Мұғалімнің міндеті зерттеу іскерліктерін зерттеу бойынша қызметті ұйымдастыру
Гатунок Алина
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕ БИОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУШІЛІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЗЕРТТЕУ
Нұр-Сұлтан, 2023 жыл
Магистрлік диссертацияжоба
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕ БИОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУШІЛІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЗЕРТТЕУ
Магистрант ______________ Аты-жөні
(қолы)
Ғылыми жетекші, Аты-жөні
Ф.ғ.к ______________
(қолы)
Кафедра меңгерушісі ______________ Аты-жөні
(қолы)
Нұр-Сұлтан, 2023 жыл
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Отандық және шет елдік ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектеріндегі ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Зерттеу құзыреттілігін дамыту мәселесінің тарихи аспектілердегі жай- күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мектепте биологияны оқытуда зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру бойынша әдістемелік әдебиеттерді қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Биологияны оқытудың заманауи моделдеріне анализ жүргізу ... ... ...
2.2 Білім алушылардың ғылыми-зерттеу құзыреттілігін қалыптастыруды танымдық әмбебап оқу іс-әрекеттері негізінде зерттеу ... ... ... ... ... ...
2.3 Л. Михельсон сынағы (Ю.З. Гильбухтың аудармасында) бойынша оқушылардың ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Б.Н. Филлипстің Мектептегі мазасыздық деңгейін тексеру әдістемесі бойынша оқушылардың ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
3.1 Педагогикалық эксперимент шеңберінде жұмысты ұйымдастыру ... .
3.2 Ғылыми зерттеушілік құзыреттіліктің қалыптасу деңгейі мен оқыту деңгейінің көрсеткіштері жүйесі негізінде педагогикалық эксперименттің нәтижелілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Метапәндік нәтижелерді бағалау үшін, жетістіктер кестесі атты авторлық әдістемені әзірлеу және қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Педагогикалық эксериментке корреляциялық талдау жасау ... ... ... ..
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың сипаттамасы.
Оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру және дамыту, қазіргі шындықтағы негізгі жалпы білім берудің орталық міндеттерінің бірі ретінде анықталады. Негізгі жалпы білім берудің мемлекеттік білім беру стандартының талаптарына сәйкес білім, білік және дағдыларды оқыту процесінде алынған білім деңгейі, сондай-ақ білім беру процесінде оқушылардың жеке дамуы, ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктің дамуымен қамтамасыз етіледі.
Тақырыптың өзектілігі.
Мектепте "Биология" пәнін оқу кезінде, ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыруға ерекше назар аудару қажет. Биология, оқу пәні ретінде топтық оқытуды жүзеге асыруда ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін дамыту мүмкіндігін болжайды. Биология сабақтарының басым көпшілігін жүзеге асырған кезде, топтарда жұмыс істеу және танымдық іс-әрекет процесінде ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру үшін педагогикалық жағдайлар жасауға болады.
Жалпы білім беретін мектепте, әр мұғалімнің негізгі міндеті - оқу процесінде оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерінің қалыптасуына ықпал ететін қажетті жағдайларды жасау. Осы зерттеу аясында ғылыми-зерттеушілік құзыреттілікті қалыптастыру әдістемесін және олардың қалыптасуын бағалау әдістемесін қолданудың тиімділігі сипатталған және эмпирикалық түрде расталған.
Ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктің қалыптасуын бағалау әдістемесінің тиімділігі, мектеп тәжірибесінде теориялық негіздерді анықтаудан, содан кейін педагогикалық экспериментті жоспарлаудан, сондай-ақ оның нәтижелерін мектептің білім беру процесіне енгізу перспективаларын анықтаудан тұрады.
Диссертация жаңалығы:
оқушылардың жеке-топтық танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру кезінде ынтымақтастықта оқыту шарттары анықталды;
ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастырудың негізгі принциптері анықталды;
биологияны зерделеу кезінде білім алушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыруға бағытталған эксперименттік әдістеме әзірленді және сыналды;
әдістемені іске асыру процесінде қолданылатын, биологияны зерделеу кезінде білім алушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін дамыту есебінен пәндік нәтижелерді арттыруға ықпал ететін ұйымдастырушылық-педагогикалық жағдайлар анықталды.
Зерттеу нысаны - негізгі жалпы білім беру сатысында биологияны оқыту процесі.
Зерттеу пәні - "Жабықтұқымды өсімдіктердің алуан түрлілігі" бөлімін зерттеу барысында оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыру әдістемесі.
Зерттеудің эксперименттік базасын Түркістан облысының Мақтаарал ауданының №34 Бірлік жалпы орта мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесі құрады.
Жұмыстың мақсаты - мектептегі "Жабықтұқымды өсімдіктердің алуан түрлілігі" бөлімін зерттеу кезінде, білім алушылардың (7-сынып) ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыру және дамыту тиімділігін арттыру.
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негізі.
Әмбебап оқу іс-әрекеттерінің қалыптасуы мен даму теориясы (А.Г. Асмолов, Г.В. Бурменская, И.А. Володарская, О.А. Қарабанова және т.б.);
Диалогтік теория (М.М. Бахтин);
Оқушылардың бірлескен оқу іс-әрекетін психологиялық зерттеу (В.В. Рубцов, Г.А. Цукерман, Д.Б. Эльконин және т.б.);
Білім алушылардың өзіндік танымдық қызметін жандандыру мәселелері бойынша теориялық жалпылау (Л.С. Выготский, В.В. Пасечник, П.И. Пидкасистый және т. б.);
Білім беру ортасын қалыптастыру және дамыту тұжырымдамалары (Л.И. Клочкова, М.Р. Битянова, Е.А. Ямбург және т.б.);
Тұлғаның даму теориясы (Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев);
Биологияны оқыту әдістемесі (И.Ю. Азизова, Н.Д. Андреева, Н.М. Верзилин, В.М. Корсунская, И.Н. Пономарева, С.В. Суматохин, А.М. Якунчев және т.б.);
Ұжымдық оқу-танымдық қызметті ұйымдастыру әдістемесі (В.К. Дьяченко, В.В. Пасечник, И.Б. Первин, К.В. Хайбулина және т.б.).
Алдыға қойылған өзара байланысты міндеттерді шешу үшін, сондай-ақ ұсынылған гипотезаны тексеру үшін диагностикалық әдістердің жиынтығы қолданылды, оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыру тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жүйелі талдау жүргізілді, сонымен қатар оқушыларды пәндік тестілеу, нормативтік-құқықтық актілерді талдау, сауалнама және сауалнаманы қамтитын педагогикалық эксперимент жүзеге асырылды. Зерттеу барысында алынған деректерді жалпылау және талдау кезінде алынған нәтижелерді статистикалық өңдеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және пркатикалық маңыздылығы:
осы зерттеуде сипатталған ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыру әдістемесі, жалпы білім беретін мектептердің білім беру процесінде, биологияны және басқа да мектеп пәндерін зерттеуде қолданыла алады;
әзірленген әдістемені қолдану, білім алушыларды бейімдеу және әлеуметтендіру бойынша неғұрлым ауқымды әзірлемелердің негізіне алынуы мүмкін.
Жарияланымдар.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, 11 параграфтан, тұжырымнан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Отандық және шет елдік ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектеріндегі ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік ұғымы
Бүгінде кәсіптік білім беретін оқу орындарының алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі - іздестірудің заманауи әдістерін қолдана алатын, проблемаларды шешудің шығармашылық қабілеттерін меңгерген оқытушы-зерттеушіні даярлау болып табылады.
Қазірде, зерттеу құзыреті көптеген ғылыми ізденістердің мәні болып отыр. Зерттеу құзыреттілігі ұғымы нақты болуы тиіс, ал ол үшін мынадай ұғымдарды қарастыру қажет: зерттеу, құзырет және құзыреттілік.
Зерттеу, қазіргі уақытта тек қана ғылыми қызметкерлердің қызметі ғана емес, сонымен қатар ғылыммен байланысы жоқ адамның да ажырамас бөлігі.
Педагогикалық әдебиетте жаңа-заманауи адам, күрделі мәселелерді тез әрі сапалы шешіп, міндетті шешудің стандартты емес нұсқаларын ұсынуы, оларды көре білуі және шеше білуі тиіс.
Зерттеу - бұл жаңа ғылыми білімді әзірлеу процесі немесе объектіні, құбылысты зерделеу процесі, ол оның дамуының заңдылықтарын анықтауға ықпал етеді. Бұл білім алушылардың қазіргі заманғы әдістерді пайдалана отырып, жаңа білімді қалыптастырумен аяқталады. Зерттеу, сондай-ақ қолда бар білімді жетілдіру немесе жаңа деректер алу мақсатында мерзімді іс-шара болуы мүмкін [1].
Білім беруде зерттеу, оқыту процесін ерекше ұйымдастыруды білдіреді, бұл ретте білім алушылар, зерттелетін пәндер саласында пайдаланылатын зерттеу жүргізудің белгілі бір әдістемелерімен танысады, зерттеу жүргізу үшін қажетті әдістерді таңдайды, өз бетінше жаңа білім алу дағдыларын пайдаланады [2].
Педагогика мен психология практикасында бағдарлы қызмет ұғымы жиі қолданылады. Қарым-қатынас тәртібінде ол сезімталдық, танымдық белсенділік, зерттеу мінез-құлқы және зерттеу сияқты ұғымдарға ұқсас деп есептелінеді [3].
Зерттеу мінез-құлқымен қатар, зерттеу кез келген адамның мінез-құлқының міндетті бөлігіне, сондай-ақ оның даму шартына айналады [4].
Ғылыми әдебиеттерде ғылыми-зерттеу жұмысы және оқу-зерттеу жұмысы терминдері жиі кездеседі. Ғылыми-зерттеу деп - тақырыпқа өз бетінше шығармашылық зерттеу жүргізуге сүйенетін білім алушының қызметі түсініледі. Оқу-зерттеу жұмысы деп шығармашылық технологияны меңгеру, тәжірибе жүргізу әдістемесімен, эксперимент техникасымен, ғылыми әдебиеттермен және оны пайдалану ережелерімен танысу түсініледі. Демек, білім алушылардың оқу-зерттеу және ғылыми-зерттеу жұмыстары бір-бірін толықтырады. Бұл ұғымдар арасындағы негізгі айырмашылық, білім алушылардың зерттеу тапсырмасын орындау дербестігінің дәрежесі және алынған нәтиженің жаңалығы болып табылатыны анық [5].
Н. П. Харитонов өз еңбектерінде, білім алушылардың ғылыми-зерттеу және оқу-зерттеу қызметі ұғымдарын қарастырды. Автордың пікірінше, оқу-зерттеу қызметінің негізгі мақсаты - білім алушылардың, шындықты игерудің әмбебап тәсілі болып табылатын зерттеу жүргізу мен функционалдық дағдыларын игеру, сондай-ақ білім беру процесінде субъективті жаңа білім негізінде білім алушының тұлғалық ұстанымын жандандырумен қатар, зерттеу ойлау түрін дамыту болып табылады [6].
Ал құзырет пен құзыреттілік ұғымдарының талдауына келсек: құзырет деп, жеке адамның алған білімін қолдана алу қабілеті, қойылған міндеттерді шешу немесе нақты қызметті жүзеге асыру үшін қабілеттілікті қамтамасыз ететін іскерлік пен тәжірибе түсініледі. Ал құзыреттілік деп - нақты адамның қасиетін білдіретін, алынған тәжірибе немесе оқыту нәтижесінде қалыптасқан өкілеттіктер шеңберін, құзыреттер көлемін және оның қызмет түрлері мен нақты міндеттерді орындауға қабілеттілігін айқындайтын жүйелі ұғымды білдіреді [7].
Ғылыми әдебиетті талдай отырып, біз құзырет пен құзыреттілік сияқты екі ұғымның өз мазмұнында айырмашылықтары бар екенін көріп отырмыз.
С. Сергеев пен И. Блинов құзыреттілік деп білімділік, тәжірибелік деңгейін түсінеді, олар қандай да бір функцияны, кәсіби немесе әлеуметтік қызметті табысты орындау үшін жеткілікті болуы тиіс [8].
Ф. Зеер өз жұмыстарында қызмет субъектісінің кіші құрылымы ретінде құзыреттілікті анықтайды. Сөздіктердің деректеріне сүйене отырып, ол құзыреттілікті білімділік, хабардарлық деп түсінеді, бұл ұғымды кәсіби салаға жатқызады және кәсіби құзыреттілік деп кәсіби қызметті жүзеге асыру тәсілдерін, сондай-ақ білімдер, іскерліктер жиынтығын түсінеді [9].
Зерттеушілер Ю. Малков пен Н. Абакумовқа келсек, олар құзырет ретінде білімнің, іскерліктің және дағдылардың интегративті кешенінің сапасын, адамның өз қызметі процесінде құзыреттілікті іске асыру қабілетін түсінеді. Бұдан басқа, олар құзыреттілікке оқу нәтижелерін де, құндылық бағдарлар мен әдеттер жүйесін де қосады [10].
А. Иванов құзырет және құзыреттілік ұғымдарының мазмұнын талдай отырып, ағылшын тіліндегі competence және competent сөздерінің мағынасын міндетті түрде ескеру қажет деп санайды. Олардың біріншісі - қабілеттілікті, білімді, іскерлікті білдіреді, екіншісі - құзыреттілік термині мынадай мағынаға ие: толық құқылы, белгіленген, заңды [11].
Құзыреттілік деңгейін мынадай критерийлер жиынтығымен анықтауға болады:
- білім мен іскерліктің сапа деңгейі;
- білім мен іскерліктің болуы және тереңдігі;
- арнайы тапсырмалардың орындалу деңгейі;
- жұмысты ұйымдастыру және жоспарлау қабілеті;
- бейімделу жағдайларында білімді пайдалану қабілеті [12].
Демек, бір ұғым екіншісінен туындайды және оны толықтырады. Осылайша, құзырет - шешілуі қажет міндеттер мен мақсаттар шеңберін айқындайды, ал құзыреттілік - бұл белгіленген мақсаттар мен шешілген міндеттерді меңгеру нәтижесі болып табылады.
Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарында, білім алушылардың зерттеу құзыреттілігі зерттеушінің сауатты және дұрыс жоспарланған қызметінің нәтижесі ретінде қарастырылады (эксперимент қою, алынған нәтижелерді талдау, зерттеу жұмысын жазу және рәсімдеу).
Мәселен, В. Хуторской зерттеу құзыреті ретінде, белгілі бір ғылым саласындағы білімдер мен зерттеу іскерліктерінің жиынтығын (мәселені анықтау, гипотезаны ұсыну және негіздеу, мақсатты тұжырымдау, қызметті жоспарлау, қажетті ақпаратты жинау мен талдауды жүзеге асыру, зерттеудің неғұрлым тиімді әдістерін іріктеу, экспериментті қою және жүргізу, зерттеу нәтижелерін тұжырымдау), осы білімді және іскерлікті нақты қызмет саласында қолдану қабілетін түсінеді [13].
Зерттеуші В. Леонтович, зерттеу қызметін - оқытушылардың өздері қойған зерттеу тапсырмасын шешумен байланысты шығармашылық қызмет ретінде сипаттайды. Оның нәтижесі алдын ала белгісіз және ғылыми зерттеуге тән негізгі кезеңдердің болуын болжайды: проблеманы тұжырымдау, осы тақырыпқа сәйкес келетін әдеби көздерді зерттеу және талдау, зерттеудің оңтайлы әдістемелерін іріктеу және оларды практикада қолдану қабілеті, эксперименттік материалды жинау, оны қорыту және талдау, нәтижелер мен қорытындыларды тұжырымдау.
Білім алушылардың зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру және дамыту үшін В. Леонтович: оқу-зерттеу экспериментін, шығармашылық зерттеу сипаты бар аудиториядан тыс тапсырмаларды, топтық және жеке оқу зерттеулерін, шығармашылық бағыттағы эксперименттік тапсырмаларды пайдалануды ұсынады [14].
Өзінің зерттеуінде И. Осипова зерттеу құзыреттілігі үшін қызметтің мағыналық контекстін функционалдық мәннен түрлендіргіш мәнге ауыстыру нәтижесінде, жаңа білімді өз бетінше алу және қолдану қабілеті мен интегралдық тұлғалық сапаны қабылдауды ұсынады.
Ғалым, білім алушылардың зерттеу құзыреттілігіндегі үш негізгі элементті бөліп көрсетеді, олар зерттеушінің мынадай қабілеттерінен көрінеді:
:: қызметтің мақсатын бөліп көрсету;
:: қызметтің мәнін, құралдарын айқындау, белгіленген іс-әрекеттерді іске асыру;
:: ғылыми рефлексия, қызмет нәтижелерін талдау (қойылған мақсатпен қол жеткізілген нәтижелердің арақатынасы) [15].
Біз білім алушылардың оқу қабілеттеріне қарағанда, олардың қарапайым қабілеттері зерттеу қызметін жүзеге асырудағы құзыреттіліктерін көбірек танытады деп есептейміз.
Зерттеуші В. Воробьева, білім алушының зерттеу құзыреттілігі деп - оның өз бетінше жаңа білім алуды, оларды игеруді, идеяларды, гипотезаларды ұсынуды, түрлі білім көздерімен жұмыс істей білуді, тәжірибе (бақылау, эксперимент және т.б.) орнатуды, бір проблеманы шешудің бірнеше жолдарын ұсынуды және оны шешудің неғұрлым ұтымды нұсқаларын іздестіруді түсінеді.
А. Зимняя еңбектерінің негізінде, білім алушылардың зерттеу құзыреттілігінің құрылымында өзара байланысты мынадай компоненттер бар екендігі анықталады:
уәждемелік компонент - бұл білім алушының қызметі мен мінез-құлқында құзыреттілік танытуға дайындығы. Оқу-зерттеу қызметіне барабар, оң көзқарастың негізінде жатқан уәждер жүйесінің болуын білдіреді. Бұл компонентпен зерттеу қызметін жүзеге асыру қажеттілігі, білім алушының танымдық белсенділігі, оның қиындықтарды еңсеру қабілеттілігі, оқуда және шешім қабылдауда дербестік танытуы сипатталады. Осы компонент жеке өзін-өзі жетілдіру құзыретінің және әлеуметтік-еңбек құзыретінің құрылымы мен мазмұнын айқындайды;
құндылық-мағыналық компонент - бұл зерттеу құзыреттілігінің мазмұнына және оның қосымшасының объектісіне қатынасы. Зерттеу құзыреттілігінің үдерісіне, мазмұнына және нәтижесіне қатынасын сипаттайды. Бұл компонент деп ғылыми білімді құндылықтар ретінде көру, түсіну және қабылдау, қазіргі заманда, оның ішінде ғылыми әлемде үйлесімді бейімделе білу, өзінің зерттеу сипатындағы іс-әрекеттері үшін құндылық, мақсатты және мағыналық қондырғыларды таңдау, қайшылықтарды өз бетінше анықтау және шешім қабылдау қабілеті түсініледі. Адамдардың одан әрі зерттеу қызметі, олардың өзін-өзі анықтауы және өзін-өзі дамуы көбінесе осыған байланысты. Оның үстіне құндылық-мағыналық компонент барлық құзыреттілікке тән;
когнитивтік компонент - бұл зерттеу қызметінің мазмұны туралы білім жүйесін меңгеру. Ғылымның түрлі салалары мен бағыттарына қатысты білім жүйесімен сипатталады, оларды игеру және іске асыру әлемнің ғылыми картинасына қатынасын қалыптастырады. Бұдан басқа, танымдық қызметке диалектикалық көзқарасты меңгеруге ықпал етеді. Зерттеу қызметіне қатысты бұл негізінен зерттеу жүргізудің негізгі әдістерін, олардың мәнін, қоршаған әлемді қабылдау, сұрақтарды тұжырымдау, жауап табу, нәтижелерді талдау және тұжырымдау қабілеттілігін білу. Сондай-ақ қолда бар ақпараттық ресурстармен жұмыс істей білу қабілеті мен қабілетін қалыптастыру және дамыту когнитивтік компоненттің айтарлықтай маңызды бөлігі болып табылады. Осы компоненттің мазмұны ақпараттық, оқу-танымдық және жалпы мәдени құзыреттердің құрылымын айқындайды.
қызметтік компонент - бұл әртүрлі стандартты және стандартты емес жағдайларда құзыреттілік таныту, сондай-ақ білімді жалпы зияткерлік және зерттеу іскерліктері мен дағдылары жүйесі ретінде пайдалану тәжірибесі. Бұл компонент толыққанды зерттеу жүргізу үшін қажетті қасиеттермен сипатталады. Компонентті жалпы сипатта қарастыра отырып, оны зерттеушінің оқу қызметінің мақсаттарын барабар тұжырымдау және оларды түсіндіру қабілеті, өзінің зерттеу жұмысы шеңберінде нақты шығармашылыққа қабілеті ретінде көреміз. Егер тар болса - бұл проблеманы нақты пайымдау, нақты, тар мәселелерді қою, гипотезаны ұсыну, қолда бар және алынған деректерді жіктей білу, бақылау жүргізе білу, эксперимент жасау қабілеті, өз идеяларын тұжырымдай білу, дәлелдей білу, сондай-ақ қорғай білу. Бұл компоненттің сипаттамалары негізінде оқу-танымдық және коммуникативтік құзыреттіліктің мазмұны қалыптасатыны анық;
эмоциялық-еріктік компонент - бұл зерттеу процесінің және зерттеу құзыреттілігінің пайда болу нәтижесінің эмоциялық-еріктік реттелуі. Компонент зерттеу субъектісінің ішкі реттеу жағдайында осы құзыреттілікті көрсетуге, мінез-құлықта жеке басының бағытын анықтауға жұмылдыру дайындығымен сипатталады. Құрауыш қағидаларға, нормаларға, этикетті сақтау талаптарын басшылыққа алуда, өз бастамашылығын көрсетуде, қандай да бір құзыреттілік байқалған кезде өз мінез-құлқын бақылауда, сондай-ақ түрлі эмоционалдық-ерік жағдайларын бақылау, қолдау, реттеу қабілетінде қуаныш алуда көрінеді;
зияткерлік-шығармашылық компонент - білім алушының зияткерлік деңгейін өзгертуге, сондай-ақ оқу дағдылары мен танымдық процестерді дамытуға жауап береді. Бірінші кезекте, осы компоненттегі интеллект білім алушының шығармашылыққа қабілеті, содан кейін білім деңгейі, өзінде бар сөздік және ұғымдық қорды пайдалана білу қабілеті ретінде қарастырылады. Білім алушының шығармашылық қасиеттері оның проблемаларды шешуге және шындықты жетілдіруге дайындығын анықтайды, демек, осы компонент оқу-танымдық құзыретінің аспектілерін дамытады.
Ғылыми-зерттеуді, қазіргі уақытта ғылыми қызметкерлердің тар арнайы қызметі ретінде емес, қазіргі заманғы жаңа адамның стилі ретінде, кез келген бағыттағы қызметтің ажырамас бөлігі ретінде қарастырған жөн.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен өзектілігі, ғылыми-зерттеу құзыреттілігінің мәнін айқындаудағы тәсілдердің алуан түрлілігін көрсетеді.
А. Ушаков зерттеу құзыретінде мынадай құзыреттерді бөледі:
- мақсат қоя білу және оған қол жеткізуді ұйымдастыру, зерттеудің мақсатын түсіндіре білу;
- өзінің зерттеу қызметін ұйымдастыра және жоспарлай білу, талдау жүргізу, рефлексия ұйымдастыру, өзін-өзі бағалауды орындау;
- фактілерге сұрақтар қою және оларды түсіндіру, құбылыстардың себептерін анықтау;
- түрлі ақпараттық көздермен жұмыс істей білу, зерттеу жүргізу үшін қажетті ақпаратты таба білу, оны жүйелеу, ең бастысын талдау және бөліп шығара білу, сондай-ақ ақпараттық ағындарда бағдарлана білу;
- зерттеу жұмысының міндеттерін тұжырымдау және гипотезаларды ұсыну; эксперимент жүргізу шарттарын таңдауға; қажетті жабдықтар мен аспаптарды таңдауға, өлшемдерді бекіту дағдыларын меңгеруге, нұсқаулықтармен жұмыс істей білу;
- статистикалық және ықтимал әдістерді қолдану; нәтижелерді сипаттай білу және тұжырымдарды тұжырымдай білу;
- қазіргі заманғы компьютерлік технологиялардың көмегімен өз зерттеу нәтижелерін ауызша және жазбаша түрде ұсыну.
Осылайша, ғылыми қоғамдастық ұсынатын мынадай ұғымдарды түсіндірудің әртүрлі нұсқаларын зерделей отырып, біз ғылыми-зерттеу құзыреті - зерттеу қызметі процесінде қалыптасатын және проблемаларды өз бетінше шешуге бағытталған білім алушының жеке іскерлігі деп есептейміз, ал ғылыми-зерттеу құзыреттілігі - білім алушының кешенді тұлғалық сапасы деп есептейміз. Ғылыми-зерттеу құзыреттілігі, өзінің жеке-мағыналы білімінің, іскерлігі мен дағдыларының жиынтығы негізінде зерттеу міндеттерін шешу және шындықты шығармашылық түрлендіру бойынша дербес, саналы қызметке дайындығынан және қабілетінен көрінеді.
1.2 Зерттеу құзыреттілігін дамыту мәселесінің тарихи аспектілердегі жай-күйі
Кез келген ел үшін дарынды ұрпақ, оның халқының зияткерлік даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Дарынды балалар - мектеп үшін де бедел. Талант әр адамның бойында қаланған. Дегенмен, оны ашып қана қоймай, дамыту керектігі баршаға мәлім.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту процесін баяулатын және тежейтін бірнеше мәселелер бар. Оның біріншісі - оқуға деген қызығушылықтың азаюы. Екіншіден, бағдарламаны ойдағыдай орындап жүрген оқушылардың жүктелген міндеттерді толық шеше алмауы, стандартты емес оқу жағдайында жұмыс істей алмауы.
Біздің зерттеу танымдық қызметті көздейді, солайша оқушылар оқытылатын ғылымның әдістеріне сәйкес келетін тәсілдерді пайдаланады, жаңа білімді меңгерумен шектелмейді. Олар шығармашылық процеске өз шешімдерін енгізеді, жаңасын табады, кең ауқымды көздерді пайдаланады, бағдарламалық әдістермен салыстырғанда танымдық қызметтің неғұрлым жетілдірілген әдістерін қолданады, пәнге қызығушылық танытады [16].
В. Кошелева жазғандай, "Қазіргі уақытта білім берудің маңызды міндеті - оқушылардың зерттеу қызметіне бағдарланған зерттеу іскерліктерін дамыту болып табылады. Оқушыларды зерттеу қызметіне тарту, оларға жаңа көзқарасты ойлап табуды, түсінуді және игеруді, өз ойларын білдіруді, шешім қабылдай білуді, мүдделерді тұжырымдай білуді және мүмкіндіктерді түсінуді үйренуге мүмкіндік береді" [17].
Зерттеу құзыреттілігін дамыту мәселесі Сократ, Платон және Аристотель есімдерімен байланысты ежелден келе жатқан тарихтан бастау алады. Алғашқы, танымал ғалымдардың бірі, бірақ зерттеу әдістерін белсенді түрде енгізген бірінші ғалым емес, кейіннен қысқартылған әңгіме деп аталатын әдістің авторы - Сократ болды. Қазіргі әдебиеттерде бұл әдісті ішінара іздеу немесе эвристикалық деп атайды.
Орта ғасырдың ойшылдарының, оқушының өз ізденістері негізінде оқытуды құруға бейім екендері байқалмайды. Педагогикалық қызметте мұғалімнің монологы және оқушылардың оқу материалын репродуктивті меңгеру үстемдік етті. Бұл дәуір монархиялық режиммен, үздіксіз жаулап алу жорықтарымен, адамдардың ақыл-ойы мен жүрегіне үстемдік ету үшін діни соғыстармен сипатталады.
Қайта өрлеу дәуірінде жер әлемі мен адамға деген зерттеу қызығушылығы туады. Бұл - ұлы ғылыми жаңалықтардың кезі. Өз кезегінде бұл өзгерістер, балалар табиғатының табиғи ерекшелігіне және маңызды білім беру құралы ретінде баланың іздестіру белсенділігіне, педагогтардың назарын аударуға әсер етеді.
Ол кезде қазіргі түсінікте зерттеу оқыту деп аталатын нәрсені дамытуда айтарлықтай және өнімді қадамдар жасалды. Витторино да Фельтренің Қуаныш мектебінде, балалардың табиғатпен тікелей қарым-қатынасы - серуендеу, экскурсиялар өткізу, ойнау белсенді түрде жүзеге асырылды. Олардың барысында балалар бақылай отырып, өз тәжірибелерін жүргізген еді, соның негізінде өз қорытындыларын жасауға тырысты. Эразм Роттердамский мен Франсуа Рабле де осындай көзқарасты ұстанды [18].
Балаларды оқытудың негізі ретінде зерттеу әдістерін қолданудың бірінші жақтаушылардың бірі Я. Коменский болып табылады. Ол білім беру практикасында сезімдік тану қажеттігін талап етті, сондай-ақ білім беру практикасында оқытудың зерттеу әдістерін пайдалануға мүмкіндік бермейтін ұйымдастырушылық жаңалықтардың авторы болды.
Дж. Локк өмірден және практикалық шындықтан оқшауланған сөздік білімнің басым болуына қарсы белсенді күресті, жалпы білімді қолданбалы біліммен ұштастыруға ұмтылды. Оның жүйесінің негізгі идеяларының бірі - өз бетінше ойлай білу қажеттілігі болды.
Оқытудағы зерттеулерді Ресей педагогикасының XVIII ғ.: С. Салтыков, Феофан Прокопович, Н. Татищев қолданған. Олар шындықты тануды, әлеммен тікелей жанасу арқылы насихаттады. Педагог - адамда салынған кепілдемелердің табиғи дамуына кедергілерді жоюшы.
Жалпы ғылыми құзыреттілік тарихында келесі ағартушылардың үлесі зор: Еуропа мен АҚШ-тағы реформаторлық педагогиканы бекіткен француз - Ж. Руссо. Ол зерттеудің гүлденуіне белсенді ықпал еткен. Баланы ақиқатты іздеуші позициясына қойған болса - К. Вентцель. Оқушылардың жасау процесінде өз бетінше білім алуына үлес қосқан - Ж. Дьюи. Іс-қимыл мектебінің жұмыс істеуі үшін арнайы орта құрған - В. Лай. Я. Герд, М. Стасюлевич, Э. Армстронг, Т. Гексли болса, зерттеу әдісінің ортақ идеясын тұжырымдады.
Әсіресе, XIX ғасырда педагогикалық ой, оқушылардың зерттеу қызметіне жүйелі түрде жүгінеді. Ол танымдық уәждемені дамытудың перспективалық құралы ретінде қарастырылады - бұған Д. Ушинский, П. Есипов, А. Данилов, Н. Скаткин, Я. Лернер, И. Махмутов, И. Шамова, И. Андреев, А. Казанцева, И. Савенкова және т.б. сияқты ғалымдардың еңбектері дәлел.
Оқушылардың зерттеу қызметінің танымдық, дербес мәселелері көптеген психологтардың - К. Ахаян, П. Беляева, В. Габай, В. Давыдов, Н. Леонтьев, И. Пидкасистий, С. Пидкасистий еңбектерінде көрініс табады.
Іскерлікті қалыптастыру проблемасына болса, К. Бабанский, А. Сластенин, И. Орлов, Б. Усова, В. Краевский, А.Почкарев және т.б. зерттеулері арналған [19].
ХХІ ғасырдың басы бірқатар ғалымдарына (В. Леонтович, С. Обухов, И. Савенков және т.б.) келсек, олар қазіргі заманғы білім беруде, зерттеу әдістердің қолдану проблемасына назар аударды.
Ал бүгінгі күнге келсек, ендігі кезекте зерттеу құзыреттілігін дамыту мәселесі, қазіргі заманғы педагогикалық шындықта жаппай құбылысқа айналғанын атап өтуге болады.
1.3 Мектепте биологияны оқытуда зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру бойынша әдістемелік әдебиеттерді қарастыру
Қазіргі жағдайда білім беру жүйелі білімді, іскерлікті және дағдыны қалыптастырып қана қоймайды, сонымен қатар баланың зияткерлік және адамгершілік дамуына, оның шығармашылық ойлауын қалыптастыруға, ақпаратпен жұмыс істей білуге бағытталады.
Биологияны оқыту, қоршаған табиғат туралы білімді жинақтаумен байланысты. Қоршаған әлемді тану, алынған ақпаратқа сай әрекет ету қабілетін туғызады, ал бұл соңғы уақытта өркениетті сақтау үшін жауапкершілігі едәуір өскен білімді адамның маңызды сипаты болып табылады.
Адам қоршаған жағдайларға бейімделіп қана қоймайды, оларды дамып келе жатқан қажеттіліктерге сәйкес өзгертеді, материалдық және рухани мәдениет әлемін қалыптастырады. Мәдениетті адам, өзі мәдениетпен қалыптасатын шамада жұмыс жасайды. Бұл ереже педагогикалық психологиядағы қызмет тәсілінің негізін құрайды. Оның негізін қалаушы принцип - С.Л. Рубинштейн тұжырымдаған сана мен қызмет бірлігі принципі адамның сана-сезімі мен мінез-құлқының, оның ішкі және сыртқы болмысының бірлігін бекітеді.
Зерттеу іскерліктерін қалыптастыру барысында оқушылар таным циклі, негізгі зерттеу әдістері (теориялық және эксперименттік) туралы нақты түсінік алады; проблемаларды өз бетінше қою және оларды шешу тәсілдерін табу тәсілдерін меңгеру мүмкіндігі. Мектеп білімін дамытудың қазіргі кезеңінде оқытудың зерттеу әдісін оқушының танымдық мүмкіндіктерін дамыту құралы ретінде қарастыру қажет.
Биологиялық білім беру өскелең ұрпақты дербес өмірге дайындау компоненттерінің бірі болып табылады.
Қазіргі заманғы мектеп оқушының тұлғасын, оның даралығын, шығармашылық қабілеттерін дамытуға, өмір бойы оқуға қажеттілікті қалыптастыруға, түрлі салаларда практикалық қызмет тәжірибесін алуға, өзін-өзі іске асыруды өздігінен айқындауға жағдай жасауы тиіс. Сондықтан, біздің педагогикалық қызметіміздің негізгі бағыты оқушылардың зерттеу құзыретін дамыту үшін қолайлы орта құру болып табылады, атап айтқанда, оқу материалын интеграциялау арқылы оқу-танымдық және шығармашылық-қызметтік. Осы құзыреттерді қалыптастыру үшін мынадай бағыттарды бөлуге болады:
а) зерттеу саласын дамытуға бағдарланған және бағдарлама мазмұнының және стандартқа сәйкестігін қамтамасыз ету, оқушылардың зияткерлік қабілеттерін (зияткерлік, жалпы оқу және зерттеу іскерліктерін) дамытуға ықпал ету талаптарына жауап беретін оқу-әдістемелік кешендерді пайдалану;
б) ақпаратпен өз бетінше жұмыс істеудің ұтымды тәсілдерін қалыптастыруға ықпал етуге, оқушылардың жеке және жас ерекшеліктерін ескеруге;
в) жалпы білім беру процесіне оқушыларды сабақтан тыс қызметте зияткерлік тәрбиелеу бойынша жұмыста жүйені қолдану бағыты бар жобалық және зерттеу технологияларын енгізу.
Зерттеу құзыреттілігі - жағдайды талдау мен бағалауға байланысты қабілеттер.
Зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру кезінде материалды саналы түрде меңгеру, негізгі ұғымдар белгілерінің анық бөлінуі, білім көлемінің кеңеюі, әртүрлі іскерліктер мен дағдылардың қалыптасуы, басқа оқу пәндерімен сабақтастықты қамтамасыз ету жүргізіледі.
Зерттеу құзыреттілігінің негізінде жеке тұлғаның қойылған мақсатқа сәйкес, қолда бар білім мен дағдылар негізінде белгілі бір іс-әрекеттер мен операцияларға дайындығы ретінде іскерлік ұғымы жатыр.
Іскерліктер әрдайым белсенді зияткерлік қызметке сүйенеді және міндетті түрде ойлау процестерін қамтиды. Саналы зияткерлік бақылау - бұл іскерлікті ерекшелейтін басты нәрсе. Іскерліктегі зияткерлік қызметтің белсенділігі қызмет жағдайлары өзгерген, орынды шешімдерді жедел қабылдауды талап ететін стандартты емес жағдайлар туындаған сәтте ғана жүреді.
Зерттеу іскерліктері көптеген оқу пәндері үшін ортақ болып табылады, сондықтан әртүрлі пәндерді зерделеу кезінде осы іскерліктерді қалыптастыруға біртұтас көзқарас пен сабақтастықты қамтамасыз ету маңызды.
Зерттеу іскерліктерін қалыптастыру екі кезеңде зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде мүмкін болады: а) теориялық, б) практикалық. Негізгі қызмет бірінші кезеңде мұғалімге тиесілі, ол көмекші, шындықты және шеберлікті меңгеру жолдастары болып табылады, оқушыларды пәнге қосады. Екінші кезең біріншісінің жалғасы болып табылады. Тек осы кезеңде ғана оқушылар өз бетінше зерттеу жүргізуі, осы іскерліктерді қалыптастыруы және бекітуі тиіс. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, оқушыларда зерттеу мақсатын дұрыс тұжырымдай білу, негізге алуға болатын гипотезаны ұсыну және негіздей білу қиындық туғызады. Сондықтан зерттеу сипатындағы алғашқы жұмыстарды жүргізу кезінде мұғалім бұған назар аударуы қажет.
Оқушылар белгілі бір пәндік және пәнаралық іскерліктер қалыптасқан кезде Биология курсын оқи бастайды.
Мұғалімнің міндеті зерттеу іскерліктерін зерттеу бойынша қызметті ұйымдастыру. Бұл зерттеу жұмыстарының әртүрлі түрлерін жүргізу арқылы ғана мүмкін болады.
Қазіргі уақытта оқушылар ғылыми-зерттеу экспедицияларына, далалық практикаларға, олимпиадаларға, ғылыми-практикалық конференцияларға белсенді қатысады, олар мұғалімнің басшылығымен жүзеге асырылатын оқушылардың көп айлық зерттеу, шығармашылық қызметінің қорытындысы болып табылады. Мұндай жұмысқа көбінесе 10-11 сынып оқушылары қатысады. Конференцияға зерттеу экспедицияларында, зертханаларда жоғары сынып оқушылары қызметінің нәтижелері бойынша орындалған үздік жұмыстар шығарылады.
Бұл іскерліктер неғұрлым тез қалыптасса, сабақтар, факультативтер, арнайы курстар да соғұрлым тиімді өтеді, сондықтан зерттеу іскерліктерін мазмұны мен орындалуы жағынан қарапайым тәжірибелерде мүмкіндігінше ертерек қалыптастыра бастау қажет.
Осының барлығы оқушылардың зерттеу құзыреттерін дамытуға ықпал етеді, бұл оларға жеке білім беру даму траекториясын саналы және сауатты анықтауға мүмкіндік береді.
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Биологияны оқытудың заманауи моделдеріне анализ жүргізу
Іске асырудың қазіргі жағдайында мұғалімнің міндеті білім алушылардың оқу-танымдық қызметін ұйымдастыруды жобалау болып табылады, оның барысында олардың жеке қабілеттері іске асырылды, коммуникативтік, реттеушілік және танымдық дағдылар мен дағдылар қалыптастырылды және белсенді дамыды. Осы кешенді міндетті шешуге білім беру және тәрбие процесінде топтық технологияларды белсенді пайдалану ықпал етуі мүмкін.
Әрбір оқушыны биология сабақтарында және сабақтан тыс қызметте белсенді танымдық қызметке қосу үшін, сондай-ақ тиімді іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру және одан әрі дамыту үшін неғұрлым қолайлы жағдайларды саналау мақсатында білім беру-тәрбие процесін ұйымдастырудың топтық нысанын қолдану орынды. Мектеп практикасы аталған жұмыс нысаны оқушылардың танымдық қызметін жандандыруға, оқу ұжымындағы тұлғааралық өзара қарым-қатынасты жақсартуға, коммуникация жүргізу дағдыларын, дербес оқу-танымдық қызмет дағдыларын дамытуға ықпал ететінін көрсетеді.
7-сыныптағы биология сабақтарында ғылыми-зерттеу құзыреттерін қалыптастыруға және дамытуға бағытталған топтық қызметті ұйымдастыру сабақтың әртүрлі кезеңдерінде жүзеге асырылуы мүмкін: білімді өзектендіру, мақсатты жоспарлау және жоспарлау, жаңа білімді ашу, білімді түзету, қалыптастыру және жүйелеу кезеңі, рефлексия және басқалар. Сабақтан тыс қызмет білім беру-тәрбие процесінің жүйе құраушы құрамдас бөлігі болып табылады және сондай-ақ топтық оқыту технологияларын пайдаланудың алуан түрлілігін болжайды.
Айта кету керек, топта оқытуды оқу ұжымын төрт-алты білім алушыны қамтитын шағын топқа бөлу арқылы қолданамыз. Осы жұмыс түрін ұйымдастыру кезінде білім алушылар өзара үнемі өзара іс-қимыл жасайды, бұл олардың сөйлеу аппаратының, логикалық ойлау қабілетінің, зияткерлік қабілеттерінің дамуына және соның салдарынан әмбебап оқу іс-әрекеттерінің қалыптасуына оң әсер етеді. Осылайша біз топтың барлық мүшелері үшін қарым-қатынаста қолайлы жағдай жасап, оның барлық субъектілері арасындағы өзара түсіністікті қамтамасыз етеміз.
Сабақ және сабақтан тыс сабақтарда топтық технологияларды пайдалана отырып, ауызша немесе жазбаша нұсқаулықтар арқылы (жұмыс басталғанға дейін және жұмыс уақытында) жұмысты үнемі бақылай отырып, сараланған тәсіл негізінде топтарға бөлуді жүзеге асырамыз. Бұдан басқа, топ мүшелері өз бетінше ұйымдастыратын таным процесінде педагогпен тікелей тұрақты байланыстың болмауы маңызды.
Биология және математика бойынша "Өсімдік тағамының пайдасы. Айналмалы диаграммалардағы құрам және негізгі компоненттер оқушыларға сараланған топтарда жұмыс ұсынылады, атап айтқанда әрбір топқа биология бойынша әртүрлі деңгейлі оқу-танымдық міндеттер ұсынылады, өз тобы шегінде оқушылар ұсынылған тапсырмаларды талқылайды, математикалық есептеулерді орындайды, ұсынылған деректер бойынша айналмалы диаграммалар салады және құжат көмегімен дайын жобаны көрсетеді камералар. Әдістемелік әзірлеу - осы сабақтан тыс сабақ, қосымшалар жиынтығы бар технологиялық карта түрінде ресімделген және 8-қосымшада ұсынылған.
Биологияның оқу пәнін интеграциялау шеңберінде қанық пәндік-дамушы орта құру тек бинарлық сабақтар мен сабақтар әзірлеу мен өткізуді ғана емес, сондай-ақ ботаникалық-зоологиялық экскурсия сияқты дәстүрлі емес жұмыс нысандарын қолдануды да қамтиды. Аталған экскурсия мәдени және әдеби ескерткіш орындар бойынша бейне форматында өткізілді. Осылайша, ұсынылған жұмыс нысанын ұйымдастыру кезінде пәнаралық байланыстардың болуы өңірлік компонентті қолдана отырып, биология бойынша пәнаралық зерттеу және жобалау қызметін іске асыруға ықпал етеді.
Білім беру-тәрбие процесі шеңберінде және оқытудың ұсынылған әдістемесін іске асыру кезінде интеграцияланған экскурсия өткізу фрагменттік емес, жүйелік сипатта болады. Әдістемелік тұрғыдан алғанда, интеграцияланған экскурсия жұмыс нысаны ретінде талаптарға толық сәйкес келеді және кейіннен пәнаралық өзара іс-қимылды көздейтін жеке немесе топтық жобаға шығу арқылы ақпаратты дербес, шығармашылық іздестіру аспектілерін білдіреді. Оқушылардың басым көпшілігі өлкетану бағытындағы биология бойынша біріктірілген ғылыми зерттеулер жүргізуге ниет білдірді. Олардың көпшілігі муниципалдық, өңірлік және бүкілресейлік ғылыми-практикалық конференциялар, фестивальдар мен форумдар жұмысына белсене қатысты.
Осы сабаққа дайындық кезінде пән мұғалімдері тарапынан нақты іс-қимыл жоспарын жасауды және білім беру-тәрбие процесінің барлық қатысушылары үшін ұйымдастыру жұмысын қамтитын мұқият дайындық түсініледі. Дайындық кезеңінде мұғалім фотоиллюстрацияларды тірі табиғат объектілерінің биологиялық атауларымен салыстыруды, өңірдің флорасы мен фаунасының типтік өкілдері туралы танысу оқуын қамтитын теориялық құраммен жұмыс істейді. Осы тәсіл кезінде оқушы алынған деректерді кейіннен экскурсия үшін маршрут құру мақсатында жүйелі түрде талдайды.
Білімді өзектендіру кезеңінде Асқабақ мәдениетінің функционалдық қасиеттері сабақ-дәмін татуды іске асыру кезінде өзіндік бағалау парағындағы критерийлер бойынша өз нәтижелерін кейіннен бағалай отырып, мультимедиялық тұсаукесердің көмегімен ауызша тест сұрақтарын (шағын топтардағы сараланған тәсіл негізінде ұқсас) қоямыз. Денсаулықты үнемдейтін технологияны іске асыруды топтар бойынша жүргізуді ұсынамыз, бұл жағдайда оқушылар бір-біріне музыка естілгенше шағын асқабақты шеңбер бойынша береді. Зерттеу дағдыларын дамыту кезеңінде шағын топтар ішінде білім алушылар ұсынылғандар арасында асқабақтың негізгі бөліктерін таңдайды, зерттеуді талқылайды және бір-бірімен кеңеседі, содан кейін мұғалімге дайын жобаны ұсынады. МҚҚБЖ жағдайында іске асырылатын осы сабақтан тыс сабақты өткізу әдістемесі қосымшалар жиынтығы бар технологиялық карта түрінде ресімделген және 8-қосымшада ұсынылған.
Осылайша, топтық технология коммуникативтік, реттеушілік және танымдық әмбебап оқу әрекеттерін белсенді қалыптастыруды қамтамасыз етеді, өйткені ол барлық оқушыларға ынтымақтастық, тұлғааралық қарым-қатынас дағдыларын, сондай-ақ туындайтын келіспеушіліктерді белсенді тыңдай білуге, шеше білуге мүмкіндік береді.
2.3 Л. Михельсон сынағы (Ю.З. Гильбухтың аудармасында) бойынша оқушылардың ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін анықтау
ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасуын бағалаудың жалпы қабылданған әдістемелерін жүйелі талдау негізінде, ғылыми зерттеу барысында оқушылардың ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін бағалаудың жалпыға қолжетімді диагностикасы, оқушылардың қарым-қатынасындағы кейбір компоненттер мен жағдайларды бағалауға мүмкіндік береді деген қорытынды шығарылды. Жұмыстың теориялық бөлімі аясында, әрбір әдістеменің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар екені аңғарылды және сол әдісмелердің арасында, субъективті көзқарас негізінде, олардың тек кейбіреулерінің мазмұнын талдау орынды деп табылды. Айта кетсек, таңдаудың негізгі критерийі - жалпы білім беретін мектеп оқушылары арасында қолдануға қолжетімді әдістемені таңдау болды.
Оңтайлы әдістерді таңдау мақсатында, қолданудың қолжетімділігі, әдістеме жүргізудің жылдамдығы, нәтижелерді өңдеудің қарапайымдылығы, нәтижелердің сапасы, әр түрлі жас топтарына қолдану - деген критерийлер бойынша нәтижелерді жүйелеу туралы шешім қабылданды. Бұл нәтижелердің қорытындысын, келесі кестеден көруге болады (1-кесте).
1 кесте
ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін бағалаудың авторлық әдістерін салыстыру
Әдістеме атауы
Қолданудың қолжетім-ділігі
Әдістеме жүргізу-дің жылдам-дығы
Нәтиже-лерді өңдеудің қарапай-ымдылығы
Нәтиже-лердің сапасы
Әр түрлі жас топ-тарына қолдану
"Сол және оң тараптар"
Ж. Пиаже
++
+
+
++
+
"Социо-метрия"
Дж. Морено
++
+
+++
+
+++
"Алма вазасы"
Ж. Пиаже мен Дж. Флейвелл
++
+++
+++
+
++
Л. Михельсон Сынағы
(Ю.З. Гильбух)
+++
+++
+++
++
+++
Кеттеллдің жеке сауалнамасы
(Л. Ясюкова)
++
++
++
+++
+++
Бұндағы + + + белгісі - жоғары деңгейдегі бағаны, + + белгісі - орташа деңгейдегі бағаны, + белгісі - төмен деңгейдегі бағаны білдіреді.
Бұл кестеден Л. Михельсон әдістемесі (Ю.З. Гильбухтың аудармасында), осы зерттеудің негізгі құралы ретінде жақсы жұмыс істейтінін көруге болады, өйткені оны қолдану қолжетімді, нәтижелерді өңдеу үшін айтарлықтай уақыт шығындалмайды және орта буындағы оқушыларды диагностикалау үшін қолдануға ыңғайлы болып табылады.
Сонымен, ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасуының бастапқы деңгейін анықтауға бағытталған зерттеуімізге, №34 Бірлік жалпы орта мектебінің 151 оқушысы қатысты. Л. Михельсонның тест-сауалнамасы, ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктің қалыптасу деңгейін анықтау мақсатында қолданылды. Диагностика, топтық тестілеу форматында жүзеге асырылды.
Бұл әдіс, жетістіктер тестінің форматында ұсынылған. Сауалнамада болжамды дұрыс жауабы бар 27 тапсырма бар. Л. Михельсон диагностикасының мазмұны (Ю.З. Гильбухтың аудармасында) және кілттер 2-қосымшада келтірілген.
Осы әдістеменің арқасында, тест сұрақтарын саралау арқылы оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігінің қалыптасу дәрежесі анықталды.
Л. Михельсон әдістемесі бойынша №34 Бірлік жалпы орта мектеп оқушыларының ҒЗҚ-ның қалыптасу дәрежесінің бастапқы диагностикасының нәтижелері (Ю.З. Гильбухтың аудармасында) 3-суретте көрсетілген.
Зерттеу нәтижелері бойынша, №34 Бірлік жалпы орта мектебінің 151 оқушыларының көпшілігінде, ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктің қалыптасқандығы анықталды. Солайша, ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік сауалнамаға қатысқан №34 Бірлік жалпы орта мектебінің 151 оқушыларының 56,5%-да қалыптасқан. Ал, №34 Бірлік жалпы орта мектебінің 151 оқушыларының 38,25%-ында, ҒЗҚ-ы әлі қалыптасу барысында және тек 28,25%-ында мүлде қалыптаспаған. Алынған мәліметтерден, биология пәнін оқытуда жалпы білім беретін мектеп оқушыларының ғылыми-зерттеу құзыреттілігінің төмендігі, бұл пәнге деген қызығушылықтың болмауынан туындайды деген нәтиже шығаруға болады. Ал бұл өз кезегінде, көбіне жалпы білім беретін мектеп жағдайында биология пәні қызықсыз оқытылады деген мәселенін барын, зерттеу басында қойылған гипотезаның орындылығын растайды.
Сонымен қатар, диагностика мәселелерін "блоктарға" бөлу арқылы, білім алушылардың қандай нақты ғылыми-зерттеу дағдылары бар екені анықталды:
әртүрлі білім көздерімен жұмыс істеу, тақырыпты зерттеу,
жаңа білімді өз бетінше игере алу,
идеялар мен гипотезалар ұсыну,
мақсат қою және жоспар құру,
қажетті ақпаратты жинау және талдау,
ең оңтайлы ғылыми әдістер кешенін таңдай білу және қолдана білу (-сурет).
Л.Михельсон әдістемесі бойынша оқушылардың "ғылыми-зерттеу дағдыларын" анықтау диагностикасының нәтижелері
Бұл диаграммадан, жетінші сынып оқушыларының жартысынан көбінде бастапқы ғылыми-зерттеушілік дағдылары бар екенін айтуға болады, атап айтқанда қажетті ақпаратты жинау және талдау, өз бетінше жаңа білімді игеру, әр түрлі білім көздерімен жұмыс істеу. Ал, ғылыми әдістер кешенін таңдай білу, гипотезаларды ұсыну, жоспар құру болса, қалыптаспағанын көруге болады. Ұсынылған мәліметтер, сабақтағы топтық жұмыс формасының фрагменттік сипатымен, өзіндік жұмыспен, жоба жасаумен түсіндіріледі, мұнда оқушылар оқу-танымдық міндеттерді шешу барысында өз ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін танытты.
Осы әдіс бойынша, жетінші сынып оқушылары арасында қолданылатын коммуникация тәсілдері де зерттелді: тәуелді, құзыретті немесе агрессивті. Себебі, коммуникация -- ғылыми-зерттеу құзыреттілігінің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады.
Бұл диаграммадан, жетінші сынып оқушыларының 60%-ы, коммуникацияның тәуелді түрін қолданатының көруге болады. Бұл оқушылардың коммуникативтік дағдыларының қалыптасуының төмен деңгейін көрсетеді, өйткені осы топтың оқушылары сабақ немесе сабақтан тыс талқылау кезінде, өз пікірлерін білдірмейді, оларға құрдастары мен мұғалімнің ықпалына ереді. Сонымен қатар, жетінші сынып оқушыларының 8,5%-ы қарым-қатынастың агрессивті тәсілін қолданады: олар сыныптастары мен мұғалімдердің сындарын жеткілікті түрде қабылдамайды, тұлғааралық қарым-қатынасты қалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕ БИОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУШІЛІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЗЕРТТЕУ
Нұр-Сұлтан, 2023 жыл
Магистрлік диссертацияжоба
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕ БИОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУШІЛІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЗЕРТТЕУ
Магистрант ______________ Аты-жөні
(қолы)
Ғылыми жетекші, Аты-жөні
Ф.ғ.к ______________
(қолы)
Кафедра меңгерушісі ______________ Аты-жөні
(қолы)
Нұр-Сұлтан, 2023 жыл
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Отандық және шет елдік ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектеріндегі ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Зерттеу құзыреттілігін дамыту мәселесінің тарихи аспектілердегі жай- күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мектепте биологияны оқытуда зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру бойынша әдістемелік әдебиеттерді қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Биологияны оқытудың заманауи моделдеріне анализ жүргізу ... ... ...
2.2 Білім алушылардың ғылыми-зерттеу құзыреттілігін қалыптастыруды танымдық әмбебап оқу іс-әрекеттері негізінде зерттеу ... ... ... ... ... ...
2.3 Л. Михельсон сынағы (Ю.З. Гильбухтың аудармасында) бойынша оқушылардың ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Б.Н. Филлипстің Мектептегі мазасыздық деңгейін тексеру әдістемесі бойынша оқушылардың ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
3.1 Педагогикалық эксперимент шеңберінде жұмысты ұйымдастыру ... .
3.2 Ғылыми зерттеушілік құзыреттіліктің қалыптасу деңгейі мен оқыту деңгейінің көрсеткіштері жүйесі негізінде педагогикалық эксперименттің нәтижелілігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Метапәндік нәтижелерді бағалау үшін, жетістіктер кестесі атты авторлық әдістемені әзірлеу және қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Педагогикалық эксериментке корреляциялық талдау жасау ... ... ... ..
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың сипаттамасы.
Оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру және дамыту, қазіргі шындықтағы негізгі жалпы білім берудің орталық міндеттерінің бірі ретінде анықталады. Негізгі жалпы білім берудің мемлекеттік білім беру стандартының талаптарына сәйкес білім, білік және дағдыларды оқыту процесінде алынған білім деңгейі, сондай-ақ білім беру процесінде оқушылардың жеке дамуы, ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктің дамуымен қамтамасыз етіледі.
Тақырыптың өзектілігі.
Мектепте "Биология" пәнін оқу кезінде, ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыруға ерекше назар аудару қажет. Биология, оқу пәні ретінде топтық оқытуды жүзеге асыруда ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін дамыту мүмкіндігін болжайды. Биология сабақтарының басым көпшілігін жүзеге асырған кезде, топтарда жұмыс істеу және танымдық іс-әрекет процесінде ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру үшін педагогикалық жағдайлар жасауға болады.
Жалпы білім беретін мектепте, әр мұғалімнің негізгі міндеті - оқу процесінде оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерінің қалыптасуына ықпал ететін қажетті жағдайларды жасау. Осы зерттеу аясында ғылыми-зерттеушілік құзыреттілікті қалыптастыру әдістемесін және олардың қалыптасуын бағалау әдістемесін қолданудың тиімділігі сипатталған және эмпирикалық түрде расталған.
Ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктің қалыптасуын бағалау әдістемесінің тиімділігі, мектеп тәжірибесінде теориялық негіздерді анықтаудан, содан кейін педагогикалық экспериментті жоспарлаудан, сондай-ақ оның нәтижелерін мектептің білім беру процесіне енгізу перспективаларын анықтаудан тұрады.
Диссертация жаңалығы:
оқушылардың жеке-топтық танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру кезінде ынтымақтастықта оқыту шарттары анықталды;
ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастырудың негізгі принциптері анықталды;
биологияны зерделеу кезінде білім алушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыруға бағытталған эксперименттік әдістеме әзірленді және сыналды;
әдістемені іске асыру процесінде қолданылатын, биологияны зерделеу кезінде білім алушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін дамыту есебінен пәндік нәтижелерді арттыруға ықпал ететін ұйымдастырушылық-педагогикалық жағдайлар анықталды.
Зерттеу нысаны - негізгі жалпы білім беру сатысында биологияны оқыту процесі.
Зерттеу пәні - "Жабықтұқымды өсімдіктердің алуан түрлілігі" бөлімін зерттеу барысында оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыру әдістемесі.
Зерттеудің эксперименттік базасын Түркістан облысының Мақтаарал ауданының №34 Бірлік жалпы орта мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесі құрады.
Жұмыстың мақсаты - мектептегі "Жабықтұқымды өсімдіктердің алуан түрлілігі" бөлімін зерттеу кезінде, білім алушылардың (7-сынып) ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыру және дамыту тиімділігін арттыру.
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негізі.
Әмбебап оқу іс-әрекеттерінің қалыптасуы мен даму теориясы (А.Г. Асмолов, Г.В. Бурменская, И.А. Володарская, О.А. Қарабанова және т.б.);
Диалогтік теория (М.М. Бахтин);
Оқушылардың бірлескен оқу іс-әрекетін психологиялық зерттеу (В.В. Рубцов, Г.А. Цукерман, Д.Б. Эльконин және т.б.);
Білім алушылардың өзіндік танымдық қызметін жандандыру мәселелері бойынша теориялық жалпылау (Л.С. Выготский, В.В. Пасечник, П.И. Пидкасистый және т. б.);
Білім беру ортасын қалыптастыру және дамыту тұжырымдамалары (Л.И. Клочкова, М.Р. Битянова, Е.А. Ямбург және т.б.);
Тұлғаның даму теориясы (Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев);
Биологияны оқыту әдістемесі (И.Ю. Азизова, Н.Д. Андреева, Н.М. Верзилин, В.М. Корсунская, И.Н. Пономарева, С.В. Суматохин, А.М. Якунчев және т.б.);
Ұжымдық оқу-танымдық қызметті ұйымдастыру әдістемесі (В.К. Дьяченко, В.В. Пасечник, И.Б. Первин, К.В. Хайбулина және т.б.).
Алдыға қойылған өзара байланысты міндеттерді шешу үшін, сондай-ақ ұсынылған гипотезаны тексеру үшін диагностикалық әдістердің жиынтығы қолданылды, оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыру тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жүйелі талдау жүргізілді, сонымен қатар оқушыларды пәндік тестілеу, нормативтік-құқықтық актілерді талдау, сауалнама және сауалнаманы қамтитын педагогикалық эксперимент жүзеге асырылды. Зерттеу барысында алынған деректерді жалпылау және талдау кезінде алынған нәтижелерді статистикалық өңдеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және пркатикалық маңыздылығы:
осы зерттеуде сипатталған ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін қалыптастыру әдістемесі, жалпы білім беретін мектептердің білім беру процесінде, биологияны және басқа да мектеп пәндерін зерттеуде қолданыла алады;
әзірленген әдістемені қолдану, білім алушыларды бейімдеу және әлеуметтендіру бойынша неғұрлым ауқымды әзірлемелердің негізіне алынуы мүмкін.
Жарияланымдар.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, 11 параграфтан, тұжырымнан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Отандық және шет елдік ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектеріндегі ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік ұғымы
Бүгінде кәсіптік білім беретін оқу орындарының алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі - іздестірудің заманауи әдістерін қолдана алатын, проблемаларды шешудің шығармашылық қабілеттерін меңгерген оқытушы-зерттеушіні даярлау болып табылады.
Қазірде, зерттеу құзыреті көптеген ғылыми ізденістердің мәні болып отыр. Зерттеу құзыреттілігі ұғымы нақты болуы тиіс, ал ол үшін мынадай ұғымдарды қарастыру қажет: зерттеу, құзырет және құзыреттілік.
Зерттеу, қазіргі уақытта тек қана ғылыми қызметкерлердің қызметі ғана емес, сонымен қатар ғылыммен байланысы жоқ адамның да ажырамас бөлігі.
Педагогикалық әдебиетте жаңа-заманауи адам, күрделі мәселелерді тез әрі сапалы шешіп, міндетті шешудің стандартты емес нұсқаларын ұсынуы, оларды көре білуі және шеше білуі тиіс.
Зерттеу - бұл жаңа ғылыми білімді әзірлеу процесі немесе объектіні, құбылысты зерделеу процесі, ол оның дамуының заңдылықтарын анықтауға ықпал етеді. Бұл білім алушылардың қазіргі заманғы әдістерді пайдалана отырып, жаңа білімді қалыптастырумен аяқталады. Зерттеу, сондай-ақ қолда бар білімді жетілдіру немесе жаңа деректер алу мақсатында мерзімді іс-шара болуы мүмкін [1].
Білім беруде зерттеу, оқыту процесін ерекше ұйымдастыруды білдіреді, бұл ретте білім алушылар, зерттелетін пәндер саласында пайдаланылатын зерттеу жүргізудің белгілі бір әдістемелерімен танысады, зерттеу жүргізу үшін қажетті әдістерді таңдайды, өз бетінше жаңа білім алу дағдыларын пайдаланады [2].
Педагогика мен психология практикасында бағдарлы қызмет ұғымы жиі қолданылады. Қарым-қатынас тәртібінде ол сезімталдық, танымдық белсенділік, зерттеу мінез-құлқы және зерттеу сияқты ұғымдарға ұқсас деп есептелінеді [3].
Зерттеу мінез-құлқымен қатар, зерттеу кез келген адамның мінез-құлқының міндетті бөлігіне, сондай-ақ оның даму шартына айналады [4].
Ғылыми әдебиеттерде ғылыми-зерттеу жұмысы және оқу-зерттеу жұмысы терминдері жиі кездеседі. Ғылыми-зерттеу деп - тақырыпқа өз бетінше шығармашылық зерттеу жүргізуге сүйенетін білім алушының қызметі түсініледі. Оқу-зерттеу жұмысы деп шығармашылық технологияны меңгеру, тәжірибе жүргізу әдістемесімен, эксперимент техникасымен, ғылыми әдебиеттермен және оны пайдалану ережелерімен танысу түсініледі. Демек, білім алушылардың оқу-зерттеу және ғылыми-зерттеу жұмыстары бір-бірін толықтырады. Бұл ұғымдар арасындағы негізгі айырмашылық, білім алушылардың зерттеу тапсырмасын орындау дербестігінің дәрежесі және алынған нәтиженің жаңалығы болып табылатыны анық [5].
Н. П. Харитонов өз еңбектерінде, білім алушылардың ғылыми-зерттеу және оқу-зерттеу қызметі ұғымдарын қарастырды. Автордың пікірінше, оқу-зерттеу қызметінің негізгі мақсаты - білім алушылардың, шындықты игерудің әмбебап тәсілі болып табылатын зерттеу жүргізу мен функционалдық дағдыларын игеру, сондай-ақ білім беру процесінде субъективті жаңа білім негізінде білім алушының тұлғалық ұстанымын жандандырумен қатар, зерттеу ойлау түрін дамыту болып табылады [6].
Ал құзырет пен құзыреттілік ұғымдарының талдауына келсек: құзырет деп, жеке адамның алған білімін қолдана алу қабілеті, қойылған міндеттерді шешу немесе нақты қызметті жүзеге асыру үшін қабілеттілікті қамтамасыз ететін іскерлік пен тәжірибе түсініледі. Ал құзыреттілік деп - нақты адамның қасиетін білдіретін, алынған тәжірибе немесе оқыту нәтижесінде қалыптасқан өкілеттіктер шеңберін, құзыреттер көлемін және оның қызмет түрлері мен нақты міндеттерді орындауға қабілеттілігін айқындайтын жүйелі ұғымды білдіреді [7].
Ғылыми әдебиетті талдай отырып, біз құзырет пен құзыреттілік сияқты екі ұғымның өз мазмұнында айырмашылықтары бар екенін көріп отырмыз.
С. Сергеев пен И. Блинов құзыреттілік деп білімділік, тәжірибелік деңгейін түсінеді, олар қандай да бір функцияны, кәсіби немесе әлеуметтік қызметті табысты орындау үшін жеткілікті болуы тиіс [8].
Ф. Зеер өз жұмыстарында қызмет субъектісінің кіші құрылымы ретінде құзыреттілікті анықтайды. Сөздіктердің деректеріне сүйене отырып, ол құзыреттілікті білімділік, хабардарлық деп түсінеді, бұл ұғымды кәсіби салаға жатқызады және кәсіби құзыреттілік деп кәсіби қызметті жүзеге асыру тәсілдерін, сондай-ақ білімдер, іскерліктер жиынтығын түсінеді [9].
Зерттеушілер Ю. Малков пен Н. Абакумовқа келсек, олар құзырет ретінде білімнің, іскерліктің және дағдылардың интегративті кешенінің сапасын, адамның өз қызметі процесінде құзыреттілікті іске асыру қабілетін түсінеді. Бұдан басқа, олар құзыреттілікке оқу нәтижелерін де, құндылық бағдарлар мен әдеттер жүйесін де қосады [10].
А. Иванов құзырет және құзыреттілік ұғымдарының мазмұнын талдай отырып, ағылшын тіліндегі competence және competent сөздерінің мағынасын міндетті түрде ескеру қажет деп санайды. Олардың біріншісі - қабілеттілікті, білімді, іскерлікті білдіреді, екіншісі - құзыреттілік термині мынадай мағынаға ие: толық құқылы, белгіленген, заңды [11].
Құзыреттілік деңгейін мынадай критерийлер жиынтығымен анықтауға болады:
- білім мен іскерліктің сапа деңгейі;
- білім мен іскерліктің болуы және тереңдігі;
- арнайы тапсырмалардың орындалу деңгейі;
- жұмысты ұйымдастыру және жоспарлау қабілеті;
- бейімделу жағдайларында білімді пайдалану қабілеті [12].
Демек, бір ұғым екіншісінен туындайды және оны толықтырады. Осылайша, құзырет - шешілуі қажет міндеттер мен мақсаттар шеңберін айқындайды, ал құзыреттілік - бұл белгіленген мақсаттар мен шешілген міндеттерді меңгеру нәтижесі болып табылады.
Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарында, білім алушылардың зерттеу құзыреттілігі зерттеушінің сауатты және дұрыс жоспарланған қызметінің нәтижесі ретінде қарастырылады (эксперимент қою, алынған нәтижелерді талдау, зерттеу жұмысын жазу және рәсімдеу).
Мәселен, В. Хуторской зерттеу құзыреті ретінде, белгілі бір ғылым саласындағы білімдер мен зерттеу іскерліктерінің жиынтығын (мәселені анықтау, гипотезаны ұсыну және негіздеу, мақсатты тұжырымдау, қызметті жоспарлау, қажетті ақпаратты жинау мен талдауды жүзеге асыру, зерттеудің неғұрлым тиімді әдістерін іріктеу, экспериментті қою және жүргізу, зерттеу нәтижелерін тұжырымдау), осы білімді және іскерлікті нақты қызмет саласында қолдану қабілетін түсінеді [13].
Зерттеуші В. Леонтович, зерттеу қызметін - оқытушылардың өздері қойған зерттеу тапсырмасын шешумен байланысты шығармашылық қызмет ретінде сипаттайды. Оның нәтижесі алдын ала белгісіз және ғылыми зерттеуге тән негізгі кезеңдердің болуын болжайды: проблеманы тұжырымдау, осы тақырыпқа сәйкес келетін әдеби көздерді зерттеу және талдау, зерттеудің оңтайлы әдістемелерін іріктеу және оларды практикада қолдану қабілеті, эксперименттік материалды жинау, оны қорыту және талдау, нәтижелер мен қорытындыларды тұжырымдау.
Білім алушылардың зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру және дамыту үшін В. Леонтович: оқу-зерттеу экспериментін, шығармашылық зерттеу сипаты бар аудиториядан тыс тапсырмаларды, топтық және жеке оқу зерттеулерін, шығармашылық бағыттағы эксперименттік тапсырмаларды пайдалануды ұсынады [14].
Өзінің зерттеуінде И. Осипова зерттеу құзыреттілігі үшін қызметтің мағыналық контекстін функционалдық мәннен түрлендіргіш мәнге ауыстыру нәтижесінде, жаңа білімді өз бетінше алу және қолдану қабілеті мен интегралдық тұлғалық сапаны қабылдауды ұсынады.
Ғалым, білім алушылардың зерттеу құзыреттілігіндегі үш негізгі элементті бөліп көрсетеді, олар зерттеушінің мынадай қабілеттерінен көрінеді:
:: қызметтің мақсатын бөліп көрсету;
:: қызметтің мәнін, құралдарын айқындау, белгіленген іс-әрекеттерді іске асыру;
:: ғылыми рефлексия, қызмет нәтижелерін талдау (қойылған мақсатпен қол жеткізілген нәтижелердің арақатынасы) [15].
Біз білім алушылардың оқу қабілеттеріне қарағанда, олардың қарапайым қабілеттері зерттеу қызметін жүзеге асырудағы құзыреттіліктерін көбірек танытады деп есептейміз.
Зерттеуші В. Воробьева, білім алушының зерттеу құзыреттілігі деп - оның өз бетінше жаңа білім алуды, оларды игеруді, идеяларды, гипотезаларды ұсынуды, түрлі білім көздерімен жұмыс істей білуді, тәжірибе (бақылау, эксперимент және т.б.) орнатуды, бір проблеманы шешудің бірнеше жолдарын ұсынуды және оны шешудің неғұрлым ұтымды нұсқаларын іздестіруді түсінеді.
А. Зимняя еңбектерінің негізінде, білім алушылардың зерттеу құзыреттілігінің құрылымында өзара байланысты мынадай компоненттер бар екендігі анықталады:
уәждемелік компонент - бұл білім алушының қызметі мен мінез-құлқында құзыреттілік танытуға дайындығы. Оқу-зерттеу қызметіне барабар, оң көзқарастың негізінде жатқан уәждер жүйесінің болуын білдіреді. Бұл компонентпен зерттеу қызметін жүзеге асыру қажеттілігі, білім алушының танымдық белсенділігі, оның қиындықтарды еңсеру қабілеттілігі, оқуда және шешім қабылдауда дербестік танытуы сипатталады. Осы компонент жеке өзін-өзі жетілдіру құзыретінің және әлеуметтік-еңбек құзыретінің құрылымы мен мазмұнын айқындайды;
құндылық-мағыналық компонент - бұл зерттеу құзыреттілігінің мазмұнына және оның қосымшасының объектісіне қатынасы. Зерттеу құзыреттілігінің үдерісіне, мазмұнына және нәтижесіне қатынасын сипаттайды. Бұл компонент деп ғылыми білімді құндылықтар ретінде көру, түсіну және қабылдау, қазіргі заманда, оның ішінде ғылыми әлемде үйлесімді бейімделе білу, өзінің зерттеу сипатындағы іс-әрекеттері үшін құндылық, мақсатты және мағыналық қондырғыларды таңдау, қайшылықтарды өз бетінше анықтау және шешім қабылдау қабілеті түсініледі. Адамдардың одан әрі зерттеу қызметі, олардың өзін-өзі анықтауы және өзін-өзі дамуы көбінесе осыған байланысты. Оның үстіне құндылық-мағыналық компонент барлық құзыреттілікке тән;
когнитивтік компонент - бұл зерттеу қызметінің мазмұны туралы білім жүйесін меңгеру. Ғылымның түрлі салалары мен бағыттарына қатысты білім жүйесімен сипатталады, оларды игеру және іске асыру әлемнің ғылыми картинасына қатынасын қалыптастырады. Бұдан басқа, танымдық қызметке диалектикалық көзқарасты меңгеруге ықпал етеді. Зерттеу қызметіне қатысты бұл негізінен зерттеу жүргізудің негізгі әдістерін, олардың мәнін, қоршаған әлемді қабылдау, сұрақтарды тұжырымдау, жауап табу, нәтижелерді талдау және тұжырымдау қабілеттілігін білу. Сондай-ақ қолда бар ақпараттық ресурстармен жұмыс істей білу қабілеті мен қабілетін қалыптастыру және дамыту когнитивтік компоненттің айтарлықтай маңызды бөлігі болып табылады. Осы компоненттің мазмұны ақпараттық, оқу-танымдық және жалпы мәдени құзыреттердің құрылымын айқындайды.
қызметтік компонент - бұл әртүрлі стандартты және стандартты емес жағдайларда құзыреттілік таныту, сондай-ақ білімді жалпы зияткерлік және зерттеу іскерліктері мен дағдылары жүйесі ретінде пайдалану тәжірибесі. Бұл компонент толыққанды зерттеу жүргізу үшін қажетті қасиеттермен сипатталады. Компонентті жалпы сипатта қарастыра отырып, оны зерттеушінің оқу қызметінің мақсаттарын барабар тұжырымдау және оларды түсіндіру қабілеті, өзінің зерттеу жұмысы шеңберінде нақты шығармашылыққа қабілеті ретінде көреміз. Егер тар болса - бұл проблеманы нақты пайымдау, нақты, тар мәселелерді қою, гипотезаны ұсыну, қолда бар және алынған деректерді жіктей білу, бақылау жүргізе білу, эксперимент жасау қабілеті, өз идеяларын тұжырымдай білу, дәлелдей білу, сондай-ақ қорғай білу. Бұл компоненттің сипаттамалары негізінде оқу-танымдық және коммуникативтік құзыреттіліктің мазмұны қалыптасатыны анық;
эмоциялық-еріктік компонент - бұл зерттеу процесінің және зерттеу құзыреттілігінің пайда болу нәтижесінің эмоциялық-еріктік реттелуі. Компонент зерттеу субъектісінің ішкі реттеу жағдайында осы құзыреттілікті көрсетуге, мінез-құлықта жеке басының бағытын анықтауға жұмылдыру дайындығымен сипатталады. Құрауыш қағидаларға, нормаларға, этикетті сақтау талаптарын басшылыққа алуда, өз бастамашылығын көрсетуде, қандай да бір құзыреттілік байқалған кезде өз мінез-құлқын бақылауда, сондай-ақ түрлі эмоционалдық-ерік жағдайларын бақылау, қолдау, реттеу қабілетінде қуаныш алуда көрінеді;
зияткерлік-шығармашылық компонент - білім алушының зияткерлік деңгейін өзгертуге, сондай-ақ оқу дағдылары мен танымдық процестерді дамытуға жауап береді. Бірінші кезекте, осы компоненттегі интеллект білім алушының шығармашылыққа қабілеті, содан кейін білім деңгейі, өзінде бар сөздік және ұғымдық қорды пайдалана білу қабілеті ретінде қарастырылады. Білім алушының шығармашылық қасиеттері оның проблемаларды шешуге және шындықты жетілдіруге дайындығын анықтайды, демек, осы компонент оқу-танымдық құзыретінің аспектілерін дамытады.
Ғылыми-зерттеуді, қазіргі уақытта ғылыми қызметкерлердің тар арнайы қызметі ретінде емес, қазіргі заманғы жаңа адамның стилі ретінде, кез келген бағыттағы қызметтің ажырамас бөлігі ретінде қарастырған жөн.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен өзектілігі, ғылыми-зерттеу құзыреттілігінің мәнін айқындаудағы тәсілдердің алуан түрлілігін көрсетеді.
А. Ушаков зерттеу құзыретінде мынадай құзыреттерді бөледі:
- мақсат қоя білу және оған қол жеткізуді ұйымдастыру, зерттеудің мақсатын түсіндіре білу;
- өзінің зерттеу қызметін ұйымдастыра және жоспарлай білу, талдау жүргізу, рефлексия ұйымдастыру, өзін-өзі бағалауды орындау;
- фактілерге сұрақтар қою және оларды түсіндіру, құбылыстардың себептерін анықтау;
- түрлі ақпараттық көздермен жұмыс істей білу, зерттеу жүргізу үшін қажетті ақпаратты таба білу, оны жүйелеу, ең бастысын талдау және бөліп шығара білу, сондай-ақ ақпараттық ағындарда бағдарлана білу;
- зерттеу жұмысының міндеттерін тұжырымдау және гипотезаларды ұсыну; эксперимент жүргізу шарттарын таңдауға; қажетті жабдықтар мен аспаптарды таңдауға, өлшемдерді бекіту дағдыларын меңгеруге, нұсқаулықтармен жұмыс істей білу;
- статистикалық және ықтимал әдістерді қолдану; нәтижелерді сипаттай білу және тұжырымдарды тұжырымдай білу;
- қазіргі заманғы компьютерлік технологиялардың көмегімен өз зерттеу нәтижелерін ауызша және жазбаша түрде ұсыну.
Осылайша, ғылыми қоғамдастық ұсынатын мынадай ұғымдарды түсіндірудің әртүрлі нұсқаларын зерделей отырып, біз ғылыми-зерттеу құзыреті - зерттеу қызметі процесінде қалыптасатын және проблемаларды өз бетінше шешуге бағытталған білім алушының жеке іскерлігі деп есептейміз, ал ғылыми-зерттеу құзыреттілігі - білім алушының кешенді тұлғалық сапасы деп есептейміз. Ғылыми-зерттеу құзыреттілігі, өзінің жеке-мағыналы білімінің, іскерлігі мен дағдыларының жиынтығы негізінде зерттеу міндеттерін шешу және шындықты шығармашылық түрлендіру бойынша дербес, саналы қызметке дайындығынан және қабілетінен көрінеді.
1.2 Зерттеу құзыреттілігін дамыту мәселесінің тарихи аспектілердегі жай-күйі
Кез келген ел үшін дарынды ұрпақ, оның халқының зияткерлік даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Дарынды балалар - мектеп үшін де бедел. Талант әр адамның бойында қаланған. Дегенмен, оны ашып қана қоймай, дамыту керектігі баршаға мәлім.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту процесін баяулатын және тежейтін бірнеше мәселелер бар. Оның біріншісі - оқуға деген қызығушылықтың азаюы. Екіншіден, бағдарламаны ойдағыдай орындап жүрген оқушылардың жүктелген міндеттерді толық шеше алмауы, стандартты емес оқу жағдайында жұмыс істей алмауы.
Біздің зерттеу танымдық қызметті көздейді, солайша оқушылар оқытылатын ғылымның әдістеріне сәйкес келетін тәсілдерді пайдаланады, жаңа білімді меңгерумен шектелмейді. Олар шығармашылық процеске өз шешімдерін енгізеді, жаңасын табады, кең ауқымды көздерді пайдаланады, бағдарламалық әдістермен салыстырғанда танымдық қызметтің неғұрлым жетілдірілген әдістерін қолданады, пәнге қызығушылық танытады [16].
В. Кошелева жазғандай, "Қазіргі уақытта білім берудің маңызды міндеті - оқушылардың зерттеу қызметіне бағдарланған зерттеу іскерліктерін дамыту болып табылады. Оқушыларды зерттеу қызметіне тарту, оларға жаңа көзқарасты ойлап табуды, түсінуді және игеруді, өз ойларын білдіруді, шешім қабылдай білуді, мүдделерді тұжырымдай білуді және мүмкіндіктерді түсінуді үйренуге мүмкіндік береді" [17].
Зерттеу құзыреттілігін дамыту мәселесі Сократ, Платон және Аристотель есімдерімен байланысты ежелден келе жатқан тарихтан бастау алады. Алғашқы, танымал ғалымдардың бірі, бірақ зерттеу әдістерін белсенді түрде енгізген бірінші ғалым емес, кейіннен қысқартылған әңгіме деп аталатын әдістің авторы - Сократ болды. Қазіргі әдебиеттерде бұл әдісті ішінара іздеу немесе эвристикалық деп атайды.
Орта ғасырдың ойшылдарының, оқушының өз ізденістері негізінде оқытуды құруға бейім екендері байқалмайды. Педагогикалық қызметте мұғалімнің монологы және оқушылардың оқу материалын репродуктивті меңгеру үстемдік етті. Бұл дәуір монархиялық режиммен, үздіксіз жаулап алу жорықтарымен, адамдардың ақыл-ойы мен жүрегіне үстемдік ету үшін діни соғыстармен сипатталады.
Қайта өрлеу дәуірінде жер әлемі мен адамға деген зерттеу қызығушылығы туады. Бұл - ұлы ғылыми жаңалықтардың кезі. Өз кезегінде бұл өзгерістер, балалар табиғатының табиғи ерекшелігіне және маңызды білім беру құралы ретінде баланың іздестіру белсенділігіне, педагогтардың назарын аударуға әсер етеді.
Ол кезде қазіргі түсінікте зерттеу оқыту деп аталатын нәрсені дамытуда айтарлықтай және өнімді қадамдар жасалды. Витторино да Фельтренің Қуаныш мектебінде, балалардың табиғатпен тікелей қарым-қатынасы - серуендеу, экскурсиялар өткізу, ойнау белсенді түрде жүзеге асырылды. Олардың барысында балалар бақылай отырып, өз тәжірибелерін жүргізген еді, соның негізінде өз қорытындыларын жасауға тырысты. Эразм Роттердамский мен Франсуа Рабле де осындай көзқарасты ұстанды [18].
Балаларды оқытудың негізі ретінде зерттеу әдістерін қолданудың бірінші жақтаушылардың бірі Я. Коменский болып табылады. Ол білім беру практикасында сезімдік тану қажеттігін талап етті, сондай-ақ білім беру практикасында оқытудың зерттеу әдістерін пайдалануға мүмкіндік бермейтін ұйымдастырушылық жаңалықтардың авторы болды.
Дж. Локк өмірден және практикалық шындықтан оқшауланған сөздік білімнің басым болуына қарсы белсенді күресті, жалпы білімді қолданбалы біліммен ұштастыруға ұмтылды. Оның жүйесінің негізгі идеяларының бірі - өз бетінше ойлай білу қажеттілігі болды.
Оқытудағы зерттеулерді Ресей педагогикасының XVIII ғ.: С. Салтыков, Феофан Прокопович, Н. Татищев қолданған. Олар шындықты тануды, әлеммен тікелей жанасу арқылы насихаттады. Педагог - адамда салынған кепілдемелердің табиғи дамуына кедергілерді жоюшы.
Жалпы ғылыми құзыреттілік тарихында келесі ағартушылардың үлесі зор: Еуропа мен АҚШ-тағы реформаторлық педагогиканы бекіткен француз - Ж. Руссо. Ол зерттеудің гүлденуіне белсенді ықпал еткен. Баланы ақиқатты іздеуші позициясына қойған болса - К. Вентцель. Оқушылардың жасау процесінде өз бетінше білім алуына үлес қосқан - Ж. Дьюи. Іс-қимыл мектебінің жұмыс істеуі үшін арнайы орта құрған - В. Лай. Я. Герд, М. Стасюлевич, Э. Армстронг, Т. Гексли болса, зерттеу әдісінің ортақ идеясын тұжырымдады.
Әсіресе, XIX ғасырда педагогикалық ой, оқушылардың зерттеу қызметіне жүйелі түрде жүгінеді. Ол танымдық уәждемені дамытудың перспективалық құралы ретінде қарастырылады - бұған Д. Ушинский, П. Есипов, А. Данилов, Н. Скаткин, Я. Лернер, И. Махмутов, И. Шамова, И. Андреев, А. Казанцева, И. Савенкова және т.б. сияқты ғалымдардың еңбектері дәлел.
Оқушылардың зерттеу қызметінің танымдық, дербес мәселелері көптеген психологтардың - К. Ахаян, П. Беляева, В. Габай, В. Давыдов, Н. Леонтьев, И. Пидкасистий, С. Пидкасистий еңбектерінде көрініс табады.
Іскерлікті қалыптастыру проблемасына болса, К. Бабанский, А. Сластенин, И. Орлов, Б. Усова, В. Краевский, А.Почкарев және т.б. зерттеулері арналған [19].
ХХІ ғасырдың басы бірқатар ғалымдарына (В. Леонтович, С. Обухов, И. Савенков және т.б.) келсек, олар қазіргі заманғы білім беруде, зерттеу әдістердің қолдану проблемасына назар аударды.
Ал бүгінгі күнге келсек, ендігі кезекте зерттеу құзыреттілігін дамыту мәселесі, қазіргі заманғы педагогикалық шындықта жаппай құбылысқа айналғанын атап өтуге болады.
1.3 Мектепте биологияны оқытуда зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру бойынша әдістемелік әдебиеттерді қарастыру
Қазіргі жағдайда білім беру жүйелі білімді, іскерлікті және дағдыны қалыптастырып қана қоймайды, сонымен қатар баланың зияткерлік және адамгершілік дамуына, оның шығармашылық ойлауын қалыптастыруға, ақпаратпен жұмыс істей білуге бағытталады.
Биологияны оқыту, қоршаған табиғат туралы білімді жинақтаумен байланысты. Қоршаған әлемді тану, алынған ақпаратқа сай әрекет ету қабілетін туғызады, ал бұл соңғы уақытта өркениетті сақтау үшін жауапкершілігі едәуір өскен білімді адамның маңызды сипаты болып табылады.
Адам қоршаған жағдайларға бейімделіп қана қоймайды, оларды дамып келе жатқан қажеттіліктерге сәйкес өзгертеді, материалдық және рухани мәдениет әлемін қалыптастырады. Мәдениетті адам, өзі мәдениетпен қалыптасатын шамада жұмыс жасайды. Бұл ереже педагогикалық психологиядағы қызмет тәсілінің негізін құрайды. Оның негізін қалаушы принцип - С.Л. Рубинштейн тұжырымдаған сана мен қызмет бірлігі принципі адамның сана-сезімі мен мінез-құлқының, оның ішкі және сыртқы болмысының бірлігін бекітеді.
Зерттеу іскерліктерін қалыптастыру барысында оқушылар таным циклі, негізгі зерттеу әдістері (теориялық және эксперименттік) туралы нақты түсінік алады; проблемаларды өз бетінше қою және оларды шешу тәсілдерін табу тәсілдерін меңгеру мүмкіндігі. Мектеп білімін дамытудың қазіргі кезеңінде оқытудың зерттеу әдісін оқушының танымдық мүмкіндіктерін дамыту құралы ретінде қарастыру қажет.
Биологиялық білім беру өскелең ұрпақты дербес өмірге дайындау компоненттерінің бірі болып табылады.
Қазіргі заманғы мектеп оқушының тұлғасын, оның даралығын, шығармашылық қабілеттерін дамытуға, өмір бойы оқуға қажеттілікті қалыптастыруға, түрлі салаларда практикалық қызмет тәжірибесін алуға, өзін-өзі іске асыруды өздігінен айқындауға жағдай жасауы тиіс. Сондықтан, біздің педагогикалық қызметіміздің негізгі бағыты оқушылардың зерттеу құзыретін дамыту үшін қолайлы орта құру болып табылады, атап айтқанда, оқу материалын интеграциялау арқылы оқу-танымдық және шығармашылық-қызметтік. Осы құзыреттерді қалыптастыру үшін мынадай бағыттарды бөлуге болады:
а) зерттеу саласын дамытуға бағдарланған және бағдарлама мазмұнының және стандартқа сәйкестігін қамтамасыз ету, оқушылардың зияткерлік қабілеттерін (зияткерлік, жалпы оқу және зерттеу іскерліктерін) дамытуға ықпал ету талаптарына жауап беретін оқу-әдістемелік кешендерді пайдалану;
б) ақпаратпен өз бетінше жұмыс істеудің ұтымды тәсілдерін қалыптастыруға ықпал етуге, оқушылардың жеке және жас ерекшеліктерін ескеруге;
в) жалпы білім беру процесіне оқушыларды сабақтан тыс қызметте зияткерлік тәрбиелеу бойынша жұмыста жүйені қолдану бағыты бар жобалық және зерттеу технологияларын енгізу.
Зерттеу құзыреттілігі - жағдайды талдау мен бағалауға байланысты қабілеттер.
Зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру кезінде материалды саналы түрде меңгеру, негізгі ұғымдар белгілерінің анық бөлінуі, білім көлемінің кеңеюі, әртүрлі іскерліктер мен дағдылардың қалыптасуы, басқа оқу пәндерімен сабақтастықты қамтамасыз ету жүргізіледі.
Зерттеу құзыреттілігінің негізінде жеке тұлғаның қойылған мақсатқа сәйкес, қолда бар білім мен дағдылар негізінде белгілі бір іс-әрекеттер мен операцияларға дайындығы ретінде іскерлік ұғымы жатыр.
Іскерліктер әрдайым белсенді зияткерлік қызметке сүйенеді және міндетті түрде ойлау процестерін қамтиды. Саналы зияткерлік бақылау - бұл іскерлікті ерекшелейтін басты нәрсе. Іскерліктегі зияткерлік қызметтің белсенділігі қызмет жағдайлары өзгерген, орынды шешімдерді жедел қабылдауды талап ететін стандартты емес жағдайлар туындаған сәтте ғана жүреді.
Зерттеу іскерліктері көптеген оқу пәндері үшін ортақ болып табылады, сондықтан әртүрлі пәндерді зерделеу кезінде осы іскерліктерді қалыптастыруға біртұтас көзқарас пен сабақтастықты қамтамасыз ету маңызды.
Зерттеу іскерліктерін қалыптастыру екі кезеңде зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде мүмкін болады: а) теориялық, б) практикалық. Негізгі қызмет бірінші кезеңде мұғалімге тиесілі, ол көмекші, шындықты және шеберлікті меңгеру жолдастары болып табылады, оқушыларды пәнге қосады. Екінші кезең біріншісінің жалғасы болып табылады. Тек осы кезеңде ғана оқушылар өз бетінше зерттеу жүргізуі, осы іскерліктерді қалыптастыруы және бекітуі тиіс. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, оқушыларда зерттеу мақсатын дұрыс тұжырымдай білу, негізге алуға болатын гипотезаны ұсыну және негіздей білу қиындық туғызады. Сондықтан зерттеу сипатындағы алғашқы жұмыстарды жүргізу кезінде мұғалім бұған назар аударуы қажет.
Оқушылар белгілі бір пәндік және пәнаралық іскерліктер қалыптасқан кезде Биология курсын оқи бастайды.
Мұғалімнің міндеті зерттеу іскерліктерін зерттеу бойынша қызметті ұйымдастыру. Бұл зерттеу жұмыстарының әртүрлі түрлерін жүргізу арқылы ғана мүмкін болады.
Қазіргі уақытта оқушылар ғылыми-зерттеу экспедицияларына, далалық практикаларға, олимпиадаларға, ғылыми-практикалық конференцияларға белсенді қатысады, олар мұғалімнің басшылығымен жүзеге асырылатын оқушылардың көп айлық зерттеу, шығармашылық қызметінің қорытындысы болып табылады. Мұндай жұмысқа көбінесе 10-11 сынып оқушылары қатысады. Конференцияға зерттеу экспедицияларында, зертханаларда жоғары сынып оқушылары қызметінің нәтижелері бойынша орындалған үздік жұмыстар шығарылады.
Бұл іскерліктер неғұрлым тез қалыптасса, сабақтар, факультативтер, арнайы курстар да соғұрлым тиімді өтеді, сондықтан зерттеу іскерліктерін мазмұны мен орындалуы жағынан қарапайым тәжірибелерде мүмкіндігінше ертерек қалыптастыра бастау қажет.
Осының барлығы оқушылардың зерттеу құзыреттерін дамытуға ықпал етеді, бұл оларға жеке білім беру даму траекториясын саналы және сауатты анықтауға мүмкіндік береді.
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Биологияны оқытудың заманауи моделдеріне анализ жүргізу
Іске асырудың қазіргі жағдайында мұғалімнің міндеті білім алушылардың оқу-танымдық қызметін ұйымдастыруды жобалау болып табылады, оның барысында олардың жеке қабілеттері іске асырылды, коммуникативтік, реттеушілік және танымдық дағдылар мен дағдылар қалыптастырылды және белсенді дамыды. Осы кешенді міндетті шешуге білім беру және тәрбие процесінде топтық технологияларды белсенді пайдалану ықпал етуі мүмкін.
Әрбір оқушыны биология сабақтарында және сабақтан тыс қызметте белсенді танымдық қызметке қосу үшін, сондай-ақ тиімді іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру және одан әрі дамыту үшін неғұрлым қолайлы жағдайларды саналау мақсатында білім беру-тәрбие процесін ұйымдастырудың топтық нысанын қолдану орынды. Мектеп практикасы аталған жұмыс нысаны оқушылардың танымдық қызметін жандандыруға, оқу ұжымындағы тұлғааралық өзара қарым-қатынасты жақсартуға, коммуникация жүргізу дағдыларын, дербес оқу-танымдық қызмет дағдыларын дамытуға ықпал ететінін көрсетеді.
7-сыныптағы биология сабақтарында ғылыми-зерттеу құзыреттерін қалыптастыруға және дамытуға бағытталған топтық қызметті ұйымдастыру сабақтың әртүрлі кезеңдерінде жүзеге асырылуы мүмкін: білімді өзектендіру, мақсатты жоспарлау және жоспарлау, жаңа білімді ашу, білімді түзету, қалыптастыру және жүйелеу кезеңі, рефлексия және басқалар. Сабақтан тыс қызмет білім беру-тәрбие процесінің жүйе құраушы құрамдас бөлігі болып табылады және сондай-ақ топтық оқыту технологияларын пайдаланудың алуан түрлілігін болжайды.
Айта кету керек, топта оқытуды оқу ұжымын төрт-алты білім алушыны қамтитын шағын топқа бөлу арқылы қолданамыз. Осы жұмыс түрін ұйымдастыру кезінде білім алушылар өзара үнемі өзара іс-қимыл жасайды, бұл олардың сөйлеу аппаратының, логикалық ойлау қабілетінің, зияткерлік қабілеттерінің дамуына және соның салдарынан әмбебап оқу іс-әрекеттерінің қалыптасуына оң әсер етеді. Осылайша біз топтың барлық мүшелері үшін қарым-қатынаста қолайлы жағдай жасап, оның барлық субъектілері арасындағы өзара түсіністікті қамтамасыз етеміз.
Сабақ және сабақтан тыс сабақтарда топтық технологияларды пайдалана отырып, ауызша немесе жазбаша нұсқаулықтар арқылы (жұмыс басталғанға дейін және жұмыс уақытында) жұмысты үнемі бақылай отырып, сараланған тәсіл негізінде топтарға бөлуді жүзеге асырамыз. Бұдан басқа, топ мүшелері өз бетінше ұйымдастыратын таным процесінде педагогпен тікелей тұрақты байланыстың болмауы маңызды.
Биология және математика бойынша "Өсімдік тағамының пайдасы. Айналмалы диаграммалардағы құрам және негізгі компоненттер оқушыларға сараланған топтарда жұмыс ұсынылады, атап айтқанда әрбір топқа биология бойынша әртүрлі деңгейлі оқу-танымдық міндеттер ұсынылады, өз тобы шегінде оқушылар ұсынылған тапсырмаларды талқылайды, математикалық есептеулерді орындайды, ұсынылған деректер бойынша айналмалы диаграммалар салады және құжат көмегімен дайын жобаны көрсетеді камералар. Әдістемелік әзірлеу - осы сабақтан тыс сабақ, қосымшалар жиынтығы бар технологиялық карта түрінде ресімделген және 8-қосымшада ұсынылған.
Биологияның оқу пәнін интеграциялау шеңберінде қанық пәндік-дамушы орта құру тек бинарлық сабақтар мен сабақтар әзірлеу мен өткізуді ғана емес, сондай-ақ ботаникалық-зоологиялық экскурсия сияқты дәстүрлі емес жұмыс нысандарын қолдануды да қамтиды. Аталған экскурсия мәдени және әдеби ескерткіш орындар бойынша бейне форматында өткізілді. Осылайша, ұсынылған жұмыс нысанын ұйымдастыру кезінде пәнаралық байланыстардың болуы өңірлік компонентті қолдана отырып, биология бойынша пәнаралық зерттеу және жобалау қызметін іске асыруға ықпал етеді.
Білім беру-тәрбие процесі шеңберінде және оқытудың ұсынылған әдістемесін іске асыру кезінде интеграцияланған экскурсия өткізу фрагменттік емес, жүйелік сипатта болады. Әдістемелік тұрғыдан алғанда, интеграцияланған экскурсия жұмыс нысаны ретінде талаптарға толық сәйкес келеді және кейіннен пәнаралық өзара іс-қимылды көздейтін жеке немесе топтық жобаға шығу арқылы ақпаратты дербес, шығармашылық іздестіру аспектілерін білдіреді. Оқушылардың басым көпшілігі өлкетану бағытындағы биология бойынша біріктірілген ғылыми зерттеулер жүргізуге ниет білдірді. Олардың көпшілігі муниципалдық, өңірлік және бүкілресейлік ғылыми-практикалық конференциялар, фестивальдар мен форумдар жұмысына белсене қатысты.
Осы сабаққа дайындық кезінде пән мұғалімдері тарапынан нақты іс-қимыл жоспарын жасауды және білім беру-тәрбие процесінің барлық қатысушылары үшін ұйымдастыру жұмысын қамтитын мұқият дайындық түсініледі. Дайындық кезеңінде мұғалім фотоиллюстрацияларды тірі табиғат объектілерінің биологиялық атауларымен салыстыруды, өңірдің флорасы мен фаунасының типтік өкілдері туралы танысу оқуын қамтитын теориялық құраммен жұмыс істейді. Осы тәсіл кезінде оқушы алынған деректерді кейіннен экскурсия үшін маршрут құру мақсатында жүйелі түрде талдайды.
Білімді өзектендіру кезеңінде Асқабақ мәдениетінің функционалдық қасиеттері сабақ-дәмін татуды іске асыру кезінде өзіндік бағалау парағындағы критерийлер бойынша өз нәтижелерін кейіннен бағалай отырып, мультимедиялық тұсаукесердің көмегімен ауызша тест сұрақтарын (шағын топтардағы сараланған тәсіл негізінде ұқсас) қоямыз. Денсаулықты үнемдейтін технологияны іске асыруды топтар бойынша жүргізуді ұсынамыз, бұл жағдайда оқушылар бір-біріне музыка естілгенше шағын асқабақты шеңбер бойынша береді. Зерттеу дағдыларын дамыту кезеңінде шағын топтар ішінде білім алушылар ұсынылғандар арасында асқабақтың негізгі бөліктерін таңдайды, зерттеуді талқылайды және бір-бірімен кеңеседі, содан кейін мұғалімге дайын жобаны ұсынады. МҚҚБЖ жағдайында іске асырылатын осы сабақтан тыс сабақты өткізу әдістемесі қосымшалар жиынтығы бар технологиялық карта түрінде ресімделген және 8-қосымшада ұсынылған.
Осылайша, топтық технология коммуникативтік, реттеушілік және танымдық әмбебап оқу әрекеттерін белсенді қалыптастыруды қамтамасыз етеді, өйткені ол барлық оқушыларға ынтымақтастық, тұлғааралық қарым-қатынас дағдыларын, сондай-ақ туындайтын келіспеушіліктерді белсенді тыңдай білуге, шеше білуге мүмкіндік береді.
2.3 Л. Михельсон сынағы (Ю.З. Гильбухтың аудармасында) бойынша оқушылардың ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін анықтау
ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасуын бағалаудың жалпы қабылданған әдістемелерін жүйелі талдау негізінде, ғылыми зерттеу барысында оқушылардың ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін бағалаудың жалпыға қолжетімді диагностикасы, оқушылардың қарым-қатынасындағы кейбір компоненттер мен жағдайларды бағалауға мүмкіндік береді деген қорытынды шығарылды. Жұмыстың теориялық бөлімі аясында, әрбір әдістеменің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері бар екені аңғарылды және сол әдісмелердің арасында, субъективті көзқарас негізінде, олардың тек кейбіреулерінің мазмұнын талдау орынды деп табылды. Айта кетсек, таңдаудың негізгі критерийі - жалпы білім беретін мектеп оқушылары арасында қолдануға қолжетімді әдістемені таңдау болды.
Оңтайлы әдістерді таңдау мақсатында, қолданудың қолжетімділігі, әдістеме жүргізудің жылдамдығы, нәтижелерді өңдеудің қарапайымдылығы, нәтижелердің сапасы, әр түрлі жас топтарына қолдану - деген критерийлер бойынша нәтижелерді жүйелеу туралы шешім қабылданды. Бұл нәтижелердің қорытындысын, келесі кестеден көруге болады (1-кесте).
1 кесте
ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасу деңгейін бағалаудың авторлық әдістерін салыстыру
Әдістеме атауы
Қолданудың қолжетім-ділігі
Әдістеме жүргізу-дің жылдам-дығы
Нәтиже-лерді өңдеудің қарапай-ымдылығы
Нәтиже-лердің сапасы
Әр түрлі жас топ-тарына қолдану
"Сол және оң тараптар"
Ж. Пиаже
++
+
+
++
+
"Социо-метрия"
Дж. Морено
++
+
+++
+
+++
"Алма вазасы"
Ж. Пиаже мен Дж. Флейвелл
++
+++
+++
+
++
Л. Михельсон Сынағы
(Ю.З. Гильбух)
+++
+++
+++
++
+++
Кеттеллдің жеке сауалнамасы
(Л. Ясюкова)
++
++
++
+++
+++
Бұндағы + + + белгісі - жоғары деңгейдегі бағаны, + + белгісі - орташа деңгейдегі бағаны, + белгісі - төмен деңгейдегі бағаны білдіреді.
Бұл кестеден Л. Михельсон әдістемесі (Ю.З. Гильбухтың аудармасында), осы зерттеудің негізгі құралы ретінде жақсы жұмыс істейтінін көруге болады, өйткені оны қолдану қолжетімді, нәтижелерді өңдеу үшін айтарлықтай уақыт шығындалмайды және орта буындағы оқушыларды диагностикалау үшін қолдануға ыңғайлы болып табылады.
Сонымен, ҒЗҚ-ның (ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік) қалыптасуының бастапқы деңгейін анықтауға бағытталған зерттеуімізге, №34 Бірлік жалпы орта мектебінің 151 оқушысы қатысты. Л. Михельсонның тест-сауалнамасы, ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктің қалыптасу деңгейін анықтау мақсатында қолданылды. Диагностика, топтық тестілеу форматында жүзеге асырылды.
Бұл әдіс, жетістіктер тестінің форматында ұсынылған. Сауалнамада болжамды дұрыс жауабы бар 27 тапсырма бар. Л. Михельсон диагностикасының мазмұны (Ю.З. Гильбухтың аудармасында) және кілттер 2-қосымшада келтірілген.
Осы әдістеменің арқасында, тест сұрақтарын саралау арқылы оқушылардың ғылыми-зерттеушілік құзыреттілігінің қалыптасу дәрежесі анықталды.
Л. Михельсон әдістемесі бойынша №34 Бірлік жалпы орта мектеп оқушыларының ҒЗҚ-ның қалыптасу дәрежесінің бастапқы диагностикасының нәтижелері (Ю.З. Гильбухтың аудармасында) 3-суретте көрсетілген.
Зерттеу нәтижелері бойынша, №34 Бірлік жалпы орта мектебінің 151 оқушыларының көпшілігінде, ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктің қалыптасқандығы анықталды. Солайша, ғылыми-зерттеушілік құзыреттілік сауалнамаға қатысқан №34 Бірлік жалпы орта мектебінің 151 оқушыларының 56,5%-да қалыптасқан. Ал, №34 Бірлік жалпы орта мектебінің 151 оқушыларының 38,25%-ында, ҒЗҚ-ы әлі қалыптасу барысында және тек 28,25%-ында мүлде қалыптаспаған. Алынған мәліметтерден, биология пәнін оқытуда жалпы білім беретін мектеп оқушыларының ғылыми-зерттеу құзыреттілігінің төмендігі, бұл пәнге деген қызығушылықтың болмауынан туындайды деген нәтиже шығаруға болады. Ал бұл өз кезегінде, көбіне жалпы білім беретін мектеп жағдайында биология пәні қызықсыз оқытылады деген мәселенін барын, зерттеу басында қойылған гипотезаның орындылығын растайды.
Сонымен қатар, диагностика мәселелерін "блоктарға" бөлу арқылы, білім алушылардың қандай нақты ғылыми-зерттеу дағдылары бар екені анықталды:
әртүрлі білім көздерімен жұмыс істеу, тақырыпты зерттеу,
жаңа білімді өз бетінше игере алу,
идеялар мен гипотезалар ұсыну,
мақсат қою және жоспар құру,
қажетті ақпаратты жинау және талдау,
ең оңтайлы ғылыми әдістер кешенін таңдай білу және қолдана білу (-сурет).
Л.Михельсон әдістемесі бойынша оқушылардың "ғылыми-зерттеу дағдыларын" анықтау диагностикасының нәтижелері
Бұл диаграммадан, жетінші сынып оқушыларының жартысынан көбінде бастапқы ғылыми-зерттеушілік дағдылары бар екенін айтуға болады, атап айтқанда қажетті ақпаратты жинау және талдау, өз бетінше жаңа білімді игеру, әр түрлі білім көздерімен жұмыс істеу. Ал, ғылыми әдістер кешенін таңдай білу, гипотезаларды ұсыну, жоспар құру болса, қалыптаспағанын көруге болады. Ұсынылған мәліметтер, сабақтағы топтық жұмыс формасының фрагменттік сипатымен, өзіндік жұмыспен, жоба жасаумен түсіндіріледі, мұнда оқушылар оқу-танымдық міндеттерді шешу барысында өз ғылыми-зерттеушілік құзыреттіліктерін танытты.
Осы әдіс бойынша, жетінші сынып оқушылары арасында қолданылатын коммуникация тәсілдері де зерттелді: тәуелді, құзыретті немесе агрессивті. Себебі, коммуникация -- ғылыми-зерттеу құзыреттілігінің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады.
Бұл диаграммадан, жетінші сынып оқушыларының 60%-ы, коммуникацияның тәуелді түрін қолданатының көруге болады. Бұл оқушылардың коммуникативтік дағдыларының қалыптасуының төмен деңгейін көрсетеді, өйткені осы топтың оқушылары сабақ немесе сабақтан тыс талқылау кезінде, өз пікірлерін білдірмейді, оларға құрдастары мен мұғалімнің ықпалына ереді. Сонымен қатар, жетінші сынып оқушыларының 8,5%-ы қарым-қатынастың агрессивті тәсілін қолданады: олар сыныптастары мен мұғалімдердің сындарын жеткілікті түрде қабылдамайды, тұлғааралық қарым-қатынасты қалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz