Өнімнің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы
Аннотация
Квалиметрия пәнінен берілген курстық жұмыс мазмұны кіріспеден,
негізгі бөлімнен, студенттің өзіндік жұмысынан, қорытындыдан және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың кіріспесінде біздің еліміздегі бәсекеге қабілетті
өнім өндіру және өндірілген өнімнің сапасы тұтынушы талаптарын толығымен
қанағаттандыру мақсатында шығарылған өнімнің сапалы болуына қатысты
маңызды мәселелері қарастырылды, сонымен қатар жүгері өндірісінің даму
тарихы, курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері толығымен қамтылған.
Курстық жұмыс Жүгері дәндерінің сапа көрсеткіштерін квалиметриялық
бағалау тақырыбында жазылған. Курстық жұмыстың мазмұнында квалиметрия
туралы жалпы мәлімет және квалиметрия принциптері; өнімнің техникалық
деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі терминдер; квалиметриялық
шкалалар; сынып және топ бойынша өндірістік өнімнің классификациясы;
өнімнің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы; өнімнің сапа көрсеткіштері
мен базалық үлгінің номенклатурасын таңдау тәртібі; салмақтылық
коэффициентін анықтау; сапа деңгейін бағалау; студенттің өзіндік ғылыми
жұмысы қарастырылды.
Курстық жұмыс 56 беттен, Times New Roman 14 шрифтпен, бірлік
интервалында жазылған.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгіленулер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және квалиметрия
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2 Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі
терминдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3 Квалиметриялық
шкалалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
4 Сынып және топ бойынша өндірістік өнімнің классификациясы ... .
5 Өнімнің сапа көрсеткіштерінің
номенклатурасы ... ... ... ... ... ... ... ...
6 Өнімнің сапа көрсеткіштері мен базалық үлгінің номенклатурасын
таңдау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
7 Салмақтылық коэффициентін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8 Өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
9 Сапа деңгейін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
10 Студенттің өзіндік ғылыми
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
ҚР СТ 1.1-2008. Қазақстан Республикасының техиикалық реттеу жүйесі.
Терминдер мен анықтамалар
ҚР СТ 2118-2011 Жүгері. Дайындаулар жəне жеткізулер кезінде қойылатын
талаптар
ГОСТ 13634-90 Кукуруза. Требования при заготовках и поставках
ГОСТ 13634-81. Кукуруза, Технические условия
Анықтамалар
Курстық жұмыста "Техникалық реттеу туралы" Қазақстан Республикасының
Заңында және ҚРСТ 1.1-2008 стандартында пайдаланылған терминдер мен
анықтамалар, "Астық қауіпсіздігіне қойылатын талаптар" техникалық
регламентін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 8
сәуірдегі N 337 Қаулысы қолданылады.
Қысқартулар мен белгіленулер
ГОСТ-Мемлекетаралық аралық стандарт
ҚРСТ-Қазақстан Республикасының стандарты
ЖШС- Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
ИСО-Стандарттау бойынша халықаралық ұйым
Кіріспе
Жиырмасыншы ғасырдың 90-жылдарындағы әлемдік экономикалық жүйені
дамытуға тән сипат ИСО 9000 халықаралық стандарттарының кеңінен таралуы.
Әртүрлі халықаралық ұйымдар жүргізген зерттеулер сапа жүйесіне салынған
инвестиция тез өтелетінін көрсетіп отыр. Өйткені ол жүйені енгізген
кәсіпорындар мен ұйымдардың тұрақты даму потенциалы қалыптасады. ИСО 9000
бойынша сапа жүйесін енгізген кәсіпорындардың шаруашылық кызметтерінің
орташа салалық көрсеткіштері аталмыш жүйені қолданбайтын бәсекелестерінің
көрсеткіштерінен 2-3 артық болады.
ИСО 9000:2000 сериялы стандартына сәйкес құрылған сапа менеджментінің
жүйесі - бұл кәсіпорынның қызметінің негізгі аспектілерін жарнамалайтын,
құжаттардың құрылымды жинағының негізі болып табылатын басқарудың ішкі
жүйесі. Сапа менеджменті жүйесінің құжаттамасы кәсіпорын қызметін
сипаттайтын, әсіресе, өндірілетін өнімнің сапасына тікелей әсер ететін
маңызды процестерді сипаттауы тиіс. Қызметтің негізгі процестерін
сипаттайтын құжаттама олардың тексерімділігін, нақты түсінігін, басқармасы
мен тұрақты жақсаруын қамтамасыз етеді.
Сапа менеджментінің нәтижелі жүйесі кемшіліктерді табу және түзету
кететін шығыдарды азайтуға, сонымен қатар кемшіліктерімен және сәйкес
келмеуінен туындаған шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Сапа
менеджментінің нәтижелі жүйесі сонымен қатар басқаруға кететін шығындар
деңгейін азайтуға мүмкіндік береді: компания қызметі маңызды процесстерінің
құжаттауы олардың жақсы басқарылуын қамтамасыздандырады; бақылау, талдау
және процестердің кайта қарауы олардың толассыз толық жетілдіруі
қамсыздандырылады; өкілеттіліктердің таратуы және қызметші жауаптылығының
міндеттердің атқарылуы бақылау механизмдері және жағымсыз нәтижелердің
ескертулері көрсетіледі. Ұзақ мерзімді серіктестік нәтижесінде сенімді
қатынастар қалыптасады. Кәсіпорын серіктесіне, сол арқылы тұтынушыларына
нарықтағы қызмет көрсетуі кезінде өзгермейтін деңгейдегі сапамен қызмет
көрсете алатынын дәлелдеуге тиіс. Сондай дәлел және нақты бәсекелес
артықшылығы - енгізіліп, сертификатталған сапа менеджментінің жүйесі
болмақ.
Бұрын еліміздегі кәсіпорындар негізінен өнімдерді сертификаттау
бағытында жұмыс атқарып келді. Нарықта тауарды қиындықсыз сату үшін өнімді
сертификаттау жеткілікті деп саналды.
Өнім сапасын тек тексеріп қана қоймай, сапаны өнімнің өмірлік циклының
барлық кезеңдерінде басқару қажет. Квалиметрия – өнімнің өмірлік циклының
барлық кезеңдерінде сапаны бақылап, оны сандық бағамен бағалайды.
Сапа - объектінің белгіленген немесе болжамалы қажеттілікті қамтамасыз
етуге сәйкес көрсеткіштер жиынтығы (ИСО 8402). Сапа деген ұғым үш элементті
қамтиды: объект, қажеттілік және көрсеткіштер. Осыған байланысты сапаның
мәнін толық түсіну үшін осы элементтерді талдау керек.
Көпшілік тауарлар мен қызмет көрсетуге қойылатын талаптар: қолдану
жағдайы, қауіпсіздігі, экологиялылығы, сенімділігі, эргономикалылығы,
ресурстарды үнемдеу мүмкіндігі, технологиялылығы, эстетикалылығы. Қолдану
жағдайына байланысты талаптар: өнімнің орындалуға тиісті (өнімділік,
дәлдік, калориялық, қызметтің орындалу жылдамдығы) негізгі функцияларын
анықтайтын қасиеті, яғни функционалдық жарамдылығы, шикізат пен
материалдардың құрамы мен құрылымы, сыйымдылығы және өзара алмасымдылығы.
Эргономикалық талаптар - қолдану ыңғайлылығын қамтамасыз ету үшін бұйым
конструкциясын адам организмінің ерекшеліктерімен келістіру. Ресурстарды
үнемдеу талабы - шикізатты, материалдарды, отынды, энергияны және еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану. Қауіпсіздік талаптары - зиян келтіруі мүмкін
қауіп- қатерді болдырмау. Сенімділік талаптары - белгіленген функцияларды
берілген режимде және қолдану жағдайында, техника- лық қызмет көрсетуде,
сақтауда және тасымалдауда орындай алу қабілетін сипаттайтын барлық
параметрлерге белгіленген шек аралығын әр уақытта сақтау. Экологиялық
талаптар - өнімді өндіру, пайдалану және көдеге жарату кездерінде оның
қоршаған ортаға зиянды әсерін болдырмау. Технологиялылыққа қатысты талаптар
- өнімге сапа көрсеткіштері белгіленіп қойған жағдайда оны дайындауды,
қолдануды, жөндеуді аз шығынмен жүргізуге бейімділігі. Эстетикаға қатысты
талаптар - өнім мен қызмет көрсетудің көркемдік бейнені өрнектей алуына,
адамның сезім мүшелері арқылы қалыптасатын форма белгілері негізінде (түсі,
көлемдік конфигурациясы, бұйымды әрлеу сапасы) әлеуметтік-мәдениеттік
құндылығын көрсете алуына қойылатын талаптар. Міндетті талаптардың құрамын
анықтағанда мына жағдайларды ескеру қажет: Заңдарға және стандарттарға
сәйкес міндетті талаптардың тізімі кеңейіп отыруы мүмкін. Мысалы,
функционалдық жарамдылық есебінен.
Кейбір тауарлар түрлерінде сенімділік талабы қауіпсіздік талабымен
үйлеседі (тамақ өнімдерінің сақталуы, жол көлігінің толассыз жұмыс
істеуі).Орындалуға тиісті талаптарды қамтитын стандарттардың ережелері
нормалар деп аталады. Егер норманың сандық сипаттамасы болса, оны норматив
деп атайды.
Курстық жұмысты қазіргі уақытта нарықта тұтынушылардың көптеген
талаптары мен сұраныстарына ие болып отырған өнімдердің бірі –жүгері
дәндерінің сапа көрсеткіштерін квалиметриялық бағалау мақсатында жаздым.
Жүгері - дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде
маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы
өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан
короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан
жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк
балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас
жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140С-
та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры - собық. Тамыр жүйесі - шашақ, қосалқы
тамырлары болады. В, Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім,
жасанды жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет.
Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі
келеді,оныңқұрамында: углевод, бело к, май, калий, фосфор, магний,кальц ий т.б
.минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әр түрлі
жарма, ал жүгері жармасынан - жүгері үлпілдегі, үлпек дән және қытырлауық
таяқша алынады. Жүгері үлпілдегі, үлпек дәні және қытырлауық таяқша
қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам. Организмге жақсы сіңеді. Оны
үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған
сорпа, компот, шырын, кисель, прост окваша,айранмен т.б. жеуге болады. Ол
әсіресе балаларға пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Құмшекер себілген
жүгері үлпілдегі мен тәтті қытырлауық таяқшаны ет-женді және тез толатын
адамдарға, сондай-ақ қант диабетімен ауыратындарға жеуге болмайды. Жүгері
үлпілдегін, таяқшаны үлпек дәнді құрғақ жерде сақтаған жөн. Егер үлпілдек
жұмсаңқырап кетсе оны духовкаға салып келтіреді. Дымқыл тартқан үлпілдек
тез көгеріп, жеуге жарамайды.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты жүгері дәндерінің сапа көрсеткіштерін
квалиметриялық бағалау болып табылады.
1. Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және квалиметрия принциптері
Сапа – бұйымның сипаты мен қасиетінің жиынтығын білдіретін, яғни
бқйымды анықтайтын және оны басқалардан ажыратуды айтады.
ИСО 8402 стандартында сапаға келесі анықтама берілген: Сапа- бұл
нысанның сипаттамасы мен қасиетінің жиынтығы, яғни қойылған және ұсынылған
талаптарды қанағаттандыру қабілетін айтады.
Өнім сапасын бағалаудың алғашқы мәлім болған жағдайлары б.э.д ХV
ғасыр. Ол кезде Крит аралының көзешілері өздерінің өнімнін дайындаушы және
жоғары сапасы туралы куәландыратын арнайы белгімен бұйымдарын таңбалаған.
Бұл атаулар шкаласы немесе адрестік шкала деп аталатын шкала бойынша
сапаны бағалау болған. Қазіргі кезде фирмалық белгілер, сонымен қатар басқа
сапа белгілері өнім сапасының бағдары, бағалау көрсеткіші ретінде қызмет
етеді. Кейінірек өнім сапасын бағалаудың эксперттік әдісінің түрі ретінде
ұжымдық даналық әдісі – тұтынушылардың жалпы тәжірибесіне негізделген
әдіс қолданылды. Сапаны эксперттік бағалаудың көне мысалы шарап
дегустациясы болып табылады. Тұтынушы мұқтаждықтарының еңбек өнімдерінің
сәйкестігін анықтаудың өспелі қажеттілігі арнайы ғылыми пән – тауартанудың
пайда болуына алып келді. Бұл сату нарығында тауарлардың классификациясын,
сонымен қатар олардың сапасын және құнын бағалауды талап ететін, әртүрлі
тауарлардың үлкен мөлшерде пайда болуымен негізделді. Тауартанудың алғашқы
кафедрасы Италияда Падуан университетінде 1549 ж. ұйымдастырылды.
Еуропа және АҚШ-та ХІХ ғ. соңында ХХ ғ. басында баллдық өнім сапасын
бағалау әдістері кеңінен қолданыла бастады. Баллдық өнім сапасын бағалау
әдісі халықаралық сауданың дамуы сапа категориялары бойынша өнімді жіктеуді
талап етті, бұл үшін өнімнің жеке қасиеттерін ғана өлшеу емес, барлық
негізгі тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығы бойынша өнім сапасын сандық
бағалау қажет болды.
Квалиметрия кез келген объектілердің сапасын бағалау туралы жеке ғылым
ретінде ХХ ғ. соңында қалыптасты. Оның пайда болуы өндірілетін өнімнің
сапасын басқарудың тиімді және ғылыми негіздеудің аса қажеттілігімен
негізделді.
Алғашқы рет Ресейде өнім сапасын бағалаудың аналитикалық әдісін атақты
кеме жасаушы, академик А.М.Крылов негіздеді және қолданды. Ол кеменің әрбір
қасиетінің айқындылық дәрежесін және олардың біркелкі еместігін ескеретін
сәйкес коэффициенттер көмегімен ұсынылатын кеме құрылысы жобасының сапасын
бағалаған. Осы коэффициенттерді бір жүйеге келтіру қаралатын жобалардың
сапасын сандық бағалауға мүмкіндік берді.
1967 ж. қаңтарда Мәскеу мейрамханасында энтузиасттар тобының ресми
емес кездесуінде Будапешт ғылым үшін тарихи шешім қабылданды. 1968 ж.
қаңтардағы Стандарты и качество журналының кезекті басылымында
квалиметрия – сапаны өлшеу мәселелері зерттелетін және кез келген табиғат
объектілерінің: сапаны сандық бағалау әдістері және әдістемелері,
материалды және материалды емес, жанды және жансыз, заттар және процестер,
еңбек және табиғат өнімдері және т.б. әзірленетін ғылым ретінде ұсынылған
топтың ұжымдық позициясынан жазылған мақала жарияланды. Мақалада сапаның
әртүрлі қасиеттері мен белгілердің көптігінен қарамастан, объект сапасын
бір сандық көрсеткішпен сипаттау мүмкіндігі дәлелденген.
1971 ж. біздің елімізде алғашқы Өндірістік өнімнің сапа деңгейін
бағалау әдісі шығарылды. Осы жылы 15 – Сапаны бақылау бойынша Еуропа
ұйымының (ЕОКК) халықаралық конференциясында бес секцияның біреуі
квалиметрия мәселелеріне арналды. 1972 ж. Таллинде квалиметрия бойынша
алғашқы жалпыкеңестік ғылыми конференция өткізілді.
1979 ж. – КСРО Госстандарты РД 50-149-79 Өндірістік өнімнің
техникалық деңгейі мен сапасын бағалау бойынша әдістемелік нұсқаулар атты
жетекші құжат шығарды.
1979 ж. бастап квалиметрия термині ГОСТ 1546-79 Өнім сапасын
басқару. Негізгі түсініктер. Терминдер мен анықтамалар стандартталған
болып табылады. ЕОКК 1971 жылдан халықаралық конференцияларда квалиметрия
мәселелерін тұрақты талқылайды.
Біздің елімізде пайда болған және белсенді дамып жатқан квалиметрия
енді шетел мамандарымен танылып және меңгеріліп жатыр. Мысалы, 1997 ж.
қыркүйек АҚШ-да квалиметрия тәсілдері мен әдістемесін қолдануды
менеджерлерге оқыту бойынша халықаралық семинар өткізілді.
Квалитология – сапа туралы ғылым. Квалитология құрылымында мынадай бір-
бірімен өзара байланысты және өзара әрекеттесетін құрылымдық бөлімдерді
атауға болады:
1. кесте- Квалитология құрылымының өзара әрекеттесетін бөлімдері
Сапа теориясы сапа табиғатын зерттеу, өнімді жасау және қолдану
кезіндерінде өнім сапасының экономикалық, әлеуметтік,
ақпараттық аспектілерін зерделеу болып табылатын пән
Сапаны басқару бұл сапаны қамтамасыз ету және басқару ғылыми негіздері
мен әдістерін әзірлеумен айналысатын ғылым саласы
Квалиметрия сапаны сандық бағалау әдістерін зерттейтін және іске
асыратын ғылым саласы
Метрология сапаны өлшеу әдістерін зерттейтін және іске асыратын
ғылым саласы
Квалиметрия ғылым ретінде өлшеу және бағалау құралдары мен әдістерінің
ортақтық дәрежесімен ерекшеленетін өзара байланысты теория жүйесі ретінде
қарастырылады. Мұндай теорияларға мыналар жатады:
• жалпы квалиметрия;
• арнайы квалиметрия;
• пәндік квалиметрия;
Жалпы квалиметрия – жалпы теориялық мәселелерді қарастырады:
түсініктер жүйесі, бағалау теориясы (заңдар мен әдістер), квалиметрияның
аксиоматикасы (аксиомалар және ережелер), квалиметриялық шкалалау теориясы
(сонымен қатар ранжирлеу, салмақтылық).
Арнайы квалиметрияда – бағалау модельдері мен алгоритмдері, бағалаудың
дәлдігі мен сенімділігі қарастырылады: эксперттік квалиметрия, ықтималдық-
статистикалық квалиметрия, индекстік квалиметрия, квалиметриялық
таксономия, әдетте иерархиялық құрылымды болатын күрделі-бағдарланған
объектілерді жіктеу және жүйелеу теориясы.
Пәндік квалиметрия – бағалау пәні бойынша. Өнім және техника
квалиметриясы, еңбек және қызмет квалиметриясы, шешімдер және жобалар
квалиметриясы, процестер квалиметриясы, субъективті квалиметрия, сұраныс
квалиметриясы, ақпарат квалиметриясы және басқалар.
Квалиметрияны жетілдіру оның пәні және мазмұны туралы әртүрлі
көзқарастардың нәтижесінен болды, олардың басты ерекшеліктеріне мыналар
жатады:
- бағалаудың сандық әдістері теориясы туралы ғана квалиметрия туралы
көзқарас;
- квалиметрия пәнін объект сапасын өлшеу және бағалау саласына дейін
тарылту, еңбек өнімдері болып табылады немесе кешенді сапа
көрсеткіштерін мәселесіне дейін тарылту;
- квалиметрия пәнін кеңейту, оны сандық – өлшенбейтін объектілерге
тарату;
- экономикадан тыс бағалау әдістеріне квалиметрия пәнінде акцент.
Квалиметрияның құрылымдығы, динамикалылығы, анықтылығы және
біртұтастығы өзара әрекеттесі механизмімен қамтамасыз етіледі: жалпы
квалиметрия арнайы квалиметрияны қолданылатын бағалау әдістері мен
модельдерінің ерекшелігін ескеріп ауыстырады, ал соңғысы пәндік
квалиметрияда көрініс береді. Сонымен бірге, жалпы квалиметрия, арнайы
квалиметрия және пәндік квалиметрия өзара байланысы жалпы ерекше және
бірегей динамикасын сипаттайды.
Ғылым ретінде квалиметрияның мынадай статустарын атауға болады:
- экономикалық;
- технико-экономикалық;
- жалпы ғылымдық;
- жүйелік.
Экономикалық статус тұтынушылық құны және құнының сапа категориясының
өзара әрекеттесу политэкономикалық мазмұнымен негізделген. Экономикалық
статус позициясынан квалиметрия объектілер және процестер құратын
экономикалық қасиеттерді теориялық өлшеу, эконометрия әдістерін қамтиды.
Квалиметрияның технико-экономикалық статусы нәтижелік-шығындық тиімділік
өлшемдерінде, технико-экономикалық көрсеткіштерде, технико-экономикалық
деңгейлерде және т.б. сипатталатын объектілем мен процестердің экономикалық
және техникалық қасиеттерін кешенді бағалауға бағытталғандығын сипаттайды.
Жалпы ғылымдық статус сапа категориясының философия-әдістемелік және
жалпы ғылымлық функцияларымен анықталады және пәндік квалиметрияның (өнім,
техника, еңбек және т.б.) көпшілігін қалыптастырумен расталады.
Квалиметрияның жүйелік статусы оны жүйелі теория ретінде анықтайды.
Бұл сапа категориясы құрылымдылық, динамикалық, анықтылық, тәртіптілік –
жүйенің барлық негізгі белгілеріне иелігімен байланысты. Сонымен, мұнда
бағалауға да, талдауға да, басқаруға да жүйелік тәсілдеме болуы мүмкін.
Квалиметрия өнім сапасын өлшеу және бағалау туралы ғылым ретінде
анықталды. Бұл түсінікті жағдай, себебі, халықшарушылық өнімдері сапасының
мәселесі – маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Сапаны сандық бағалау маркетингтік зерттеуден өндірістен алу туралы
шешім қабылдауға дейін өнімнің тіршілік циклының барлық кезеңдерінде
негізделген шешімдерді қабылдау үшін қажет. Сапа квалиметриясы бәсекеге
қабілеттілікті анықтауға, сапа және баға байланысын орнатуға, өндіріс
процестерінің сапасына талдау жүргізуге, өнімді жетілдіру және шығындарды
азайту жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, процестер,
жобалар және шешімдер сапасына квалиметриялық әдістер мен тәсілдерді тарату
сапаны басқарудың барлық салаларында көп критериялы шешімдердің жақсы
нұсқаларын таңдаудың қызмет ететін аппаратын жасайды. Сапа көрсеткішінің
абсолютті мәндерін орнату физикалық тәжірибелер (метрология әдістерімен)
негізінде, психологиялық тәжірибелер (тәжірибелік психология әдістерімен)
негізінде, объектілердің қызмет ету аналитикалық модельдерін құру негізінде
эстетикалық және эргономикалық қасиеттерін сараптамалық өлшеу (техникалық
және экономикалық ғылымдарда жасалынған тиімділікті анықтау әдістері). Сапа
көрсеткішінің салыстырмалы мәні қоғамдық қателік деңгейі уақытында
өзгеретінді сипаттайтын көрсеткіш мәндерін салғастырумен анықталады. Сапа
деңгейінің мәні Кj сапа көрсеткішінің және салмақтылық коэффициентінің Мj
салыстырмалы мәнінің К=f(Кj, Мj) функциясы ретінде ұсынылуы мүмкін.
f функциясы әртүрлі тәуелділікті (орташа есептелген шамалар және т.б.)
сипаттауы мүмкін. К скалярлы емес, n – кеңістікте өлшемді вектор түрінде
берілуі мүмкін.
Қазіргі талаптардан қазіргі квалиметрияның мынадай бастапқы тұжырымдық
ережелерін қалыптастыруға болады:
1. Квалиметрия орнату үшін жарамды сандық және сапалық түрде өнімнің
тіршілік циклының кез келген кезеңінде бағаланатын объектінің сапасы
туралы ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
2. Квалиметрия объект сапасын бағалауды динамикалық категория ретінде
қарастырады, өйткені нарық конъюктурасының өзгеруі кезінде объект
сапасының өзгеру мүмкіндігін, эксплуатациялау тәжірибесін ескеріп жоба
сапасын қолдануды, техникалық процестер мен өндіріс құралдарын
жетілдіруді ескереді.
3. Квалиметрияның негізгі әдістемелік принциптері:
- жеке алынған қасиеттер деңгейінде, сонымен қатар барлық деңгейде
объект сапасын бағалау және қасиетін өлшеу принципі;
- объект сапасын және жеке алынған эталондық үлгі сапасын салыстыру
немесе олардың жиынтық принципі;
- бір түрдегі объектілердің әртүрлі орындаудағы бәсекелес нұсқаларының
сапасын салыстыру принципі;
- объективті өлшеулер жолымен іске асырылатын өлшеу және бағалау
нәтижелерінің сенімділігі кезінде. Бағаланатын үлгі және таңдалынған
эталондық үлгілер сапасын салғастыру және салыстыру.
4. Квалиметрия екі өзара байланысты салаларда қалыптасады және дамиды,
теориялық квалиметрия саласында әртүрлі табиғатты бағалау үшін бірегей
болып табылатын сапаны бағалаудың жалпы принциптері, әдістері мен
құралдары қалыптасады; қолданбалы квалиметрия саласында теориялық
квалиметрияның ережелерін ескере белгілі бір объектілерді бағалау үшін
жұмысшы құралдар қалыптасады, сонымен бірге сапаны бағалау әдістері
мен құралдары осы объектілердің табиғатын және олардың сапасының нақты
көріну жағдайларын ескереді.
5. Әрбір қарапайым және күрделі қасиет сапа көрсеткіші мен тұтқырлық
коэффициентінің абсолютті және (немесе) салыстырмалы мәнмен бағалауы
мүмкін.
6. Квалиметриядағы бағалау объектілері: белгілі бір сапалы, санды және
құнды өнімге сұранысты анықтайтын тұтынушы талабына нақты орындалған
немесе белгілі бір дайын өнім түрінің сапасы, берілген түр немесе
нақты орындалған өнімге қолданыстағы әзірленген немесе жаңғыртылған
стандарт талаптары, берілген өнімді дайындаушы кәсіпорында қызмет
ететін сапа жүйесі.
7. Квалиметрия позициясынан өнім сапасын бағалау жағдайына қолдануға
болатын өнім сапасының классификациясының белгілері болып табылатын
негізгі факторларға осы өнімді дайындау және іске асыру саласы,
тағайындалуы бойынша өнімді қолдану әдістері мен формалары жатады. Бұл
факторлар әрбір өнім түріне сәйкес оның қасиеттерінің құрамын, бағалау
көрсеткіштерін, сапаны бағалау міндеттері мен әдістерін таңдауды
анықтайды.
Квалиметрия ұғымында сапаны басқару дегеніміз- қызмет көрсету немесе
өнімнің қажетті сапасын қамтамасыз ету мақсатымен өндірістік процесске
әсерін айтуға болады. Сондықтан, сапаны тиімді басқару үшін біз мұндай
әсерде технология қандай екенін және өнім сапасы қандай негізгі
факторларға байланысты екенін және сапаны басқару кезінде қалай жасау
керектігін білу үшін нақты көрсетуіміз керек.
Соңғы жылдары қазіргі уақытқа дейін өндірістің әртүрлі салаларына
қолданылатын ғылыми-техникалық қатынаста дамыған елдерде әртүрлі өнімдердің
сапасын сандық өлшеу және бағалау көптеген тәсілдері мен әдістері ұсынылып
жатыр. Кәсіпорында сапа мәселесі талқылағанда онда көптеген әр түрлі
факторлар жүргізіледі, олар осы мәселелерді шешуге кедергі жасайтын:
технология деңгейі, жобалау сапасы, сатып алынған материалдар мен бұйымның
сапасы, жұмысшылардың жалақысы мен мамандығы, жұмыс шарты және т.б.
Қазіргі уақытта әртүрлі еңбек өнімдеріне іс жүзінде кең қолданылатын
зерттеу қызметінің саласы қалыптасуда. Бұл саланың математикалық,
физиологиялық және әлеуметтік сипатты өзінің спецификалық зерттеу объектісі
(сапаны бағалаудың жалпы принциптері мен әдістері), өзінің спецификалық
зерттеу пәні (адам еңбегі өнімдерінің қасиеттерінің жиынтығы), өзінің
спецификалық математикалық аппараты, өзінің спецификалық мәселелері бар.
Бұл жүйенің басқа ғылыми пәндерден айырмашылығы оның атауын білдіретін
терминнің жоқытығы болған.
Қойылған мәселені шешу үшін жаңа ғылыми терминдердің пайда болу
оңайлығы және жеңілдігі тұрғысынан ежелгі грек және латын тілдері жарамды
болды. Сонымен бірге, термин салааралық ғылымды білдіруі тиістігін ескере
көптеген мамандарға түсінікті болғаны дұрыс. Бұл оны құру кезінде ғылым
және техника саласында әдетте қолданылатын ежелгі грек және латын
тілдерінің тамырын алу керектігін білдіреді.
Аталған талаптарды ескере, ғылымның бұл саласын квалиметрия деп атау
ұсынылды, латын тілінің квали (qualitas – сапа, қасиет, сипаттама және
qualis – қандай сапада) және ежелгі грек тілінің метрео - өлшеу
сөздерінен алынды.
Метрео түбірі халықаралық ғылыми лексиконда жаппай қолданылатын
болды. Квали түбіріне қатысты орыс тілінде туынды сөздер (квалификация,
квалифицировать және т.б.) жасалды және көптеген әлем елдерінде сапа
мағынасын білдіреді. Мысалы, ағылшынша – quаlity (кволити), испанша –
cualidad (квадидад:), французша – quаlitе (калите), итальянша – quаlitа
(квалита), голландша – kwaliteit (квалитайт), немісше – quаlitаt
(квалитет).
Сонымен, квалиметрия термині өте ыңғайлы: локальді және сапаны
өлшеу түсінігің мазмұнын толық сипаттайды; әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар
үшін құрамдас бөліктері түсінікті; термин сипаттамасы кез келген туынды
сөздерді жасауға мүмкіндік береді: мысалы, квалиметриямен айналысатын
ғалым, зерттеуші – квалиметролог, сапаны өлшеу тұрғысынан бір пәнді
зерттеуге тәсіл – квалиметриялық тәсіл және т.б. Термин логикалық
байланысты түсініктер мен терминдер жүйесінің құрамдас бөлігі – мысалы,
сапа туралы ғылым – квалиномия; сапаны өлшеу және бағалаумен айналысатын
байланысты пән – квалиметрия. (бұл жерде басқа ғылымдармен ұқсастық бар:
экономика – эконометрия; биология – биометрия; психология – психометрия).
Квалиметрияның принциптері өмірде бар объектілердің сапасын маңызы
бойынша анықтау,олардың маңызды қасеттерін тану. Квалиметрияда тану
теориясы гносеологияға жататын әр түрлі комплексті әдістермен бірге
методологиясы болып табылады. Квалиметрия зертеудің барлық мүмкін
объекттердің қолданбалы сапаны тану теориясы болып табылады.
Квалиметрияда кез-келген ғылыми пән сияқты төмендегідей принциптері
бар:
1. Квалиметрияға адамдардың шаруашылық қызметіндегі тәжірибеде әртүрлі
объектерді зерттеудің квалификационды және сандық сапа бағаларын,
қоғамдық пайдалы әдістер беруге тиіс. Өнімнің сапа бағалары
қатынасындағы мәселелері өнімді тұтынушылар мен өндірушілердің әр
түрлі қызығушылықтың болуынан тұрады. Өндіруші сапалы өнімдерді жиі
шығара алмайды,ал оны аса жоғары бағаға сатуға тырысады. Тұтынушы
сапалы өнімнің арзан бағада болғанына қызығады.Сондықтан өнім
сапасындағы сәйкес әдістер әр түрлі болуы мүмкін. Квалиметрия
тапсырмасы осындай әдістерді тұтынушылар мен өндірушілер қызығушылығын
жалпы қызығушылықты өнімдерді сапасын бағалау әдістерін және
қабылдауларды өңдеу.
2. Өнім сапасын бағалу үшін анықталатын көрсеткіштерді таңдау тұтынушылар
жағында болады. Сапаның сандық бағасы ереже бойынша өнім қасиетін
сипаттайтын мүмкін көрсеткіштер бойынша іске асады. Өнімдер тұтыну
сферасы үшін құрылады, сондықтан квалиметрияда тұтыну қасетінің
көрсеткіштерін жоғары бағалумен ерекшеленеді.
3. Бұл принципті келесідегідей пішіндеуге боладыҮөнімнің сапасының
квалиметриялық бағасын толық сапа қасиетін анықтайтын көрсеткіштер
мәнін базалық емес салыстыру үшін эталонның болмауынан алу мүмкін
емес.
Сапаның жеке көрсеткіштерінің абсолютті мәні сапаны
сипаттамайды,бағалық болып табылмайды. Сапаны сандық бағалау үшін
басқалардың сапасын басқа ұқсас үлгілердің ұқсас көрсеткіштерінің мәнін
білу қажет. Бағалау яғни өнімнің зерттелетін үлгісіндегі сапаны сандық
бағалау эталон үшін базалық көрсеткіштерінің оның сапасындағы қорытылған
көрсеткіш мәнінің қатысты көлемі болып табылады.
4. Кез келген деңгей көрсеткіші ең төменгі деңгейден басқа өткен
иерархиялық деңгейкөрсеткішіне сәйкес алдын-ала анықталып
қорытындылады. Ең төмен иерархиялық деңгей көрсеткішін сапада
түзілетін қарапайым қасиеттердің дара көрсеткіштері ретінде түсінуге
болады. Аса жоғары иерархиялық деңгей қорытылған сапа көрсеткіштерін
құрайды. Жоғары иерархиялық деңгейдің сапа көрсеткіші интегралды
көрсеткіш болып табылады.
5. Сапаны комплексті бағалау әдісін қолдану кезінде өнімнің барлық әр
түрлі қасиеттері жаңадан құрылуы керек.
6. Сапаның комплексті көрсеткішін анықтау кезінде әрбір жеке қасиеттің
көрсеткіш мәні коэффициентпен түзетілуі тиіс.
7. Барлық сапа көрсеткіштерінің коэффициенттерінің сандық мәнінің шамасы
кез-келген иерархиялық деңгейдегі бағалармен бірдей мәнде болады.
8. Объекттің толық сапасы (өнім немесе процесс) оның құрама бөліктеріне
негізделген.
9. Сапаны сандық бағалу кезінде,әсіресе комплексті көрсеткіш бойынша
бірдей және сол қасиеттердің қайталанған көрсеткіштерін өзара
негізделгендерді қолдануға рұқсат етілмейді.
10. Тағайындалуымен байланысты тек пайдалы функцияларды орындауға
қабілетті өнімдердің сапасы бағаланады.
Жоғарыда көрсетілген квалиметрияның методологиялық принциптері
ғылымның осы аумағындағы барлық концептуальды жағдайларды жетілдірмейді.
Бірақ олар техникалық өнімдердің реалды объекттердің сапасын бағалау
әдістерімен байланысты жеке және жалпы сұрақтарды шешу кезінде алынатын
болып табылады.
ХХ ғ. екінші жартысында техникалық ғылымдарға ғана емес, гуманитарлық
ғылымдарға да қатысты негізгі ғылыми категориялар алғашында қалыптасса,
кейін сандық сипат (квантификация) алып жатыр.
Қазіргі уақытта сапаны кешенді сандық бағалау адам әрекетінің әртүрлі
салаларына көптеп ендіріліп жатыр. Отандық және шетелдік ғылыми-техникалық,
ғылыми-атақты және де қоғамдық-саяси әдебиеттерде еңбек өнімдері болып
табылмайтын әртүрлі түрдегі объектілердің сапасын кешенді бағалау және
әртүрлі процестердің жүру сапасын бағалау мәселелері қарастырылуда.
Қазіргі кезде бар сапаны бағалау әдістері (олардағы бағалау
объектілерінің әртүрлілігіне қарамастан) ішкі бірегейлігімен сипатталады.
Бұл осы әдістердің квалиметрияның негізгі принциптеріне негізделетіндігімен
түсінідіріледі. Сондықтан, теориялық квалиметрия тұрғысынан, осы әдістер
біртекті және олар бір алгоритммен сипатталуы мүмкін.
Халықшарушылығының әртүрлі салаларында сапаны бағалау мәселесімен
айналысатын зерттеушілер жұмысында бір бағыт туралы мәселені қоюға болады,
бұл мұндай зерттеулердің ғылыми деңгейінің жоғарылауына әсер етеді. Сонымен
қатар, квалиметрия саласының кеңеюі ғылыми базаны еңбек өнімдері болып
табылмайтын әртүрлі процестер мен заттардың сапасын бағалау бойынша
мәселелерді шешу әдістерінің кешеніне алып келуі мүмкін, бұл үлкен
халықшаруашылық мәнге ие.
Қазіргі уақытта квалиметрия әртүрлі өнім түрлерінің сапасын бағалау
әдістерін ғана емес және өнім болып табылмайтын заттардың, сонымен қатар
әртүрлі процестердің сапасын бағалау әдістерін біріктіре бастады деп айтуға
негіз бар.
Квалиметрияда екі термин қолданылады - өлшеу және бағалау. Егер
метрологияда өлшеу бағалаудың жеке түрі ретінде қарастырылса, квалиметрияда
олар екі тәуелсіз түсінікті сипаттайды.
Квалиметрияда сандық бағалау деп - қарастырылатын өнім сапа
көрсеткішін эталон ретінде қабылданған сапа көрсеткішіне қатысты (көбінше
пайызбен сипатталады) функция ретінде қарастырылады.
Өнім қасиетінің жиынтығына қатысты өнім сапа көрсеткіштерін бағалау.
Кешенді бағалаудың маңыздылығы және зерттеушілердің оған назар аударуы,
квалиметрия бір тәсілмен есептеу нәтижесінде алынған кешенді өлшемсіз
бағалауларды ғана қолданады деген көзқарастың тарауына алып келді. Бұл
квалиметрияның саласын тарылтады, себебі квалиметрия саласынан сапаны
бағалаудың дифференциалдық әдісін (яғни сапа қасиетінің жеке, бірлік
көрсеткіштері) алып тастайды. Квалиметрия атауының өзі оның аппараты
әртүрлі тәсілмен алынған кез келген өлшемдегі барлық бағалау түрі болып
табылатындығын көрсетеді.
Дифференциалдық бағалау квалиметрияның құралы ғана болып табылмайды,
онсыз кешенді бағалау мүмкін емес. Іс жүзінде, кешенді әдістер негізделетін
жеке көрсеткіштерді бағалау дифференциалды бағалау болып табылады.
Квалиметрияның міндеті – сапаны бағалаудың барлық әдістерін әзірлеу
және жетілдіру. Сапаны кешенді бағалау барлық жағдайда қажет емес. Кейбір
жағдайларда сапа қасиетінің бірін дифференциалды бағалау (мысалы, екі
үлгінің жақсысын таңдау мақсатымен оларды салыстыру кезінде бір үлгінің
басқа барлық қасиеттері келесі өнімнің сәйкес қасиеттеріне тең болады)
жеткілікті болады.
Квалиметрия обьектілері сапа деген түсінікті қолдануға болатын кез
келген обьекті болып табылады. Обьектілер туралы түсінікте мына жағдайды
есте ұстау керек. Өнеркәсіптік өнімдердің обьектілерінде қолданылатын
көптеген ережелері мен әдістері ауылшаруашылық өнімдерінің обьектілерінде
де пайдаланылады.
Квалиметрияның негізгі мәселелері келесілер болып табылады:
• Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау, техникалық тапсырмаға
және нормативті құжаттарға келесі бақылау және қойылған бағаға
мақсатымен өнімді аналогты функционалды көрсеткіштері қосылады;
• Сапа көрсеткіштерінің бағалық маңыздылығын анықтау мақсатында оларды
өнімді өңдеуге техникалық тапсырмасына қосады;
• Оларды нормативті құжаттардағы сапа көрсеткіштеріне талаптарды орнату;
• Өлшеу және тексеру негізінде сапа бағасы, сонымен бірге таңдалған;
• Техникалық құрылғылардың сенімділік көрсеткіштерінің негізінде
қамтамасыз ету стратегиясын қайта өңдеу.
Бұл мәселелерді келесі әдістерді қолданумен шешіледі:
• Эксперттік;
• Ықтималдық және математикалық статистикалық теорияларды
қолданумен қатар есептеулер;
• Тиімдендіру( оптимизазиялы).
Кез келген салалық әсер ету нәтижесі өнімділік, энергия,
ақпарат, қызмет көрсету және басқа да жағдайлардағы қоғамдық және жеке
қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады.
Белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін арналған процесс және
әсер етудегі заттандыру нәтижесі өнімділік деп танылады.
Өнім сапасы өнім құрамының жинақтылығымен анықталады, оның
жарамдылығын оның нұсқауына байланысты шектеулі талаптармен
қанағаттандырылады.
Сандық формадағы баға бір санмен көрсетіледі, өзімен бірге сапа
мағынасын көрсететін өнім құрамының белгілі салыстырмалылығын көрсететін.
Өнім сапасының көрсеткіштері оның құрамының тек біреуіне қатысты өнім
сапасы көрсеткіші бірлікті деп аталады, оның құрамына бірден бірнешесі
қатысты болса, онда комплексті көрсеткіш болады.
Өнім сапасының комплексті көрсеткіші қосынды пайдалы тиімділігінің
қатыстылығына байланысты оны дайындауға және эксплуатациялауға немесе
қажеттілігінде қосындылау интегралды көрсеткіш деп аталады.
Өнім сапасы көрсеткіштері оның осындай құрамына немесе құрамының
осындай салыстырмалылығы, өнім сапасы жайында шешім қабылдау анықтаушы
көрсеткіш деп аталады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен өнім параметрлерін
айыруға болады. Өнім сапасы көрсеткіштері өнім жарамдылығының деңгейін
белгілі бір қажеттілікте қанағаттандырып, сандық сипаттайды, сол секілді
өнімнің сол құрамын, оның сапа құрамына кіретіндер.
Өнім сапасы көрсеткіштері оның бір немесе бірнеше параметрлеріне
байланысты болуы мүмкін. Өнім параметрлері өнімнің құрамы сияқты оның
сапалық құрамына кіретін өнімнің құрамы және басқалар сияқты сандық
сипатталады. Мысалы: металлкескіш станоктың ұзақмерзімділігін және
өнімділік көрсеткіші кесу геометриялық және формалық өлшемдерінің өзара
байланыстылығына қатысты табылады, оның конструктивті параметрі болып
табылушылар. Техникалық құрылғылардың бастартпаушылық көрсеткіштері болып
жиынтық өнімді қалдықсыз кесуде өзімен бірге конструктивті параметрді
көрсететін функционалдық қатысы табылады.
Өнім сапасы көрсеткіштері әр түрлі бірлікте немесе өлшемсіз
түрінде көрсетілуі мүмкін. Олар өзінің өнім түрінің оның әртүрлілігіне
байланысты түрліше сипатталады.
Өнім сапасы деңгейі- өнім сапасының мінездемесіне қатысты
анықталады, негізінен жиынтық мағынасын оның сапасының көрсеткіштерінің
базалық мағынасының жиынтығына байланысты анықталады. Өнім сапасы базалық
мағынадағы көрсеткіші деп көрсеткіш мағынасы шығын түрінде сапа бағасының
салыстырмалылығы қабылданған. Ереже түрінде бұл өнімнің аналогты
көрсеткіштері.
Аналог- үйлесімді функционалды мағынаға ие өнім. Көрсеткіштің базалық
мағынасы ғылыми-зерттеу процесінде және тәжірибелі- конструкторлық жұмыста
орнатылады, өнім өндірісі кезінде қамтамасыз етіледі және оны
эксплуатациялау немесе талап ету кезінде қолдау табады. Оның сапалық
құрамына кіретін өнім қасиеті өңдеу кезінде реттеледі, өнеркәсіпте
қамтамасыз етіледі және эксплуатация кезінде іске асырылады.Сол үшін өнім
қасиетін үш топқа бөледі: конструкторлық, өнеркәсіптік және
эксплуатациялық. Сапа көрсеткіштерінің көптеген түрін үлкен анықтаумен
көрсетілген үш топқа бөлуге болады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен
конструкторлыққа жататындар жобалық берілгендерге немесе өнім моделіне
үлкен сенімділікпен анықталғандар. Өнеркәсіптік өнім қасиетіне
технологиялық және бір түрлі көрсеткіштер жатады, өнеркәсіп жүрісі кезінде
сенімді анықталған.
2 Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі
терминдер
Өнім сапасы деңгейінің бағасы - бағалау қорытындысы түсіндіріледі,
бағаланған өнім сапасының көрсеткіштерін базалық көрсеткіштермен салыстыру.
Бұл баға сандық және сапалық формада әкелінген болуы мүмкін.
Сандық формадағы баға - бір санмен көрсетілетін , өзімен бірге сапа
мағынасын көрсететін өнім құрамының белгілі салыстырмалылығын белгілейді.
Жүгерінің бұзылған дəндері – ақшыл қоңыр түстен қара қоңыр түске
дейін анық бұзылған эндоспермасы бар тұтас жəне соғылған;
Қонақ жүгері (Sorghum) – астық тұқымдасын а жататын бір немесе көп
жылдық өсімдік.
Жүгері Қаракүйесі- базидиомицеттер класына жататын саңырауқұлақтар
тудыратын жүгері ауруы.
Қопсығануатылған эндосперма консистенциясымен; ұрық саласында қабық
астындағыжəне (немесе) үстіндегі зең саңырауқұлақтардың көрінетін өңезі
кезінде қарайған жəне (немесе) көгерген ұрықпен;
Зиянды қоспа – қастауышты, қаракүйені, дəннің жұмырқұрттармен
зақымдалуы, өрмелегіш укекіре, түлкі құйрық ақмия, ланцетті термопсис,
түрлі түсті вязель, тұқымы түскен гелиотроп, сұр триходесма, майда кене
ұрықтары;
Көктеген – сыртқа түбірімен жəне (немесе) өсіндісімен шыққан немесе
түбірмен жəне өсіндімен жойылған, бірақ көктеу салдары қабығының анық
өзгертілген түсімен өзгерген;
Зақымдалған – ақ сары түстен ақшыл қоңыр түске дейінгі эноспермасы
бар жəне қабықтың өзгерген түсі бар дəндер, сондай-ақ ұрық саласында
қабықша астында жəне бетінде зең саңырауқұлақтарының көрінетін
өңезісіз,
ақшыл қоңыр түстен қара қоңыр түске дейін қарайған ұрығы бар дəндер;
Өнім құрамы - объективті ерекшелік танылады, мүмкін өңдеу кезінде
пайда болатын өнімді дайындау және эксплуатациялау.
Өнім сапасының көрсеткіші - өнім құрамының тек біреуіне қатыстысы
өнім сапасы көрсеткіші
Сапаны бақылау-бекітілген талаптар бойынша өнім сапасына әсер
ететін,өнім қасиеттері немесе процестердің санды немесе сапалы
сипаттамасына сәйкес екендігін тексеру.
Өнім сапасының жиынтықты көрсеткіші – өнім құрамында бірден
бірнешешесі қатысты болса, онда комплексті көрсеткіш болады.
Өнім сапасының интегралды көрсеткіші- өнім сапасының комплексті
көрсеткіші қосынды пайдалы тиімділігінің қатыстылығына байланысты оны
дайындауға және эксплуатациялауға немесе қажеттілігінде қосындылау деп
аталады.
Өнімнің өмірлік циклі - өнімді жобалау, өндіру, пайдалану, сақтау,
тасымалдау, өткізу, жою және кәдеге жарату процестері;
Өнім – материалды заттай үлгіде берілген қызмет нәтижесі.
Сапа-қойылған мақсат талаптарға сай, талаптарды толық
қанағаттандыратын іс-әрекеттердің жиынтығы.
Тауар сапасы- сатып алушы өзіне керекті тауарды сатып алғандағы
алғашқы кезекте қарастыратын критериі.
Өнімнің сапа көрсеткіші - оны жасау және пайдалану кезінде
қарастырылатын өнімнің бір немесе бірнеше санды сипаттамасы.
Өнімнің қасиеті - өнімді жасағанда, пайдаланғанда,бағалаған.дағы
оның объективті ерекшелігі.
Сапаны қамтамасыз ету- өнімнің сапсын талап деңгейінде ұстап тұру
мақсатындағы барлық іс-әрекеттер,сапа құрылымындағы жұмыстарды ойдағыдай
жоспарлау.
Сапаны бағалау-өнімді тексеру кезінде,оның сапасының талап деңгейінде
немесе төмен екенін айқындау нәтижесін талдау.
Сапаны басқару-бір мекеменің сапа құрылымы және сапаға байланысты әр
түрлі ақпараттар жиынтығы туралы құжаттар,оның өзгергіштігін бақылап отыру.
Сапа жүйесі-сапа басқарудағы әдістерді ұйымдастыру жұмыстары мен
үрдістері және келешек мүмкіндіктердің жиынтығы.
Өнім - процестің немесе қызметтің нәтижесі;
Өнімді, көрсетілетін қызметті бірдейлендіру - белгілі бір өнімді,
көрсетілетін қызметті ерекшелейтін белгілері бойынша біржақты тануды
қамтамасыз ететін рәсім;
Өнімнің және процестердің қауіпсіздігі (бұдан әрі - қауіпсіздік) -
қауіпті фактордың іске асу ықтималдығы мен оның зардаптарының ауырлық
деңгейінің ұштасуын ескере отырып, адамның өміріне, денсаулығына, қоршаған
ортаға, оның ішінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне зиян келтіруіне
байланысты жол берілмейтін қауіп-қатердің болмауы;
Тазарту актісі - астық есебін жүргізу мақсатында астықты қабылдау
кәсіпорындарымен жасалатын құжат;
Есеп-акт - астық иесіне жіберуге жататын астық және (немесе) астық
қалдықтарының көлемін анықтау үшін астық қабылдау кәсіпорнымен жасалатын
құжат;
Астық иесі - астық қабылдау кәсіпорындарына астығын сақтауға берген
заңды немесе жеке тұлға;
Есептелген нақты салмағы - ылғалдылығын, дәнді және арамшөпті
қоспаларын астықтың сақталуын қамтамасыз ететін және астық иесі мен астық
қабылдау кәсіпорны арасындағы шартта анықталған нормаларға
сәйкестендірілген астықтың нақты салмағы;
Мемлекеттік астық инспекторы - өзінің өкілеттілігін белгіленген
заңнама тәртібінде жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы
министрлігінің аумақтық басқармасының инспекторы;
Түгендеу - нақты астықтың барлығы және оның сапасы есеп мәліметіне
сәйкес екендігін тексеруге бағытталған жалпы шаралар;
Астықтың сандық-сапалық есебі - астық қабылдау кәсіпорнында астықты
қабылдау, тазарту, кептіру, сақтау, орналастыру және тиеп жөнелту процесі
кезіндегі барлық операцияларды есептеу және тіркеу жүйесі;
Бет есебі - астық қабылдау кәсіпорнымен әрбір астық иесі, сыныбы және
сорты бойынша бөлек жүргізілетін астықтың сандық-сапалық есебін құрайтын
кітаптар;
Материалды жауапты тұлға - сақтауға алынған астықтың сандық-сапалық
сақталуына жауапты астық қабылдау кәсіпорнының лауазымды тұлғасы;
Астық партиясы - астықтың сапасы туралы мәліметтері бар құжаттармен
ресімделген, бір жылғы егіннің, сапасы бойынша бірдей астық көлемі;
Нақты салмағы - таразыда өлшеу жолымен анықталған астықтың нақты
салмағы.
Техникалық регламент - өнімдерге және (немесе) олардың өмірлік
циклінің процестеріне қойылатын міндетті талаптарды белгілейтін, Қазақстан
Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес әзірленетін
және қолданылатын нормативтік құқықтық акт.
Техникалық реттеу - санитарлық және фитосанитарлық шараларды
қоспағанда, сәйкестікті растау, аккредиттеу және белгіленген талаптардың
сақталуын мемлекеттік бақылау жөніндегі қызметті қоса алғанда, өнімге,
көрсетілетін қызметке, процестерге қойылатын міндетті және ерікті
талаптарды анықтауға, белгілеуге, қолдануға және орындауға байланысты
қатынастарды құқықтық және нормативтік реттеу.
2 Квалиметриялық шкалалар
Барлық басқару процесі сияқты, сапаны басқару басшылық функциясын
орындау жолымен жүзеге асады, әр түрлі кездерде бірақ кейбір
ерекшеліктерімен ескертулермен келесі фукция құрамы жүргізіледі: жоспарлау,
ұйымдастыру, бақылау, ақпарат, шаралар жасау, шараны енгізумен шешімдер
қабылдау, мотивациялау.
Объекттiң сапасы оның барлық қасиеттерiнiң жиынтығы болғандықтан
әрдайым сапаның сандық бағалауы оның жеке қасиеттерiнiң сандық бағалауынан
басталады. Объекттiң қасиеттерiн бағалауда, сонымен бiрге белгілі бір
бағалау шкаласында сол қасиеттiң тұрған орнын анықтауы жобаланады.
Шкала деп - өлшенген көптеген қасиеттерге реттік қатынаспен жүргізетін
сапа өлшемін айтады. Квалиметриялық шкала формальды объект үштігі деп
аталады.
Квалиметриялық шкалалар формальді объектілердің үштігі деп аталады:
-Бірінші өлшенген қасиеті немесе олардың өлшемінің көптігі;
-Квалиметриялық шкалалаудың типтерінің көптігі;
-Квалиметриялық шкаланың әр түрлі типтерін қолдану кезінде алынған
мәндердің көптігі;
Кейбір қасиеттер сандық немесе сапалық түрде көрсетіледі. Бұл
көрсеткіштер жиынтықты және шкала құрайтын элемент бейнелерін құрайды.
Шкаланың негізгі 5 түрі бар:
- Аталу шкаласы;
- Реттік шкаласы;
- Интервал шкаласы;
- Қатынас шкаласы;
- Абсолютті шкала.
Аталу шкаласы - эквивалент қатынасынан туатын эмпирикалық объектілерді
жіктеуге пайдаланылады. Аталу рөлін атқаратын сандық объектінің сапалы
қасиетін жазуға негізделген. Бұл шкала бойынша қасиетті анықтау адамның
сезімдік мүшелері көмегімен жүзеге асады. Бұл шкалаларда нөл, көп және аз
ұғымдары сондай-ақ өлшем бірліктері болмайды. Қорытынды эксперт көпшілігі
(түс атласы) қолдауы керек.
Тәртіп шкаласы- бiр объекттiң қасиетi басқа объекттiң қасиетiмен
кейбiр қатынаста болатынын орнатуға болады. Бұл шкалада берiлген
қатынастар эквиваленттігі одан көбiрек.Математикалық операциялар тұрақты,
көбейту жиiлiктердiң жинақталуы, тұрақтыға көбейту.
Реттік шкаласы – монотонды кемитін шкала болып табылады. Бұл өлшем
бірлігі бар көп немесе аз қатынасын анықтауға мүмкіндік беретін шкала.
Реттік шкалалардың көп тарағаны – реперный нүктесі бар реттік шкаласы.
Интервал шкаласы - барлық үш қатынасты қанағаттандыратын объект үшін
қолданылады. Шкала өлшем бірліктер мен нолдік нүктесі бар және ол бірдей
интервалдардан тұрады. Бұл шкалаларға Цельсийлон Фаренгейттің
температуралық шкалалары кіреді. Шкалада екi кез келген сандардың
арасындағы белгiлi қашықтықтармен реттiк шкала. Шкаланың нөлдiк нүктесi
және бағалау бiрлiктерi еркін таңдалады. Белгiлердiң сандық бағалары үшiн
жарамды. Интервал шамасының шкаласы бойынша жалпылауға, есептеуге,
салыстыруға болады. Интервал шкаласы келесі теңдеумен көрсетіледі:
Q=QO+q[Q] (1)
Мұндағы QO-шкаланың бас санағы.
Бір интервал шкаласының Q=Qo+q1[Q1] басқаға Q=QO2+q2[Q2] ауысуы
мына формуламен анықталады:
Q1= (q2-)* (2)
Қатынас шкаласы – бұл барлық үш қатынасты қанағаттандыратын
эмпирикалық объектілердің қасиеттерін суреттейтін шкала. Бұл шкалада
келісіммен орнатылған нөлдік мағына, өлшем бірліктер бар. Бұған мысал
ретінде термодинамикалық температураның шкаласы бола алады. Бір шкаладан
келесі шкалаға ауысуы мына формуламен есептеледі:
q2=q1([Q1][Q2])
Абсолютті шкалалар барлық шкала қатынасының белгілеріне ие және олар
салыстырмалы шамаларға сәйкес. Бұл шамаларға пайдалы әсер коэффициенті,
күшейту және әлсіздік коэффициенті кіреді. Абсолютті шкалалар арасында
шамасы нөлден бірге дейінгі интервалында болатын шекті шкалалар кездеседі.
Бағалау процедурасында орталық орынға квалиметриялық шкалалар ие.
Квалиметрияда шкала түсінігі теориялық квалиметриядағы өзіндік мәнге ие
болатын жеке ғылыми бағыт сияқты қарастырылады.
Сапа өлшемі-сапаны заттық санмен көрсетеді:
M : Q ( Re
Жүгері өнімдерін ішкі және сыртқы нарыққа өткізу адамның денсаулығы
мен өміріне арналған өнімдердің және қоршаған ортаның қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін санитарлық- эпидимиологиялық, денсаулық сақтау, тамақ
өнімдері мен сауда қызметіндегі нормативтік құқықтық актілерге сәйкес
жүргізілуі тиіс.
Жүгері өнімінің сапасын реттік шкаласымен анықтаймыз. Өйткені реттік
шкала өнім 3 класспен анықталады. Олар төмен, орташа және жоғары.
4 Сынып және топ бойынша өндірістік өнімнің классификациясы
Жүгері дәнді дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан
кезде маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның
алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб
испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан
жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Квалиметрия пәнінен берілген курстық жұмыс мазмұны кіріспеден,
негізгі бөлімнен, студенттің өзіндік жұмысынан, қорытындыдан және
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың кіріспесінде біздің еліміздегі бәсекеге қабілетті
өнім өндіру және өндірілген өнімнің сапасы тұтынушы талаптарын толығымен
қанағаттандыру мақсатында шығарылған өнімнің сапалы болуына қатысты
маңызды мәселелері қарастырылды, сонымен қатар жүгері өндірісінің даму
тарихы, курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері толығымен қамтылған.
Курстық жұмыс Жүгері дәндерінің сапа көрсеткіштерін квалиметриялық
бағалау тақырыбында жазылған. Курстық жұмыстың мазмұнында квалиметрия
туралы жалпы мәлімет және квалиметрия принциптері; өнімнің техникалық
деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі терминдер; квалиметриялық
шкалалар; сынып және топ бойынша өндірістік өнімнің классификациясы;
өнімнің сапа көрсеткіштерінің номенклатурасы; өнімнің сапа көрсеткіштері
мен базалық үлгінің номенклатурасын таңдау тәртібі; салмақтылық
коэффициентін анықтау; сапа деңгейін бағалау; студенттің өзіндік ғылыми
жұмысы қарастырылды.
Курстық жұмыс 56 беттен, Times New Roman 14 шрифтпен, бірлік
интервалында жазылған.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгіленулер мен қысқартулар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және квалиметрия
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2 Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі
терминдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3 Квалиметриялық
шкалалар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
4 Сынып және топ бойынша өндірістік өнімнің классификациясы ... .
5 Өнімнің сапа көрсеткіштерінің
номенклатурасы ... ... ... ... ... ... ... ...
6 Өнімнің сапа көрсеткіштері мен базалық үлгінің номенклатурасын
таңдау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
7 Салмақтылық коэффициентін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8 Өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
9 Сапа деңгейін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
10 Студенттің өзіндік ғылыми
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
ҚР СТ 1.1-2008. Қазақстан Республикасының техиикалық реттеу жүйесі.
Терминдер мен анықтамалар
ҚР СТ 2118-2011 Жүгері. Дайындаулар жəне жеткізулер кезінде қойылатын
талаптар
ГОСТ 13634-90 Кукуруза. Требования при заготовках и поставках
ГОСТ 13634-81. Кукуруза, Технические условия
Анықтамалар
Курстық жұмыста "Техникалық реттеу туралы" Қазақстан Республикасының
Заңында және ҚРСТ 1.1-2008 стандартында пайдаланылған терминдер мен
анықтамалар, "Астық қауіпсіздігіне қойылатын талаптар" техникалық
регламентін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 8
сәуірдегі N 337 Қаулысы қолданылады.
Қысқартулар мен белгіленулер
ГОСТ-Мемлекетаралық аралық стандарт
ҚРСТ-Қазақстан Республикасының стандарты
ЖШС- Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
ИСО-Стандарттау бойынша халықаралық ұйым
Кіріспе
Жиырмасыншы ғасырдың 90-жылдарындағы әлемдік экономикалық жүйені
дамытуға тән сипат ИСО 9000 халықаралық стандарттарының кеңінен таралуы.
Әртүрлі халықаралық ұйымдар жүргізген зерттеулер сапа жүйесіне салынған
инвестиция тез өтелетінін көрсетіп отыр. Өйткені ол жүйені енгізген
кәсіпорындар мен ұйымдардың тұрақты даму потенциалы қалыптасады. ИСО 9000
бойынша сапа жүйесін енгізген кәсіпорындардың шаруашылық кызметтерінің
орташа салалық көрсеткіштері аталмыш жүйені қолданбайтын бәсекелестерінің
көрсеткіштерінен 2-3 артық болады.
ИСО 9000:2000 сериялы стандартына сәйкес құрылған сапа менеджментінің
жүйесі - бұл кәсіпорынның қызметінің негізгі аспектілерін жарнамалайтын,
құжаттардың құрылымды жинағының негізі болып табылатын басқарудың ішкі
жүйесі. Сапа менеджменті жүйесінің құжаттамасы кәсіпорын қызметін
сипаттайтын, әсіресе, өндірілетін өнімнің сапасына тікелей әсер ететін
маңызды процестерді сипаттауы тиіс. Қызметтің негізгі процестерін
сипаттайтын құжаттама олардың тексерімділігін, нақты түсінігін, басқармасы
мен тұрақты жақсаруын қамтамасыз етеді.
Сапа менеджментінің нәтижелі жүйесі кемшіліктерді табу және түзету
кететін шығыдарды азайтуға, сонымен қатар кемшіліктерімен және сәйкес
келмеуінен туындаған шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Сапа
менеджментінің нәтижелі жүйесі сонымен қатар басқаруға кететін шығындар
деңгейін азайтуға мүмкіндік береді: компания қызметі маңызды процесстерінің
құжаттауы олардың жақсы басқарылуын қамтамасыздандырады; бақылау, талдау
және процестердің кайта қарауы олардың толассыз толық жетілдіруі
қамсыздандырылады; өкілеттіліктердің таратуы және қызметші жауаптылығының
міндеттердің атқарылуы бақылау механизмдері және жағымсыз нәтижелердің
ескертулері көрсетіледі. Ұзақ мерзімді серіктестік нәтижесінде сенімді
қатынастар қалыптасады. Кәсіпорын серіктесіне, сол арқылы тұтынушыларына
нарықтағы қызмет көрсетуі кезінде өзгермейтін деңгейдегі сапамен қызмет
көрсете алатынын дәлелдеуге тиіс. Сондай дәлел және нақты бәсекелес
артықшылығы - енгізіліп, сертификатталған сапа менеджментінің жүйесі
болмақ.
Бұрын еліміздегі кәсіпорындар негізінен өнімдерді сертификаттау
бағытында жұмыс атқарып келді. Нарықта тауарды қиындықсыз сату үшін өнімді
сертификаттау жеткілікті деп саналды.
Өнім сапасын тек тексеріп қана қоймай, сапаны өнімнің өмірлік циклының
барлық кезеңдерінде басқару қажет. Квалиметрия – өнімнің өмірлік циклының
барлық кезеңдерінде сапаны бақылап, оны сандық бағамен бағалайды.
Сапа - объектінің белгіленген немесе болжамалы қажеттілікті қамтамасыз
етуге сәйкес көрсеткіштер жиынтығы (ИСО 8402). Сапа деген ұғым үш элементті
қамтиды: объект, қажеттілік және көрсеткіштер. Осыған байланысты сапаның
мәнін толық түсіну үшін осы элементтерді талдау керек.
Көпшілік тауарлар мен қызмет көрсетуге қойылатын талаптар: қолдану
жағдайы, қауіпсіздігі, экологиялылығы, сенімділігі, эргономикалылығы,
ресурстарды үнемдеу мүмкіндігі, технологиялылығы, эстетикалылығы. Қолдану
жағдайына байланысты талаптар: өнімнің орындалуға тиісті (өнімділік,
дәлдік, калориялық, қызметтің орындалу жылдамдығы) негізгі функцияларын
анықтайтын қасиеті, яғни функционалдық жарамдылығы, шикізат пен
материалдардың құрамы мен құрылымы, сыйымдылығы және өзара алмасымдылығы.
Эргономикалық талаптар - қолдану ыңғайлылығын қамтамасыз ету үшін бұйым
конструкциясын адам организмінің ерекшеліктерімен келістіру. Ресурстарды
үнемдеу талабы - шикізатты, материалдарды, отынды, энергияны және еңбек
ресурстарын тиімді пайдалану. Қауіпсіздік талаптары - зиян келтіруі мүмкін
қауіп- қатерді болдырмау. Сенімділік талаптары - белгіленген функцияларды
берілген режимде және қолдану жағдайында, техника- лық қызмет көрсетуде,
сақтауда және тасымалдауда орындай алу қабілетін сипаттайтын барлық
параметрлерге белгіленген шек аралығын әр уақытта сақтау. Экологиялық
талаптар - өнімді өндіру, пайдалану және көдеге жарату кездерінде оның
қоршаған ортаға зиянды әсерін болдырмау. Технологиялылыққа қатысты талаптар
- өнімге сапа көрсеткіштері белгіленіп қойған жағдайда оны дайындауды,
қолдануды, жөндеуді аз шығынмен жүргізуге бейімділігі. Эстетикаға қатысты
талаптар - өнім мен қызмет көрсетудің көркемдік бейнені өрнектей алуына,
адамның сезім мүшелері арқылы қалыптасатын форма белгілері негізінде (түсі,
көлемдік конфигурациясы, бұйымды әрлеу сапасы) әлеуметтік-мәдениеттік
құндылығын көрсете алуына қойылатын талаптар. Міндетті талаптардың құрамын
анықтағанда мына жағдайларды ескеру қажет: Заңдарға және стандарттарға
сәйкес міндетті талаптардың тізімі кеңейіп отыруы мүмкін. Мысалы,
функционалдық жарамдылық есебінен.
Кейбір тауарлар түрлерінде сенімділік талабы қауіпсіздік талабымен
үйлеседі (тамақ өнімдерінің сақталуы, жол көлігінің толассыз жұмыс
істеуі).Орындалуға тиісті талаптарды қамтитын стандарттардың ережелері
нормалар деп аталады. Егер норманың сандық сипаттамасы болса, оны норматив
деп атайды.
Курстық жұмысты қазіргі уақытта нарықта тұтынушылардың көптеген
талаптары мен сұраныстарына ие болып отырған өнімдердің бірі –жүгері
дәндерінің сапа көрсеткіштерін квалиметриялық бағалау мақсатында жаздым.
Жүгері - дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде
маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы
өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан
короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан
жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк
балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас
жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140С-
та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры - собық. Тамыр жүйесі - шашақ, қосалқы
тамырлары болады. В, Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім,
жасанды жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет.
Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі
келеді,оныңқұрамында: углевод, бело к, май, калий, фосфор, магний,кальц ий т.б
.минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әр түрлі
жарма, ал жүгері жармасынан - жүгері үлпілдегі, үлпек дән және қытырлауық
таяқша алынады. Жүгері үлпілдегі, үлпек дәні және қытырлауық таяқша
қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам. Организмге жақсы сіңеді. Оны
үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған
сорпа, компот, шырын, кисель, прост окваша,айранмен т.б. жеуге болады. Ол
әсіресе балаларға пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Құмшекер себілген
жүгері үлпілдегі мен тәтті қытырлауық таяқшаны ет-женді және тез толатын
адамдарға, сондай-ақ қант диабетімен ауыратындарға жеуге болмайды. Жүгері
үлпілдегін, таяқшаны үлпек дәнді құрғақ жерде сақтаған жөн. Егер үлпілдек
жұмсаңқырап кетсе оны духовкаға салып келтіреді. Дымқыл тартқан үлпілдек
тез көгеріп, жеуге жарамайды.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты жүгері дәндерінің сапа көрсеткіштерін
квалиметриялық бағалау болып табылады.
1. Квалиметрия туралы жалпы мәлімет және квалиметрия принциптері
Сапа – бұйымның сипаты мен қасиетінің жиынтығын білдіретін, яғни
бқйымды анықтайтын және оны басқалардан ажыратуды айтады.
ИСО 8402 стандартында сапаға келесі анықтама берілген: Сапа- бұл
нысанның сипаттамасы мен қасиетінің жиынтығы, яғни қойылған және ұсынылған
талаптарды қанағаттандыру қабілетін айтады.
Өнім сапасын бағалаудың алғашқы мәлім болған жағдайлары б.э.д ХV
ғасыр. Ол кезде Крит аралының көзешілері өздерінің өнімнін дайындаушы және
жоғары сапасы туралы куәландыратын арнайы белгімен бұйымдарын таңбалаған.
Бұл атаулар шкаласы немесе адрестік шкала деп аталатын шкала бойынша
сапаны бағалау болған. Қазіргі кезде фирмалық белгілер, сонымен қатар басқа
сапа белгілері өнім сапасының бағдары, бағалау көрсеткіші ретінде қызмет
етеді. Кейінірек өнім сапасын бағалаудың эксперттік әдісінің түрі ретінде
ұжымдық даналық әдісі – тұтынушылардың жалпы тәжірибесіне негізделген
әдіс қолданылды. Сапаны эксперттік бағалаудың көне мысалы шарап
дегустациясы болып табылады. Тұтынушы мұқтаждықтарының еңбек өнімдерінің
сәйкестігін анықтаудың өспелі қажеттілігі арнайы ғылыми пән – тауартанудың
пайда болуына алып келді. Бұл сату нарығында тауарлардың классификациясын,
сонымен қатар олардың сапасын және құнын бағалауды талап ететін, әртүрлі
тауарлардың үлкен мөлшерде пайда болуымен негізделді. Тауартанудың алғашқы
кафедрасы Италияда Падуан университетінде 1549 ж. ұйымдастырылды.
Еуропа және АҚШ-та ХІХ ғ. соңында ХХ ғ. басында баллдық өнім сапасын
бағалау әдістері кеңінен қолданыла бастады. Баллдық өнім сапасын бағалау
әдісі халықаралық сауданың дамуы сапа категориялары бойынша өнімді жіктеуді
талап етті, бұл үшін өнімнің жеке қасиеттерін ғана өлшеу емес, барлық
негізгі тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығы бойынша өнім сапасын сандық
бағалау қажет болды.
Квалиметрия кез келген объектілердің сапасын бағалау туралы жеке ғылым
ретінде ХХ ғ. соңында қалыптасты. Оның пайда болуы өндірілетін өнімнің
сапасын басқарудың тиімді және ғылыми негіздеудің аса қажеттілігімен
негізделді.
Алғашқы рет Ресейде өнім сапасын бағалаудың аналитикалық әдісін атақты
кеме жасаушы, академик А.М.Крылов негіздеді және қолданды. Ол кеменің әрбір
қасиетінің айқындылық дәрежесін және олардың біркелкі еместігін ескеретін
сәйкес коэффициенттер көмегімен ұсынылатын кеме құрылысы жобасының сапасын
бағалаған. Осы коэффициенттерді бір жүйеге келтіру қаралатын жобалардың
сапасын сандық бағалауға мүмкіндік берді.
1967 ж. қаңтарда Мәскеу мейрамханасында энтузиасттар тобының ресми
емес кездесуінде Будапешт ғылым үшін тарихи шешім қабылданды. 1968 ж.
қаңтардағы Стандарты и качество журналының кезекті басылымында
квалиметрия – сапаны өлшеу мәселелері зерттелетін және кез келген табиғат
объектілерінің: сапаны сандық бағалау әдістері және әдістемелері,
материалды және материалды емес, жанды және жансыз, заттар және процестер,
еңбек және табиғат өнімдері және т.б. әзірленетін ғылым ретінде ұсынылған
топтың ұжымдық позициясынан жазылған мақала жарияланды. Мақалада сапаның
әртүрлі қасиеттері мен белгілердің көптігінен қарамастан, объект сапасын
бір сандық көрсеткішпен сипаттау мүмкіндігі дәлелденген.
1971 ж. біздің елімізде алғашқы Өндірістік өнімнің сапа деңгейін
бағалау әдісі шығарылды. Осы жылы 15 – Сапаны бақылау бойынша Еуропа
ұйымының (ЕОКК) халықаралық конференциясында бес секцияның біреуі
квалиметрия мәселелеріне арналды. 1972 ж. Таллинде квалиметрия бойынша
алғашқы жалпыкеңестік ғылыми конференция өткізілді.
1979 ж. – КСРО Госстандарты РД 50-149-79 Өндірістік өнімнің
техникалық деңгейі мен сапасын бағалау бойынша әдістемелік нұсқаулар атты
жетекші құжат шығарды.
1979 ж. бастап квалиметрия термині ГОСТ 1546-79 Өнім сапасын
басқару. Негізгі түсініктер. Терминдер мен анықтамалар стандартталған
болып табылады. ЕОКК 1971 жылдан халықаралық конференцияларда квалиметрия
мәселелерін тұрақты талқылайды.
Біздің елімізде пайда болған және белсенді дамып жатқан квалиметрия
енді шетел мамандарымен танылып және меңгеріліп жатыр. Мысалы, 1997 ж.
қыркүйек АҚШ-да квалиметрия тәсілдері мен әдістемесін қолдануды
менеджерлерге оқыту бойынша халықаралық семинар өткізілді.
Квалитология – сапа туралы ғылым. Квалитология құрылымында мынадай бір-
бірімен өзара байланысты және өзара әрекеттесетін құрылымдық бөлімдерді
атауға болады:
1. кесте- Квалитология құрылымының өзара әрекеттесетін бөлімдері
Сапа теориясы сапа табиғатын зерттеу, өнімді жасау және қолдану
кезіндерінде өнім сапасының экономикалық, әлеуметтік,
ақпараттық аспектілерін зерделеу болып табылатын пән
Сапаны басқару бұл сапаны қамтамасыз ету және басқару ғылыми негіздері
мен әдістерін әзірлеумен айналысатын ғылым саласы
Квалиметрия сапаны сандық бағалау әдістерін зерттейтін және іске
асыратын ғылым саласы
Метрология сапаны өлшеу әдістерін зерттейтін және іске асыратын
ғылым саласы
Квалиметрия ғылым ретінде өлшеу және бағалау құралдары мен әдістерінің
ортақтық дәрежесімен ерекшеленетін өзара байланысты теория жүйесі ретінде
қарастырылады. Мұндай теорияларға мыналар жатады:
• жалпы квалиметрия;
• арнайы квалиметрия;
• пәндік квалиметрия;
Жалпы квалиметрия – жалпы теориялық мәселелерді қарастырады:
түсініктер жүйесі, бағалау теориясы (заңдар мен әдістер), квалиметрияның
аксиоматикасы (аксиомалар және ережелер), квалиметриялық шкалалау теориясы
(сонымен қатар ранжирлеу, салмақтылық).
Арнайы квалиметрияда – бағалау модельдері мен алгоритмдері, бағалаудың
дәлдігі мен сенімділігі қарастырылады: эксперттік квалиметрия, ықтималдық-
статистикалық квалиметрия, индекстік квалиметрия, квалиметриялық
таксономия, әдетте иерархиялық құрылымды болатын күрделі-бағдарланған
объектілерді жіктеу және жүйелеу теориясы.
Пәндік квалиметрия – бағалау пәні бойынша. Өнім және техника
квалиметриясы, еңбек және қызмет квалиметриясы, шешімдер және жобалар
квалиметриясы, процестер квалиметриясы, субъективті квалиметрия, сұраныс
квалиметриясы, ақпарат квалиметриясы және басқалар.
Квалиметрияны жетілдіру оның пәні және мазмұны туралы әртүрлі
көзқарастардың нәтижесінен болды, олардың басты ерекшеліктеріне мыналар
жатады:
- бағалаудың сандық әдістері теориясы туралы ғана квалиметрия туралы
көзқарас;
- квалиметрия пәнін объект сапасын өлшеу және бағалау саласына дейін
тарылту, еңбек өнімдері болып табылады немесе кешенді сапа
көрсеткіштерін мәселесіне дейін тарылту;
- квалиметрия пәнін кеңейту, оны сандық – өлшенбейтін объектілерге
тарату;
- экономикадан тыс бағалау әдістеріне квалиметрия пәнінде акцент.
Квалиметрияның құрылымдығы, динамикалылығы, анықтылығы және
біртұтастығы өзара әрекеттесі механизмімен қамтамасыз етіледі: жалпы
квалиметрия арнайы квалиметрияны қолданылатын бағалау әдістері мен
модельдерінің ерекшелігін ескеріп ауыстырады, ал соңғысы пәндік
квалиметрияда көрініс береді. Сонымен бірге, жалпы квалиметрия, арнайы
квалиметрия және пәндік квалиметрия өзара байланысы жалпы ерекше және
бірегей динамикасын сипаттайды.
Ғылым ретінде квалиметрияның мынадай статустарын атауға болады:
- экономикалық;
- технико-экономикалық;
- жалпы ғылымдық;
- жүйелік.
Экономикалық статус тұтынушылық құны және құнының сапа категориясының
өзара әрекеттесу политэкономикалық мазмұнымен негізделген. Экономикалық
статус позициясынан квалиметрия объектілер және процестер құратын
экономикалық қасиеттерді теориялық өлшеу, эконометрия әдістерін қамтиды.
Квалиметрияның технико-экономикалық статусы нәтижелік-шығындық тиімділік
өлшемдерінде, технико-экономикалық көрсеткіштерде, технико-экономикалық
деңгейлерде және т.б. сипатталатын объектілем мен процестердің экономикалық
және техникалық қасиеттерін кешенді бағалауға бағытталғандығын сипаттайды.
Жалпы ғылымдық статус сапа категориясының философия-әдістемелік және
жалпы ғылымлық функцияларымен анықталады және пәндік квалиметрияның (өнім,
техника, еңбек және т.б.) көпшілігін қалыптастырумен расталады.
Квалиметрияның жүйелік статусы оны жүйелі теория ретінде анықтайды.
Бұл сапа категориясы құрылымдылық, динамикалық, анықтылық, тәртіптілік –
жүйенің барлық негізгі белгілеріне иелігімен байланысты. Сонымен, мұнда
бағалауға да, талдауға да, басқаруға да жүйелік тәсілдеме болуы мүмкін.
Квалиметрия өнім сапасын өлшеу және бағалау туралы ғылым ретінде
анықталды. Бұл түсінікті жағдай, себебі, халықшарушылық өнімдері сапасының
мәселесі – маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Сапаны сандық бағалау маркетингтік зерттеуден өндірістен алу туралы
шешім қабылдауға дейін өнімнің тіршілік циклының барлық кезеңдерінде
негізделген шешімдерді қабылдау үшін қажет. Сапа квалиметриясы бәсекеге
қабілеттілікті анықтауға, сапа және баға байланысын орнатуға, өндіріс
процестерінің сапасына талдау жүргізуге, өнімді жетілдіру және шығындарды
азайту жолдарын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, процестер,
жобалар және шешімдер сапасына квалиметриялық әдістер мен тәсілдерді тарату
сапаны басқарудың барлық салаларында көп критериялы шешімдердің жақсы
нұсқаларын таңдаудың қызмет ететін аппаратын жасайды. Сапа көрсеткішінің
абсолютті мәндерін орнату физикалық тәжірибелер (метрология әдістерімен)
негізінде, психологиялық тәжірибелер (тәжірибелік психология әдістерімен)
негізінде, объектілердің қызмет ету аналитикалық модельдерін құру негізінде
эстетикалық және эргономикалық қасиеттерін сараптамалық өлшеу (техникалық
және экономикалық ғылымдарда жасалынған тиімділікті анықтау әдістері). Сапа
көрсеткішінің салыстырмалы мәні қоғамдық қателік деңгейі уақытында
өзгеретінді сипаттайтын көрсеткіш мәндерін салғастырумен анықталады. Сапа
деңгейінің мәні Кj сапа көрсеткішінің және салмақтылық коэффициентінің Мj
салыстырмалы мәнінің К=f(Кj, Мj) функциясы ретінде ұсынылуы мүмкін.
f функциясы әртүрлі тәуелділікті (орташа есептелген шамалар және т.б.)
сипаттауы мүмкін. К скалярлы емес, n – кеңістікте өлшемді вектор түрінде
берілуі мүмкін.
Қазіргі талаптардан қазіргі квалиметрияның мынадай бастапқы тұжырымдық
ережелерін қалыптастыруға болады:
1. Квалиметрия орнату үшін жарамды сандық және сапалық түрде өнімнің
тіршілік циклының кез келген кезеңінде бағаланатын объектінің сапасы
туралы ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
2. Квалиметрия объект сапасын бағалауды динамикалық категория ретінде
қарастырады, өйткені нарық конъюктурасының өзгеруі кезінде объект
сапасының өзгеру мүмкіндігін, эксплуатациялау тәжірибесін ескеріп жоба
сапасын қолдануды, техникалық процестер мен өндіріс құралдарын
жетілдіруді ескереді.
3. Квалиметрияның негізгі әдістемелік принциптері:
- жеке алынған қасиеттер деңгейінде, сонымен қатар барлық деңгейде
объект сапасын бағалау және қасиетін өлшеу принципі;
- объект сапасын және жеке алынған эталондық үлгі сапасын салыстыру
немесе олардың жиынтық принципі;
- бір түрдегі объектілердің әртүрлі орындаудағы бәсекелес нұсқаларының
сапасын салыстыру принципі;
- объективті өлшеулер жолымен іске асырылатын өлшеу және бағалау
нәтижелерінің сенімділігі кезінде. Бағаланатын үлгі және таңдалынған
эталондық үлгілер сапасын салғастыру және салыстыру.
4. Квалиметрия екі өзара байланысты салаларда қалыптасады және дамиды,
теориялық квалиметрия саласында әртүрлі табиғатты бағалау үшін бірегей
болып табылатын сапаны бағалаудың жалпы принциптері, әдістері мен
құралдары қалыптасады; қолданбалы квалиметрия саласында теориялық
квалиметрияның ережелерін ескере белгілі бір объектілерді бағалау үшін
жұмысшы құралдар қалыптасады, сонымен бірге сапаны бағалау әдістері
мен құралдары осы объектілердің табиғатын және олардың сапасының нақты
көріну жағдайларын ескереді.
5. Әрбір қарапайым және күрделі қасиет сапа көрсеткіші мен тұтқырлық
коэффициентінің абсолютті және (немесе) салыстырмалы мәнмен бағалауы
мүмкін.
6. Квалиметриядағы бағалау объектілері: белгілі бір сапалы, санды және
құнды өнімге сұранысты анықтайтын тұтынушы талабына нақты орындалған
немесе белгілі бір дайын өнім түрінің сапасы, берілген түр немесе
нақты орындалған өнімге қолданыстағы әзірленген немесе жаңғыртылған
стандарт талаптары, берілген өнімді дайындаушы кәсіпорында қызмет
ететін сапа жүйесі.
7. Квалиметрия позициясынан өнім сапасын бағалау жағдайына қолдануға
болатын өнім сапасының классификациясының белгілері болып табылатын
негізгі факторларға осы өнімді дайындау және іске асыру саласы,
тағайындалуы бойынша өнімді қолдану әдістері мен формалары жатады. Бұл
факторлар әрбір өнім түріне сәйкес оның қасиеттерінің құрамын, бағалау
көрсеткіштерін, сапаны бағалау міндеттері мен әдістерін таңдауды
анықтайды.
Квалиметрия ұғымында сапаны басқару дегеніміз- қызмет көрсету немесе
өнімнің қажетті сапасын қамтамасыз ету мақсатымен өндірістік процесске
әсерін айтуға болады. Сондықтан, сапаны тиімді басқару үшін біз мұндай
әсерде технология қандай екенін және өнім сапасы қандай негізгі
факторларға байланысты екенін және сапаны басқару кезінде қалай жасау
керектігін білу үшін нақты көрсетуіміз керек.
Соңғы жылдары қазіргі уақытқа дейін өндірістің әртүрлі салаларына
қолданылатын ғылыми-техникалық қатынаста дамыған елдерде әртүрлі өнімдердің
сапасын сандық өлшеу және бағалау көптеген тәсілдері мен әдістері ұсынылып
жатыр. Кәсіпорында сапа мәселесі талқылағанда онда көптеген әр түрлі
факторлар жүргізіледі, олар осы мәселелерді шешуге кедергі жасайтын:
технология деңгейі, жобалау сапасы, сатып алынған материалдар мен бұйымның
сапасы, жұмысшылардың жалақысы мен мамандығы, жұмыс шарты және т.б.
Қазіргі уақытта әртүрлі еңбек өнімдеріне іс жүзінде кең қолданылатын
зерттеу қызметінің саласы қалыптасуда. Бұл саланың математикалық,
физиологиялық және әлеуметтік сипатты өзінің спецификалық зерттеу объектісі
(сапаны бағалаудың жалпы принциптері мен әдістері), өзінің спецификалық
зерттеу пәні (адам еңбегі өнімдерінің қасиеттерінің жиынтығы), өзінің
спецификалық математикалық аппараты, өзінің спецификалық мәселелері бар.
Бұл жүйенің басқа ғылыми пәндерден айырмашылығы оның атауын білдіретін
терминнің жоқытығы болған.
Қойылған мәселені шешу үшін жаңа ғылыми терминдердің пайда болу
оңайлығы және жеңілдігі тұрғысынан ежелгі грек және латын тілдері жарамды
болды. Сонымен бірге, термин салааралық ғылымды білдіруі тиістігін ескере
көптеген мамандарға түсінікті болғаны дұрыс. Бұл оны құру кезінде ғылым
және техника саласында әдетте қолданылатын ежелгі грек және латын
тілдерінің тамырын алу керектігін білдіреді.
Аталған талаптарды ескере, ғылымның бұл саласын квалиметрия деп атау
ұсынылды, латын тілінің квали (qualitas – сапа, қасиет, сипаттама және
qualis – қандай сапада) және ежелгі грек тілінің метрео - өлшеу
сөздерінен алынды.
Метрео түбірі халықаралық ғылыми лексиконда жаппай қолданылатын
болды. Квали түбіріне қатысты орыс тілінде туынды сөздер (квалификация,
квалифицировать және т.б.) жасалды және көптеген әлем елдерінде сапа
мағынасын білдіреді. Мысалы, ағылшынша – quаlity (кволити), испанша –
cualidad (квадидад:), французша – quаlitе (калите), итальянша – quаlitа
(квалита), голландша – kwaliteit (квалитайт), немісше – quаlitаt
(квалитет).
Сонымен, квалиметрия термині өте ыңғайлы: локальді және сапаны
өлшеу түсінігің мазмұнын толық сипаттайды; әртүрлі тілде сөйлейтін адамдар
үшін құрамдас бөліктері түсінікті; термин сипаттамасы кез келген туынды
сөздерді жасауға мүмкіндік береді: мысалы, квалиметриямен айналысатын
ғалым, зерттеуші – квалиметролог, сапаны өлшеу тұрғысынан бір пәнді
зерттеуге тәсіл – квалиметриялық тәсіл және т.б. Термин логикалық
байланысты түсініктер мен терминдер жүйесінің құрамдас бөлігі – мысалы,
сапа туралы ғылым – квалиномия; сапаны өлшеу және бағалаумен айналысатын
байланысты пән – квалиметрия. (бұл жерде басқа ғылымдармен ұқсастық бар:
экономика – эконометрия; биология – биометрия; психология – психометрия).
Квалиметрияның принциптері өмірде бар объектілердің сапасын маңызы
бойынша анықтау,олардың маңызды қасеттерін тану. Квалиметрияда тану
теориясы гносеологияға жататын әр түрлі комплексті әдістермен бірге
методологиясы болып табылады. Квалиметрия зертеудің барлық мүмкін
объекттердің қолданбалы сапаны тану теориясы болып табылады.
Квалиметрияда кез-келген ғылыми пән сияқты төмендегідей принциптері
бар:
1. Квалиметрияға адамдардың шаруашылық қызметіндегі тәжірибеде әртүрлі
объектерді зерттеудің квалификационды және сандық сапа бағаларын,
қоғамдық пайдалы әдістер беруге тиіс. Өнімнің сапа бағалары
қатынасындағы мәселелері өнімді тұтынушылар мен өндірушілердің әр
түрлі қызығушылықтың болуынан тұрады. Өндіруші сапалы өнімдерді жиі
шығара алмайды,ал оны аса жоғары бағаға сатуға тырысады. Тұтынушы
сапалы өнімнің арзан бағада болғанына қызығады.Сондықтан өнім
сапасындағы сәйкес әдістер әр түрлі болуы мүмкін. Квалиметрия
тапсырмасы осындай әдістерді тұтынушылар мен өндірушілер қызығушылығын
жалпы қызығушылықты өнімдерді сапасын бағалау әдістерін және
қабылдауларды өңдеу.
2. Өнім сапасын бағалу үшін анықталатын көрсеткіштерді таңдау тұтынушылар
жағында болады. Сапаның сандық бағасы ереже бойынша өнім қасиетін
сипаттайтын мүмкін көрсеткіштер бойынша іске асады. Өнімдер тұтыну
сферасы үшін құрылады, сондықтан квалиметрияда тұтыну қасетінің
көрсеткіштерін жоғары бағалумен ерекшеленеді.
3. Бұл принципті келесідегідей пішіндеуге боладыҮөнімнің сапасының
квалиметриялық бағасын толық сапа қасиетін анықтайтын көрсеткіштер
мәнін базалық емес салыстыру үшін эталонның болмауынан алу мүмкін
емес.
Сапаның жеке көрсеткіштерінің абсолютті мәні сапаны
сипаттамайды,бағалық болып табылмайды. Сапаны сандық бағалау үшін
басқалардың сапасын басқа ұқсас үлгілердің ұқсас көрсеткіштерінің мәнін
білу қажет. Бағалау яғни өнімнің зерттелетін үлгісіндегі сапаны сандық
бағалау эталон үшін базалық көрсеткіштерінің оның сапасындағы қорытылған
көрсеткіш мәнінің қатысты көлемі болып табылады.
4. Кез келген деңгей көрсеткіші ең төменгі деңгейден басқа өткен
иерархиялық деңгейкөрсеткішіне сәйкес алдын-ала анықталып
қорытындылады. Ең төмен иерархиялық деңгей көрсеткішін сапада
түзілетін қарапайым қасиеттердің дара көрсеткіштері ретінде түсінуге
болады. Аса жоғары иерархиялық деңгей қорытылған сапа көрсеткіштерін
құрайды. Жоғары иерархиялық деңгейдің сапа көрсеткіші интегралды
көрсеткіш болып табылады.
5. Сапаны комплексті бағалау әдісін қолдану кезінде өнімнің барлық әр
түрлі қасиеттері жаңадан құрылуы керек.
6. Сапаның комплексті көрсеткішін анықтау кезінде әрбір жеке қасиеттің
көрсеткіш мәні коэффициентпен түзетілуі тиіс.
7. Барлық сапа көрсеткіштерінің коэффициенттерінің сандық мәнінің шамасы
кез-келген иерархиялық деңгейдегі бағалармен бірдей мәнде болады.
8. Объекттің толық сапасы (өнім немесе процесс) оның құрама бөліктеріне
негізделген.
9. Сапаны сандық бағалу кезінде,әсіресе комплексті көрсеткіш бойынша
бірдей және сол қасиеттердің қайталанған көрсеткіштерін өзара
негізделгендерді қолдануға рұқсат етілмейді.
10. Тағайындалуымен байланысты тек пайдалы функцияларды орындауға
қабілетті өнімдердің сапасы бағаланады.
Жоғарыда көрсетілген квалиметрияның методологиялық принциптері
ғылымның осы аумағындағы барлық концептуальды жағдайларды жетілдірмейді.
Бірақ олар техникалық өнімдердің реалды объекттердің сапасын бағалау
әдістерімен байланысты жеке және жалпы сұрақтарды шешу кезінде алынатын
болып табылады.
ХХ ғ. екінші жартысында техникалық ғылымдарға ғана емес, гуманитарлық
ғылымдарға да қатысты негізгі ғылыми категориялар алғашында қалыптасса,
кейін сандық сипат (квантификация) алып жатыр.
Қазіргі уақытта сапаны кешенді сандық бағалау адам әрекетінің әртүрлі
салаларына көптеп ендіріліп жатыр. Отандық және шетелдік ғылыми-техникалық,
ғылыми-атақты және де қоғамдық-саяси әдебиеттерде еңбек өнімдері болып
табылмайтын әртүрлі түрдегі объектілердің сапасын кешенді бағалау және
әртүрлі процестердің жүру сапасын бағалау мәселелері қарастырылуда.
Қазіргі кезде бар сапаны бағалау әдістері (олардағы бағалау
объектілерінің әртүрлілігіне қарамастан) ішкі бірегейлігімен сипатталады.
Бұл осы әдістердің квалиметрияның негізгі принциптеріне негізделетіндігімен
түсінідіріледі. Сондықтан, теориялық квалиметрия тұрғысынан, осы әдістер
біртекті және олар бір алгоритммен сипатталуы мүмкін.
Халықшарушылығының әртүрлі салаларында сапаны бағалау мәселесімен
айналысатын зерттеушілер жұмысында бір бағыт туралы мәселені қоюға болады,
бұл мұндай зерттеулердің ғылыми деңгейінің жоғарылауына әсер етеді. Сонымен
қатар, квалиметрия саласының кеңеюі ғылыми базаны еңбек өнімдері болып
табылмайтын әртүрлі процестер мен заттардың сапасын бағалау бойынша
мәселелерді шешу әдістерінің кешеніне алып келуі мүмкін, бұл үлкен
халықшаруашылық мәнге ие.
Қазіргі уақытта квалиметрия әртүрлі өнім түрлерінің сапасын бағалау
әдістерін ғана емес және өнім болып табылмайтын заттардың, сонымен қатар
әртүрлі процестердің сапасын бағалау әдістерін біріктіре бастады деп айтуға
негіз бар.
Квалиметрияда екі термин қолданылады - өлшеу және бағалау. Егер
метрологияда өлшеу бағалаудың жеке түрі ретінде қарастырылса, квалиметрияда
олар екі тәуелсіз түсінікті сипаттайды.
Квалиметрияда сандық бағалау деп - қарастырылатын өнім сапа
көрсеткішін эталон ретінде қабылданған сапа көрсеткішіне қатысты (көбінше
пайызбен сипатталады) функция ретінде қарастырылады.
Өнім қасиетінің жиынтығына қатысты өнім сапа көрсеткіштерін бағалау.
Кешенді бағалаудың маңыздылығы және зерттеушілердің оған назар аударуы,
квалиметрия бір тәсілмен есептеу нәтижесінде алынған кешенді өлшемсіз
бағалауларды ғана қолданады деген көзқарастың тарауына алып келді. Бұл
квалиметрияның саласын тарылтады, себебі квалиметрия саласынан сапаны
бағалаудың дифференциалдық әдісін (яғни сапа қасиетінің жеке, бірлік
көрсеткіштері) алып тастайды. Квалиметрия атауының өзі оның аппараты
әртүрлі тәсілмен алынған кез келген өлшемдегі барлық бағалау түрі болып
табылатындығын көрсетеді.
Дифференциалдық бағалау квалиметрияның құралы ғана болып табылмайды,
онсыз кешенді бағалау мүмкін емес. Іс жүзінде, кешенді әдістер негізделетін
жеке көрсеткіштерді бағалау дифференциалды бағалау болып табылады.
Квалиметрияның міндеті – сапаны бағалаудың барлық әдістерін әзірлеу
және жетілдіру. Сапаны кешенді бағалау барлық жағдайда қажет емес. Кейбір
жағдайларда сапа қасиетінің бірін дифференциалды бағалау (мысалы, екі
үлгінің жақсысын таңдау мақсатымен оларды салыстыру кезінде бір үлгінің
басқа барлық қасиеттері келесі өнімнің сәйкес қасиеттеріне тең болады)
жеткілікті болады.
Квалиметрия обьектілері сапа деген түсінікті қолдануға болатын кез
келген обьекті болып табылады. Обьектілер туралы түсінікте мына жағдайды
есте ұстау керек. Өнеркәсіптік өнімдердің обьектілерінде қолданылатын
көптеген ережелері мен әдістері ауылшаруашылық өнімдерінің обьектілерінде
де пайдаланылады.
Квалиметрияның негізгі мәселелері келесілер болып табылады:
• Сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын анықтау, техникалық тапсырмаға
және нормативті құжаттарға келесі бақылау және қойылған бағаға
мақсатымен өнімді аналогты функционалды көрсеткіштері қосылады;
• Сапа көрсеткіштерінің бағалық маңыздылығын анықтау мақсатында оларды
өнімді өңдеуге техникалық тапсырмасына қосады;
• Оларды нормативті құжаттардағы сапа көрсеткіштеріне талаптарды орнату;
• Өлшеу және тексеру негізінде сапа бағасы, сонымен бірге таңдалған;
• Техникалық құрылғылардың сенімділік көрсеткіштерінің негізінде
қамтамасыз ету стратегиясын қайта өңдеу.
Бұл мәселелерді келесі әдістерді қолданумен шешіледі:
• Эксперттік;
• Ықтималдық және математикалық статистикалық теорияларды
қолданумен қатар есептеулер;
• Тиімдендіру( оптимизазиялы).
Кез келген салалық әсер ету нәтижесі өнімділік, энергия,
ақпарат, қызмет көрсету және басқа да жағдайлардағы қоғамдық және жеке
қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады.
Белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін арналған процесс және
әсер етудегі заттандыру нәтижесі өнімділік деп танылады.
Өнім сапасы өнім құрамының жинақтылығымен анықталады, оның
жарамдылығын оның нұсқауына байланысты шектеулі талаптармен
қанағаттандырылады.
Сандық формадағы баға бір санмен көрсетіледі, өзімен бірге сапа
мағынасын көрсететін өнім құрамының белгілі салыстырмалылығын көрсететін.
Өнім сапасының көрсеткіштері оның құрамының тек біреуіне қатысты өнім
сапасы көрсеткіші бірлікті деп аталады, оның құрамына бірден бірнешесі
қатысты болса, онда комплексті көрсеткіш болады.
Өнім сапасының комплексті көрсеткіші қосынды пайдалы тиімділігінің
қатыстылығына байланысты оны дайындауға және эксплуатациялауға немесе
қажеттілігінде қосындылау интегралды көрсеткіш деп аталады.
Өнім сапасы көрсеткіштері оның осындай құрамына немесе құрамының
осындай салыстырмалылығы, өнім сапасы жайында шешім қабылдау анықтаушы
көрсеткіш деп аталады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен өнім параметрлерін
айыруға болады. Өнім сапасы көрсеткіштері өнім жарамдылығының деңгейін
белгілі бір қажеттілікте қанағаттандырып, сандық сипаттайды, сол секілді
өнімнің сол құрамын, оның сапа құрамына кіретіндер.
Өнім сапасы көрсеткіштері оның бір немесе бірнеше параметрлеріне
байланысты болуы мүмкін. Өнім параметрлері өнімнің құрамы сияқты оның
сапалық құрамына кіретін өнімнің құрамы және басқалар сияқты сандық
сипатталады. Мысалы: металлкескіш станоктың ұзақмерзімділігін және
өнімділік көрсеткіші кесу геометриялық және формалық өлшемдерінің өзара
байланыстылығына қатысты табылады, оның конструктивті параметрі болып
табылушылар. Техникалық құрылғылардың бастартпаушылық көрсеткіштері болып
жиынтық өнімді қалдықсыз кесуде өзімен бірге конструктивті параметрді
көрсететін функционалдық қатысы табылады.
Өнім сапасы көрсеткіштері әр түрлі бірлікте немесе өлшемсіз
түрінде көрсетілуі мүмкін. Олар өзінің өнім түрінің оның әртүрлілігіне
байланысты түрліше сипатталады.
Өнім сапасы деңгейі- өнім сапасының мінездемесіне қатысты
анықталады, негізінен жиынтық мағынасын оның сапасының көрсеткіштерінің
базалық мағынасының жиынтығына байланысты анықталады. Өнім сапасы базалық
мағынадағы көрсеткіші деп көрсеткіш мағынасы шығын түрінде сапа бағасының
салыстырмалылығы қабылданған. Ереже түрінде бұл өнімнің аналогты
көрсеткіштері.
Аналог- үйлесімді функционалды мағынаға ие өнім. Көрсеткіштің базалық
мағынасы ғылыми-зерттеу процесінде және тәжірибелі- конструкторлық жұмыста
орнатылады, өнім өндірісі кезінде қамтамасыз етіледі және оны
эксплуатациялау немесе талап ету кезінде қолдау табады. Оның сапалық
құрамына кіретін өнім қасиеті өңдеу кезінде реттеледі, өнеркәсіпте
қамтамасыз етіледі және эксплуатация кезінде іске асырылады.Сол үшін өнім
қасиетін үш топқа бөледі: конструкторлық, өнеркәсіптік және
эксплуатациялық. Сапа көрсеткіштерінің көптеген түрін үлкен анықтаумен
көрсетілген үш топқа бөлуге болады. Өнім сапасы көрсеткіштерінен
конструкторлыққа жататындар жобалық берілгендерге немесе өнім моделіне
үлкен сенімділікпен анықталғандар. Өнеркәсіптік өнім қасиетіне
технологиялық және бір түрлі көрсеткіштер жатады, өнеркәсіп жүрісі кезінде
сенімді анықталған.
2 Өнімнің техникалық деңгейін бағалау кезінде қолданылатын негізгі
терминдер
Өнім сапасы деңгейінің бағасы - бағалау қорытындысы түсіндіріледі,
бағаланған өнім сапасының көрсеткіштерін базалық көрсеткіштермен салыстыру.
Бұл баға сандық және сапалық формада әкелінген болуы мүмкін.
Сандық формадағы баға - бір санмен көрсетілетін , өзімен бірге сапа
мағынасын көрсететін өнім құрамының белгілі салыстырмалылығын белгілейді.
Жүгерінің бұзылған дəндері – ақшыл қоңыр түстен қара қоңыр түске
дейін анық бұзылған эндоспермасы бар тұтас жəне соғылған;
Қонақ жүгері (Sorghum) – астық тұқымдасын а жататын бір немесе көп
жылдық өсімдік.
Жүгері Қаракүйесі- базидиомицеттер класына жататын саңырауқұлақтар
тудыратын жүгері ауруы.
Қопсығануатылған эндосперма консистенциясымен; ұрық саласында қабық
астындағыжəне (немесе) үстіндегі зең саңырауқұлақтардың көрінетін өңезі
кезінде қарайған жəне (немесе) көгерген ұрықпен;
Зиянды қоспа – қастауышты, қаракүйені, дəннің жұмырқұрттармен
зақымдалуы, өрмелегіш укекіре, түлкі құйрық ақмия, ланцетті термопсис,
түрлі түсті вязель, тұқымы түскен гелиотроп, сұр триходесма, майда кене
ұрықтары;
Көктеген – сыртқа түбірімен жəне (немесе) өсіндісімен шыққан немесе
түбірмен жəне өсіндімен жойылған, бірақ көктеу салдары қабығының анық
өзгертілген түсімен өзгерген;
Зақымдалған – ақ сары түстен ақшыл қоңыр түске дейінгі эноспермасы
бар жəне қабықтың өзгерген түсі бар дəндер, сондай-ақ ұрық саласында
қабықша астында жəне бетінде зең саңырауқұлақтарының көрінетін
өңезісіз,
ақшыл қоңыр түстен қара қоңыр түске дейін қарайған ұрығы бар дəндер;
Өнім құрамы - объективті ерекшелік танылады, мүмкін өңдеу кезінде
пайда болатын өнімді дайындау және эксплуатациялау.
Өнім сапасының көрсеткіші - өнім құрамының тек біреуіне қатыстысы
өнім сапасы көрсеткіші
Сапаны бақылау-бекітілген талаптар бойынша өнім сапасына әсер
ететін,өнім қасиеттері немесе процестердің санды немесе сапалы
сипаттамасына сәйкес екендігін тексеру.
Өнім сапасының жиынтықты көрсеткіші – өнім құрамында бірден
бірнешешесі қатысты болса, онда комплексті көрсеткіш болады.
Өнім сапасының интегралды көрсеткіші- өнім сапасының комплексті
көрсеткіші қосынды пайдалы тиімділігінің қатыстылығына байланысты оны
дайындауға және эксплуатациялауға немесе қажеттілігінде қосындылау деп
аталады.
Өнімнің өмірлік циклі - өнімді жобалау, өндіру, пайдалану, сақтау,
тасымалдау, өткізу, жою және кәдеге жарату процестері;
Өнім – материалды заттай үлгіде берілген қызмет нәтижесі.
Сапа-қойылған мақсат талаптарға сай, талаптарды толық
қанағаттандыратын іс-әрекеттердің жиынтығы.
Тауар сапасы- сатып алушы өзіне керекті тауарды сатып алғандағы
алғашқы кезекте қарастыратын критериі.
Өнімнің сапа көрсеткіші - оны жасау және пайдалану кезінде
қарастырылатын өнімнің бір немесе бірнеше санды сипаттамасы.
Өнімнің қасиеті - өнімді жасағанда, пайдаланғанда,бағалаған.дағы
оның объективті ерекшелігі.
Сапаны қамтамасыз ету- өнімнің сапсын талап деңгейінде ұстап тұру
мақсатындағы барлық іс-әрекеттер,сапа құрылымындағы жұмыстарды ойдағыдай
жоспарлау.
Сапаны бағалау-өнімді тексеру кезінде,оның сапасының талап деңгейінде
немесе төмен екенін айқындау нәтижесін талдау.
Сапаны басқару-бір мекеменің сапа құрылымы және сапаға байланысты әр
түрлі ақпараттар жиынтығы туралы құжаттар,оның өзгергіштігін бақылап отыру.
Сапа жүйесі-сапа басқарудағы әдістерді ұйымдастыру жұмыстары мен
үрдістері және келешек мүмкіндіктердің жиынтығы.
Өнім - процестің немесе қызметтің нәтижесі;
Өнімді, көрсетілетін қызметті бірдейлендіру - белгілі бір өнімді,
көрсетілетін қызметті ерекшелейтін белгілері бойынша біржақты тануды
қамтамасыз ететін рәсім;
Өнімнің және процестердің қауіпсіздігі (бұдан әрі - қауіпсіздік) -
қауіпті фактордың іске асу ықтималдығы мен оның зардаптарының ауырлық
деңгейінің ұштасуын ескере отырып, адамның өміріне, денсаулығына, қоршаған
ортаға, оның ішінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне зиян келтіруіне
байланысты жол берілмейтін қауіп-қатердің болмауы;
Тазарту актісі - астық есебін жүргізу мақсатында астықты қабылдау
кәсіпорындарымен жасалатын құжат;
Есеп-акт - астық иесіне жіберуге жататын астық және (немесе) астық
қалдықтарының көлемін анықтау үшін астық қабылдау кәсіпорнымен жасалатын
құжат;
Астық иесі - астық қабылдау кәсіпорындарына астығын сақтауға берген
заңды немесе жеке тұлға;
Есептелген нақты салмағы - ылғалдылығын, дәнді және арамшөпті
қоспаларын астықтың сақталуын қамтамасыз ететін және астық иесі мен астық
қабылдау кәсіпорны арасындағы шартта анықталған нормаларға
сәйкестендірілген астықтың нақты салмағы;
Мемлекеттік астық инспекторы - өзінің өкілеттілігін белгіленген
заңнама тәртібінде жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы
министрлігінің аумақтық басқармасының инспекторы;
Түгендеу - нақты астықтың барлығы және оның сапасы есеп мәліметіне
сәйкес екендігін тексеруге бағытталған жалпы шаралар;
Астықтың сандық-сапалық есебі - астық қабылдау кәсіпорнында астықты
қабылдау, тазарту, кептіру, сақтау, орналастыру және тиеп жөнелту процесі
кезіндегі барлық операцияларды есептеу және тіркеу жүйесі;
Бет есебі - астық қабылдау кәсіпорнымен әрбір астық иесі, сыныбы және
сорты бойынша бөлек жүргізілетін астықтың сандық-сапалық есебін құрайтын
кітаптар;
Материалды жауапты тұлға - сақтауға алынған астықтың сандық-сапалық
сақталуына жауапты астық қабылдау кәсіпорнының лауазымды тұлғасы;
Астық партиясы - астықтың сапасы туралы мәліметтері бар құжаттармен
ресімделген, бір жылғы егіннің, сапасы бойынша бірдей астық көлемі;
Нақты салмағы - таразыда өлшеу жолымен анықталған астықтың нақты
салмағы.
Техникалық регламент - өнімдерге және (немесе) олардың өмірлік
циклінің процестеріне қойылатын міндетті талаптарды белгілейтін, Қазақстан
Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес әзірленетін
және қолданылатын нормативтік құқықтық акт.
Техникалық реттеу - санитарлық және фитосанитарлық шараларды
қоспағанда, сәйкестікті растау, аккредиттеу және белгіленген талаптардың
сақталуын мемлекеттік бақылау жөніндегі қызметті қоса алғанда, өнімге,
көрсетілетін қызметке, процестерге қойылатын міндетті және ерікті
талаптарды анықтауға, белгілеуге, қолдануға және орындауға байланысты
қатынастарды құқықтық және нормативтік реттеу.
2 Квалиметриялық шкалалар
Барлық басқару процесі сияқты, сапаны басқару басшылық функциясын
орындау жолымен жүзеге асады, әр түрлі кездерде бірақ кейбір
ерекшеліктерімен ескертулермен келесі фукция құрамы жүргізіледі: жоспарлау,
ұйымдастыру, бақылау, ақпарат, шаралар жасау, шараны енгізумен шешімдер
қабылдау, мотивациялау.
Объекттiң сапасы оның барлық қасиеттерiнiң жиынтығы болғандықтан
әрдайым сапаның сандық бағалауы оның жеке қасиеттерiнiң сандық бағалауынан
басталады. Объекттiң қасиеттерiн бағалауда, сонымен бiрге белгілі бір
бағалау шкаласында сол қасиеттiң тұрған орнын анықтауы жобаланады.
Шкала деп - өлшенген көптеген қасиеттерге реттік қатынаспен жүргізетін
сапа өлшемін айтады. Квалиметриялық шкала формальды объект үштігі деп
аталады.
Квалиметриялық шкалалар формальді объектілердің үштігі деп аталады:
-Бірінші өлшенген қасиеті немесе олардың өлшемінің көптігі;
-Квалиметриялық шкалалаудың типтерінің көптігі;
-Квалиметриялық шкаланың әр түрлі типтерін қолдану кезінде алынған
мәндердің көптігі;
Кейбір қасиеттер сандық немесе сапалық түрде көрсетіледі. Бұл
көрсеткіштер жиынтықты және шкала құрайтын элемент бейнелерін құрайды.
Шкаланың негізгі 5 түрі бар:
- Аталу шкаласы;
- Реттік шкаласы;
- Интервал шкаласы;
- Қатынас шкаласы;
- Абсолютті шкала.
Аталу шкаласы - эквивалент қатынасынан туатын эмпирикалық объектілерді
жіктеуге пайдаланылады. Аталу рөлін атқаратын сандық объектінің сапалы
қасиетін жазуға негізделген. Бұл шкала бойынша қасиетті анықтау адамның
сезімдік мүшелері көмегімен жүзеге асады. Бұл шкалаларда нөл, көп және аз
ұғымдары сондай-ақ өлшем бірліктері болмайды. Қорытынды эксперт көпшілігі
(түс атласы) қолдауы керек.
Тәртіп шкаласы- бiр объекттiң қасиетi басқа объекттiң қасиетiмен
кейбiр қатынаста болатынын орнатуға болады. Бұл шкалада берiлген
қатынастар эквиваленттігі одан көбiрек.Математикалық операциялар тұрақты,
көбейту жиiлiктердiң жинақталуы, тұрақтыға көбейту.
Реттік шкаласы – монотонды кемитін шкала болып табылады. Бұл өлшем
бірлігі бар көп немесе аз қатынасын анықтауға мүмкіндік беретін шкала.
Реттік шкалалардың көп тарағаны – реперный нүктесі бар реттік шкаласы.
Интервал шкаласы - барлық үш қатынасты қанағаттандыратын объект үшін
қолданылады. Шкала өлшем бірліктер мен нолдік нүктесі бар және ол бірдей
интервалдардан тұрады. Бұл шкалаларға Цельсийлон Фаренгейттің
температуралық шкалалары кіреді. Шкалада екi кез келген сандардың
арасындағы белгiлi қашықтықтармен реттiк шкала. Шкаланың нөлдiк нүктесi
және бағалау бiрлiктерi еркін таңдалады. Белгiлердiң сандық бағалары үшiн
жарамды. Интервал шамасының шкаласы бойынша жалпылауға, есептеуге,
салыстыруға болады. Интервал шкаласы келесі теңдеумен көрсетіледі:
Q=QO+q[Q] (1)
Мұндағы QO-шкаланың бас санағы.
Бір интервал шкаласының Q=Qo+q1[Q1] басқаға Q=QO2+q2[Q2] ауысуы
мына формуламен анықталады:
Q1= (q2-)* (2)
Қатынас шкаласы – бұл барлық үш қатынасты қанағаттандыратын
эмпирикалық объектілердің қасиеттерін суреттейтін шкала. Бұл шкалада
келісіммен орнатылған нөлдік мағына, өлшем бірліктер бар. Бұған мысал
ретінде термодинамикалық температураның шкаласы бола алады. Бір шкаладан
келесі шкалаға ауысуы мына формуламен есептеледі:
q2=q1([Q1][Q2])
Абсолютті шкалалар барлық шкала қатынасының белгілеріне ие және олар
салыстырмалы шамаларға сәйкес. Бұл шамаларға пайдалы әсер коэффициенті,
күшейту және әлсіздік коэффициенті кіреді. Абсолютті шкалалар арасында
шамасы нөлден бірге дейінгі интервалында болатын шекті шкалалар кездеседі.
Бағалау процедурасында орталық орынға квалиметриялық шкалалар ие.
Квалиметрияда шкала түсінігі теориялық квалиметриядағы өзіндік мәнге ие
болатын жеке ғылыми бағыт сияқты қарастырылады.
Сапа өлшемі-сапаны заттық санмен көрсетеді:
M : Q ( Re
Жүгері өнімдерін ішкі және сыртқы нарыққа өткізу адамның денсаулығы
мен өміріне арналған өнімдердің және қоршаған ортаның қауіпсіздігін
қамтамасыз ететін санитарлық- эпидимиологиялық, денсаулық сақтау, тамақ
өнімдері мен сауда қызметіндегі нормативтік құқықтық актілерге сәйкес
жүргізілуі тиіс.
Жүгері өнімінің сапасын реттік шкаласымен анықтаймыз. Өйткені реттік
шкала өнім 3 класспен анықталады. Олар төмен, орташа және жоғары.
4 Сынып және топ бойынша өндірістік өнімнің классификациясы
Жүгері дәнді дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан
кезде маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның
алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб
испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан
жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz