерді Сонымен бірге мүгедектердің осы санатында
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарына түсу кезінде
орталық атқарушы органның халықты әлеуметтік қорғау саласындағы аумақтық
бөлімшесінің таңдалған мамандық бойынша білім беру ұйымдарында оқуға
болатыны туралы қорытындысы болу керек.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарында туа біткен жүрек
кемістігі, көру қабілетінің нашарлауы, туа біткен соқырлық, ревматизм, есту
қабілетінің нашарлауы, олигофрения және басқадай аурулармен ауыратын 540
мүгедек оқиды.
Әрбір мүгедек оқушымен мамандық таңдау және оқу орнын бітіргеннен кейін
одан әрі жұмыс істеу мүмкіндігі жөнінде жеке жұмыс жүргізіледі.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарына мүгедек балалар
медбикелердің тұрақты қадағалауында болады, қажеттілігіне қарай алдын ала
емдеуден өтеді. Білім беру мекемелерінде салауатты өмір салты бойынша
ұйымдастыру жұмысы (спорттық секциялар, арнаулы үйірмелер, диспуттар),
жылына 2 рет тұрақты түрде оңалту курстары, мүгедек балаларды кәсіптік
мектептердің (лицейлердің) және колледждердің қоғамдық қызметіне араластыру
жөніндегі іс-шаралар жүргізіледі.
Соңғы жылдары арнаулы білім жүйесінде кемтар балалардың білім алуға қол
жетімділігін кеңейтуге бағытталған оң өзгерістер "Кемтар балаларды
әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы"
Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру мақсатында психологиялық-
педагогикалық және медициналық-әлеуметтік көмекке мұқтаж балалар үшін жаңа
типті мекемелер желісінің дамуына жол ашылды: 16 облыстық және
республикалық маңызы бар Астана және Алматы қалаларының психологиялық-
медициналық-педагогикалық консультацияларына (бұдан әрі – ПМПК) қосымша 18
жасқа дейінгі 60 мың балаға арнап 17 қалалық және аудандық ПМПК, 7 оңалту
орталықтары, 20 психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттері ашылды.
Кемтар адамдарды оқытудың әр түрлі кіріктірілген нысандарының саны елеулі
түрде артуда. Арнаулы білім саласындағы инновациялық процестер кемтар
балаларды дені сау балалар білім алатын ортаға кіріктіруге бағытталған.
Алайда кемтар балаларға білім беру мәселелері әлі де толыққанды шешілуден
көш алыс.
Кіріктіріп білім беру ішінара формальды сипатқа ие, мұны жалпы білім
беретін мекемелердің бағдарламалары растап отыр, олар кемтар балалардың
даму ерекшеліктерін жете ескермейді.
Инклюзивті білім беру мектептерді білікті кадрлармен қамтамасыз етуді,
педагогтардың түзеу педагогикасы және арнаулы психология саласында қосымша
білімдерінің болуын көздейді. Шындығында мұндай педагогтар әзірше
жетіспейді.
Дене кемістігімен ауру адамның әлеуметтік өміріңдегі мінез-құлқының
ауытқуына әкеп соқтырады. Әулеттегі кеміс балаға көбірек қамқорлық
көрсетіп, оған басқа балаларға қарағанда ерекше көңіл бөлінеді. Бала
басындағы бақытсыздық бәрінен бұрын оның маңындағы жақын адамдардың
жанашырлық сезімін оятып, оған деген көзқарасты өзгертеді. Кез келген
семьяда кеміс балаға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр
жазасы деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік құшағында болады. Балаға
деген мұңдай қамқорлық оған күішгі әсер етіп, ол өзін басқа балалардан
бөлексіткендей сезінеді. В.Г.Короленко өзінің Соқыр музыкант деген
шығармасында соқыр баланың семьяда ерекше саналып, оның айтқандарын екі
етпей бұлжытпай орындал отыратындықтары туралы жазады.
Кемтар адамдардың әсіресе сипау сезімдері мен иісті түйсінулері әлдеқайда
жетілген дейді. Алайда арнайы жүргізген зерттеу нәтижелері соқырдың сипау
сезімі мен саңыраудың көру сезімінің бірқалыпты дамыған дені сау адамдардың
сезімімен салыстырғанда, олардың арасында айтарлықтай айырмашылығы жоқ
екендігін көрсетеді.
Осы мәселеге мылқау мен саңыраулардың көру қабілеті сау адамдардікінен кем
емес, кейде ондай адамдар біздердің көрмеген нәрселерімізді көре алады, ол
көру арқылы қабылдауы сау адамдардан әлдеқайда төмен немесе олардан артық
деуге болмайды. Саңырау көзінің көрегендігі нашар болса да, ол бара-бара
жетілуі мүмкін, бірақ дені сау адамдардікінен артық емес дейді
Н.М.Поговский. Соқыр адамның сипау түсігінің жақсы жетілуі және саңыраудың
көру қабілеттілігі сол сезім мүшесінің құрылысы нерв жүйелерінің айрықша
жетілуінде емес, ондай адамдардың тиісті нәрселерді сезіп білуде үнемі
қолданып, тұрақты түрде жаттығуына байланысты.
Соқыр адамның саусақтарының сипап оқуы және қаптаған Л.Браиль әрпімен
жазылған шығыңқы ңүктелерді мұқият тануы арқылы әрбір ңүктенің орналасу
тәртібіне орай бөлек әріпті білдіріп, сол дыбыстардан сөз құралады. Сөздер
сөйлемге айналады. Бұл процесс сау адамдрдың Браиль Луи (1809-1852) -әлемге
әйгілі француздың соқырларды оқыту жөніндегі педагогі. Соқырлар үшін өз
атымен белгілі жазу, оку әдістерін ойлап тапқан. Үш жасынан соқыр.
Л.С.Выготский оның әріптері бойынша оқып үйренудің кәдімгі әріптерден
айырмашылығы жоқ дейді. Көзбен көріп оқығанына ұқсас және психологиялық
жағынан олардың бірінен-бірінің ешқан дай айырмашылығы жок. Керең мен
мылқау балалар тәрбиесіндегі күрделі мәселе педагогиканың қиын да, әрі
қызықты тармашның бірі. Соқырға қарағанда керең-мылқау өмірге араласуға
және оны тез танып білуге бейімдірек. Бірақ онын сезім мүшесіндегі
кемшілігі өз денесін еркін билеп, әрқилы әрекеттер жасауына кедергі
етпейді, олардьщ іс-әрекеті денісау адамдардікіадей болуы. Керен-мылқау өз
қимыл-қозғалысын бақылай алады. Керең-мылқау өз қимыл-қозғалысын бақылай
алады. Керең-мылқаудың дене бітімі дені сау адамдардікімен бірдей екендігін
Н.А.Попов айрықша атап көрсетеді. Сондықтан олардың еңбек ету қабілеті мен
үйренуі айтарлықтай қиындых. тудырмайды. Соқырдын айырмашылығы еңбектін,
қандай түрі болса да (музыкадан басқасы), оған үйренуге оңай.
Сурдопедагогика осы уақытка дейін ешқан-дай қажеті жоқ қол еңбегімен шұ
ғылданып келді, бұған кінәлі болжамсыздык және керең-мылқаудың тәрбиесіне
кемтар деп санап, оған аяугершілік көзқарастын ірге тебуі. Өмірдің
келешегін ойламай, ұсак-түйек нәрселерді жасау және оларды сатумен
шұғылдану ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген өткендегі өнімсіз тіршіліктің
қалдығы. Құлақтың естімеуі көзге қарағанда жеңілдеу. Мұндай жағдайда адам
сана-сезімімен тіршілік еткен ортаны аңғарып, соған орай бейімделе алу
ерекшелігі. Адам табиғатында дыбыстық алатын орны өзгешелеу. Керең-мылқау
соқырға қарағанда жағдайы біршама жеңілдеу.
Естімейтін балалардың алғашқы мектебі Алматыдағы арнайы мектеп интернат
болып табылады. Ол 1931 жылы Қазақ СССР Министрлігінің бұйрығымен ашылды.
Естімейтін балалардың алғашқы жылдары, дамуында күрделі және қиын жолдарды
басынан өткізді. Ал қазіргі кезде естімейтін балалардың мектеп- интернаты
мықты материалдық базасы бар, өздерінің оқу корпустары, жатақханалары, жаңа
заманға сай құралдары, есту аппаратары және басқа да құралдармен
қамтамасыздандырылған. Арнайы мектепте жүргізетін тәрбие жұмыстары
балалардың жеке ерекшеліктерін танып білуден басталады. Естімейтін және
нашар еститін балалардың конденсаторлық мүмкіндіктеріне байланысты.
Қорытынды: Кеміс баланың әлеуметтік жағдайын жәбірлеп, оны өз құрдастарынан
бөлектеп тастау бала психикасының дамуына теріс әсер етуіне жол
бермеу,әлеуметтік сарыны кемтар балалардың қалайда кемістіктерін жою,
оларды әр тарапты дамыған қоғамның толық мүшесі етіп даярлау.Кемістікті
туғызатын жағдайларды жою және оны бір қалыпқа келтіру.
Естімейтін және нашар еститін балаларға тәрбие жұмысында әдістерді
таңдап алу оқушылардың жас және психологиялық, дене, дербес
ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне, кемістіктің күрделілігіне, құрамына
тәуелді. Сондықтан естімейтін және нашар еститін балаларға тәрбие жұмысында
әр баланың жеке даму ерекшелігін еске алған жөн.
Дәріс №2. Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Мүгедек балалар мен кемтар балалардың қоғамдағы көрсеткіші?
2.Кеміс балалардың психологиясы мен педагогикасы?
3.Естімейтін және нашар еститін балаларды оқыту жүйесі?
5.Естімейтін және нашар еститін балаларға арналған мектептің
мұғалімдері мен тәрбиелеушілердің негізгі міндеттері?
3-дәріс. Жалпы білім беретін мектептердегі мүмкіндігі шектеулі балаларға
білім беру үрдісінде теориялық жағынан ықпал ету.
Теориялық негіздемесі Бәріне бірдей мүмкіндік принципін ұстанатын
инклюзивтік білім берудің енгізіле бастағанына көп бола қойған жоқ. Бұл
термин көбіне Сапалы білім -барлығы үшін түсінігімен бірге қолданылады.
Яғни жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі бала мен басқа да
әлеуметтік қорғалатын топтарға жататын оқушыларға өзгелермен теңдей білім
беру, соған жағдай жасау. Қазіргі кезде Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі
балалар көбіне-көп арнайы мектеп-интернаттарда білім алады. Шындығында олар
оқшауланған, қоғамдық өмірге аса бейім емес. Мәселенің бұлай қалыптасуына
бүгінгі қоғамның да кінәсі бар. Өйткені біз мүмкіндігі шектеулі жандарға
мүсіркей қараудан арыла алмай келеміз. Жалпы білім беретін орта мектептерде
олардың оқып, білім алуына жағдай жасау енді-енді қолға алына бастады.
Инклюзивті білім берудің негізі мектептегі барлық балаға олардың
ерекшеліктерінен тыс сапалы білім беру болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі
балаларды жалпыға білім беру ортасына қарай бейімдеу 2002 жылдан басталды.
Сол жылы Қазақстан ТМД елдерінің арасында алғаш рет Мүмкіндігі шектеулі
балаларды әлеуметтік және медика-педагогикалық тұрғыдан қолдау туралы
заңды қабылдады. Осы заң аясында жарымжан балаларға ерте бастан білім беру
мәселесіне мән берілген. Оларды білім беру, әлеуметтік, медициналық тұрғыда
қамтамасыз ету қарастырылған. Ең бастысы, аталмыш заңда инклюзивті білім
берудің негізгі принциптері айқындалды. 2004 жылы зерттеу жүргізілген
кезде, орта мектеп педагогтарының 80 пайызы бұл жүйеге қарсы бол¬са, 2007
жылы 49 пайызы ғана қолдамаған. Яғни педагогтардың басым көпшілігі мұндай
балаларды мектепке қабылдау-ға дайын болды. Ал ата-аналардың 79 пайызы
түсінбей, неге менің баламның қасында мүгедек бала отыруы керек? деп
наразылық білдірсе, қазір олардың көпшілігі бұл идеяны қолдайды. Бұл
инклюзивтік білім берудің дамып жатқанын көрсетеді. Бірақ шешімін таппаған
мәселелер көп. Орта білім беретін мектептерде педа¬гогтарды дайындау,
мектептердің ондай балаларды қабылдауға дайын болуы секілді мәселелер
шешілу керек. Республиканың мектепке дейінгі және бастауыш білім беру
жүйесінде ерекше қажеттілікті балаларды оқыту мен тәрбиелеу қазіргі заманғы
қазақстандық әлеуметтік экономикалық жағдайларды, ұлттық білім беру
жүйесінің ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Оның үстіне, интеграция мектепке
дейінгі білім беру мекемелерінде сезімтал бағдарлама мен кадрлық базамен
қамтамасыз етілген жағдайда жүзеге асуы қажет, ал әдістемелер баланың
ерекше мүмкіндіктері мен қабілетіне, сонымен қатар оның дамуындағы ерекше
қиындықтар сипатына сәйкес болғаны жөн. Қазақстан 2008 жылы БҰҰ-ның
Мүгедектердiң құқықтары туралы конвенциясына қол қойып, барлық мүмкіндігі
шектеулі жандарға жағдай жасауға міндеттенген. Осы мәселені талқылаған
халықаралық конференциялар, түрлі семинарлар ұйымдастырылуда. Бас сарапшы
Қазақстан инклюзивті білім беруді дамытуға дайын деп есептейді. Бірақ
қажетті құқықтық құжаттарға өзгерістер енгізу қажет. Біз алғашқы қадамын
жасадық. Сондықтан мемлекеттік Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналаған бағдарламасына бірінші рет инклюзивті білім беруді дамыту
қосылды. Бірақ бізде жұмыс істеп тұрған арнайы мектептердің жүйесі
сақталады. Өйткені бәрін бір партаға әкеп отырғыза алмаймыз. Қанша айтсақ
та, жарымжан балалар жалпыға білім беретін мектеп жағдайында қажетті білім
ала алмайды. Сондықтан бұл жүйе кеңейе береді. Жақында ғана республикалық
зағип балаларға арналған жаңа мектеп салу жөніндегі Үкіметтің шешімі шықты.
Арнайы мектептер жалпыға білім беретін оқу орындарына ресурс секілді
болады, өйткені мұнда арнайы ұжым қалыптасқан. Біздің елімізде 1996 жылдан
бері қолданылып келе жатқан Халықаралық білімділік Step by step
бағдарламасы ерекше қажеттілікті балаларды қолдауды, қатардан қалдырмауды
қамтамасыз етеді.Оның негізіне төмендегідей қатаң тұжырымдар салынған: 1.
Балалар отбасы мен қоғамдастықтың мүшесі болып табылады. 2. Әр бала білім
алуға құқылы. 3. Әр баланың қайталанбайтын бірегей ерекшелігі,
қызығушылығы, қабілеті мен қажеттіліктері бар. 4. Балалардың қажеттіліктері
назардан тыс қалмай және дербес түрде қанағаттандырылған жағдайда олар
жақсы оқиды. Балаға бағдарланған балабақшалар мен мектептер әр баланың
әлеуетін ашуға ұмтылады, бала бойына адамдардың айырмашылығына шыдамдылық
таныту дарытылады, отбасымен өзара қарым-қатынасты нығайтады. Дамуында
ауытқулары бар балалар үшін арнайы жағдайлар жасалуы керек. Ол үшін білікті
тәрбиешілер мен мұғалімдер қажет болады.Оның үстіне педагогтер осы
балалардың ата-анасымен ынтымақтаса білуі, оларға білікті көмек бере білуі
тиіс. Инклюзивті білім беру жүйесі кездесіп отырған күрделі проблема - оған
қоғам тарапынан туып отырған теріс көзқарас проблемасын жою. Ақпараттың
аздығы, қорқыныш, бала құқын аяқасты ету-осының бәрі даму мүмкіндігі
шектеулі балаларға теріс көзқарасты дамытады. Бір жағынан, арнайы оқыту
әдістемесінің жоқтығы инклюзивті білім беру үшін елеулі қиындықтар
туғызады. Тәрбиешілер мен мұғалімдер дамуында ауытқулары бар балалармен
жұмыста өздерінің кәсіби дайындығы деңгейіне көңілі толмайтындығын атап
көрсетеді.мысалы, педагогтар (тәрбиешілер) , оның ішінде дефектологтар
баланың оқуы мен даму үдерісіне теріс ықпал ететін барлық жағдайлар мен
факторларды білмеуі мүмкін. Алайда, мұғалімдер бала бойындағы ауытқуларды
дер кезінде анықтап, нақты іс-қимылға дайын болуы тиіс.
Инклюзивті білім беруді дамытуды мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім
алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырған жөн.
Бала және оның ата – анасының тұрғылықты жеріне сәйкес жалпы типтегі
мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды ұзақ мерзімге
мектеп – интернатқа жіберуден сақтап, отбасында тәрбиеленіп тұруы үшін
жағдай жасайды, қалыпты деңгейдегі дамыған құрдастарымен күнделікті қарым –
қатынас жасауды қамтамасыз етеді, әлеуметтік бейімделуі және қоғамға
кіріктіруге қатысты мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді.
Дәріс №3. Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Төменгі жастағы балаларды инклюзивті оқыту идеясының қандай
артықшылықтары бар?
2. Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі балаларға толыққанды жағдай
қаншалықты қарастырылуда?
3. Инклюзивті білім беру жүйесі кездесіп отырған күрделі проблема?
4-дәріс. Қазақстан Республикасындағы жалпы білім беретін мектептердегі
мүмкіндігі шектеулі балалардың ерекшеліктерін қамту.
Бала жас болған сайын оның шаршаған белгілеріде ерте пайда болады.
Сонымен, 5-6 жастағы балалар үшін уақыт 10-15 минут құрайды. Бұл жастағы
балалардың қызмет ету мүмкіншілігі өте аз. 7-12 жастағы балалар үшін
компьютерлік сабақтардың үздіксіз ұзақтылығы – 20 минут, ал олардан үлкен
балаларға – жарты сағаттан аспау керек. Сабақтың ұзақтылығында балалар мен
жасөспірімдердің көру және жалпы шаршау белгілері пайда болады. Егер балада
неврологиялық бұзылуы, тырысқақ реакциясы, көру қабілеті бұзылу бар балаға
компьютерлік сабақтар туралы сұрақты сақтықпен шешу керек, өйкені
компьютер денсаулығына байланысты осы барлық ауытқуларды күшейтуі мүмкін.
Екінші ереже — жұмыс орнын оңтайлы ұйымдастыру. Ең алдымен, компьютер
экранына сол жақтан жарық түсетіндей етіп орналастыру керек. Экранның
жарықтығына қарамастан сабақ қараңғы емес, жақсы жарық комната өту қажет.
Компьютермен жұмыс істеу орнына сол жақтан, табиғи жарық бір бүйірден
түсетіндей етіп орналасуы керек. Компьютерді қолданушының алыс
арақашықтыққа көзқарасты ауыстыру мүмкіншілігі бар кезде жұмыс орны сәтті
орналасқаны болып табылатыны — жұмыс уақытында көру жүйесінің жеңілдету
ең бір тиімді әдісі. Сөйлеу дефектісі мен қозғалыс, интелектуалдық
түзетуде компьютерлік бағдарламаны оқыту ролі мен дамыту туралы айтсақ,
бала ағзасына компьютердің өзімен өзара іс-қимылына байланысты кейбір
мәселелерді айта кеткен жөн. Денсаулыққа зиян келтіретін балалардың
білімдерін компьютерлеудің кейбір жағымсыз кезеңдері бар. Компьютерде
сабақ немесе ойын, жұмыс біртұтас кешенді факторларының балаға әсер
етуіне байланысты. Олардың негізгісіне тоқталамыз. Бірінші, медиктер
өзінің көңілін неге бөлу керек еді, бұл диспеемде жұмыс істейтін жастық
көру жүктемесі. ЖК жұмыс кезінде жүріп тұрған экран, жарқыраған фонына
және жақын арақашықтықта затты қарау керек болады. Бұл көру жұмыстың
үйренбеген жағдайы. Сонымен қатар заттарды жақын жерден қарау кезінде
баланың иліктіру жүйесі үнемі күшейтуде болады. Компьютер алдында
балалардың көру жұмысының ерекшелігіне, сонымен қатар оларға экраннан перне
тақтаға және қайтадан жиі көңіл аудару жатады. Сондықтан балалар көзінің
шаршауына, әсіресе компьютер алдында баланы дұрыс отырғызу ережесін
бұзуында тез дамиды. Арнайы көп жылдық зерттеулер әртүрлі жастағы
жасөспірімдер мен балалардың оңтайлы ұзақты үздіксіз сабақтарын анықтауға
мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттерінің бірі мектептегі
инклюзивті білім беру жүйесін жетілдіру болып табылады. Инклюзивті білім
беру Қазақстанда қажетті деңгейде дамымаған. Бұл проблеманы шешу дамуында
ауытқулары бар балалар санының өсуімен байланысты кезек күттірмейтін
шараларды талап етеді. Мүмкіндіктері шектеулі балалар саны өсуде. Егер 2005
жылы олардың саны 124 мыңды құраса, 2010 жылы 149 мыңнан асты. Олардың 41,4
%-ы ғана арнайы білім беру бағдарламаларымен қамтылған. Қазіргі кезеңде
мүмкіндіктері шектеулі 149246 баланың 29212-сі немесе 19, 5%-ы мектеп
жасына дейінгі балалар. 37 арнайы балабақшада және 240 арнайы топта 10
мыңдай бала мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтылған, бұл 32,8%
-ды ғана құрайды. 2. Жобаның мақсаты: дамуында ауытқулары бар балаларды
қалыпты ортаға қосу технологиясын зерделеу
Дәріс №4. Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Бала дамуындағы ауытқулардың диагнозына сай оқыту әдісін дұрыс
таңдай алу?
2. Балалардың түрлі даму деңгейіне сай, сыныптар мен топтардағы
табысты жұмысты қамтамасыз етудің ұсынымдары?
3. Ауытқулар түріне қалай нақты стратегиялар мен әдістемелік
ұсынымдарды қолдану тәжірибесі дамуда?
5-дәріс. Инклюзивті білім берудің шет мемлекеттердегі даму
деңгейі.
XX ғасырдың аяғында көптеген дамыған әлем елдерінде (АҚШ, Ұлыбритания,
Швеция, Германия, Скандинавия елдерінде) мүмкіндігі шектеулі балаларды
оқытуды дамытуда алдыңғы орында тұрған инклюзивті білім беру болды. Жалпы
білім беру үрдісіне енгізілген балаларға оқуды жеңілдететін қосымша арнайы
жағдай, көмек, қолдау қарастырылады. Әрбір елде интеграциялаудың өзіндік
үлгісі іске асырылуда, бұл білім беруде интеграциялаудың жан-жақты үлгісін
құрудың мүмкін еместігін көрсетуде.
Инклюзивті білім беруді іске асырып жатқан елдерде айқындалған басым бағыт
жалпы мектептік білім беру саласында қарастырып отырған категориядағы
балаларды жалпы білім беру үрдісіне міндетті түрде енгізуді көздейді.
Ресейдегі инклюзивті білім беру.1991 жылдың күзінен бастап Ресейде
Мүмкіндігі шектеулі балаларды интеграциялау жобасын іске асыру басталды.
Нәтижесінде 11 аймақта мүмкіндігі шектеулі балаларды интеграциялап оқытудың
экспериментальды алаңдары құрылды.Мүмкіндігі шектеулі балалармен
педагогтардың жұмыс істеу мақсатында Ресей Федерациясының білім министрлігі
педагогикалық жоғарғы оқу орындарының оқу жоспарына 1996ж 1 қыркүйегінен
бастап Арнайы(коррекциялық) педагогиканың негіздері, Мүмкіндігі шектеулі
балалардың психологиясының негіздері деген курстарды енгізді. Ресей
Федерациясының білім және ғылым министрлінің айтуы бойынша 2008-2009
жылдары инклюзивті білім беру үлгісі экспериментальды түрде көптеген білім
беру мекемелеріне енгізілген. Ресейде мүгедек балаларды оқытудың
инклюзивті білім беруден басқа да нұсқалалары бар: арнайы мектептер мен
интернаттар; коррекциялық мектептер;Интернат-үйлер; үйден оқыту;
қашықтықтан оқыту.
Америка Құрама Штаттарында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту. АҚШ-тың
мүмкіндігі балаларды оқытудағы қазіргі саясаты жалпы және арнайы оқытуды
біріктіру ұсыныстарынан тұрады. Бұл біріктірулерде 3 негізгі жолдар бар:
негізгі бағыт, жалпы білім инициативасы, енгізу. Бұл арнайы білім
беру алаңында үлкен дау-дамай тудыруда.
Негізгі бағыт мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту негізгі мектептерде
оқытуды көздейді. Бұл балалар қоғамға араласуы керек болғандықтан , оларды
әлеуметтік және білім беру қызметтеріне қосу керек деп есептейді.
Жалпы білім беру инициативасы-бұл АҚШ-тың білім департаментінің арнайы
білім беру бөлімінің ұсынысы. Жалпы білім беру инициативасы -дамуында
ауытқуы бар оқушыларға білім беру шарттарына фундаментальды өзгеріс
енгізуді ұсына отырып, негізгі бағыттан ары қарай дами түскен. Кейбір
дефектологтар мен негізгі мектептің басшылары жалпы білім беру
инициативасын мақұлдаса, кейбір дефектологтар мен негізгі мектептің
мұғалімдері ауытқуы бар балаларға жалпы білім беру инициативасының әсер
ету мүмкіндіктерін түсіну үшін қосымша сынақтар мен зерттеулер қажет
дейді.
Енгізу моделі балаларды ауытқу түріне және көріну деңгейіне тәуелсіз
тұрған жері бойынша жалпы білім беру үрдісіне енгізуді көздейді. Осындай
балаларға мамандар тобы жеке оқыту бағдарламасын құрады, сол бойынша
оқушының жетістігі бағаланады.
Қазіргі кезде АҚШ-та 1990жылы қабылданған, ауытқулары бар тұлғалар үшін
білім беру акты деп аталатын заң жұмыс істеуде. Бұл халықтық білім беру
жүйесінде бала оқуына қажет тегін білім береді. Ата-анасы баласының оқу
мүмкіндігі туралы қорытынды талап ете алады, ол бала дамуындағы ауытқуының
бар немесе жоқтығына негіздемеден тұрады. Заң тек арайы білім алуға ғана
емес қосымша қызмет түріне де құқық береді.
Арнайы білім беруді Швецияда ұйымдастыру. Бұл елде ерекше қажеттілікке
мұқтаж балалар қарапайым сыныптарға орналастырылған және олар онда қажетті
қолдау алуда (сыныпта арнайы педагогтың немесе ассистенттің көмегі және
көмекші арнаулы құралдарды қолдану). Есту, көру қабілеттері бұзылған,
ойлауында қалушылық бар балалар ауытқулары бойынша бөлінгенарнайы
мектептерде білім алады, олар мұнда 21-23 жасқа дейін оқи алады. Арнайы
мектептер қазір жалпы білім беретін мектептегі сыныптарға кірістірілген
балаларды қолдау ресурстарының орталығы болып табылады. Ойлауы артта қалған
балаларға арналған арнайы мектептер жалпы білім беретін мектептердің
ғимараттарына сыныптардыбіріктіру жолымен орналасқан.
Арнайы білім беруді Францияда ұйымдастыру. Франциядағы арнайы білім беру
жалпы білім беретін мектептерге дамуында жетпіспеушілігтері бар балалардың
санын неғұрлым көбейтуге бағытталған. Дамуында ауытқулары бар балаларды
жалпы білім беру үрдісіне енгізу 4 нұсқада орындалуда:
1.Бала қарапайым мектеп бағдарламасы бойынша оқиды, бірақ мектепте немесе
одан тыс уақытта оған қосымша қызмет көрсетіледі: емдеу шаралары, тәрбиелеу
жұмыстары т.б. Мысалы, тірек-қимыл қызметі бұзылған бала қарапайым сыныпта
оқи отырып, сол мектепте немесе жақында орналасқан адаптациялық орталыққа
барады.
2. Бала қарапайым мектеп бағдарламасы бойынша оқиды, қосымша күтім алады
және қосымша арнайы бағдарлама бойынша қиды. Мысалы, көруі бұзылған бала
қарапайым сыныпта оқи отырып, сабақ дайындауға көмек, мұғалімнен қосымша
сабақ алады, кеңістікте бағдарлау бойынша сабақтарға қатысады.
3. Бала мектептегі негізгі уақытта арнайы сыныпта, арнайы бағдарлама
бойынша оқиды (әдетте психикалық дамында кешігушілік бар балалар).
Уақытының басқа бөлігінде қарапайым бағдарлама бойынша өз жасындағы
оқушылармен дайындалады.
4. Бала тек арнайы бағдарлама бойынша арнайы сыныпқа барады (әдетте ойлау
қабілеті бұзылған балалар). Соған қарамастан ол мектеп өміріне қатысады:
біріккен таңғы ас, тәрбие шараларына біріккен қатысу, спорттық және басқа
да іс-шараларға қатысу.
Арнайы білім беруді Италияда ұйымдастыру. Өткен ғасырдың 70 жылдарынан
бастап арнайы мектептердің арнайы сыныптары оқушыларының үлкен бөлігі жалпы
білім беру жүйесіне енгізіле бастады. Бүгінгі күні арнайы қажеттілігі бар
балалардың 99 пайызы жалпы білім беретін мектептерде оқиды. Қарапайым
сыныпта қолдаушы мұғалімнен арнайы көмек алу үшін дамуында ауытқуы бар бала
ретінде тіркелуі керек. Тіркеу тек ата- анасының келісімімен және тек 1
жылға жасалады, мерзім біткеннен кейін арнайы көмекті ұзарту немесе бас
тарту туралы шешім шығарылады. Бірақ, Италиядағы арнайы қажеттілігі бар
оқушыларды жалпы білім беру ортасына енгізуді дамыту бірнеше мәселелерді
шешуді қажет етеді. Көптеген мұғалімдер интеграцияны жоққа шығармайды, тек
сынып өміріне енгізуде бірнеше қиындықтар кездесуде. Олар дамуында ауытқуы
бар балаларды оқытуда жауапкершілікті қолдаушы мұғалімге артуды ұсынады.
Италиядағы білім берудегі интеграциялау қиындықтары бірнеше себептерге
байланысты. Интеграциялау үрдісі аймақтың қажеттіліктеріне зерттеу
жұмыстарынсыз, қажетті мамандар бар-жоқтығы анықталмастан басталды. Жалпы
білім беретін мұғалімдерді оқыту шектеулі ғана болды. 1 ай ішінде арнайы
сабақтар ұтымды нәтижелер бермеді, көптеген мұғалімдер тіптен оқытылмады.
Қолдаушы мұғалімдер мен сынып мұғалімдерінің бірлесуі қиындықтар туғызды.
Үлкен қиындықтарды ойлау қабілетінің дамуында ауытқуы бар балалардың жалпы
білім беру үрдісіне енгізілуінен туындады. Көптеген мамандар мұндай
балаларға арнаулы сыныптар ашу керек деп санайды. Алайда, бұл ұсыныс
Италияда қаралмай отыр, ол тағы да өзін төмендету ретінде көрсеткен
арнайы білім беру жүйесін құруға әкеледі деп қауіптенеді.
Италиядағы интеграциялауды кең тұрғыда қарағанда бұл мәселеде мақсатқа
жетті деп есептеуге болады. Бірақ, бұл сұрақ бойынша жүйелі орталықтанған
өңделген көрсеткіштердің жеткіліксіздігінен білім берудегі интеграциялау
үрдісінің нәтижелері жөнінде өте аз белгілі.
Бұл тәжірибелерден көретініміз шет елдерде инклюзивті білім беру мәселесі
біздің елге қарағанда едәуір жолға қойылған. Бұл елдерде инклюзивті білім
беру XX ғасырдың 70 жылдарынан басталған, ал біздің елде екінші
мыңжылдықтың басында ғана қолға алына бастады. Европа елерін алатын болсақ,
инклюзивті білім беру көптеген мәселелерді шешкен. Бұл елдерде мүгедек
балаларға жалпы білім беретін мектептерде қосымша көмек жолдары ұсынылған.
Біздің елдемүмкіндігі шектеулі балаларды жалпыға білім беруортасына қарай
бейімдеу 2002 жылдан басталды. Сол жылы Қазақстан ТМД елдерінің арасында
алғаш рет Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медика-
педагогикалық тұрғыдан қолдау туралы заңды қабылдады. Осы заң аясында
жарымжан балаларға ерте бастан білім беру мәселесіне мән берілген. Оларды
білім беру, әлеуметтік, медициналық тұрғыда қамтамасыз ету қарастырылған.
Ең бастысы, аталмыш заңда инклюзивті білім берудің негізгі принциптері
айқындалды.Қазақстан 2008 жылы БҰҰ-ның Мүгедектердiң құқықтары туралы
конвенциясына қол қойып, барлық мүмкіндігі шектеулі жандарға жағдай жасауға
міндеттенген. Осы мәселені талқылаған халықаралық конференциялар, түрлі
семинарлар ұйымдастырылуда. Сондықтан мемлекеттік Білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналаған бағдарламасына бірінші рет инклюзивті білім
беруді дамыту қосылды. Бұл бағдарламада Инклюзивті білім жүйесін дамытудың
мына мәселері көрсетілген:
2015 жылға қарай аталған міндетті шешу үшін:
•мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік
бағдарламалары;
•мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп
оқыту ережесі әзірленеді, түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары
анықталады;
•мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары
әзірленеді;
•2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар,
пандустар, санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату, тұтқалармен,
арнайы парталармен, үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық
құралдармен жарақтандыру арқылы кедергісіз аймақтар құрылады;
•3030 мектепте мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға және тәрбиелеуге
тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалады (мектептерде педагог-
дефектологтардың, балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің,
арнайы жеке техникалық және компенсаторлық құралдардың болуы);
•Үйде білім алатын мүгедек балалар жеке мүмкіндіктері мен қажеттіліктері
ескеріле отырып, компьютерлік техникамен және компьютерлік қамтамасыз ету
жинақтарымен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған бағдарламасында, орта білім жүйесінің ағымдағы жай-күйіне жасалған
талдау бойынша соңғы жылдары мүмкіндіктері шектеулі балалар санының өскен,
2005 жылы олардың саны 124 мыңды құраса, 2010 жылы 149 мыңнан асты. Олардың
41,4 %-ы ғана арнайы білім беру бағдарламаларымен қамтылғандығын көрсетті.
Аталған категория балаларын оқыту 35 арнайы балабақшада, мектепке дейінгі
білім беру ұйымдарының 228 арнайы топтарында, республика бойынша 101
корркециялық мектепте және жалпы білім беретін мектептердің 1096 арнайы
сыныптарында жүзеге асады. Бұл дегеніміз өз білім беру жүйемізде
мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмысты ұйымдастырудың өз жолын құруымыз
керек деген сөз.
Бірақ бізде жұмыс істеп тұрған арнайы мектептердің жүйесі сақталады.
Өйткені бәрін бір партаға әкеп отырғыза алмаймыз. Қанша айтсақ та, жарымжан
балалар жалпыға білім беретін мектеп жағдайында қажетті білім ала алмайды.
Сондықтан бұл жүйе кеңейе береді. Жақында ғана республикалық зағип
балаларға арналған жаңа мектеп салу жөніндегі Үкіметтің шешімі шықты.
Арнайы мектептер жалпыға білім беретін оқу орындарына ресурс секілді
болады, өйткені мұнда арнайы ұжым қалыптасқан.
Қазақстанда мүмкіншілігі шектелген балалардың туғанынан бастап әлеуметтік
және медициналық-педагогикалық корекциялық амалдары амалдары, психологиялық-
медициналық-педагогикалық тексерілуді және білім алуды ақысыз пайдалану
құқығы еліміздің бас Конституциясында Білім туралы, Мүмкіншілігі
шектелген балаларды әлеуметтік және медика-педагогикалық тұрғыдан қолдау
туралы, Қазақстан Республикасында мүгедектерді қорғау туралы, Арнайы
әлеуметтік қызмет туралы заңдарда бекітілген.
Жоғарыда айтылған міндеттерден басқа өзге де бірқатар мәселелерді шешу
қажет. Осы аталған міндеттер шешімін табу үшін, сөз жоқ білікті маман
қажет,сол себепті осы бағытта болашақ мамандарға тиісті білім, іскерлік,
дағды қалыптастыру керек.
Дәріс №5. Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Шетелдегі мүгедектердің құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін
қорғау саласындағы шетелдік заңнама.
2. Шетелдегі инклюзивті білім берудің деңгейі?
3.Ресейдегі инклюзивті білім беру?
4. Америка Құрама Штаттарында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту?
5. Арнайы білім беруді Швецияда ұйымдастыру?
6. Арнайы білім беруді Францияда ұйымдастыру?
7. Арнайы білім беруді Италияда ұйымдастыру?
6-дәріс. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде мүмкіндігі шектеулі
балалар, мүгедек балалардың құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру
сапасын жақсарту
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы
27 қаңтардағы Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты Қазақстан халқына Жолдауында білім саласына түбегейлі
өзгерістер жасауды міндеттеумен қатар, нәтижесі – Қазақстандағы адами
капитал деңгейінің сапалы өсуін атап көрсетті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының (2012.09.01. берілген
өзгерістер мен толықтыруларымен) 8-бабы Білім беру саласындағы мемлекеттік
кепілдіктер бөлімінде: Мемлекет әлеуметтік көмекке мұқтаж Қазақстан
Республикасы азаматтарын олардың білім алуы кезеңінде қаржылау шығыстарын
толық немесе ішінара өтейді делінген. Ал, әлеуметтік көмек көрсетілетін
Қазақстан Республикасы азаматтарының санатында – даму мүмкіндіктері
шектеулі балалар, мүгедектер және бала кезінен мүгедектер, мүгедек балалар
да бар.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Кемтар балаларды әлеуметтiк және
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы 2002 жылғы 11
шілдедегі № 343-ІІ Заңында, Түпнұсқада макемтар балаларды әлеуметтiк,
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдаудың нысандары мен әдiстерiн
айқындайды, дамуында кемiстiгi бар балаларға көмек көрсетудiң тиiмдi
жүйесiн жасауға, оларды тәрбиелеу, оқыту, еңбекке және кәсiби даярлау
iсiмен байланысты проблемаларды шешуге, балалар мүгедектiгiнiң алдын алуға
бағытталған шараларды жүзеге асыру қарастырылған.
Үйден оқытылатын және мектеп партасында оқып отырған мүмкіндігі шектеулі
сөйлеуі бұзылған оқушылар үшін қалыпты сөйлеу қабілетін дамыту үшін дыбысты
қайталату арқылы оның қаншалықты дұрыс айтылғанын анықтайтын, арнайы дыбыс
құрылғыларымен жабдықталған тренажерлер қажет. Мұндай тренажерлар дербес
компьютерге қосылады да, оқушылар қызығушылығын арттыратын ойын-жаттығулар
ретінде жұмыс жасайды.
Демек, мүмкіндігі шектеулі оқушыларды үйден оқытуды жаңа технологиялар
көмегімен ұйымдастыру талабының артуы мен бүгінгі білім беру жүйесінде бұл
мәселеге өз деңгейінде толыққанды назар аударылмауы арасында; білім беру
қызметін жетілдіруде электрондық ақпараттық ресрустарды тиімді пайдалану
қажет. Мүмкіндігі шектеулі балаларға мектептерде ақпараттық-қатынастық
технологиялар көмегімен білім беру жүйесі келесі педагогикалық шарттар
бойынша құрылуы қажет:
• білім беру үдерісіне қатысушыларды әлемдік білім беру ресурстарына
қолжетімділігі;
• оқушылардың білімге деген қызығушылығын ІТ-технологиялар арқылы
арттыру;
• оқытудың барлық сатысында өз бетімен қосымша жұмыс жүргізуді
ұйымдастыру;
• мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы үшін қалыпты жағдайдағы
дені сау балалармен тең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету;
• қашықтықтан оқыту кезінде олардың білім деңгейінің даму траекториясын
бақылау;
• мүмкіндігі шектеулі оқушылардың білім алуына кедергісіз аймақтар
қалыптастыру;
• білім сапасының жоғарылауына әсер етіп, қоғамның белсенді мүшесі
ретінде қалыптасуына жағдай жасау. Мүгедек балаларды оқытуды ұйымдастырудың
негізгі принциптері:
• Дәстүрлі оқыту үдерісі мен қашықтықтан білім беру технологияларын
кіріктіру жолымен сапалы білім алу қолжетімділігіне азаматтардың
конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету;
• Мүгедек балалардың даму бұзылыстарын түзету, әлеуметтік бейімдеу және
оларға жалпы білім беру үшін арнаулы педагогикалық әдіс-тәсілдер негізінде
қашықтықтан оқыту технологияларының элементтерін қолдану арқылы қолайлы
жағдайлар жасау;
• Қашықтықтан білім беру моделінің мүгедек-балалардың даму
ерекшеліктері мен деңгейлеріне бейімділігі;
• Жобаға қатысушы мүгедек-балалардың денсаулығының сақталуын қамтамасыз
ететін қолайлы жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы
27 қаңтардағы Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты Қазақстан халқына Жолдауында білім саласына түбегейлі
өзгерістер жасауды міндеттеумен қатар, нәтижесі – Қазақстандағы адами
капитал деңгейінің сапалы өсуін атап көрсетті. Қазақстан Республикасында
білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы барлық
балаларға тең дәрежедегі білім беру мен оларды сапалы тәрбиелеу кепілі
ретінде айқындалып, мүмкіндігі шектеулі оқушылардың да білім алуына қажетті
негізгі мақсаттарды айқындап көрсеткен.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың, мүгедек балалардың сапалы білім алуға тең
құқылы болуы Қазақстан Республикасының Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балаларға білім берудегі
нормативтік-құқықтық базасы:
ҚР Білім туралы Заңы, 2007 ж.;
ҚР Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы
қолдау туралы Заңы, 2002 ж.;
ҚР ҚР Балалардың құқықтары туралы Заңы, 2002 ж.;
2011-2020 жылдарға арналған ҚР Білім беруді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы;
2011-2015 жылдарға арналған ҚР Білім және ғылым министрлігінің Стратегиялық
жоспары;
2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты;
ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2012 жылғы 8 қарашадағы Қазақстан
Республикасында бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім берудің үлгілік
оқу жоспарларын бекіту туралы № 500 бұйрығы;
ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2004 жылғы 26 қарашадағы Стационарлық
емдік-профилактикалық, оңалту және басқа да денсаулық сақтау ұйымдарында
емдеу курсынан өтетін мүгедек балаларға арналған оқыту, мүгедек балаларды
үйде оқытуда оқыту-тәрбелеуді ұйымдастыруға ата-аналарға жәрдемдесу
тәртібін реттеу туралы қағидаларды бекіту туралы ҚР Білім және ғылым
министрлігінің № 974 бұйрығы.
Республикада даму мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуға арналған арнайы
білім берудің ыңғайластырылған желілері бар.
39 арнайы балабақша және 315 арнайы топта мектепке дейінгі жастағы шамамен
10 мың бала тәрбие мен білім алуда.
106 арнайы (түзеу) мектепте және жалпы білім беретін мектептер жанындағы
1219 арнайы сыныпта негізгі 8 түр және типтері бойынша шамамен мектеп
жасындағы 25 мың бала оқиды.
Республикалық психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңес (ПМПК) мәліметі
бойынша республикамызда 2013 жылдың басында 53258 мүгедек бала тіркелген,
оның ішінде 8796 үйде оқитын оқушы (2010 ж. - 7898 бала, 2011 ж.- 8527
бала).
Көру, есту, тірек-қимыл аппараттары, күрделі сөйлеу бұзылыстары және
психикалық дамуы кенжелеп қалған балаларды оқыту жалпы білім беретін
мектептеріне арналған оқулықтар бойынша жүзеге асырылады. Көзі нашар
көретін оқушылар Брайль шрифт көмегімен жазылған, ұлғайтылған шрифті
оқулықтар бойынша оқытылады.
2013 жылдың басында 127 арнайы оқу бағдарламалары әзірленді және бекітілді.
Олардың ішінде арнайы мектер үшін – 116, арнайы балабақшалар үшін – 11
бағдарлама қолданыста.
ҚР Білім және ғылым министрлігі оқу процесінде арнайы мектептерге арналған
161 оқулықтардың атауы және 136 оқу-әдістемелік құралын әзірлеп, қолдануға
рұқсат етті. Олардың ішінде 105 атау қазақ тілінде, 192-і орыс тілінде.
2011-2020 жылдарға арналған ҚР білім беруді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы шеңберінде
2015 жылы мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу мен оқытуда тең мүмкіндік
беру үшін жергілікті атқарушы органдар 2235 жалпы білім беру мектептеріне
жағдай тудыратын болады: 2011 жылы — 768 мектеп, 2012 жылы — 1068 мектеп,
2013 жылы — 1462 мектеп, 2014 жылы — 1846 мектеп және 2015 жылы - 2235
мектеп.
2020 жылға қарай инклюзивті білім беруге жағдай жасалған мектептердің үлесі
70 пайызға дейін ұлғаятын болады. 2016 жылы — 2726 мектепте, 2017 жылы —
3217 мектепте, 2018 жылы — 3708 мектепте, 2019 жылы — 4199 мектепте, 2020
жылы — 4690 мектептерде өседі.
Жалпы балабақша санынан 2020 жылға қарай балабақшаларда кедергісіз орта
тудыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
(Барлық мамандықтарға арналған)
Дәріс кешені
Инклюзивті білім беру пәні бойынша дәрістер кешені
1-дәріс. Инклюзивті білім беру пәні және міндеттері. Инклюзивті білім
берудің ерекшелігі.
Әр бала үшін ең алғаш мектепке бару ең жауапты да қиын кезең. Ал
мүмкіндіктері шектеулі балалар үшін бұл кезең әлдеқайда эмоциялық жағынан
да, психологиялық жағынан да ауыр болады. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесі инклюзивті білім беру қағидаларына бет
бұрды. Бұл арнайы қажеттілігі бар балалар үшін мектептерде, мекемелерде
жағдай туғызып, оларды жалпы білім беру жүйесіне қосу. Әрбір бала,
мүмкіндігінше қажетті деңгейде білім алуы тиісті.Инклюзивті оқыту – ерекше
мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту
үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті оқыту негізінде балалардың
қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік
қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар
балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Тәжірбие
көрсеткеніндей қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып
қалады, өйткені қалыптасқан жүйе мұндай балалардың даралық қажеттілігін
қанағаттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке
жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.
Қазіргі таңда барлық әлем жұртшылығының назарын аударып отырған мәселе
балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының
қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім
беру. Осы жаһандық мәселеге әлем ғалымдары мынадай анықтама береді:
инклюзивтік білім беру дегеніміз - барлық балаларды, соның ішінде
мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу және
әлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай,
балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға,
баланың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау,
яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған
мемлекеттік саясат. Инклюзивті оқыту – ерекше мұқтаждықтары бар балалардың
жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады.
Демек, инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын
жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету,
сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай
қалыптастыру идеологиясы жатыр. Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге
ықпал етіп, жақсы өмір сүру жағдайын қалыптастырады.
Инклюзивті білім беру немесе білім баршаға бағдарламасы - барлық
балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте және мектеп өміріне
белсене қатысуға мүмкіндік береді. Бұл бағдарламаны Біріккен Ұлттар
Ұйымының Бас Ассамблеясы мақұлдап, БҰҰ-ның Конвециясына 2006 жылдың 13
желтоқсанында енгізілді.
Сонымен, инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жүргізетін мектептерде
білім мазмұнын үш түрлі бағдарлама бойынша реттеген абзал. Атап айтқанда:
жалпы мектептерге арналған типтік оқу бағдарламалары; мүмкіндігі шектеулі
балалардың ақаулық типтеріне сәйкес арнаулы білім беру бағытындағы оқу
бағдарламалары; мүмкіндігі шектеулі балалардың психофизикалық
ерекшеліктерін есепке ала отырып әзірленетін оқытудың жеке бағдарламасы.
Инклюзивті білім беру мәселесі шет елдерде 1970 жылдан бастау алады,
ал 90 жылға қарай АҚШ пен Еуропа өздерінің білім беру саясатына осы
бағдарламаны толық енгізді. Ал, біздің елімізде инклюзивті білім беру
жүйесінің дамуы туралы ресми дерек Қазақстан Республикасының Білім беруді
дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында
көрсетілді. Осы бағдарлама төңірегінде инклюзивті білім беруді жетілдіру
мәселелері қарастырылып, 2015 жылға мына міндеттерді шешу көзделген:
-мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік
бағдарламалары жасалады;
- мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада
біріктіріп оқыту ережесі әзірленеді;
- түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады;
-мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары
әзірленеді. Мемлекеттік бағдарлама негізінде 2020 жылға қарай мектептерде
мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар, пандустар, санитарлық бөлмелерде
арнайы құралдар орнату, тұтқалармен, арнайы парталармен, үстелдермен және
басқа да арнайы компенсаторлық құралдармен жабдықтау арқылы кедергісіз
аймақтар құруы жоспарланған. 3030 мектепте мүмкіндіктері шектеулі
балаларды оқытуға және тәрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалу
міндеті (мектептерде педагог-дефектологтардың, балаларды психологиялық-
педагогикалық сүйемелдеудің, арнайы жеке техникалық және компенсаторлық
құралдардың болуы) алға қойылған. Үйде білім алатын мүгедек балалар жеке
мүмкіндіктері мен қажеттіліктері ескеріле отырып, компьютерлік техникамен
қамтамасыз ету сияқты істері жүзеге асырылмақшы. Осылайша мемлекетіміз
мүмкіндігі шектеулі жандарды әлеуметтік қорғау, олардың қоғамға етене
араласуына, оларды оңалту, жұмысқа орналастыру және жаңа жұмыс орындарын
құру, білім алу, оқыту, қайта мамандандыруда қолдан келгенше жағдай
жасамақшы.
Саламан Декларациясына сәйкес инклюзивті білім беру саясатының
міндеттері мынадай:
• Әрбір бала білім алуға құқылы және оны алуға тиіс.
• Әрбір баланың дара қабілеттері, қызығушылықтары, қажеттіліктері
және оқуға деген мұқтаждықтары болады.
• Білім беру жүйесіне оң өзғерістер, яғни осы мұқтаждықтарды
қанағаттандыру мақсатына орай өзгерту.
Осыған орай, инклюзивті білім берудің негізгі 8 принципі туындайды.
Яғни ол мына принциптер:
1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен
жетістіктерімен анықталады.
2. Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.
3. Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.
4. Барлық адам бір-біріне қажет.
5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.
6. Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет
етеді.
7.Әрбір оқушы үшін жетістік кежетуөзінің мүмкіндігіне қарай орындай
алатын әрекетін жүзеге асыру.
8. Жан- жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.
Сонымен қорыта айтқанда, инклюзивті оқыту- оқушылардың тең құқығын
анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға, адамдармен қарым-қатынасына
қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту арқылы
барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше қажеттіліктері бар
балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісін дамытуға
болады. Мұндай оқыту түрі арнаулы білім беру жүйесінде дәстүрлі түрде
қалыптасқан және даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды, қайта
жақындатады. Инклюзивті бағыт арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқуда
жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады.
Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды адамгершілікке,
ізгілікке, қайырымдылыққа тәрбиелей аламыз. Сонымен қоса, инклюзивті оқыту
үрдісі балаларды толеранттылыққа тәрбиелеудің бастауы болмақ .
Дәріс №1. Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Инклюзивті білім беруді қалай түсінесің?
2. Инклюзивті білім берудің негізгі міндеттері қандай?
2-дәріс. Жалпы білім беретін мектептердегі мүмкіндігі шектеулі балаларға
мінездеме беріп, инклюзивті білім беруге енгізу.
Мүгедек балалар мен кемтар балаларды оқыту, тәрбиелеу және түзеу, оларды
оқыту мәселелері ҚР Білім және ғылым министрлігінің қарауында орналасқан.
Қазақстанда кемтар 120665 бала бар. Олардың ішінде 19047 кемтар бала 102
арнаулы (түзеу) білім беру ұйымдарында арнаулы біліммен қамтылған, оның
ішінде: 9 ұйымда – соқыр және нашар көретіндер үшін (1392 адам); 20 –
саңыраулар мен нашар еститіндер үшін (2944 адам); 5 – 868 сөйлеу қабілеті
нашар балалар үшін; 4 – 460 жүріп-тұру мүшелерінің функциялары бұзылған
балалар үшін; 56 – 11673 ақыл-есі кем балалар үшін; 8 – 1710 психикалық
дамуы кем балалар үшін.
Дегенмен, арнаулы білім беру мекемелері әр түрлі мүгедектік топтарындағы
балалардың білім алудағы қажеттілігін қамтамасыз етпей отыр. Осылайша,
психологиялық-медициналық-педагогик алық консультациялар тіркеген 10788
саңырау және нашар еститін балалардың 2944-і (27 %-ы) ғана арнаулы білім
беру ұйымдарында білім алады. Жалпы білім беретін мектептердің 425 арнаулы
сыныптарында 5167 оқушы оқиды; 36 арнаулы мақсаттағы балалар бақшасында
және 236 көпшілікке арналған балалар бақшаларының арнаулы топтарында 9906
мектеп жасына дейінгі бала бар.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарына қабылдаудың типтік
ережесінде І және ІІ топ мүгедектерінің көрсеткіштері бірдей болған
жағдайда, жастайынан мүгедектерді Сонымен бірге мүгедектердің осы санатында
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарына түсу кезінде
орталық атқарушы органның халықты әлеуметтік қорғау саласындағы аумақтық
бөлімшесінің таңдалған мамандық бойынша білім беру ұйымдарында оқуға
болатыны туралы қорытындысы болу керек.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарында туа біткен жүрек
кемістігі, көру қабілетінің нашарлауы, туа біткен соқырлық, ревматизм, есту
қабілетінің нашарлауы, олигофрения және басқадай аурулармен ауыратын 540
мүгедек оқиды.
Әрбір мүгедек оқушымен мамандық таңдау және оқу орнын бітіргеннен кейін
одан әрі жұмыс істеу мүмкіндігі жөнінде жеке жұмыс жүргізіледі.
Бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарына мүгедек балалар
медбикелердің тұрақты қадағалауында болады, қажеттілігіне қарай алдын ала
емдеуден өтеді. Білім беру мекемелерінде салауатты өмір салты бойынша
ұйымдастыру жұмысы (спорттық секциялар, арнаулы үйірмелер, диспуттар),
жылына 2 рет тұрақты түрде оңалту курстары, мүгедек балаларды кәсіптік
мектептердің (лицейлердің) және колледждердің қоғамдық қызметіне араластыру
жөніндегі іс-шаралар жүргізіледі.
Соңғы жылдары арнаулы білім жүйесінде кемтар балалардың білім алуға қол
жетімділігін кеңейтуге бағытталған оң өзгерістер "Кемтар балаларды
әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы"
Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру мақсатында психологиялық-
педагогикалық және медициналық-әлеуметтік көмекке мұқтаж балалар үшін жаңа
типті мекемелер желісінің дамуына жол ашылды: 16 облыстық және
республикалық маңызы бар Астана және Алматы қалаларының психологиялық-
медициналық-педагогикалық консультацияларына (бұдан әрі – ПМПК) қосымша 18
жасқа дейінгі 60 мың балаға арнап 17 қалалық және аудандық ПМПК, 7 оңалту
орталықтары, 20 психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттері ашылды.
Кемтар адамдарды оқытудың әр түрлі кіріктірілген нысандарының саны елеулі
түрде артуда. Арнаулы білім саласындағы инновациялық процестер кемтар
балаларды дені сау балалар білім алатын ортаға кіріктіруге бағытталған.
Алайда кемтар балаларға білім беру мәселелері әлі де толыққанды шешілуден
көш алыс.
Кіріктіріп білім беру ішінара формальды сипатқа ие, мұны жалпы білім
беретін мекемелердің бағдарламалары растап отыр, олар кемтар балалардың
даму ерекшеліктерін жете ескермейді.
Инклюзивті білім беру мектептерді білікті кадрлармен қамтамасыз етуді,
педагогтардың түзеу педагогикасы және арнаулы психология саласында қосымша
білімдерінің болуын көздейді. Шындығында мұндай педагогтар әзірше
жетіспейді.
Дене кемістігімен ауру адамның әлеуметтік өміріңдегі мінез-құлқының
ауытқуына әкеп соқтырады. Әулеттегі кеміс балаға көбірек қамқорлық
көрсетіп, оған басқа балаларға қарағанда ерекше көңіл бөлінеді. Бала
басындағы бақытсыздық бәрінен бұрын оның маңындағы жақын адамдардың
жанашырлық сезімін оятып, оған деген көзқарасты өзгертеді. Кез келген
семьяда кеміс балаға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр
жазасы деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік құшағында болады. Балаға
деген мұңдай қамқорлық оған күішгі әсер етіп, ол өзін басқа балалардан
бөлексіткендей сезінеді. В.Г.Короленко өзінің Соқыр музыкант деген
шығармасында соқыр баланың семьяда ерекше саналып, оның айтқандарын екі
етпей бұлжытпай орындал отыратындықтары туралы жазады.
Кемтар адамдардың әсіресе сипау сезімдері мен иісті түйсінулері әлдеқайда
жетілген дейді. Алайда арнайы жүргізген зерттеу нәтижелері соқырдың сипау
сезімі мен саңыраудың көру сезімінің бірқалыпты дамыған дені сау адамдардың
сезімімен салыстырғанда, олардың арасында айтарлықтай айырмашылығы жоқ
екендігін көрсетеді.
Осы мәселеге мылқау мен саңыраулардың көру қабілеті сау адамдардікінен кем
емес, кейде ондай адамдар біздердің көрмеген нәрселерімізді көре алады, ол
көру арқылы қабылдауы сау адамдардан әлдеқайда төмен немесе олардан артық
деуге болмайды. Саңырау көзінің көрегендігі нашар болса да, ол бара-бара
жетілуі мүмкін, бірақ дені сау адамдардікінен артық емес дейді
Н.М.Поговский. Соқыр адамның сипау түсігінің жақсы жетілуі және саңыраудың
көру қабілеттілігі сол сезім мүшесінің құрылысы нерв жүйелерінің айрықша
жетілуінде емес, ондай адамдардың тиісті нәрселерді сезіп білуде үнемі
қолданып, тұрақты түрде жаттығуына байланысты.
Соқыр адамның саусақтарының сипап оқуы және қаптаған Л.Браиль әрпімен
жазылған шығыңқы ңүктелерді мұқият тануы арқылы әрбір ңүктенің орналасу
тәртібіне орай бөлек әріпті білдіріп, сол дыбыстардан сөз құралады. Сөздер
сөйлемге айналады. Бұл процесс сау адамдрдың Браиль Луи (1809-1852) -әлемге
әйгілі француздың соқырларды оқыту жөніндегі педагогі. Соқырлар үшін өз
атымен белгілі жазу, оку әдістерін ойлап тапқан. Үш жасынан соқыр.
Л.С.Выготский оның әріптері бойынша оқып үйренудің кәдімгі әріптерден
айырмашылығы жоқ дейді. Көзбен көріп оқығанына ұқсас және психологиялық
жағынан олардың бірінен-бірінің ешқан дай айырмашылығы жок. Керең мен
мылқау балалар тәрбиесіндегі күрделі мәселе педагогиканың қиын да, әрі
қызықты тармашның бірі. Соқырға қарағанда керең-мылқау өмірге араласуға
және оны тез танып білуге бейімдірек. Бірақ онын сезім мүшесіндегі
кемшілігі өз денесін еркін билеп, әрқилы әрекеттер жасауына кедергі
етпейді, олардьщ іс-әрекеті денісау адамдардікіадей болуы. Керен-мылқау өз
қимыл-қозғалысын бақылай алады. Керең-мылқау өз қимыл-қозғалысын бақылай
алады. Керең-мылқаудың дене бітімі дені сау адамдардікімен бірдей екендігін
Н.А.Попов айрықша атап көрсетеді. Сондықтан олардың еңбек ету қабілеті мен
үйренуі айтарлықтай қиындых. тудырмайды. Соқырдын айырмашылығы еңбектін,
қандай түрі болса да (музыкадан басқасы), оған үйренуге оңай.
Сурдопедагогика осы уақытка дейін ешқан-дай қажеті жоқ қол еңбегімен шұ
ғылданып келді, бұған кінәлі болжамсыздык және керең-мылқаудың тәрбиесіне
кемтар деп санап, оған аяугершілік көзқарастын ірге тебуі. Өмірдің
келешегін ойламай, ұсак-түйек нәрселерді жасау және оларды сатумен
шұғылдану ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген өткендегі өнімсіз тіршіліктің
қалдығы. Құлақтың естімеуі көзге қарағанда жеңілдеу. Мұндай жағдайда адам
сана-сезімімен тіршілік еткен ортаны аңғарып, соған орай бейімделе алу
ерекшелігі. Адам табиғатында дыбыстық алатын орны өзгешелеу. Керең-мылқау
соқырға қарағанда жағдайы біршама жеңілдеу.
Естімейтін балалардың алғашқы мектебі Алматыдағы арнайы мектеп интернат
болып табылады. Ол 1931 жылы Қазақ СССР Министрлігінің бұйрығымен ашылды.
Естімейтін балалардың алғашқы жылдары, дамуында күрделі және қиын жолдарды
басынан өткізді. Ал қазіргі кезде естімейтін балалардың мектеп- интернаты
мықты материалдық базасы бар, өздерінің оқу корпустары, жатақханалары, жаңа
заманға сай құралдары, есту аппаратары және басқа да құралдармен
қамтамасыздандырылған. Арнайы мектепте жүргізетін тәрбие жұмыстары
балалардың жеке ерекшеліктерін танып білуден басталады. Естімейтін және
нашар еститін балалардың конденсаторлық мүмкіндіктеріне байланысты.
Қорытынды: Кеміс баланың әлеуметтік жағдайын жәбірлеп, оны өз құрдастарынан
бөлектеп тастау бала психикасының дамуына теріс әсер етуіне жол
бермеу,әлеуметтік сарыны кемтар балалардың қалайда кемістіктерін жою,
оларды әр тарапты дамыған қоғамның толық мүшесі етіп даярлау.Кемістікті
туғызатын жағдайларды жою және оны бір қалыпқа келтіру.
Естімейтін және нашар еститін балаларға тәрбие жұмысында әдістерді
таңдап алу оқушылардың жас және психологиялық, дене, дербес
ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне, кемістіктің күрделілігіне, құрамына
тәуелді. Сондықтан естімейтін және нашар еститін балаларға тәрбие жұмысында
әр баланың жеке даму ерекшелігін еске алған жөн.
Дәріс №2. Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Мүгедек балалар мен кемтар балалардың қоғамдағы көрсеткіші?
2.Кеміс балалардың психологиясы мен педагогикасы?
3.Естімейтін және нашар еститін балаларды оқыту жүйесі?
5.Естімейтін және нашар еститін балаларға арналған мектептің
мұғалімдері мен тәрбиелеушілердің негізгі міндеттері?
3-дәріс. Жалпы білім беретін мектептердегі мүмкіндігі шектеулі балаларға
білім беру үрдісінде теориялық жағынан ықпал ету.
Теориялық негіздемесі Бәріне бірдей мүмкіндік принципін ұстанатын
инклюзивтік білім берудің енгізіле бастағанына көп бола қойған жоқ. Бұл
термин көбіне Сапалы білім -барлығы үшін түсінігімен бірге қолданылады.
Яғни жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі бала мен басқа да
әлеуметтік қорғалатын топтарға жататын оқушыларға өзгелермен теңдей білім
беру, соған жағдай жасау. Қазіргі кезде Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі
балалар көбіне-көп арнайы мектеп-интернаттарда білім алады. Шындығында олар
оқшауланған, қоғамдық өмірге аса бейім емес. Мәселенің бұлай қалыптасуына
бүгінгі қоғамның да кінәсі бар. Өйткені біз мүмкіндігі шектеулі жандарға
мүсіркей қараудан арыла алмай келеміз. Жалпы білім беретін орта мектептерде
олардың оқып, білім алуына жағдай жасау енді-енді қолға алына бастады.
Инклюзивті білім берудің негізі мектептегі барлық балаға олардың
ерекшеліктерінен тыс сапалы білім беру болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі
балаларды жалпыға білім беру ортасына қарай бейімдеу 2002 жылдан басталды.
Сол жылы Қазақстан ТМД елдерінің арасында алғаш рет Мүмкіндігі шектеулі
балаларды әлеуметтік және медика-педагогикалық тұрғыдан қолдау туралы
заңды қабылдады. Осы заң аясында жарымжан балаларға ерте бастан білім беру
мәселесіне мән берілген. Оларды білім беру, әлеуметтік, медициналық тұрғыда
қамтамасыз ету қарастырылған. Ең бастысы, аталмыш заңда инклюзивті білім
берудің негізгі принциптері айқындалды. 2004 жылы зерттеу жүргізілген
кезде, орта мектеп педагогтарының 80 пайызы бұл жүйеге қарсы бол¬са, 2007
жылы 49 пайызы ғана қолдамаған. Яғни педагогтардың басым көпшілігі мұндай
балаларды мектепке қабылдау-ға дайын болды. Ал ата-аналардың 79 пайызы
түсінбей, неге менің баламның қасында мүгедек бала отыруы керек? деп
наразылық білдірсе, қазір олардың көпшілігі бұл идеяны қолдайды. Бұл
инклюзивтік білім берудің дамып жатқанын көрсетеді. Бірақ шешімін таппаған
мәселелер көп. Орта білім беретін мектептерде педа¬гогтарды дайындау,
мектептердің ондай балаларды қабылдауға дайын болуы секілді мәселелер
шешілу керек. Республиканың мектепке дейінгі және бастауыш білім беру
жүйесінде ерекше қажеттілікті балаларды оқыту мен тәрбиелеу қазіргі заманғы
қазақстандық әлеуметтік экономикалық жағдайларды, ұлттық білім беру
жүйесінің ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Оның үстіне, интеграция мектепке
дейінгі білім беру мекемелерінде сезімтал бағдарлама мен кадрлық базамен
қамтамасыз етілген жағдайда жүзеге асуы қажет, ал әдістемелер баланың
ерекше мүмкіндіктері мен қабілетіне, сонымен қатар оның дамуындағы ерекше
қиындықтар сипатына сәйкес болғаны жөн. Қазақстан 2008 жылы БҰҰ-ның
Мүгедектердiң құқықтары туралы конвенциясына қол қойып, барлық мүмкіндігі
шектеулі жандарға жағдай жасауға міндеттенген. Осы мәселені талқылаған
халықаралық конференциялар, түрлі семинарлар ұйымдастырылуда. Бас сарапшы
Қазақстан инклюзивті білім беруді дамытуға дайын деп есептейді. Бірақ
қажетті құқықтық құжаттарға өзгерістер енгізу қажет. Біз алғашқы қадамын
жасадық. Сондықтан мемлекеттік Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналаған бағдарламасына бірінші рет инклюзивті білім беруді дамыту
қосылды. Бірақ бізде жұмыс істеп тұрған арнайы мектептердің жүйесі
сақталады. Өйткені бәрін бір партаға әкеп отырғыза алмаймыз. Қанша айтсақ
та, жарымжан балалар жалпыға білім беретін мектеп жағдайында қажетті білім
ала алмайды. Сондықтан бұл жүйе кеңейе береді. Жақында ғана республикалық
зағип балаларға арналған жаңа мектеп салу жөніндегі Үкіметтің шешімі шықты.
Арнайы мектептер жалпыға білім беретін оқу орындарына ресурс секілді
болады, өйткені мұнда арнайы ұжым қалыптасқан. Біздің елімізде 1996 жылдан
бері қолданылып келе жатқан Халықаралық білімділік Step by step
бағдарламасы ерекше қажеттілікті балаларды қолдауды, қатардан қалдырмауды
қамтамасыз етеді.Оның негізіне төмендегідей қатаң тұжырымдар салынған: 1.
Балалар отбасы мен қоғамдастықтың мүшесі болып табылады. 2. Әр бала білім
алуға құқылы. 3. Әр баланың қайталанбайтын бірегей ерекшелігі,
қызығушылығы, қабілеті мен қажеттіліктері бар. 4. Балалардың қажеттіліктері
назардан тыс қалмай және дербес түрде қанағаттандырылған жағдайда олар
жақсы оқиды. Балаға бағдарланған балабақшалар мен мектептер әр баланың
әлеуетін ашуға ұмтылады, бала бойына адамдардың айырмашылығына шыдамдылық
таныту дарытылады, отбасымен өзара қарым-қатынасты нығайтады. Дамуында
ауытқулары бар балалар үшін арнайы жағдайлар жасалуы керек. Ол үшін білікті
тәрбиешілер мен мұғалімдер қажет болады.Оның үстіне педагогтер осы
балалардың ата-анасымен ынтымақтаса білуі, оларға білікті көмек бере білуі
тиіс. Инклюзивті білім беру жүйесі кездесіп отырған күрделі проблема - оған
қоғам тарапынан туып отырған теріс көзқарас проблемасын жою. Ақпараттың
аздығы, қорқыныш, бала құқын аяқасты ету-осының бәрі даму мүмкіндігі
шектеулі балаларға теріс көзқарасты дамытады. Бір жағынан, арнайы оқыту
әдістемесінің жоқтығы инклюзивті білім беру үшін елеулі қиындықтар
туғызады. Тәрбиешілер мен мұғалімдер дамуында ауытқулары бар балалармен
жұмыста өздерінің кәсіби дайындығы деңгейіне көңілі толмайтындығын атап
көрсетеді.мысалы, педагогтар (тәрбиешілер) , оның ішінде дефектологтар
баланың оқуы мен даму үдерісіне теріс ықпал ететін барлық жағдайлар мен
факторларды білмеуі мүмкін. Алайда, мұғалімдер бала бойындағы ауытқуларды
дер кезінде анықтап, нақты іс-қимылға дайын болуы тиіс.
Инклюзивті білім беруді дамытуды мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім
алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырған жөн.
Бала және оның ата – анасының тұрғылықты жеріне сәйкес жалпы типтегі
мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды ұзақ мерзімге
мектеп – интернатқа жіберуден сақтап, отбасында тәрбиеленіп тұруы үшін
жағдай жасайды, қалыпты деңгейдегі дамыған құрдастарымен күнделікті қарым –
қатынас жасауды қамтамасыз етеді, әлеуметтік бейімделуі және қоғамға
кіріктіруге қатысты мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді.
Дәріс №3. Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Төменгі жастағы балаларды инклюзивті оқыту идеясының қандай
артықшылықтары бар?
2. Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі балаларға толыққанды жағдай
қаншалықты қарастырылуда?
3. Инклюзивті білім беру жүйесі кездесіп отырған күрделі проблема?
4-дәріс. Қазақстан Республикасындағы жалпы білім беретін мектептердегі
мүмкіндігі шектеулі балалардың ерекшеліктерін қамту.
Бала жас болған сайын оның шаршаған белгілеріде ерте пайда болады.
Сонымен, 5-6 жастағы балалар үшін уақыт 10-15 минут құрайды. Бұл жастағы
балалардың қызмет ету мүмкіншілігі өте аз. 7-12 жастағы балалар үшін
компьютерлік сабақтардың үздіксіз ұзақтылығы – 20 минут, ал олардан үлкен
балаларға – жарты сағаттан аспау керек. Сабақтың ұзақтылығында балалар мен
жасөспірімдердің көру және жалпы шаршау белгілері пайда болады. Егер балада
неврологиялық бұзылуы, тырысқақ реакциясы, көру қабілеті бұзылу бар балаға
компьютерлік сабақтар туралы сұрақты сақтықпен шешу керек, өйкені
компьютер денсаулығына байланысты осы барлық ауытқуларды күшейтуі мүмкін.
Екінші ереже — жұмыс орнын оңтайлы ұйымдастыру. Ең алдымен, компьютер
экранына сол жақтан жарық түсетіндей етіп орналастыру керек. Экранның
жарықтығына қарамастан сабақ қараңғы емес, жақсы жарық комната өту қажет.
Компьютермен жұмыс істеу орнына сол жақтан, табиғи жарық бір бүйірден
түсетіндей етіп орналасуы керек. Компьютерді қолданушының алыс
арақашықтыққа көзқарасты ауыстыру мүмкіншілігі бар кезде жұмыс орны сәтті
орналасқаны болып табылатыны — жұмыс уақытында көру жүйесінің жеңілдету
ең бір тиімді әдісі. Сөйлеу дефектісі мен қозғалыс, интелектуалдық
түзетуде компьютерлік бағдарламаны оқыту ролі мен дамыту туралы айтсақ,
бала ағзасына компьютердің өзімен өзара іс-қимылына байланысты кейбір
мәселелерді айта кеткен жөн. Денсаулыққа зиян келтіретін балалардың
білімдерін компьютерлеудің кейбір жағымсыз кезеңдері бар. Компьютерде
сабақ немесе ойын, жұмыс біртұтас кешенді факторларының балаға әсер
етуіне байланысты. Олардың негізгісіне тоқталамыз. Бірінші, медиктер
өзінің көңілін неге бөлу керек еді, бұл диспеемде жұмыс істейтін жастық
көру жүктемесі. ЖК жұмыс кезінде жүріп тұрған экран, жарқыраған фонына
және жақын арақашықтықта затты қарау керек болады. Бұл көру жұмыстың
үйренбеген жағдайы. Сонымен қатар заттарды жақын жерден қарау кезінде
баланың иліктіру жүйесі үнемі күшейтуде болады. Компьютер алдында
балалардың көру жұмысының ерекшелігіне, сонымен қатар оларға экраннан перне
тақтаға және қайтадан жиі көңіл аудару жатады. Сондықтан балалар көзінің
шаршауына, әсіресе компьютер алдында баланы дұрыс отырғызу ережесін
бұзуында тез дамиды. Арнайы көп жылдық зерттеулер әртүрлі жастағы
жасөспірімдер мен балалардың оңтайлы ұзақты үздіксіз сабақтарын анықтауға
мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттерінің бірі мектептегі
инклюзивті білім беру жүйесін жетілдіру болып табылады. Инклюзивті білім
беру Қазақстанда қажетті деңгейде дамымаған. Бұл проблеманы шешу дамуында
ауытқулары бар балалар санының өсуімен байланысты кезек күттірмейтін
шараларды талап етеді. Мүмкіндіктері шектеулі балалар саны өсуде. Егер 2005
жылы олардың саны 124 мыңды құраса, 2010 жылы 149 мыңнан асты. Олардың 41,4
%-ы ғана арнайы білім беру бағдарламаларымен қамтылған. Қазіргі кезеңде
мүмкіндіктері шектеулі 149246 баланың 29212-сі немесе 19, 5%-ы мектеп
жасына дейінгі балалар. 37 арнайы балабақшада және 240 арнайы топта 10
мыңдай бала мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтылған, бұл 32,8%
-ды ғана құрайды. 2. Жобаның мақсаты: дамуында ауытқулары бар балаларды
қалыпты ортаға қосу технологиясын зерделеу
Дәріс №4. Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Бала дамуындағы ауытқулардың диагнозына сай оқыту әдісін дұрыс
таңдай алу?
2. Балалардың түрлі даму деңгейіне сай, сыныптар мен топтардағы
табысты жұмысты қамтамасыз етудің ұсынымдары?
3. Ауытқулар түріне қалай нақты стратегиялар мен әдістемелік
ұсынымдарды қолдану тәжірибесі дамуда?
5-дәріс. Инклюзивті білім берудің шет мемлекеттердегі даму
деңгейі.
XX ғасырдың аяғында көптеген дамыған әлем елдерінде (АҚШ, Ұлыбритания,
Швеция, Германия, Скандинавия елдерінде) мүмкіндігі шектеулі балаларды
оқытуды дамытуда алдыңғы орында тұрған инклюзивті білім беру болды. Жалпы
білім беру үрдісіне енгізілген балаларға оқуды жеңілдететін қосымша арнайы
жағдай, көмек, қолдау қарастырылады. Әрбір елде интеграциялаудың өзіндік
үлгісі іске асырылуда, бұл білім беруде интеграциялаудың жан-жақты үлгісін
құрудың мүмкін еместігін көрсетуде.
Инклюзивті білім беруді іске асырып жатқан елдерде айқындалған басым бағыт
жалпы мектептік білім беру саласында қарастырып отырған категориядағы
балаларды жалпы білім беру үрдісіне міндетті түрде енгізуді көздейді.
Ресейдегі инклюзивті білім беру.1991 жылдың күзінен бастап Ресейде
Мүмкіндігі шектеулі балаларды интеграциялау жобасын іске асыру басталды.
Нәтижесінде 11 аймақта мүмкіндігі шектеулі балаларды интеграциялап оқытудың
экспериментальды алаңдары құрылды.Мүмкіндігі шектеулі балалармен
педагогтардың жұмыс істеу мақсатында Ресей Федерациясының білім министрлігі
педагогикалық жоғарғы оқу орындарының оқу жоспарына 1996ж 1 қыркүйегінен
бастап Арнайы(коррекциялық) педагогиканың негіздері, Мүмкіндігі шектеулі
балалардың психологиясының негіздері деген курстарды енгізді. Ресей
Федерациясының білім және ғылым министрлінің айтуы бойынша 2008-2009
жылдары инклюзивті білім беру үлгісі экспериментальды түрде көптеген білім
беру мекемелеріне енгізілген. Ресейде мүгедек балаларды оқытудың
инклюзивті білім беруден басқа да нұсқалалары бар: арнайы мектептер мен
интернаттар; коррекциялық мектептер;Интернат-үйлер; үйден оқыту;
қашықтықтан оқыту.
Америка Құрама Штаттарында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту. АҚШ-тың
мүмкіндігі балаларды оқытудағы қазіргі саясаты жалпы және арнайы оқытуды
біріктіру ұсыныстарынан тұрады. Бұл біріктірулерде 3 негізгі жолдар бар:
негізгі бағыт, жалпы білім инициативасы, енгізу. Бұл арнайы білім
беру алаңында үлкен дау-дамай тудыруда.
Негізгі бағыт мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту негізгі мектептерде
оқытуды көздейді. Бұл балалар қоғамға араласуы керек болғандықтан , оларды
әлеуметтік және білім беру қызметтеріне қосу керек деп есептейді.
Жалпы білім беру инициативасы-бұл АҚШ-тың білім департаментінің арнайы
білім беру бөлімінің ұсынысы. Жалпы білім беру инициативасы -дамуында
ауытқуы бар оқушыларға білім беру шарттарына фундаментальды өзгеріс
енгізуді ұсына отырып, негізгі бағыттан ары қарай дами түскен. Кейбір
дефектологтар мен негізгі мектептің басшылары жалпы білім беру
инициативасын мақұлдаса, кейбір дефектологтар мен негізгі мектептің
мұғалімдері ауытқуы бар балаларға жалпы білім беру инициативасының әсер
ету мүмкіндіктерін түсіну үшін қосымша сынақтар мен зерттеулер қажет
дейді.
Енгізу моделі балаларды ауытқу түріне және көріну деңгейіне тәуелсіз
тұрған жері бойынша жалпы білім беру үрдісіне енгізуді көздейді. Осындай
балаларға мамандар тобы жеке оқыту бағдарламасын құрады, сол бойынша
оқушының жетістігі бағаланады.
Қазіргі кезде АҚШ-та 1990жылы қабылданған, ауытқулары бар тұлғалар үшін
білім беру акты деп аталатын заң жұмыс істеуде. Бұл халықтық білім беру
жүйесінде бала оқуына қажет тегін білім береді. Ата-анасы баласының оқу
мүмкіндігі туралы қорытынды талап ете алады, ол бала дамуындағы ауытқуының
бар немесе жоқтығына негіздемеден тұрады. Заң тек арайы білім алуға ғана
емес қосымша қызмет түріне де құқық береді.
Арнайы білім беруді Швецияда ұйымдастыру. Бұл елде ерекше қажеттілікке
мұқтаж балалар қарапайым сыныптарға орналастырылған және олар онда қажетті
қолдау алуда (сыныпта арнайы педагогтың немесе ассистенттің көмегі және
көмекші арнаулы құралдарды қолдану). Есту, көру қабілеттері бұзылған,
ойлауында қалушылық бар балалар ауытқулары бойынша бөлінгенарнайы
мектептерде білім алады, олар мұнда 21-23 жасқа дейін оқи алады. Арнайы
мектептер қазір жалпы білім беретін мектептегі сыныптарға кірістірілген
балаларды қолдау ресурстарының орталығы болып табылады. Ойлауы артта қалған
балаларға арналған арнайы мектептер жалпы білім беретін мектептердің
ғимараттарына сыныптардыбіріктіру жолымен орналасқан.
Арнайы білім беруді Францияда ұйымдастыру. Франциядағы арнайы білім беру
жалпы білім беретін мектептерге дамуында жетпіспеушілігтері бар балалардың
санын неғұрлым көбейтуге бағытталған. Дамуында ауытқулары бар балаларды
жалпы білім беру үрдісіне енгізу 4 нұсқада орындалуда:
1.Бала қарапайым мектеп бағдарламасы бойынша оқиды, бірақ мектепте немесе
одан тыс уақытта оған қосымша қызмет көрсетіледі: емдеу шаралары, тәрбиелеу
жұмыстары т.б. Мысалы, тірек-қимыл қызметі бұзылған бала қарапайым сыныпта
оқи отырып, сол мектепте немесе жақында орналасқан адаптациялық орталыққа
барады.
2. Бала қарапайым мектеп бағдарламасы бойынша оқиды, қосымша күтім алады
және қосымша арнайы бағдарлама бойынша қиды. Мысалы, көруі бұзылған бала
қарапайым сыныпта оқи отырып, сабақ дайындауға көмек, мұғалімнен қосымша
сабақ алады, кеңістікте бағдарлау бойынша сабақтарға қатысады.
3. Бала мектептегі негізгі уақытта арнайы сыныпта, арнайы бағдарлама
бойынша оқиды (әдетте психикалық дамында кешігушілік бар балалар).
Уақытының басқа бөлігінде қарапайым бағдарлама бойынша өз жасындағы
оқушылармен дайындалады.
4. Бала тек арнайы бағдарлама бойынша арнайы сыныпқа барады (әдетте ойлау
қабілеті бұзылған балалар). Соған қарамастан ол мектеп өміріне қатысады:
біріккен таңғы ас, тәрбие шараларына біріккен қатысу, спорттық және басқа
да іс-шараларға қатысу.
Арнайы білім беруді Италияда ұйымдастыру. Өткен ғасырдың 70 жылдарынан
бастап арнайы мектептердің арнайы сыныптары оқушыларының үлкен бөлігі жалпы
білім беру жүйесіне енгізіле бастады. Бүгінгі күні арнайы қажеттілігі бар
балалардың 99 пайызы жалпы білім беретін мектептерде оқиды. Қарапайым
сыныпта қолдаушы мұғалімнен арнайы көмек алу үшін дамуында ауытқуы бар бала
ретінде тіркелуі керек. Тіркеу тек ата- анасының келісімімен және тек 1
жылға жасалады, мерзім біткеннен кейін арнайы көмекті ұзарту немесе бас
тарту туралы шешім шығарылады. Бірақ, Италиядағы арнайы қажеттілігі бар
оқушыларды жалпы білім беру ортасына енгізуді дамыту бірнеше мәселелерді
шешуді қажет етеді. Көптеген мұғалімдер интеграцияны жоққа шығармайды, тек
сынып өміріне енгізуде бірнеше қиындықтар кездесуде. Олар дамуында ауытқуы
бар балаларды оқытуда жауапкершілікті қолдаушы мұғалімге артуды ұсынады.
Италиядағы білім берудегі интеграциялау қиындықтары бірнеше себептерге
байланысты. Интеграциялау үрдісі аймақтың қажеттіліктеріне зерттеу
жұмыстарынсыз, қажетті мамандар бар-жоқтығы анықталмастан басталды. Жалпы
білім беретін мұғалімдерді оқыту шектеулі ғана болды. 1 ай ішінде арнайы
сабақтар ұтымды нәтижелер бермеді, көптеген мұғалімдер тіптен оқытылмады.
Қолдаушы мұғалімдер мен сынып мұғалімдерінің бірлесуі қиындықтар туғызды.
Үлкен қиындықтарды ойлау қабілетінің дамуында ауытқуы бар балалардың жалпы
білім беру үрдісіне енгізілуінен туындады. Көптеген мамандар мұндай
балаларға арнаулы сыныптар ашу керек деп санайды. Алайда, бұл ұсыныс
Италияда қаралмай отыр, ол тағы да өзін төмендету ретінде көрсеткен
арнайы білім беру жүйесін құруға әкеледі деп қауіптенеді.
Италиядағы интеграциялауды кең тұрғыда қарағанда бұл мәселеде мақсатқа
жетті деп есептеуге болады. Бірақ, бұл сұрақ бойынша жүйелі орталықтанған
өңделген көрсеткіштердің жеткіліксіздігінен білім берудегі интеграциялау
үрдісінің нәтижелері жөнінде өте аз белгілі.
Бұл тәжірибелерден көретініміз шет елдерде инклюзивті білім беру мәселесі
біздің елге қарағанда едәуір жолға қойылған. Бұл елдерде инклюзивті білім
беру XX ғасырдың 70 жылдарынан басталған, ал біздің елде екінші
мыңжылдықтың басында ғана қолға алына бастады. Европа елерін алатын болсақ,
инклюзивті білім беру көптеген мәселелерді шешкен. Бұл елдерде мүгедек
балаларға жалпы білім беретін мектептерде қосымша көмек жолдары ұсынылған.
Біздің елдемүмкіндігі шектеулі балаларды жалпыға білім беруортасына қарай
бейімдеу 2002 жылдан басталды. Сол жылы Қазақстан ТМД елдерінің арасында
алғаш рет Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медика-
педагогикалық тұрғыдан қолдау туралы заңды қабылдады. Осы заң аясында
жарымжан балаларға ерте бастан білім беру мәселесіне мән берілген. Оларды
білім беру, әлеуметтік, медициналық тұрғыда қамтамасыз ету қарастырылған.
Ең бастысы, аталмыш заңда инклюзивті білім берудің негізгі принциптері
айқындалды.Қазақстан 2008 жылы БҰҰ-ның Мүгедектердiң құқықтары туралы
конвенциясына қол қойып, барлық мүмкіндігі шектеулі жандарға жағдай жасауға
міндеттенген. Осы мәселені талқылаған халықаралық конференциялар, түрлі
семинарлар ұйымдастырылуда. Сондықтан мемлекеттік Білім беруді дамытудың
2011-2020 жылдарға арналаған бағдарламасына бірінші рет инклюзивті білім
беруді дамыту қосылды. Бұл бағдарламада Инклюзивті білім жүйесін дамытудың
мына мәселері көрсетілген:
2015 жылға қарай аталған міндетті шешу үшін:
•мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік
бағдарламалары;
•мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп
оқыту ережесі әзірленеді, түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары
анықталады;
•мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары
әзірленеді;
•2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар,
пандустар, санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату, тұтқалармен,
арнайы парталармен, үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық
құралдармен жарақтандыру арқылы кедергісіз аймақтар құрылады;
•3030 мектепте мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға және тәрбиелеуге
тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалады (мектептерде педагог-
дефектологтардың, балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің,
арнайы жеке техникалық және компенсаторлық құралдардың болуы);
•Үйде білім алатын мүгедек балалар жеке мүмкіндіктері мен қажеттіліктері
ескеріле отырып, компьютерлік техникамен және компьютерлік қамтамасыз ету
жинақтарымен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған бағдарламасында, орта білім жүйесінің ағымдағы жай-күйіне жасалған
талдау бойынша соңғы жылдары мүмкіндіктері шектеулі балалар санының өскен,
2005 жылы олардың саны 124 мыңды құраса, 2010 жылы 149 мыңнан асты. Олардың
41,4 %-ы ғана арнайы білім беру бағдарламаларымен қамтылғандығын көрсетті.
Аталған категория балаларын оқыту 35 арнайы балабақшада, мектепке дейінгі
білім беру ұйымдарының 228 арнайы топтарында, республика бойынша 101
корркециялық мектепте және жалпы білім беретін мектептердің 1096 арнайы
сыныптарында жүзеге асады. Бұл дегеніміз өз білім беру жүйемізде
мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмысты ұйымдастырудың өз жолын құруымыз
керек деген сөз.
Бірақ бізде жұмыс істеп тұрған арнайы мектептердің жүйесі сақталады.
Өйткені бәрін бір партаға әкеп отырғыза алмаймыз. Қанша айтсақ та, жарымжан
балалар жалпыға білім беретін мектеп жағдайында қажетті білім ала алмайды.
Сондықтан бұл жүйе кеңейе береді. Жақында ғана республикалық зағип
балаларға арналған жаңа мектеп салу жөніндегі Үкіметтің шешімі шықты.
Арнайы мектептер жалпыға білім беретін оқу орындарына ресурс секілді
болады, өйткені мұнда арнайы ұжым қалыптасқан.
Қазақстанда мүмкіншілігі шектелген балалардың туғанынан бастап әлеуметтік
және медициналық-педагогикалық корекциялық амалдары амалдары, психологиялық-
медициналық-педагогикалық тексерілуді және білім алуды ақысыз пайдалану
құқығы еліміздің бас Конституциясында Білім туралы, Мүмкіншілігі
шектелген балаларды әлеуметтік және медика-педагогикалық тұрғыдан қолдау
туралы, Қазақстан Республикасында мүгедектерді қорғау туралы, Арнайы
әлеуметтік қызмет туралы заңдарда бекітілген.
Жоғарыда айтылған міндеттерден басқа өзге де бірқатар мәселелерді шешу
қажет. Осы аталған міндеттер шешімін табу үшін, сөз жоқ білікті маман
қажет,сол себепті осы бағытта болашақ мамандарға тиісті білім, іскерлік,
дағды қалыптастыру керек.
Дәріс №5. Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Шетелдегі мүгедектердің құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін
қорғау саласындағы шетелдік заңнама.
2. Шетелдегі инклюзивті білім берудің деңгейі?
3.Ресейдегі инклюзивті білім беру?
4. Америка Құрама Штаттарында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту?
5. Арнайы білім беруді Швецияда ұйымдастыру?
6. Арнайы білім беруді Францияда ұйымдастыру?
7. Арнайы білім беруді Италияда ұйымдастыру?
6-дәріс. Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде мүмкіндігі шектеулі
балалар, мүгедек балалардың құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру
сапасын жақсарту
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы
27 қаңтардағы Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты Қазақстан халқына Жолдауында білім саласына түбегейлі
өзгерістер жасауды міндеттеумен қатар, нәтижесі – Қазақстандағы адами
капитал деңгейінің сапалы өсуін атап көрсетті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының (2012.09.01. берілген
өзгерістер мен толықтыруларымен) 8-бабы Білім беру саласындағы мемлекеттік
кепілдіктер бөлімінде: Мемлекет әлеуметтік көмекке мұқтаж Қазақстан
Республикасы азаматтарын олардың білім алуы кезеңінде қаржылау шығыстарын
толық немесе ішінара өтейді делінген. Ал, әлеуметтік көмек көрсетілетін
Қазақстан Республикасы азаматтарының санатында – даму мүмкіндіктері
шектеулі балалар, мүгедектер және бала кезінен мүгедектер, мүгедек балалар
да бар.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Кемтар балаларды әлеуметтiк және
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы 2002 жылғы 11
шілдедегі № 343-ІІ Заңында, Түпнұсқада макемтар балаларды әлеуметтiк,
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдаудың нысандары мен әдiстерiн
айқындайды, дамуында кемiстiгi бар балаларға көмек көрсетудiң тиiмдi
жүйесiн жасауға, оларды тәрбиелеу, оқыту, еңбекке және кәсiби даярлау
iсiмен байланысты проблемаларды шешуге, балалар мүгедектiгiнiң алдын алуға
бағытталған шараларды жүзеге асыру қарастырылған.
Үйден оқытылатын және мектеп партасында оқып отырған мүмкіндігі шектеулі
сөйлеуі бұзылған оқушылар үшін қалыпты сөйлеу қабілетін дамыту үшін дыбысты
қайталату арқылы оның қаншалықты дұрыс айтылғанын анықтайтын, арнайы дыбыс
құрылғыларымен жабдықталған тренажерлер қажет. Мұндай тренажерлар дербес
компьютерге қосылады да, оқушылар қызығушылығын арттыратын ойын-жаттығулар
ретінде жұмыс жасайды.
Демек, мүмкіндігі шектеулі оқушыларды үйден оқытуды жаңа технологиялар
көмегімен ұйымдастыру талабының артуы мен бүгінгі білім беру жүйесінде бұл
мәселеге өз деңгейінде толыққанды назар аударылмауы арасында; білім беру
қызметін жетілдіруде электрондық ақпараттық ресрустарды тиімді пайдалану
қажет. Мүмкіндігі шектеулі балаларға мектептерде ақпараттық-қатынастық
технологиялар көмегімен білім беру жүйесі келесі педагогикалық шарттар
бойынша құрылуы қажет:
• білім беру үдерісіне қатысушыларды әлемдік білім беру ресурстарына
қолжетімділігі;
• оқушылардың білімге деген қызығушылығын ІТ-технологиялар арқылы
арттыру;
• оқытудың барлық сатысында өз бетімен қосымша жұмыс жүргізуді
ұйымдастыру;
• мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы үшін қалыпты жағдайдағы
дені сау балалармен тең мүмкіндіктермен қамтамасыз ету;
• қашықтықтан оқыту кезінде олардың білім деңгейінің даму траекториясын
бақылау;
• мүмкіндігі шектеулі оқушылардың білім алуына кедергісіз аймақтар
қалыптастыру;
• білім сапасының жоғарылауына әсер етіп, қоғамның белсенді мүшесі
ретінде қалыптасуына жағдай жасау. Мүгедек балаларды оқытуды ұйымдастырудың
негізгі принциптері:
• Дәстүрлі оқыту үдерісі мен қашықтықтан білім беру технологияларын
кіріктіру жолымен сапалы білім алу қолжетімділігіне азаматтардың
конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету;
• Мүгедек балалардың даму бұзылыстарын түзету, әлеуметтік бейімдеу және
оларға жалпы білім беру үшін арнаулы педагогикалық әдіс-тәсілдер негізінде
қашықтықтан оқыту технологияларының элементтерін қолдану арқылы қолайлы
жағдайлар жасау;
• Қашықтықтан білім беру моделінің мүгедек-балалардың даму
ерекшеліктері мен деңгейлеріне бейімділігі;
• Жобаға қатысушы мүгедек-балалардың денсаулығының сақталуын қамтамасыз
ететін қолайлы жағдай жасау.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы
27 қаңтардағы Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының
басты бағыты Қазақстан халқына Жолдауында білім саласына түбегейлі
өзгерістер жасауды міндеттеумен қатар, нәтижесі – Қазақстандағы адами
капитал деңгейінің сапалы өсуін атап көрсетті. Қазақстан Республикасында
білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы барлық
балаларға тең дәрежедегі білім беру мен оларды сапалы тәрбиелеу кепілі
ретінде айқындалып, мүмкіндігі шектеулі оқушылардың да білім алуына қажетті
негізгі мақсаттарды айқындап көрсеткен.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың, мүгедек балалардың сапалы білім алуға тең
құқылы болуы Қазақстан Республикасының Заңымен бекітілген.
Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балаларға білім берудегі
нормативтік-құқықтық базасы:
ҚР Білім туралы Заңы, 2007 ж.;
ҚР Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы
қолдау туралы Заңы, 2002 ж.;
ҚР ҚР Балалардың құқықтары туралы Заңы, 2002 ж.;
2011-2020 жылдарға арналған ҚР Білім беруді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы;
2011-2015 жылдарға арналған ҚР Білім және ғылым министрлігінің Стратегиялық
жоспары;
2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты;
ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2012 жылғы 8 қарашадағы Қазақстан
Республикасында бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім берудің үлгілік
оқу жоспарларын бекіту туралы № 500 бұйрығы;
ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2004 жылғы 26 қарашадағы Стационарлық
емдік-профилактикалық, оңалту және басқа да денсаулық сақтау ұйымдарында
емдеу курсынан өтетін мүгедек балаларға арналған оқыту, мүгедек балаларды
үйде оқытуда оқыту-тәрбелеуді ұйымдастыруға ата-аналарға жәрдемдесу
тәртібін реттеу туралы қағидаларды бекіту туралы ҚР Білім және ғылым
министрлігінің № 974 бұйрығы.
Республикада даму мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуға арналған арнайы
білім берудің ыңғайластырылған желілері бар.
39 арнайы балабақша және 315 арнайы топта мектепке дейінгі жастағы шамамен
10 мың бала тәрбие мен білім алуда.
106 арнайы (түзеу) мектепте және жалпы білім беретін мектептер жанындағы
1219 арнайы сыныпта негізгі 8 түр және типтері бойынша шамамен мектеп
жасындағы 25 мың бала оқиды.
Республикалық психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңес (ПМПК) мәліметі
бойынша республикамызда 2013 жылдың басында 53258 мүгедек бала тіркелген,
оның ішінде 8796 үйде оқитын оқушы (2010 ж. - 7898 бала, 2011 ж.- 8527
бала).
Көру, есту, тірек-қимыл аппараттары, күрделі сөйлеу бұзылыстары және
психикалық дамуы кенжелеп қалған балаларды оқыту жалпы білім беретін
мектептеріне арналған оқулықтар бойынша жүзеге асырылады. Көзі нашар
көретін оқушылар Брайль шрифт көмегімен жазылған, ұлғайтылған шрифті
оқулықтар бойынша оқытылады.
2013 жылдың басында 127 арнайы оқу бағдарламалары әзірленді және бекітілді.
Олардың ішінде арнайы мектер үшін – 116, арнайы балабақшалар үшін – 11
бағдарлама қолданыста.
ҚР Білім және ғылым министрлігі оқу процесінде арнайы мектептерге арналған
161 оқулықтардың атауы және 136 оқу-әдістемелік құралын әзірлеп, қолдануға
рұқсат етті. Олардың ішінде 105 атау қазақ тілінде, 192-і орыс тілінде.
2011-2020 жылдарға арналған ҚР білім беруді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы шеңберінде
2015 жылы мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу мен оқытуда тең мүмкіндік
беру үшін жергілікті атқарушы органдар 2235 жалпы білім беру мектептеріне
жағдай тудыратын болады: 2011 жылы — 768 мектеп, 2012 жылы — 1068 мектеп,
2013 жылы — 1462 мектеп, 2014 жылы — 1846 мектеп және 2015 жылы - 2235
мектеп.
2020 жылға қарай инклюзивті білім беруге жағдай жасалған мектептердің үлесі
70 пайызға дейін ұлғаятын болады. 2016 жылы — 2726 мектепте, 2017 жылы —
3217 мектепте, 2018 жылы — 3708 мектепте, 2019 жылы — 4199 мектепте, 2020
жылы — 4690 мектептерде өседі.
Жалпы балабақша санынан 2020 жылға қарай балабақшаларда кедергісіз орта
тудыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz