Қазақстан халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде
Мазмұны:
1 тақырып. Ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылықпен ара қатынасы.
2 тақырып. Әлемдік шаруашылық: негізгі белгілері, даму кезеңдері және қазіргі ерекшелігі.
3 тақырып. Белгілі бір елдердің әлемдік шаруашылыққа қатысуы.
4 тақырып. Әлемдік шаруашылықта трансұлттық корпорациялар (ТҰК).
5 тақырып. Қазақстанның халықаралық экономикалық ұйымдар мен одақтарға қатысуы.
6 тақырып. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының факторлары, тенденциялары және даму проблемалары
7 тақырып. Қазақстан және оның әлемдік экономикалық қоғамдастыққа кіру проблемалары. 8. тақырып. ҚР миграция саясаты 9. тақырып. ҚР интеграциялық үрдістер 11. тақырып. ҚР еркін экономикалық аймақтар 12. тақырып. Қазақстанда бірлескен кәсіпорындардың дамуы
1 тақырып. Ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылықпен ара қатынасы.
2 тақырып. Әлемдік шаруашылық: негізгі белгілері, даму кезеңдері және қазіргі ерекшелігі.
3 тақырып. Белгілі бір елдердің әлемдік шаруашылыққа қатысуы.
4 тақырып. Әлемдік шаруашылықта трансұлттық корпорациялар (ТҰК).
5 тақырып. Қазақстанның халықаралық экономикалық ұйымдар мен одақтарға қатысуы.
6 тақырып. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының факторлары, тенденциялары және даму проблемалары
7 тақырып. Қазақстан және оның әлемдік экономикалық қоғамдастыққа кіру проблемалары. 8. тақырып. ҚР миграция саясаты 9. тақырып. ҚР интеграциялық үрдістер 11. тақырып. ҚР еркін экономикалық аймақтар 12. тақырып. Қазақстанда бірлескен кәсіпорындардың дамуы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Экономика кафедрасы
ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ
Пән: Қазақстан халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде
Мамандық: 050506 Экономика, 050508 Есеп және аудит
Құрастырған: Казиева Л.Ж.
Талдықорған 2012ж
Мазмұны:
1 тақырып. Ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылықпен ара қатынасы.
2 тақырып. Әлемдік шаруашылық: негізгі белгілері, даму кезеңдері және
қазіргі ерекшелігі.
3 тақырып. Белгілі бір елдердің әлемдік шаруашылыққа қатысуы.
4 тақырып. Әлемдік шаруашылықта трансұлттық корпорациялар (ТҰК).
5 тақырып. Қазақстанның халықаралық экономикалық ұйымдар мен одақтарға
қатысуы.
6 тақырып. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының факторлары,
тенденциялары және даму проблемалары
7 тақырып. Қазақстан және оның әлемдік экономикалық қоғамдастыққа кіру
проблемалары.
1 тақырып. Ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылықпен ара қатынасы.
1. Халықаралық экономиканың (ХЭ) ерекшеліктері және негізгі нысандары
2. Ашық экономика принциптері.
3. Халықаралық еңбек бөлінісі (ХЕБ): мәні, факторлары мен нысандары.
1. Халықаралық экономиканың (ХЭ) ерекшеліктері және негізгі нысандары
Әлемдік экономиканың 20 ғ-ң екінші жартысындағы ерекшеліктерінің бірі
халықаралық экономикалық қатынастардың қарқынды дамуы болып табылады. Әр
түрлі елдер, елдер тобы, экономикалық топтар, жеке фирмалар мен ұйымдар
арасындағы экономикалық қатынастар кеңіп, тереңдей түседі. Бұл үрдістер
халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің
интернационалдануынан, ұлттық экономикалардың ашықтығының артуынан, бір-
бірін толықтыруынан, бір-бірімен біте қайнасып жақындасуынан, аймақтық
халықаралық құрылымдардың дамуы мен нығаюынан көрінеді.
Дүниежүзілік шаруашылық, әлемдік экономика дегеніміз ұлттық
шаруашылықтардың жиынтығы.
Дүниежүзілік шаруашылық - халықаралық экономикалық қатынастардың
обективті негізі және маңызды бөлігі.
Халықаралық экономикалық қатынастар – жалпы экономикалық жүйенің басты
компоненті. Халықаралық экономикалық қатынастардың пәніне, біріншіден,
халықаралық экономикалық қатынастардың өзі, яғни әр түрлі елдердің
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасындағы экономикалық байланыстар,
екіншіден, бұл байланыстарды іске асыратын тетіктер жатады.
Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне жеке елдер, интеграциялық
бірлестіктер, сонымен қатар жеке кәсіпорындар арасындағы материалдық
игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбас жасау және тұтыну бойынша
өтелетін қатынастар тетігі кіреді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың (ХЭҚ) дамуының алғы шарты -
әлемдегі жұмыс күшінің, табиғи ресурстардың, техникалық құралдардың,
негізгі және айналым капиталының, ғылыми-техникалық әлуеттің орналасуындағы
географиялық және тарихи қалыптасқан теңсіздік болып саналады.
Осы замаңғы ХЭҚ елеулі, тұрақты, мемлекет аралық реттеуді талап етеді.
Экономикалық қатынастардың жүзеге асу механизмі мыналардан тұрады:
- құқықтық нормалар;
- оларды жүзеге асыратын құралдар (халықаралық экономикалық мәмілелер,
хартиялар т.б.)
- ХЭҚ-ды дамыту мақсаттарына жетуге бағытталған халықаралық экономикалық
ұйымдардың қызметі.
ХЭҚ құрылымына мыналар кіреді:
1. халықаралық еңбек бөлінісі.
2. халықаралық сауда.
3. капиталдар мен шетел инвестицияларының халықаралық қозғалысы.
4. халықаралық жұмыс күшінің миграциясы.
5. халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары.
6. халықаралық экономикалық интеграция.
ХЭҚ әлемдік шаруашылық пайда болғанға дейін де болған. Мысалы, жеке
елдер арасында, аймақтар шеңберінде ХЭҚ дамыған. Бұл қатынастар еларалық,
тар аймақтық сипатта болған. Әлемдік шаруашылықтың пайда болып, дамуына
байланысты халықаралық экономикалық қатынастар өзінің әрекет ету шеңберін
кеңейтіп және тереңдетіп, ғалама сипатқа ие болады.
2. Ашық экономика принциптері.
Дүниежүзілік шаруашылықтың 20ғ-ң соңғы жылдарындағы даму
ерекшеліктерінің бірі – тұйықталған ұлттық шаруашылықтың жүргізу
практикасының бірте-бірте сыртқы рыноққа бағытталып, ашық типтегі экономика
тенденцияларының басым сипатқа ие болуында. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Батыс Еуропа елдері белсенді түрде автаркиялық (Автаркия грек сөзі -
өзін-өзі қамтамасыз ету) мұрасынан арыла бастады.
Сол жылдары АҚШ еркін сауда, экономиканың ашықтығы сияқты
тезистерді алға тартып, халқаралық рыноққа өзінің тәртіп нормаларын
еңгізуге тырысты. Еркін сауда деген тезис, осы замаңғы экономистердің
жаңалығы емес, ол өз бастауын А.Смиттің саяси экономиясынан алады. Ашық
экономика түсінігі еркін сауда тезисінен әлдеқайда кең ұғымда
қолданылады. Оған тауарлар саудасымен қатар өндіріс факторларының,
ақпараттың еркін жылжуы, ұлттық валюталармен айырбас кіреді.
Ашық экономика принциптеріне сәйкес жұмыс істеу – ол әлемдік нарықтың
стандарттарын мойындау, оның заңдарына сәйкес әркет ету. Ашық экономика
әлемдік шаруашылыққа, әлемдік нарыққа интеграцияланған біртұтас экономика
кешенін қажет етеді. Ашық экономика дегеніміз – бұл біріккен кәсіпкерліктің
әр түрлерін белсенді пайдалану, еркін кәсіпкерлік аймақтарын ұйымдастыру,
сыртқы саудаға мемлекет монополиясын жою, ХЕБ елдің салыстырмалы
артықшылығы принципін тиімді пайдалану.
Ашық экономиканы қалыптастыру барысында мемлекет белгілі де, белсенді
қызмет атқарады. Бұл кезеңде мемлекет экспорттық өндірістерді ынталандыру,
тауарлар мен қызмет көрсету түрлерін шетелге шығару, шетел фирмаларымен
кооперациялану, сөйтіп сыртқы экономикалық байланыстарды нығайту
қызметтерін өз міндетіне алды. Берік құқықтық негіз қалыптастыру арқылы
шетелдерден инвестицияның, технологияның, жұмыс күшінің, ақпараттың келуін
қамтамсыз етті.
Көптеген елдердің ашық экономикаға ұмтылысын трансұлттық
корпорациялардың (ТҰК) пайда болуы жеделдетті. Жаңа рыноктарды игеруді
көздеген ТҰК бірқатар мемлекеттердің территориясында филиалдар, серіктес
компаниялар ашып, жекелеген елдердің протекционистік кедергілеріне
қарамастан ХЭ айырбасты интернационалдандыруға күштерін жұмсады.
Ашық экономика автаркияға, яғни өзін-өзі қамтамасыз ету принциптері
мен өз күшіне сүйену саясатына қарамақарсы.
Ашық экономиканың артықшылықтарына мыналар жатады:
- өндірістің мамандануы мен кооперациясының тереңдеуі;
- ресурстарды пайдаланудың тиімділігі мен ұтымдылығы;
- әлемдік бай тәжірибенің ХЭҚ арқылы таралуы;
- дүниежүзілік рыноктағы қатаң бәсекенің ықпалымен ұлттық өндірушілер
арасындағы бәсекенің күшейюі;
Ашық экономика ешқандай бақылаусыз, өз бетінше кеткен сыртқы
экономикалық байланыстар емес. Оның механизмдерін қалыптастыру процесіне
мемлекет елеулі түрде әсер етеді. Ұлттық экономиканы жөн-жозықсыз, айқара
ашып тастау елдің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төңдіреді. Ұлттық
қауіпсіздік, бәселелік пен капитал қозғалысына, сондай-ақ кеден, валюта,
салық, несие және инвестициялық саясатқа икемді ашық экономика ғана өзінің
көздеген мақсаттарына жетеді.
Экономиканың ашықтығын жиынтық ішкі өнімдегі экспорт пен импорттың үлес
салмағы көрсетеді. Бұл көрсеткіш ұлттық экономиканың әлемдік рынокпен
байланыстарының деңгейін анықтайды.
Сонымен, экспорттың ЖІӨ қатынасын экспорттық үлес деп атасақ, онда
былай жазылады –
Эү = Э * 100%
ЖІӨ
Егер, Эү 10% болса онда экономиканың ашықтық деңгейі жеткілікті деп
есептеледі.
Иү = И *100%
ЖІӨ
Экономикалық ашықтық көрсеткіштерінің ең маңыздысы сыртқы сауда үлесі:
ССү = СС *100%
ЖІӨ
Экономиканың ашықтық дәрежесіне және ХЭҚ даму деңгейіне әсер ететін
факторларға елдің ішкі нарығының көлемі, оның экономикалық даму деңгейі,
елдің халықаралық өндіріске қатысуы жатады.
Кейбір экономистер мынадай заңдылықты келтіреді, экономика құрылымында
неғұрлым базалық салалар үлесі жоғары болса (энергетика, металлургия, кен
өндіру және т.б) елдің ХЕБ қатысуы және экономиканың ашықтық деңгейі
соғұрлым төмен болады.
3. Халықаралық еңбек бөлінісі: мәні, факторлары мен нысандары.
ХЕБ халықаралық экономиканың негізін, мағынасын ашатын басты
категориялардың бірі болып табылады. Барлық елдер ХЕБ қатысады. Оның
тереңдеуі өндіргіш күштердің дамуымен анықталады, оған өз кезегінде ғылыми-
техникалық прогресс әсер етеді. Еңбек бөлінісі тарихи анықталған қоғамдық
еңбектің жүйесі. ХЕБ- әр түрлі елдердің халықаралық айырбасы үшін белгілі
бір тауарлар мен қызмет түрлеріне мамандануы зерттеледі. ХЕБ жеке елдердің
өндірісінің мамандануына негізделген. ХЕБ әлемдік шаруашылықта кеңейтілген
ұдайы өндіріс үдерісін іске асыруда жоғары роль ойнайды:
- ол үдерістердің өзара байланысын қамтамасыз етеді;
- халықаралық салалық және аймақтық-салалық үйлесімділікті
қалыптастырады;
ХЕБ факторлары -
- әлеуметтік-географилық (елдердің орналасуы, территория, халық саны,
халық құрылымы ,шаруашылық тәжірибесі, салттары бойынша әртүрлі)
- табиғи-климаттық (климаттық жағдайлары, жерлері, пайдалы қазбалары, су
ресурстары т.б бойынша әр түрлі)
- технико-экономикалық (ғылыми-техникалық дәреже әр түрлі)
- ғылыми-техникалық прогресс
ХЕБ теориясы саяси экономия классиктері А.Смит және Д.Рикардоның
еңбектерінде негізделіп дамиды. Смит ХЕБ Халықтардың байлығының себептері
мен табиғатын зерттеу 1776ж деген еңбегінде талдап, еркін сауда мен
кәсіпкерліктің қажеттілігін дәлелдеген. Сауданың еркіндігіне шек қою әр
түрлі аймақтар мен тұтас елдер арасындағы еңбек бөлінісінің тереңдеуіне
кедергі жасайды деген пікір айтқан. Бұл кедергілерді жою және халықаралық
айырбас ауқымын кеңейту, ұлттық шаруашылықтардың мамандануына және олардың
өзара байланыстарының артуына, жалпы әлемдік шаруашылықтың құрылуына алып
келеді. Смит кейін танымал болған еркін сауда түсінігін ұсынды.
2 тақырып. Әлемдік шаруашылық: негізгі белгілері, даму кезеңдері және
қазіргі ерекшелігі.
1. Әлемдік шаруашылықтың даму кезеңдері.
2. Әлемдік экономиканың қазіргі тенденциялары.
3. Қазіргі жағдайдағы шаруашылық процестердің интернационалдануы мен
глобализациясы.
1. Әлемдік шаруашылықтың даму кезеңдері.
Әлемдік шаруашылық ХЭҚ-дың объективтік негізі болып табылады. ХЭҚ-дың
кейбір түрлері (негізінен сауда қатынастары) әлемдік шаруашылықтың пайда
болуына дейін болды. Мысалы, жекелеген аймақтардың шеңберінде еуропалық
елдер арасында болған қатынастар (Еуропа-Солтүстік Африка; Еуропа-Таяу
Шығыс елдері және т.б.). Бұл қатынастар еларалық, тар аймақтық сипатқа ие
болды. Әлемдік шаруашылықтың пайда болуына байланысты ХЭҚ жаңа глобальды
сипатқа ие бола бастайды. Жекелеген елдердің экономикаларына немесе әлемдік
экономикаға негізделуі себепті ХЭҚ көп ретте оларға тәуелді болады. Бірақ
ХЭҚ жүзеге асуы барысында әлемдік шаруашылықтың өмір сүруі мен дамуының
тәуелсіз түріне, оның ішкі механизміне айналып, дербес құбылыс болып
саналады, өз заңдылықтарына бағынатын болады.
Өзінің дамуы мен қалыптасуы барысында әлемдік шаруашылық ұзақ та қиын
жолды өтті. Кейбір зерттеушілер әлемдік шаруашылықты жүйе ретінде
қарастырып, оның пайда болуын Рим империясы дәуіріне жатқызады. Басқа
зерттеушілер әлемдік шаруашылықты 15-16 ғасырларда ашылған географиялық
жаңалықтар кезеңінен бастайды. Осы жаңалықтардың арқасында елдер арасында
асыл тастармен, металдармен, құлдармен халықаралық сауда жедел дами
бастады. Бірақ бұл кезеңдердегі әлемдік шаруашылық едәуір шектеулі болған
және тез көпес капиталы ғана күш салған жүйе ретінде қарастырылды.
Қазіргі әлемдік шаруашылық өндірістік төңкерістен кейін, капитализмнің
жаңа монополиялық сатыға ұласуы барысында пайда болды.
19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басындағы әлемдік шаруашылықтың 20
ғасырдың 60-70 жылдарындағы әлемдік шаруашылықтан көп айырмашылықтары бар.
Көптеген қарама-қайшылықтарды және көп жоспарлы тенденцияларды сақтай
отырып, 21 ғасырға бағытталған әлемдік шаруашылық 20 ғасырдың ортасындағы
әлемдік шаруашылыққа қарағанда неғурлым тұтас, өзара байланысқан және
динамикалық сипатқа ие.
20 ғасырда әлемдік шаруашылықтың тұрақсыздығы орын алды. Бұл көптегнен
империталистік, экономикасы дамыған және дамушы елдердің арасындағы өткір
қарама-қайшылықтардың әсерінен болған еді. Ал 20 ғасырдың ортасында әлемдік
шаруашылық: әлемдік капиталистік және әлемдік социалистік деген екі бөлікке
бөлінді. ХЭҚ-тар жүйесінде капиталистік шаруашылық басым позицияларда
болды: 90-жылдардың басында әлемдік шаруашылықтың 910 бөлігі әлемдік
капитал аясындағы тауар айналысына келді.
60-жылдардан бастап әлемдік шаруашылық жүйесіне дамушы елдер де кіре
бастады. 70-жылдардың ортасында, әсіресе, Оңтүстік-Шығыс Азияның жаңа
индустриалды (ЖИЕ) елдері (1-толқын – Оңт.Клоея, Тайвань, Гонконг,
Сингапур) және Латын Америкасы елдері (Бразилия, Аргентина, Мексика) едәуір
жетістіктерге қол жеткізе бастады.
КСРО-ның күйреуінен кейін және Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық
өзгерістердің нәтижесінде әлемдік шаруашылық жаңа бірлескен, тұтас
құрылымдық сипаттарға ие болды. Жаңадан пайда болған әлемдік шаруашылық
біртекті емес, сөйте тұра, ол өндірісі дамыған елдердің, дамушы елдердің
және экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердің ұлттық экономикаларынан тұрады.
2. Әлемдік экономиканың қазіргі тенденциялары.
20-21 ғасырдағы әлемдік экономика нарықтық экономика принциптеріне,
халықаралық еңбек бөлінісінің заңдылықтарына, капитал және өндірістің
интернационализациясына негізделген.
Әлемдік шаруашылықтың қазіргі негізгі қасиеттері:
1. Жалпы әлемдік экономиканың тиімділігінің күшеюі;
2. Трансұлттық корпорациялар мен банктердің әлемдік шаруашылықтың негізгі
элементтеріне айналыуы.
3. Халықаралық еңбек бөлінісінің терең дамуы – халықаралық мамандану және
халықаралық кооперация.
4. Өндіріс факторларының халықаралық қозғалу қарқынының жоғарғы дәрежесі:
капитал, жұмыс күші, технология, ақпарат.
5. Ұлттық экономикалардың ашықтығы және сыртқы экономикалық
байланыстардың либерализациясы.
6. Экономикалық және валюта-қаржы процесстерінің мемлекет аралық, ұлттық
реттеуге бағытталуы; халықаралық экономиканың саяси және заңдық
негізінің қажеттілігі.
7. Халықаралық экономикада әскери және идеологиялық идеяларға қарсы жаңа
экономикалық тәртіп, ережені бекітуге бағытталу.
8. Халықаралық экономика интернационализациясының сапалы жаңа деңгейіне
жету:
- нарықтардың глобализациясы: ортақ ғалами нарықтардың қалыптасуы;
- аймақтық интеграциялық блоктардың ұйымдастырылуы.
3. Қазіргі жағдайдағы шаруашылық процестердің интернационалдануы мен
глобализациясы.
Шаруашылық өмірдің интернационалдануының алғышарттары ірі машиналық
өндіріске көшу кезеңінде пайда болды. Өйткені бұл уақытта ұлттық шекаралар
өндірістік күштердің дамуына кедергі келтіре бастады.
Соғыстан кейінгі жылдары ғылыми-техникалық прогресс экономикалардың
интернационалдануының айқындаушы факторына айналды. Халықаралық сауданың
және халықаралық өндірістің даму қарқындарында шұғыл өзгерістер жасалды.
Микроэлектрониканың, биотехнологияның және жаңа материалдарды өндеудің
қарқынды дамуы ұлттық экономикалардың өзара тәуелділігін күшейте түсті.
Капиталды шетке шығару өсті, оның түрлері және бағыттары өзгерді.
Қазіргі кезеңдегі шаруашылық өмірдің интернационалдануы жаңа сапалық
сипаттарға ие бола бастады. Олар ірі көленмдегі, жоғары дәрежеде
механикаландырылған және автоматтандырылған қазіргі өндіріс қажеттілігіне
сауда-экономикалық байланыстардың халықаралық ғылыми-техникалық
қатынастарға және өндірістік кооперацияға көшуіне қатысты пайда болды.
Шаруашылық өмірдің жаңа сапалы кезеңі ретінде экономикалық интеграция
қарастырылады. Ол елдердің экономикалық қоғамдасуы түрінде дамып келе жатыр
және әр түрлі елдердің ұлттық экономикалары қарым-қатынастарының неғұрлым
терең жүйесі ретінде қарастырылады.
Қорыта айтқанда, әлемдік шаруашылық дамуының ең басты тенденциясы –
тауарлардың, қызметтердің және капиталдың бірыңғай планетарлық нарық
жасауға бағытталған шаралары және жекелеген елдерді біртұтас әлемдік
шаруашылық кешенге экономикалық тұрғыдан ұйымдастыру болып табылады. Бұның
барлығы глобальды экономикалық жүйені ХЭҚ кешенінің құрамдас бөлігі ретінде
зерттеуге әкеледі. Бұл ХЭҚ-тың өте жоғары дәрежесі.
Глобализация құбылысын екі жақта қарастыруға болады.
Макроэкономикалық деңгейдегі глобализация дегеніміз – мемлекеттердің
және жеке аймақтардың өз шекараларынан тыс әрекет ететін экономикалық
белсенділікке ұмтылуы. Осындай белсенділіктің белгілері ретінде
ырықсыздандыру (либерализация), сауда және инвестициялық шектеулерді алып
тастау, еркін өнеркәсіп аймақтарын құру, т.б. қарастырылады.
Микроэкономикалық деңгейдегі глобализация дегеніміз – кәсіпорын
қызметінің ішкі шекарасынан тыс әрекет етіп, өрісінің кеңейе түсуі.
Глобализациялаудың ұлтаралық немесе көпұлттық бағыттағы кәсіпкерлік
қызметтен айырмашылығы - әлемдік нарықты меңгеруге күш салады.
Қазіргі ХЭҚ-ға қандай факторлар елеулі және шешуші әсер етеді?
Қазіргі уақыттың көптеген қарама-қайшылықтарына қарамастан, оның
негізгі ерекшеліктерінің біріне өзара түсіністікке, ынтымақтастыққа ұмтылу
жатады. Әр түрлі елдердің экономикалық деңгейлерінің жақындасу процесі
дамып келе жатыр. Бұл, әрине, қиын да үдемелі қозғалыс және оған келесі
факторлар әсерін тигізеді:
1. Индустриалды қоғамнан постиндустриалды (ақпаратты) қоғамға көшу.
2. Технологиялық революциялар.
3. Энергетикалық, шикізаттық және азық-түліктік проблемалардың шиелене
түсуі.
4. Экологиялық проблема.
Бұдан шығатын корытынды: өндірісті интернационалдау тек өндірістік
күштердің кеңістік салаларын ғана емес, сонымен қатар өндірістік қарым-
қатынастарда да қамтиды. Өндірістік қатынастардың халықаралық салада дамуы
ХЭҚ - тың жеке-дара айрықша жүйесі болып табылады. Бұл өндірістік
қатынастардың ішкі ұлттық қатынастармен ортақ табиғаты және құрылымы бар,
бірақ оның жүзеге асуы ұлттық шекаралардың бар болуымен ерекшеленеді.
3тақырып. Белгілі бір елдердің әлемдік шаруашылыққа қатысуы.
1. Әлем елдерінің типологиясы.
2. Индустриялды дамыған елдердің орны мен ролі.
3. Дамушы елдер тобы: әлемдік экономикада орны мен ролі.
4. Жаңа индустриялды елдер дамуының негізгі сипаттамалары.
1. Әлем елдерінің типологиясы.
Әлемдік экономика күрделі жүйе болып табылады, өйткені біб-біріне
кұсамайтын елдерден тұрады. Елдер әр түрлі саяси, экономикалық және
құқықтық жүйелерден тұрады. Орталық болып өнеркәсіпті дамыған елдер
табылады, олар әлемдік экономикамен тығыз байланысқан нарық шаруашылығы
тиімді елдер. Периферия – бұл дамушы елдер, шикізаттық мамандануы бар,
әлемдік экономикаға интеграциялау дәрежесі төмен және экономикасы тиімсіз.
Әлемдік экономиканы толық зерттеу үшін елдерді топтастру, жіктеу
керек. Осы күнге бірынғай жіктеу жоқ.
Әлемдегі елдерді топтау критерийлері:
1. Елдің экономикасының даму деңгейі.
2. Шаруашылықтың әлеуметтік құрылымы.
3. Экономиканың бағыты және сыртқы экономикалық байланыстардың сипаты.
4. Экономикалық өсім түрі.
5. Күрделі ғылымдардың даму деңгейі.
БҰҰ Экономикалық даму деңгейі бойынша елдерді жіктеу:
1. Өнеркәсіпті дамыған елдер.
2. Дамушы елдер және нарық экономикасы бар территориялар.
3. Экономикасы өтпелі кезеңдегі елдер (жоспарлықтан нарыққа)
Шаруашылық жүйесінің түрі бойынша жіктеу:
1. Экономикасы натуралды шаруашылық типтегі елдер – қарапайым айыл
шаруашылық өндіріс, өзін-өзі қамтамасыз ету және тауар айырбасының
натуралды нысаны бар. Эфиопия.
2. Шикізатты экспорттау – елдер. табиғи ресурстардың бір немесе бірнеше
түрлеріне бай және негізгі қаржы көзін осы ресурстарды экспорттау
арқылы алатын елдер. Сауд Арабиясы.
3. Өнеркәсіпті дамушы елдер. ЖҰӨ 10-20% өндеуші өнеркәсіп беретін,
тауардардың көп бөлігі импортталатын елдер. Үндістан.
4. Өнеркәсіпті дамыған елдер. Өнеркәсіпті тауарлардың негізгі
экспорттаушылары.
5. Жаңа индустриалды елдер. өнеркәсіпті дамушы және өнеркәсіпті дамыған
елдер арасында орналасқан елдер тобы. Өңт. Корея.
Жан басына шаққандағы табыс деңгейі бойынша елдерді жіктеу:
1. Жан басына шаққандағы табыс деңгейі жоғары экономикалар – 12
мың.долл.жылына.
2. Жан басына шаққандағы табыс деңгейі орташа экономикалар – 545 доллардан
12 мың.долл.дейін жылына.
3. Жан басына шаққандағы табыс деңгейі төмен экономикалар – 545 доллардан
төмен жылына.
Әлемдік нарыққа ашықтық дәрежесі бойынша елдерді жіктеу (Әлемдік банк
ұсынған):
1. Экономикасы салыстырмалы жабық елдер – экспорт үлесі ЖҰӨ 10%.
2. Экономикасы салыстырмалы ашық елдер – экспорт үлесі ЖҰӨ 35%.
3. Екі деңгей арасында орналасқан.
Экономикасы ең ашық болып Ген-Конг, Сингапур, Жаңа Зеландия, Швейцария
табылады. Экономикасы ең жабық болып Солт.Корея, Куба саналады.
Елдер арасындағы даму деңгейі арасындағы алшақтықты жою бағыттары.
Әлеуметтік- экономикалық даму деңгейі арасындағы алшақтық – бұл дамыған
елдер мен басқа елдер
арасындағы даму деңгейіндегі айырмашылық.
Даму деңгейі арасындағы алшақтық мөлшері келесі көрсеткіштермен
бағаланады:
• Жан басына шаққандағы ЖҰӨЖІӨ
• Сатып алу қабілеттілі паритеті бойынша жан басына шаққандағы
ЖҰӨЖІӨ
• Адами даму индексі
• өмір ұзақтығы, нәрестелердің өлу деңгейі, халықтың сауаттылығы,
калорияларды тұтыну.
Адами даму индексі – елдің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінің
индексі. Туу кезіндегі күтілетін өмір ұзақтығы, алынған білім деңгейі және
түзетілген бір адамға есептілінген нақты табыс деңгейінің негізінде
есептелінеді.
2. Индустриялды дамыған елдердің орны мен ролі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдер - әлемдік экономиканың негізгі
субъектісі болып табылады. Олардың қатарына шамамен 30 мемлекет жатады.
Кейбір жағдайларда бұл мемлекеттерді жоғары дамыған, өнеркәсіпті
дамыған деп атайды.
Әлемдік экономикада дамыған мемлекеттердің ролі формалды және сапалық
көрсеткіштермен анықталады.
Формалды - әлемдік өнеркәсіптің өндірісінің 57% алады, әлемдік
ауылшаруашылық өндірісінің 40% алады;
Сапалық – дайын өнімнің әлемдік өндірісінің 80% жуығын өндіреді, жоғары
технологиялық өнімнің және әлемдік ғылыми зерттеушілік құрастырулардың 90%
жуығы келеді, халықтың жан басына шаққанда ЖІӨ-нің орта әлемдік деңгейден
бес есе артық болуы.
Әлемнің экономикалық және саяси әсер етудің үш орталықтары (триада):
1. Солтүстік Америка (АҚШ-тың басшылығымен). Дүниежүзілік жалпы өнімнің
(ДЖӨ) ¼ бөлікке жуық өндіреді.
2. Батыс Еуропа (ең алдымен Еуропалық Одақтың 25 мемлекеті).
Дүниежүзілік жалпы өнімнің ¼ бөліктен астамын өндіреді.
3. Жапония. ДЖӨ-де 7-8% үлес салмақты алады.
Әлемдік шаруашылықтың жүйесінде дүниежүзілік триаданың әрбір
элементіне перефериялық және жартылай перефериялық аймақтары тән, ал
сонымен факторлардың жалпы қосындысы бойынша олардың әлемдік экономикадағы
ролі әлде қайда жоғары. Жетекші жетілік (Үлкен жетілік) мемлекеттер (G-
7): АҚШ, Германия, Жапония, Канада, Франция, Ұлыбритания, Италия.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің шаруашылық механизмі терең
интеграцияланған, салыстымалы дербес және толыққанды кешенде, дамудың бір
тәртіпті деңгейде, ұйымдастырудың, шаруашылық механизмдерінің негізгі
элементінің және құрылымының қағидаларының ұқсастығында негізделеді. Бұл
елдердің шаруашылық механизмі ұдайы өндіріспен ең тығыз байланысқан
нарықтың экономикалық өзара әсер ету жүйесін және институттарын кіргізеді.
Индустриалды дамыған елдердің сыртқы экономикалық байланыстардың
негізгі бағыттары мен сипаттық белгілері:
1. Әлемдік шаруашылыққа ашық болуы, либералдық сыртқы экономикалық
саясат.
2. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде нарықтық экономикасы
дамыған мемлекеттердің басымдылығы.
3. Сыртқы экономикалық байланыстардың негізінен бір бірімен алмасуға
бағытталуы.
3. Дамушы елдер тобы: әлемдік экономикада орны мен ролі.
Дүниежүзілік шаруашылық және халықаралық экономикалық қатынастар
дамуының қазіргі кезеңдегі ерекшеліктерінің бірі дамушы елдердің ролі мен
маңызының күшеюі. Бұл елдерде 3,2 млрд. Халық өмір сүреді. Бұл мемлекеттер
дамуының байқалып отырған басты тенденциясы экономикалық өсулерінің әр
деңгейлігі. Дамушы елдерді екі топқа бөлуге болады: бірінші топқа, мұнай
шуының (нефтяной бум) арқасында экономикасы жедел дами бастаған Парсы
шығанағы елдері – Қатар, кувейт, Біріккен Араб Эмираттары, Бағам, Бермуд
және Өңт.Шығыс Азия мен Латын Америкасы елдері жатады. Екінші топты
экономикалық тоқыраудан шыға алмай жатқан Африка елдері – Мозамбик,
Эфиопия, Танзаняи, Бурунди, Уганда, Чад және азиялық елдер – Непал, Бутан
т.б. Дамушы елдердің қалған бөлігі осы екі полюстің орта тұсынан орын
тепкен. Олардың өздері де біркелкі топ емес, бір-бірінен көптеген
әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері бойынша ерекшелінеді. Бұл топқа
елдердің біреулерінің экономикасы қарқынды өсу жолында болса, екіншілері
қазіргі ХЭҚ қозғалысына ілесе алмай, тоқырау мен құлдыраудың құрсауында
отыр.
Дамушы елдердің көптүрлілігі мен даму ерекшеліктері бола тұрса да,
олардың бәріне ортақ сипаттамалары бар:
1. дамушы елдер экономикасының көп укладтылығы.
2. өндіргіш күштердің әлсіздігі, өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының,
әлеуметтік инфрақұрылымның артта қалуы.
3. дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне тәуелділігі, жабайы капитализмнің
орын алуы.
Көп укладты экономика – шаруашылық жүргізудің қалыптасқан тәртібі,
қабылданған ережесі жоқ, болған күнде де бұрмаланатын шаруашылық көрінісі.
Дамушы елдердің басым көпшілігі ауыл шаруашылық елдері. Дамушы елдердің
бәріне тән, ортақ сипаттарға олардың кедейлігі, халқының орналасуының
тығыздығы, жұмыссыздық деңгейінің жоғарлығы, дамыған елдерге зор берешегі
т.б. жатады.
Дамушы елдер ХЕБ белсенді қатысуда. Ең алдымен шикізат және дайын
өнімдерді шығару арқылы. Көптеген дамушы елдер үшін туризм шетелдік
валютаны келтіретін негізгі арнаға айналды. Жұмысшы күшін экспорттаудан
келетін валюталық түсімдер өсуде.
4. Жаңа индустриялды елдер дамуының негізгі сипаттамалары.
20 ғ-ң орта шені дүниежүзілік шаруашылықтағы әлемдік өзгерістердің
күәсі болды. Көрсетілген уақыттың ең басты ерекшелігі дамушы елдер
құрамынан жаңа индустриалды елдердің бөлініп өсіп шығуымен байланысты.
жаңа индустриалды елдер өздерінің көптеген экономикалық көрсеткіштері
бойынша дамушы елдердің қалған көпшілік бөлігінен ерекше. Бұл елдердің
дамушы елдерден ерешелігі бір жағынан, өнеркәсібі дамыған елдерден
айырмашылығы, екінші жағынан, дамудың жаңа индустриалды моделі пайда
болғаның көрсетеді.
Бұл моделді сипаттау үшін Азиялық және Латын Америкасының жекелеген
елдерінің тәжірибесін талдау қажет. Экономикалық өрлеудің ерекше үлгісі
болып, азия жолбарыстары атанған - Өңт.Корея, Тайвань, Сингапур және
Гонконг елдері. жаңа индустриалды елдер деген жаңа ұғымға жоғарыда
аталған азиялық төрт елден басқа Латын Америкасының –Аргентина, Бразилия,
Мексика сияқты мемлекеттерін қосамыз. Айта кету керек 1995 жылы Мексика
өнеркәсібі дамыған елдер клубына 25-ші мүше ел болып қабылданды. Жоғарыда
аталған жеті мемлекет жаңа индустриалды елдердің бірінші толқынына
жатады. Олардың өкшесін баса жаңа индустриалды елдердің екінші толқыны
өздеріне назар аудара бастады. Олардың қатарына Малайзия , Тайланд, Индия,
Чили елдері; үшінші толқынына – кипр, Тунис, Туркия, Индонезия; төртінші
толқынына – Қытай және Филипин елдері жатады.
БҰҰ жаңа индустриалды елдер қатарына кіретін елдерді мынадай
критерийлер арқылы анықтайды:
- жан басына шаққандағы ЖІӨ көлемі,
- ЖІӨ-нің жылдық ортша қарқынының өсуі,
- ЖІӨ өндеуші өнеркәсіптің үлесі. Бұл үлес 20%-тен артық болуы
керек.
- өнеркәсіп бұйымдары экспортының көлемі және оның жалпы
экспорттағы үлесі.
- Шетелдегі тікелей инвестициялардың көлемі.
Осы көрсеткіштер бойынша жаңа индустриалды елдер басқа дамушы
елдерден көш ілгері келеді, тіпті бірқатар дамыған елдердің өзінен алда
тұр. Экономикалық өсудің жылдық қарқыны 8% жетреді, ал инфляция қарықыны -
3%.
13 тақырып. Әлемдік шаруашылықта трансұлттық корпорациялар (ТҰК).
1. ТҰК негізгі түрлері және пайда болу себептері.
2. ТҰК қызметтері, сипаты және құрылымы.
3. ТҰК ХЭҚ-ғы ролі.
4. Қазақстан және ТҰК.
1. ТҰК негізгі түрлері және пайда болу себептері.
ТҰК БҰҰ сарапшыларының пікіріне сәйкес әлемдік экономиканың
қозғалтқышы болып саналады. 90-жылдардың соңында әлемде 60 мың.
Халықаралық корпорациялар жұмыс істеді. Олар өз елінен тыс жерлерде 250
мыңға дейін еншілес кәсіпорныдарды бақылады. 500 өте үлкен халықаралық
компаниялардың 85-і барлық шетелдік инвестициялардың 70 пайызын бақылайды.
Бұл 500 үлкен компаниялар бүкіл халықаралық компаниялар өндіретін
электроника және химия өндірісінің 80 пайызын, фармацевтиканың 95 пайызын,
машина жасау өнімінің 76 пайызын өткізеді.
ТҰК негізгі бөлігі АҚШ -нда, Еуропадағы Одағы елдірнде және Жапонияда
шоғырланған. Бұл корпорациялардың кәсіпорындарында өндірілетін өнімнің
көлемі жыл сайын 1 трлн. Доллардан асады. Оларда ауыл шаруалығын есепке
алмағанда әрбір әлемде жұмыс істейтіннің оныншысы, яғни 73 млн.
қызметкерлер жұмыс істейді.
БҰҰ сарапшылары анықтамасы бойынша жылдық айналымы 100 млн. доллардан
асатын және кем дегенде 6 елде филиалы бар корпорация деп аталады. Соңғы
жылдары оған кейбір түзетулер еңгізілді, фирманың халықаралық мәртебесі
жөнінде резиденция - елдің сыртында өткізілетін сату көлемінің пайызы
куәландырылады. Бұл көрсеткіш бойынша әлемдік жетекші болып Швейцарияның
Нэстле 98% фирмасы саналады. БҰҰ әдістемесі халықаралық корпорацияны оның
активтерінің құрылымы арқылы да анықтауға мүмкіндік береді. Дүниежузінде
шетелдік активтері ең мол ТҰК ағылшын-голланд концерні РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ
және АҚШ-тың ФОРД, ДЖЕНЕРАЛ МОТОРС, ЭКСОН, АЙБМ фирмалары жатады.
Экономикалық әдебиеттерде халықаралық монополиялардың көптеген түрін
кездестіруге болады: көпұлттык корпорациялар, интернационалдық
корпорациялар,трансұлттық клмпаниялар, ғаламдық компаниялар және т.б.
Мысалы, американың белгілі маркетологы Ф.Коттлер халықаралық компанияның 4
түрін айырады.
ТҰК анықтамасы - өндірістік, саудалық-өткізу қызметі бір елдің
сыртына шығатын, шетелдік активпен ұлттық монополиялар. Олардың өндірістік
жіне сауда-өткізу қызметтері ұлттық шекарадан тыс елдерде ұйымдастырылады.
АҚШ-та корпорация деп акционерлік қоғамды айтады. Себебі қазіргі ТҰК
көпшілігі америкалық корпорациялардың халықаралық экспансиясы нәтижесінде
пайда болды, бұл термин олардың анықтамасына кірді.
ТҰК шаруашылық жүогізу құқықтары шетелдерде филиалдар, еншілес
компаниялар ұйымдастыру және іскерлік белсенділікті күшейту арқылы жүзеге
асады. Еншілес компаниялар (дочерние компании) өндірістік және дайын өнімді
өткізу, ғылыми-зерттеу жұмыстары, тұтынушыларға қызмет көрсету
мәселелерінде дербес шешімдер қабылдайды. Тұтас алғанда олар біріктірілген
ірі өндірістік-өткізу кешендері. Оларда бар акционерлік капиталға меншік
құқығы құрылтайшы елдің өкілдеріне ғана тарайды. Сонымен бірге филиалдар
мен сыбағалас компаниялар жергілікті капиталдың басым қатысуымен аралас
кәсіпорындар құруы да мүмкін.
Көп ұлтты корпорациялар дегеніміз - өндірістік және ғылыми-техникалық
негізде мемлекеттердің компанияларын біріктіруші халықаралық корпорациялар.
Мысалы, РОЯЛ ДАТЧ ШЕЛЛағылшын-голланд концерні жатады.
Халықаралық құқық бойынша көпұлттық корпорациялардың айрықша
белгілеріне:
1. көпұлттык акцмонерлік капиталдың бар болуы.
2. көпұлттық басқару орталығының жұмыс істеуі
3. шетел фирмасының әкімшілігіне жергілікті мамандардың тартылуы
жатады. Трансұлттык және көпұлттық корпорацияларға әлемдікглобалды
корпорацияларды да қосады.
ТҰК пайда болу себептері. Ең маңызды және жалпыға ортақ себеп
өндіргіш күштердің дамуы негізінде ұлттық шекарадан шығуы мүмкін болған
өндіріс пен капиталдың интернационалдануы. Өндіріс пен капиталдың
интернационалдануы шетелдерде бөлімшелері бар аса ірі компаниялардың
құрылуы, ұлттық корпорациялардың ТҰК айналуы, олардың шаруашылық
байланыстарының нағаюы негізінде жүзеге асады. Капиталды шетке шығару
халықаралық корпорацияларды қалыптастыру мен дамытудың ең маңызды факторына
жатады.
2. ТҰК қызметтері, сипаты және құрылымы.
Халықаралық корпорациялардың өздеріне тән сипаты бар:
1-ден, ол әлемдік шаруашылықтың дамуының, халықаралық еңбек бөлінісі
үрдесінің белсенді қатысушысы,
2-ден, оған капиталдың жылжуының ұлттық шекара ішіндегі үдерістерге
қарағанда салыстырмалы тәуелсіздігітән,
3-ден, ол өзінің операцияларын жоғары пайда табу мақсатында іске асыра
отырып, әлемдік шаруашылықтық қатынастарды объективті реттейді.
ТҰК халықаралық өндіріс жүйесін құрайды. Ол филиалдарын, еншілес
компанияларын, бөлімшелерін көптеген елдерде орналастыруға негізделеді. ТҰК
өте үлкен инвестиция және біліктілігі жоғары қызметкерлерді қажет ететін
жоғары технологиялық, ғылымды қажетсінетін өндіріс салаларына енеді. Бұнда
бұл салаларды ТҰК монополиялау үрдісі көрінеді.
ТҰК өте күшті өндірістік база бола тұрып өндірісті, тауар нарығын
жоғары нәтижелі жоспарлауды қамтамасыз ететін өндірістік-саудалық саясат
жүргізеді. Жоспарлау басты компания шеңберінде іске асырылып, еншілес
фирмаларға тайрады. ТҰК күрделі қаржы жұмсалымы және ғылыми зерттеу
жұмыстары саласында құрлықтық және халықаралық көлемде серпінді саясат
жүргізеді.
ТҰК дүниежүзілік рыноктағы әркетінің бірнеше нысаны бар. Бұл нысандар
келісім-шарт қатынастарына негізделеді. Олардың қатарына:
1. Лицензиялау.
2. Франчайзинг.
3. Басқару және маркетингтік қызмет көрсету.
4. Кәсіпорынды кілтпен тапсыру
5. Техникалық қызмет көрсету.
6. Бірлескен кәсіпорын құру туралы уақытпен шектелген келісім шарттар
және жеке операцияларды іске асыру жөніндегі келісімдер.
Лицензия дегеніміз - белгілі уақытқа лицензия алушы лицензия берушіге
озара келісілген ақысын төлеп пайдаланатын құқық, заңды келісім-шарт.
Лицензия беру ТҰК құрамындағы фирмалар арасында да , технологияны сыртқы
арналар арқылы беруде де қолданылады.
Франчайзинг - ұзақ мерзімді лицензиялық келісім. Мұнда франчайзер
клиентке алдын ала келісілген құқық береді. Ондай құқықтарға фирманың,
сауда маркасын пайдалану, техникалық көмек көрсету, жұмысшы күшінің
мамандығын көтеру т.б. жатады.
3. ТҰК ХЭҚ-ғы ролі.
Қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтағы ТҰК ролі күшейіп отыр. ХЭҚ
жүйесіндегі олардың алатын орны, ұлттық экономикаларды дамытуға ықпалы
ерекше маңызды.
Өнеркәсібі дамыған елдерджің сыртқы экономикалық байланыстарының мән-
мағынасын солардың ТҰК шетелдердегі өндіріс көлемін сол елдің экспортының
көлемімен салыстыратын болсақ, онда 80-жылдары олардың арасалмағы АҚШ-та
4,11; Жапонияда 2,11 болды.
ТҰК шетелдегі жиынтық инвестициялары қазірдің өзінде сыртқы сауда
айналымын басып озды және олардың қарқыны уақыт өткен сайын жеделдеп
келеді.ТҰК бүкіл әлемнің жекеше секторының өндірістік капиталының үштен
бірін, шетелдегі тікелей инвестицияның 90 %-дан артығын бақылайды. ТҰК
өндірісінің салалық құрылымы өте кең. Халықаралық компаниялардың 60 %
өндіріс саласында, 37% қызмет саласында, және 3% кең өндіру мен ауыл
шаруашылығында орналасқан. Қызмет саласы мен технологиялық қарқынды
өндірісте инвестицияның ұлғаю үрдісі анық көрінеді. Сонымен бірге оның
үлесі кен өндіру, ауыл шаруашылығы және ресурсты қажет ететін өндірісте
төмендеп келеді.
ТҰК ХЭҚ жүйесінде әр түрлі елдердің тағдырын шешуде анықтаушы
факторға айналып келеді. ТҰК белсенді өндірістік, инвестициялық, саудалық
қызметі оларға өнім өндіру мен таратуда халықаралық реттеуіш функциясын
орындауға мүмкіндік береді. ТҰК әлемде экономикалық интеграциялауға әсерін
тигізеді. ТҰК әлемдік шаруашылық жүйесінде жағымды жақтарымен қоса, теріс
ықпалы да бар. Теріс ықпалдары келесі:
1) ТҰК өз қызметін жүргізетін елдерде, ол мемлекеттердің экономикалық
саясатын іске асыруға кері әсер етуі.
2) мемлекеттік заңдарды бұзу. Табыстарын салық салудан жасыру мақсатында
ұлттық заңдарды өте шебер айналып өтеді. Ол табыстарды бір елден екінші
елге жіберу жолымен іске асырылады.
3) монопольды бағалар белгілеу, дамушы елдердің мүдделеріне қысымшылық
жасау.
4. Қазақстан және ТҰК.
Әлемдік қауымдастыққа табысты интеграциялану оның барлық
элементтерімен, ерекше ТҰК оңтайлы өзара әрекет тетігін қалыптастыруды
қажет етеді. Қазақстанда ТҰК дамытудың барлық жағдайлары бар. Ірі
кәсіпорындар ел экономикасының негізін құрайды.
Қазақстанда өндірістің шоғырлану деңгейі жоғары. Қазіргі кезде
республика экономикасында 16 мың. Кәсіпорын жұмыс істейді, оның 1,6% бүкіл
қазақстан кә сіпорындары өнімінің 77,4%-н өндіреді. Республиканың ірі
кәсіпорындарының ішінде кәсіпорынның көлемі, меншік құрылымы, ұйымдық түрі
және жарғылық капиталы бойынша ерекшеленетін жүзге жуық үлкен корпоративтік
бірлестіктер қалыптасты. Қазақстанда корпоративтік сектордың жеткілікті
дамымағанына және санының аздығына қарамастан, корпоративтік құрылымынң 4
тұрақты түрі белгілі болды.
Қазақстандағы ірі кәсіпорындардың негізгі түрлері.
№ Корпорация түрлері корпорация атаулары саны
1 Ұлттық және мемлекеттік ҚазақОйл ұлттық мұнай компаниясы, 15
компаниялар КазТрансОйл мұнай тасымалдау компаниясы
ұлттқ компаниясы, Казатомпром ұлттық
атом компаниясы, КЕГОК акционерлік
қоғамы т.б.
2 Дербес жобалар бойынша Испат-Кармет АҚ, Қазақмыс корпорациясы40-қа
жекешелендірілген және АҚ, Казцинк АҚ, Қазақстан аллюминий АҚжуық
үкімет құрылтайшылығымен т.б.
құрылған акционерлік
компаниялар
3 нарықтық өздігінен құрылу казкоммерцбанк АҚ, ТуранАлемБанк АҚ, 10-ға
әдісімен қалыптасқан Темірбанк АҚ, Нефтебанк АҚ, Каспий жуық
жекеменшіктік банкі АҚ, т.б.
корпорациялар
4 ТҰК Қазақстандық Тенгизшевройлбірлескен кәсіпорны, 45-ке
бөлімшелері КазақстанКаспий-шельф АҚ , жуық
Харрикейн-кумкольМунай АҚ т.б.
10 тақырып. Қазақстанның халықаралық экономикалық ұйымдар мен одақтарға
қатысуы.
1. Халықаралық ұйымдардың тарихы мен түсінігі.
2. Халықаралық экономикалық ұйымдар және олардың Қазақстандағы қызметі.
3. Қазақстан және Азиялық даму банкісі.
1. Халықаралық ұйымдардың тарихы мен түсінігі.
Қазіргі уақытта халықаралық ұйымдарға (ХҰ) белсенді қатысу – егеменді,
тәуелсіз мемлекеттердің маңызды істерінің бірі. ХҰ пайда болып., дамуы
халықаралық қатынастардың ұзақ мерзімді және табанды саяси және
экономикалық іс-қимылдарына байлансыты. Көне замаңда, құл иеленуші
мемлекеттер кезеңінің өзінде халықаралық келісім-шарттар, халықаралық
арбитраждар туындап, халықаралық құқықтық классикалық институттары –
конгрестер мен конференциялар пайда бола бастаған. Уақыт жылжыған сайын
халықаралық бас қосулар кездейсоқ емес, оқтын-оқтын жүзеге асырылып және
ондай конференцияларды дайындап, шақыру үшін тұрақты органдар құрылып өз
қызметтерін дәйекті түрде жүзеге асырған. Міне, дәл осындай органдар
болашақ ХҰ қайнар көзі, бастауы болды.
ХҰ пайда болып дамуына дүниежүзілік сауда, сондай-ақ, діни
конфессиялар (ұйым) да әсер етті. ХҰ өздерінің қазіргі мағынасында бұдан
жұз жылдай бұрын қалыптаса бастады. Олардың құрылуы халықваралық
қатынастардың кеңейіп, күрделіленуімен, әсіресе ХЭ нарықтардың
қалыптасуымен тікелей байланысты.
Ең алғашқы ірі ХҰ қатарына: жер өлшеуші халықаралық одақ (1864ж),
халықаралық телеграф одағы (1865ж), дүниежүзілік почта одағы (1874ж),
халықаралық өлшем және салмақ комитеті (1875ж), өндірістік меншікті
қорғайтын одақ (1883), әдебиет және өнер шығармаларына меншік қорғау
Халықаралық Одағы (1886), құлдыққа қарсы Халықаралық Одақ (1890),
халықаралық темір жолы, тауар қатынасы одағы (1890) жатады.
ХҰ-ды ресми тіркеу және олардың тізімін жасау 1909 жылы Брюссельде
(Бельгия) құрылған халықаралық ассоциациялар Одағының негізгі міндеті. БЛұл
үкіметтік емес ұйымның мақсаттварына ХҰ-ды тіркеу және олардың қызметтерін
үйлестіру, дүниежүзілік қоғамдастыққа қажетті ақпараттарды жинап, оларды
мүдделі елдерге таратып беруі жатады.
ХҰ-ды үкіметаралық және үкіметтік емес деп екіге бөледі. Хал-ық
үкіметаралық ұйымдар мемлекетаралық келісімдер нәтижесәінде құрылады.Мұның
өзі жарғыда тиянақталады.
ХҰ түсінігің негізгі элементтері:
1. келісімдік негіз. Мұның мәні ХҰ-ды құру актічсі, жарғысы ретінде
көпжақты халықаралық келісім-шарт есептеледі. Келісім-шарттар ХҰ-дың заңдық
болмысын анықтайды.
2. Белгілі мақсаттардың болуы. ХҰ-дың белгілі бір мақсатта құрылуы олардың
заңдылығын, ұйымдық құрылымын, қызмет бабын анықтайды.
3. Өзіне сай ұйымдық құрылымы, яғни халықаралық ұйым шеңберінде
ынтымақтастық механизмін құрайтын тұрақты органдар жүйесінің болуы.
4. Ұйымдардың дербес халықаралық құқықтары және міндеттері болуы, олардың
құқықтық еркі бар заңды тұлға ретінде қалыптасуы.
5. Халықаралық құқық талаптарына сай құрылуы, яғни халықваралық ұйымның өз
қызметін халықаралық құқықтың жалпыға бірдей принциптері мен нормалары
шеңберінде жүргізуі.
Хал-ық (мемлекетаралық) ұйым дегеніміз – халықваралық құқық субъектісі
болуға мүмкіндігі және тұрақты түрде қызмет атқаратын мекемелері бар, хал-
ық құқық талаптарына сай белгілі мақсаттарды орындау үшін келісім негізінде
құрылған мемлекеттердің халықаралық бірлестігі.
ХҰ-ды жіктеу.
Дәстүрлі, жалпыға танымал критерий – ол мүше болу критерийі. Мүшелік
критеррий негізінде барлық халықаралық ұйымдар үкіметаралық
(мемлекетаралық) және үкіметаралық емес болып екіге бөлінеді. Бірінші
категорияға мемлекеттер, үкіметтер немесе солардың окілдіктері жатады,
екіншісіне ұлттық, үкіметтік емес ұйымдар, жеке тұлғалр және басқа да
халықаралық үкіметтік емес ұйымдар кіреді.
Функционалдық критерийі бойынша ХҰ-ды екі топқа бөлуге болады.
Олар: саяси, экономикалық, әлеуметтік ынтымақтастықты жүзеге асыратын
жалпы бағыттағы ұйымдар және арнайы міндеттері бар, ынтымақтастықтың нақты
мәселелерін шешетін топ (мысалы, көлік қатынасы, деңсаулық сақтау т.б.).
Келесі критерий – ХҰ-дың уақытша немесе тұрақты түрде жұмыс істеу
мүмкіндіктері. Бірінші категорияға – халықаралық конференциялар, кеңестер,
конгресстер, т.б.
Екіншісіне – хал-ық ұйымдардың тікелей өздері кіреді.
2. Қазақстанның халықаралық ұйымдармен қарым қатынастары.
1992 жылы 2 наурызда Қазақстан БҰҰ-ға кірді және осы бүкіләлемдік ұйымның
164- ұлттық мүшесі болды. Қазақстан БҰҰ қызметіндегі саяси мәселелерді,
әсіресе ядролық қуіпсіздікпен байланысқан сұрақтарды шешуге белсенді түрде
қатысуда.
Қазақстанның халықаралық қоғамдық және экономикалық ұйымдарға мүшелігі
кестеде көрсетілген.
Ұйымның аты Статусы Нормативтік актілер Мерзімі
Халықаралық қоғамдық ұйымдар
1. Біріккен ұлттар мүше ҚР БҰҰ-ға мүшелігін растайтын БҰҰ БасНью-Йорк
ұйымы (БҰҰ) Ассамблеясының 46 Резолюциясы 2.03.1992ж
2. Өнеркәсіптік 1997 жылдың қаңтарында осы ұйымға 1997
даму бойынша БҰҰ - мүшелікке қабылдау туралы өтініш
ӨДБҰҰ - ЮНИДО жіберілген
3. Бүкіл әлемдік мүше 1. Осы ұйымға мүшелік жөнінде ҚР 15.05.1992ж
кедендік ұйым премьер-министрінің жолдаған хаты.
2. БКҰ-ға ҚР қабылдау жөнінде Бельгия
сыртқы істер министрлігінен түскен
нота
4. Азаматтық мүше ИКАО Бас Хатшысының хабарландыру 12.08.1992
Авиацияның қағазына сәйкес.
халықаралық ұйымы –
ААХҰ (ИКАО)
5. Атомдық мүше МАГАТЭ Бас конференциясының 30.09.1993
энергияның 37-тұрақты сессиясы. ҚР МАГАТЭ мүше
Халықаралық болып қабылданды.
агенттігі - АЭХА
МАГАТЭ
6. Бүкіләлемдік 1996 ҚР БСҰ кіруі жөнінде ҚР Үкіметінің 19.02.1996
сауда ұйымы – БСҰ жылдан Қаулысы
(ВТО) бақылауш
ы
7. Халықаралық мүше ХТҰ эгидасымен қабылданған 4.03.1994
теңіздік ұйым - ХТҰ Халықаралдық конвенцияларға және ХТҰ
(ИМО) жөніндегі конвенцияларға ҚР
Министрлер Кабинетінің Қаулысы.
Халықаралық қаржылық ұйымдар
1. Халықаралық мүше ҚР ХВҚ-ға мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
валюталық қор – ХВҚ
-МВФ
2. Халықаралық мүше ҚР ХҚҚДБ мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
қайта құру мен даму
банкісі (ХҚҚДБ)-
МБРР
3. Халықаралық мүше ҚР ХҚК мү.шелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
қаржылық корпорация
– ХҚҚ-МФК
4. Халықаралық дамумүше ҚР ХДА мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
Ассоцияациясы (ХДА)
- МАР
5. Инвестициялар мүше ҚР ИКХА мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
кепілдемесінің
Халықаралық
агенттігі
(ИКХА)-МАГИ
6. Инвестициялық мүше ҚР ИДРХО мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
дауларды реттеу
бойынша Халықаралық
Орталық - ИДРХО
7. Еуропалық қайта мүше ҚР ЕҚҚДБ мүшелігі жөнінде ҚР 25.03.1993
құру және даму Президентінің Жарлығы
банкісі – ЕҚҚДБ-
ЕБРР
8. Азиялық даму мүше ҚР АДБ мүшелігі жөнінде ҚР 4.10.1993
банкісі – АДБ- АБР Президентінің Жарлығы
9. Исламдық даму мүше ИДБ келісіміне кіру жөнінде ҚР 25.03.1993
банкісі – ИДБ - ИБР үкіметінің Жарлығы
Халықаралық және аймақтық экономикалық ұйымдар мен одақтар
1. Тәуелсіз мүше ТМД құру жөніндегі келісім 8.12.1991
мемлекеттер
Достастығы – ТМД -
СНГ
2. Азия және Тынық Мүше БҰҰ енуінен кейін автоматты түрде
мұхитқа арналған
экономикалық және
әлеуметтік комиссия
– АТМЭЭК - ЭСКАТО
3. Еуропалық Мүше Қазақстанның БҰҰ енуінен кейін 3.05.1994
экономикалық автоматты түрде
комиссия
4. Экономикалық Мүше ЭЫҚ Министрлер Кеңесінің төтенше 1992
ынтымақтастық ұйымы мәжілісі ҚР ЭЫҰ-ға мүше етіп
– ЭЫҰ- ОЭС қабылдады.
5. Мемлекетаралық Мүше Жоғарғы Кеңестің Мемлекетаралық 15.04.1993
банк - МБ банкті құру жөніндегі келісімді
ратификациялау туралы Қаулысы
6. Экономикалық Мүше ЭО құру жөніндегі келісім 24.09.1993
одақ – ЭО-ЭС
7. Біртұтас Мүше Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекістан 8.07. 1994
экономикалық арасында БЭК ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Экономика кафедрасы
ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ
Пән: Қазақстан халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде
Мамандық: 050506 Экономика, 050508 Есеп және аудит
Құрастырған: Казиева Л.Ж.
Талдықорған 2012ж
Мазмұны:
1 тақырып. Ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылықпен ара қатынасы.
2 тақырып. Әлемдік шаруашылық: негізгі белгілері, даму кезеңдері және
қазіргі ерекшелігі.
3 тақырып. Белгілі бір елдердің әлемдік шаруашылыққа қатысуы.
4 тақырып. Әлемдік шаруашылықта трансұлттық корпорациялар (ТҰК).
5 тақырып. Қазақстанның халықаралық экономикалық ұйымдар мен одақтарға
қатысуы.
6 тақырып. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының факторлары,
тенденциялары және даму проблемалары
7 тақырып. Қазақстан және оның әлемдік экономикалық қоғамдастыққа кіру
проблемалары.
1 тақырып. Ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылықпен ара қатынасы.
1. Халықаралық экономиканың (ХЭ) ерекшеліктері және негізгі нысандары
2. Ашық экономика принциптері.
3. Халықаралық еңбек бөлінісі (ХЕБ): мәні, факторлары мен нысандары.
1. Халықаралық экономиканың (ХЭ) ерекшеліктері және негізгі нысандары
Әлемдік экономиканың 20 ғ-ң екінші жартысындағы ерекшеліктерінің бірі
халықаралық экономикалық қатынастардың қарқынды дамуы болып табылады. Әр
түрлі елдер, елдер тобы, экономикалық топтар, жеке фирмалар мен ұйымдар
арасындағы экономикалық қатынастар кеңіп, тереңдей түседі. Бұл үрдістер
халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің
интернационалдануынан, ұлттық экономикалардың ашықтығының артуынан, бір-
бірін толықтыруынан, бір-бірімен біте қайнасып жақындасуынан, аймақтық
халықаралық құрылымдардың дамуы мен нығаюынан көрінеді.
Дүниежүзілік шаруашылық, әлемдік экономика дегеніміз ұлттық
шаруашылықтардың жиынтығы.
Дүниежүзілік шаруашылық - халықаралық экономикалық қатынастардың
обективті негізі және маңызды бөлігі.
Халықаралық экономикалық қатынастар – жалпы экономикалық жүйенің басты
компоненті. Халықаралық экономикалық қатынастардың пәніне, біріншіден,
халықаралық экономикалық қатынастардың өзі, яғни әр түрлі елдердің
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасындағы экономикалық байланыстар,
екіншіден, бұл байланыстарды іске асыратын тетіктер жатады.
Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне жеке елдер, интеграциялық
бірлестіктер, сонымен қатар жеке кәсіпорындар арасындағы материалдық
игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбас жасау және тұтыну бойынша
өтелетін қатынастар тетігі кіреді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың (ХЭҚ) дамуының алғы шарты -
әлемдегі жұмыс күшінің, табиғи ресурстардың, техникалық құралдардың,
негізгі және айналым капиталының, ғылыми-техникалық әлуеттің орналасуындағы
географиялық және тарихи қалыптасқан теңсіздік болып саналады.
Осы замаңғы ХЭҚ елеулі, тұрақты, мемлекет аралық реттеуді талап етеді.
Экономикалық қатынастардың жүзеге асу механизмі мыналардан тұрады:
- құқықтық нормалар;
- оларды жүзеге асыратын құралдар (халықаралық экономикалық мәмілелер,
хартиялар т.б.)
- ХЭҚ-ды дамыту мақсаттарына жетуге бағытталған халықаралық экономикалық
ұйымдардың қызметі.
ХЭҚ құрылымына мыналар кіреді:
1. халықаралық еңбек бөлінісі.
2. халықаралық сауда.
3. капиталдар мен шетел инвестицияларының халықаралық қозғалысы.
4. халықаралық жұмыс күшінің миграциясы.
5. халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары.
6. халықаралық экономикалық интеграция.
ХЭҚ әлемдік шаруашылық пайда болғанға дейін де болған. Мысалы, жеке
елдер арасында, аймақтар шеңберінде ХЭҚ дамыған. Бұл қатынастар еларалық,
тар аймақтық сипатта болған. Әлемдік шаруашылықтың пайда болып, дамуына
байланысты халықаралық экономикалық қатынастар өзінің әрекет ету шеңберін
кеңейтіп және тереңдетіп, ғалама сипатқа ие болады.
2. Ашық экономика принциптері.
Дүниежүзілік шаруашылықтың 20ғ-ң соңғы жылдарындағы даму
ерекшеліктерінің бірі – тұйықталған ұлттық шаруашылықтың жүргізу
практикасының бірте-бірте сыртқы рыноққа бағытталып, ашық типтегі экономика
тенденцияларының басым сипатқа ие болуында. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін Батыс Еуропа елдері белсенді түрде автаркиялық (Автаркия грек сөзі -
өзін-өзі қамтамасыз ету) мұрасынан арыла бастады.
Сол жылдары АҚШ еркін сауда, экономиканың ашықтығы сияқты
тезистерді алға тартып, халқаралық рыноққа өзінің тәртіп нормаларын
еңгізуге тырысты. Еркін сауда деген тезис, осы замаңғы экономистердің
жаңалығы емес, ол өз бастауын А.Смиттің саяси экономиясынан алады. Ашық
экономика түсінігі еркін сауда тезисінен әлдеқайда кең ұғымда
қолданылады. Оған тауарлар саудасымен қатар өндіріс факторларының,
ақпараттың еркін жылжуы, ұлттық валюталармен айырбас кіреді.
Ашық экономика принциптеріне сәйкес жұмыс істеу – ол әлемдік нарықтың
стандарттарын мойындау, оның заңдарына сәйкес әркет ету. Ашық экономика
әлемдік шаруашылыққа, әлемдік нарыққа интеграцияланған біртұтас экономика
кешенін қажет етеді. Ашық экономика дегеніміз – бұл біріккен кәсіпкерліктің
әр түрлерін белсенді пайдалану, еркін кәсіпкерлік аймақтарын ұйымдастыру,
сыртқы саудаға мемлекет монополиясын жою, ХЕБ елдің салыстырмалы
артықшылығы принципін тиімді пайдалану.
Ашық экономиканы қалыптастыру барысында мемлекет белгілі де, белсенді
қызмет атқарады. Бұл кезеңде мемлекет экспорттық өндірістерді ынталандыру,
тауарлар мен қызмет көрсету түрлерін шетелге шығару, шетел фирмаларымен
кооперациялану, сөйтіп сыртқы экономикалық байланыстарды нығайту
қызметтерін өз міндетіне алды. Берік құқықтық негіз қалыптастыру арқылы
шетелдерден инвестицияның, технологияның, жұмыс күшінің, ақпараттың келуін
қамтамсыз етті.
Көптеген елдердің ашық экономикаға ұмтылысын трансұлттық
корпорациялардың (ТҰК) пайда болуы жеделдетті. Жаңа рыноктарды игеруді
көздеген ТҰК бірқатар мемлекеттердің территориясында филиалдар, серіктес
компаниялар ашып, жекелеген елдердің протекционистік кедергілеріне
қарамастан ХЭ айырбасты интернационалдандыруға күштерін жұмсады.
Ашық экономика автаркияға, яғни өзін-өзі қамтамасыз ету принциптері
мен өз күшіне сүйену саясатына қарамақарсы.
Ашық экономиканың артықшылықтарына мыналар жатады:
- өндірістің мамандануы мен кооперациясының тереңдеуі;
- ресурстарды пайдаланудың тиімділігі мен ұтымдылығы;
- әлемдік бай тәжірибенің ХЭҚ арқылы таралуы;
- дүниежүзілік рыноктағы қатаң бәсекенің ықпалымен ұлттық өндірушілер
арасындағы бәсекенің күшейюі;
Ашық экономика ешқандай бақылаусыз, өз бетінше кеткен сыртқы
экономикалық байланыстар емес. Оның механизмдерін қалыптастыру процесіне
мемлекет елеулі түрде әсер етеді. Ұлттық экономиканы жөн-жозықсыз, айқара
ашып тастау елдің экономикалық қауіпсіздігіне қатер төңдіреді. Ұлттық
қауіпсіздік, бәселелік пен капитал қозғалысына, сондай-ақ кеден, валюта,
салық, несие және инвестициялық саясатқа икемді ашық экономика ғана өзінің
көздеген мақсаттарына жетеді.
Экономиканың ашықтығын жиынтық ішкі өнімдегі экспорт пен импорттың үлес
салмағы көрсетеді. Бұл көрсеткіш ұлттық экономиканың әлемдік рынокпен
байланыстарының деңгейін анықтайды.
Сонымен, экспорттың ЖІӨ қатынасын экспорттық үлес деп атасақ, онда
былай жазылады –
Эү = Э * 100%
ЖІӨ
Егер, Эү 10% болса онда экономиканың ашықтық деңгейі жеткілікті деп
есептеледі.
Иү = И *100%
ЖІӨ
Экономикалық ашықтық көрсеткіштерінің ең маңыздысы сыртқы сауда үлесі:
ССү = СС *100%
ЖІӨ
Экономиканың ашықтық дәрежесіне және ХЭҚ даму деңгейіне әсер ететін
факторларға елдің ішкі нарығының көлемі, оның экономикалық даму деңгейі,
елдің халықаралық өндіріске қатысуы жатады.
Кейбір экономистер мынадай заңдылықты келтіреді, экономика құрылымында
неғұрлым базалық салалар үлесі жоғары болса (энергетика, металлургия, кен
өндіру және т.б) елдің ХЕБ қатысуы және экономиканың ашықтық деңгейі
соғұрлым төмен болады.
3. Халықаралық еңбек бөлінісі: мәні, факторлары мен нысандары.
ХЕБ халықаралық экономиканың негізін, мағынасын ашатын басты
категориялардың бірі болып табылады. Барлық елдер ХЕБ қатысады. Оның
тереңдеуі өндіргіш күштердің дамуымен анықталады, оған өз кезегінде ғылыми-
техникалық прогресс әсер етеді. Еңбек бөлінісі тарихи анықталған қоғамдық
еңбектің жүйесі. ХЕБ- әр түрлі елдердің халықаралық айырбасы үшін белгілі
бір тауарлар мен қызмет түрлеріне мамандануы зерттеледі. ХЕБ жеке елдердің
өндірісінің мамандануына негізделген. ХЕБ әлемдік шаруашылықта кеңейтілген
ұдайы өндіріс үдерісін іске асыруда жоғары роль ойнайды:
- ол үдерістердің өзара байланысын қамтамасыз етеді;
- халықаралық салалық және аймақтық-салалық үйлесімділікті
қалыптастырады;
ХЕБ факторлары -
- әлеуметтік-географилық (елдердің орналасуы, территория, халық саны,
халық құрылымы ,шаруашылық тәжірибесі, салттары бойынша әртүрлі)
- табиғи-климаттық (климаттық жағдайлары, жерлері, пайдалы қазбалары, су
ресурстары т.б бойынша әр түрлі)
- технико-экономикалық (ғылыми-техникалық дәреже әр түрлі)
- ғылыми-техникалық прогресс
ХЕБ теориясы саяси экономия классиктері А.Смит және Д.Рикардоның
еңбектерінде негізделіп дамиды. Смит ХЕБ Халықтардың байлығының себептері
мен табиғатын зерттеу 1776ж деген еңбегінде талдап, еркін сауда мен
кәсіпкерліктің қажеттілігін дәлелдеген. Сауданың еркіндігіне шек қою әр
түрлі аймақтар мен тұтас елдер арасындағы еңбек бөлінісінің тереңдеуіне
кедергі жасайды деген пікір айтқан. Бұл кедергілерді жою және халықаралық
айырбас ауқымын кеңейту, ұлттық шаруашылықтардың мамандануына және олардың
өзара байланыстарының артуына, жалпы әлемдік шаруашылықтың құрылуына алып
келеді. Смит кейін танымал болған еркін сауда түсінігін ұсынды.
2 тақырып. Әлемдік шаруашылық: негізгі белгілері, даму кезеңдері және
қазіргі ерекшелігі.
1. Әлемдік шаруашылықтың даму кезеңдері.
2. Әлемдік экономиканың қазіргі тенденциялары.
3. Қазіргі жағдайдағы шаруашылық процестердің интернационалдануы мен
глобализациясы.
1. Әлемдік шаруашылықтың даму кезеңдері.
Әлемдік шаруашылық ХЭҚ-дың объективтік негізі болып табылады. ХЭҚ-дың
кейбір түрлері (негізінен сауда қатынастары) әлемдік шаруашылықтың пайда
болуына дейін болды. Мысалы, жекелеген аймақтардың шеңберінде еуропалық
елдер арасында болған қатынастар (Еуропа-Солтүстік Африка; Еуропа-Таяу
Шығыс елдері және т.б.). Бұл қатынастар еларалық, тар аймақтық сипатқа ие
болды. Әлемдік шаруашылықтың пайда болуына байланысты ХЭҚ жаңа глобальды
сипатқа ие бола бастайды. Жекелеген елдердің экономикаларына немесе әлемдік
экономикаға негізделуі себепті ХЭҚ көп ретте оларға тәуелді болады. Бірақ
ХЭҚ жүзеге асуы барысында әлемдік шаруашылықтың өмір сүруі мен дамуының
тәуелсіз түріне, оның ішкі механизміне айналып, дербес құбылыс болып
саналады, өз заңдылықтарына бағынатын болады.
Өзінің дамуы мен қалыптасуы барысында әлемдік шаруашылық ұзақ та қиын
жолды өтті. Кейбір зерттеушілер әлемдік шаруашылықты жүйе ретінде
қарастырып, оның пайда болуын Рим империясы дәуіріне жатқызады. Басқа
зерттеушілер әлемдік шаруашылықты 15-16 ғасырларда ашылған географиялық
жаңалықтар кезеңінен бастайды. Осы жаңалықтардың арқасында елдер арасында
асыл тастармен, металдармен, құлдармен халықаралық сауда жедел дами
бастады. Бірақ бұл кезеңдердегі әлемдік шаруашылық едәуір шектеулі болған
және тез көпес капиталы ғана күш салған жүйе ретінде қарастырылды.
Қазіргі әлемдік шаруашылық өндірістік төңкерістен кейін, капитализмнің
жаңа монополиялық сатыға ұласуы барысында пайда болды.
19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басындағы әлемдік шаруашылықтың 20
ғасырдың 60-70 жылдарындағы әлемдік шаруашылықтан көп айырмашылықтары бар.
Көптеген қарама-қайшылықтарды және көп жоспарлы тенденцияларды сақтай
отырып, 21 ғасырға бағытталған әлемдік шаруашылық 20 ғасырдың ортасындағы
әлемдік шаруашылыққа қарағанда неғурлым тұтас, өзара байланысқан және
динамикалық сипатқа ие.
20 ғасырда әлемдік шаруашылықтың тұрақсыздығы орын алды. Бұл көптегнен
империталистік, экономикасы дамыған және дамушы елдердің арасындағы өткір
қарама-қайшылықтардың әсерінен болған еді. Ал 20 ғасырдың ортасында әлемдік
шаруашылық: әлемдік капиталистік және әлемдік социалистік деген екі бөлікке
бөлінді. ХЭҚ-тар жүйесінде капиталистік шаруашылық басым позицияларда
болды: 90-жылдардың басында әлемдік шаруашылықтың 910 бөлігі әлемдік
капитал аясындағы тауар айналысына келді.
60-жылдардан бастап әлемдік шаруашылық жүйесіне дамушы елдер де кіре
бастады. 70-жылдардың ортасында, әсіресе, Оңтүстік-Шығыс Азияның жаңа
индустриалды (ЖИЕ) елдері (1-толқын – Оңт.Клоея, Тайвань, Гонконг,
Сингапур) және Латын Америкасы елдері (Бразилия, Аргентина, Мексика) едәуір
жетістіктерге қол жеткізе бастады.
КСРО-ның күйреуінен кейін және Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық
өзгерістердің нәтижесінде әлемдік шаруашылық жаңа бірлескен, тұтас
құрылымдық сипаттарға ие болды. Жаңадан пайда болған әлемдік шаруашылық
біртекті емес, сөйте тұра, ол өндірісі дамыған елдердің, дамушы елдердің
және экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердің ұлттық экономикаларынан тұрады.
2. Әлемдік экономиканың қазіргі тенденциялары.
20-21 ғасырдағы әлемдік экономика нарықтық экономика принциптеріне,
халықаралық еңбек бөлінісінің заңдылықтарына, капитал және өндірістің
интернационализациясына негізделген.
Әлемдік шаруашылықтың қазіргі негізгі қасиеттері:
1. Жалпы әлемдік экономиканың тиімділігінің күшеюі;
2. Трансұлттық корпорациялар мен банктердің әлемдік шаруашылықтың негізгі
элементтеріне айналыуы.
3. Халықаралық еңбек бөлінісінің терең дамуы – халықаралық мамандану және
халықаралық кооперация.
4. Өндіріс факторларының халықаралық қозғалу қарқынының жоғарғы дәрежесі:
капитал, жұмыс күші, технология, ақпарат.
5. Ұлттық экономикалардың ашықтығы және сыртқы экономикалық
байланыстардың либерализациясы.
6. Экономикалық және валюта-қаржы процесстерінің мемлекет аралық, ұлттық
реттеуге бағытталуы; халықаралық экономиканың саяси және заңдық
негізінің қажеттілігі.
7. Халықаралық экономикада әскери және идеологиялық идеяларға қарсы жаңа
экономикалық тәртіп, ережені бекітуге бағытталу.
8. Халықаралық экономика интернационализациясының сапалы жаңа деңгейіне
жету:
- нарықтардың глобализациясы: ортақ ғалами нарықтардың қалыптасуы;
- аймақтық интеграциялық блоктардың ұйымдастырылуы.
3. Қазіргі жағдайдағы шаруашылық процестердің интернационалдануы мен
глобализациясы.
Шаруашылық өмірдің интернационалдануының алғышарттары ірі машиналық
өндіріске көшу кезеңінде пайда болды. Өйткені бұл уақытта ұлттық шекаралар
өндірістік күштердің дамуына кедергі келтіре бастады.
Соғыстан кейінгі жылдары ғылыми-техникалық прогресс экономикалардың
интернационалдануының айқындаушы факторына айналды. Халықаралық сауданың
және халықаралық өндірістің даму қарқындарында шұғыл өзгерістер жасалды.
Микроэлектрониканың, биотехнологияның және жаңа материалдарды өндеудің
қарқынды дамуы ұлттық экономикалардың өзара тәуелділігін күшейте түсті.
Капиталды шетке шығару өсті, оның түрлері және бағыттары өзгерді.
Қазіргі кезеңдегі шаруашылық өмірдің интернационалдануы жаңа сапалық
сипаттарға ие бола бастады. Олар ірі көленмдегі, жоғары дәрежеде
механикаландырылған және автоматтандырылған қазіргі өндіріс қажеттілігіне
сауда-экономикалық байланыстардың халықаралық ғылыми-техникалық
қатынастарға және өндірістік кооперацияға көшуіне қатысты пайда болды.
Шаруашылық өмірдің жаңа сапалы кезеңі ретінде экономикалық интеграция
қарастырылады. Ол елдердің экономикалық қоғамдасуы түрінде дамып келе жатыр
және әр түрлі елдердің ұлттық экономикалары қарым-қатынастарының неғұрлым
терең жүйесі ретінде қарастырылады.
Қорыта айтқанда, әлемдік шаруашылық дамуының ең басты тенденциясы –
тауарлардың, қызметтердің және капиталдың бірыңғай планетарлық нарық
жасауға бағытталған шаралары және жекелеген елдерді біртұтас әлемдік
шаруашылық кешенге экономикалық тұрғыдан ұйымдастыру болып табылады. Бұның
барлығы глобальды экономикалық жүйені ХЭҚ кешенінің құрамдас бөлігі ретінде
зерттеуге әкеледі. Бұл ХЭҚ-тың өте жоғары дәрежесі.
Глобализация құбылысын екі жақта қарастыруға болады.
Макроэкономикалық деңгейдегі глобализация дегеніміз – мемлекеттердің
және жеке аймақтардың өз шекараларынан тыс әрекет ететін экономикалық
белсенділікке ұмтылуы. Осындай белсенділіктің белгілері ретінде
ырықсыздандыру (либерализация), сауда және инвестициялық шектеулерді алып
тастау, еркін өнеркәсіп аймақтарын құру, т.б. қарастырылады.
Микроэкономикалық деңгейдегі глобализация дегеніміз – кәсіпорын
қызметінің ішкі шекарасынан тыс әрекет етіп, өрісінің кеңейе түсуі.
Глобализациялаудың ұлтаралық немесе көпұлттық бағыттағы кәсіпкерлік
қызметтен айырмашылығы - әлемдік нарықты меңгеруге күш салады.
Қазіргі ХЭҚ-ға қандай факторлар елеулі және шешуші әсер етеді?
Қазіргі уақыттың көптеген қарама-қайшылықтарына қарамастан, оның
негізгі ерекшеліктерінің біріне өзара түсіністікке, ынтымақтастыққа ұмтылу
жатады. Әр түрлі елдердің экономикалық деңгейлерінің жақындасу процесі
дамып келе жатыр. Бұл, әрине, қиын да үдемелі қозғалыс және оған келесі
факторлар әсерін тигізеді:
1. Индустриалды қоғамнан постиндустриалды (ақпаратты) қоғамға көшу.
2. Технологиялық революциялар.
3. Энергетикалық, шикізаттық және азық-түліктік проблемалардың шиелене
түсуі.
4. Экологиялық проблема.
Бұдан шығатын корытынды: өндірісті интернационалдау тек өндірістік
күштердің кеңістік салаларын ғана емес, сонымен қатар өндірістік қарым-
қатынастарда да қамтиды. Өндірістік қатынастардың халықаралық салада дамуы
ХЭҚ - тың жеке-дара айрықша жүйесі болып табылады. Бұл өндірістік
қатынастардың ішкі ұлттық қатынастармен ортақ табиғаты және құрылымы бар,
бірақ оның жүзеге асуы ұлттық шекаралардың бар болуымен ерекшеленеді.
3тақырып. Белгілі бір елдердің әлемдік шаруашылыққа қатысуы.
1. Әлем елдерінің типологиясы.
2. Индустриялды дамыған елдердің орны мен ролі.
3. Дамушы елдер тобы: әлемдік экономикада орны мен ролі.
4. Жаңа индустриялды елдер дамуының негізгі сипаттамалары.
1. Әлем елдерінің типологиясы.
Әлемдік экономика күрделі жүйе болып табылады, өйткені біб-біріне
кұсамайтын елдерден тұрады. Елдер әр түрлі саяси, экономикалық және
құқықтық жүйелерден тұрады. Орталық болып өнеркәсіпті дамыған елдер
табылады, олар әлемдік экономикамен тығыз байланысқан нарық шаруашылығы
тиімді елдер. Периферия – бұл дамушы елдер, шикізаттық мамандануы бар,
әлемдік экономикаға интеграциялау дәрежесі төмен және экономикасы тиімсіз.
Әлемдік экономиканы толық зерттеу үшін елдерді топтастру, жіктеу
керек. Осы күнге бірынғай жіктеу жоқ.
Әлемдегі елдерді топтау критерийлері:
1. Елдің экономикасының даму деңгейі.
2. Шаруашылықтың әлеуметтік құрылымы.
3. Экономиканың бағыты және сыртқы экономикалық байланыстардың сипаты.
4. Экономикалық өсім түрі.
5. Күрделі ғылымдардың даму деңгейі.
БҰҰ Экономикалық даму деңгейі бойынша елдерді жіктеу:
1. Өнеркәсіпті дамыған елдер.
2. Дамушы елдер және нарық экономикасы бар территориялар.
3. Экономикасы өтпелі кезеңдегі елдер (жоспарлықтан нарыққа)
Шаруашылық жүйесінің түрі бойынша жіктеу:
1. Экономикасы натуралды шаруашылық типтегі елдер – қарапайым айыл
шаруашылық өндіріс, өзін-өзі қамтамасыз ету және тауар айырбасының
натуралды нысаны бар. Эфиопия.
2. Шикізатты экспорттау – елдер. табиғи ресурстардың бір немесе бірнеше
түрлеріне бай және негізгі қаржы көзін осы ресурстарды экспорттау
арқылы алатын елдер. Сауд Арабиясы.
3. Өнеркәсіпті дамушы елдер. ЖҰӨ 10-20% өндеуші өнеркәсіп беретін,
тауардардың көп бөлігі импортталатын елдер. Үндістан.
4. Өнеркәсіпті дамыған елдер. Өнеркәсіпті тауарлардың негізгі
экспорттаушылары.
5. Жаңа индустриалды елдер. өнеркәсіпті дамушы және өнеркәсіпті дамыған
елдер арасында орналасқан елдер тобы. Өңт. Корея.
Жан басына шаққандағы табыс деңгейі бойынша елдерді жіктеу:
1. Жан басына шаққандағы табыс деңгейі жоғары экономикалар – 12
мың.долл.жылына.
2. Жан басына шаққандағы табыс деңгейі орташа экономикалар – 545 доллардан
12 мың.долл.дейін жылына.
3. Жан басына шаққандағы табыс деңгейі төмен экономикалар – 545 доллардан
төмен жылына.
Әлемдік нарыққа ашықтық дәрежесі бойынша елдерді жіктеу (Әлемдік банк
ұсынған):
1. Экономикасы салыстырмалы жабық елдер – экспорт үлесі ЖҰӨ 10%.
2. Экономикасы салыстырмалы ашық елдер – экспорт үлесі ЖҰӨ 35%.
3. Екі деңгей арасында орналасқан.
Экономикасы ең ашық болып Ген-Конг, Сингапур, Жаңа Зеландия, Швейцария
табылады. Экономикасы ең жабық болып Солт.Корея, Куба саналады.
Елдер арасындағы даму деңгейі арасындағы алшақтықты жою бағыттары.
Әлеуметтік- экономикалық даму деңгейі арасындағы алшақтық – бұл дамыған
елдер мен басқа елдер
арасындағы даму деңгейіндегі айырмашылық.
Даму деңгейі арасындағы алшақтық мөлшері келесі көрсеткіштермен
бағаланады:
• Жан басына шаққандағы ЖҰӨЖІӨ
• Сатып алу қабілеттілі паритеті бойынша жан басына шаққандағы
ЖҰӨЖІӨ
• Адами даму индексі
• өмір ұзақтығы, нәрестелердің өлу деңгейі, халықтың сауаттылығы,
калорияларды тұтыну.
Адами даму индексі – елдің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінің
индексі. Туу кезіндегі күтілетін өмір ұзақтығы, алынған білім деңгейі және
түзетілген бір адамға есептілінген нақты табыс деңгейінің негізінде
есептелінеді.
2. Индустриялды дамыған елдердің орны мен ролі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдер - әлемдік экономиканың негізгі
субъектісі болып табылады. Олардың қатарына шамамен 30 мемлекет жатады.
Кейбір жағдайларда бұл мемлекеттерді жоғары дамыған, өнеркәсіпті
дамыған деп атайды.
Әлемдік экономикада дамыған мемлекеттердің ролі формалды және сапалық
көрсеткіштермен анықталады.
Формалды - әлемдік өнеркәсіптің өндірісінің 57% алады, әлемдік
ауылшаруашылық өндірісінің 40% алады;
Сапалық – дайын өнімнің әлемдік өндірісінің 80% жуығын өндіреді, жоғары
технологиялық өнімнің және әлемдік ғылыми зерттеушілік құрастырулардың 90%
жуығы келеді, халықтың жан басына шаққанда ЖІӨ-нің орта әлемдік деңгейден
бес есе артық болуы.
Әлемнің экономикалық және саяси әсер етудің үш орталықтары (триада):
1. Солтүстік Америка (АҚШ-тың басшылығымен). Дүниежүзілік жалпы өнімнің
(ДЖӨ) ¼ бөлікке жуық өндіреді.
2. Батыс Еуропа (ең алдымен Еуропалық Одақтың 25 мемлекеті).
Дүниежүзілік жалпы өнімнің ¼ бөліктен астамын өндіреді.
3. Жапония. ДЖӨ-де 7-8% үлес салмақты алады.
Әлемдік шаруашылықтың жүйесінде дүниежүзілік триаданың әрбір
элементіне перефериялық және жартылай перефериялық аймақтары тән, ал
сонымен факторлардың жалпы қосындысы бойынша олардың әлемдік экономикадағы
ролі әлде қайда жоғары. Жетекші жетілік (Үлкен жетілік) мемлекеттер (G-
7): АҚШ, Германия, Жапония, Канада, Франция, Ұлыбритания, Италия.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің шаруашылық механизмі терең
интеграцияланған, салыстымалы дербес және толыққанды кешенде, дамудың бір
тәртіпті деңгейде, ұйымдастырудың, шаруашылық механизмдерінің негізгі
элементінің және құрылымының қағидаларының ұқсастығында негізделеді. Бұл
елдердің шаруашылық механизмі ұдайы өндіріспен ең тығыз байланысқан
нарықтың экономикалық өзара әсер ету жүйесін және институттарын кіргізеді.
Индустриалды дамыған елдердің сыртқы экономикалық байланыстардың
негізгі бағыттары мен сипаттық белгілері:
1. Әлемдік шаруашылыққа ашық болуы, либералдық сыртқы экономикалық
саясат.
2. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде нарықтық экономикасы
дамыған мемлекеттердің басымдылығы.
3. Сыртқы экономикалық байланыстардың негізінен бір бірімен алмасуға
бағытталуы.
3. Дамушы елдер тобы: әлемдік экономикада орны мен ролі.
Дүниежүзілік шаруашылық және халықаралық экономикалық қатынастар
дамуының қазіргі кезеңдегі ерекшеліктерінің бірі дамушы елдердің ролі мен
маңызының күшеюі. Бұл елдерде 3,2 млрд. Халық өмір сүреді. Бұл мемлекеттер
дамуының байқалып отырған басты тенденциясы экономикалық өсулерінің әр
деңгейлігі. Дамушы елдерді екі топқа бөлуге болады: бірінші топқа, мұнай
шуының (нефтяной бум) арқасында экономикасы жедел дами бастаған Парсы
шығанағы елдері – Қатар, кувейт, Біріккен Араб Эмираттары, Бағам, Бермуд
және Өңт.Шығыс Азия мен Латын Америкасы елдері жатады. Екінші топты
экономикалық тоқыраудан шыға алмай жатқан Африка елдері – Мозамбик,
Эфиопия, Танзаняи, Бурунди, Уганда, Чад және азиялық елдер – Непал, Бутан
т.б. Дамушы елдердің қалған бөлігі осы екі полюстің орта тұсынан орын
тепкен. Олардың өздері де біркелкі топ емес, бір-бірінен көптеген
әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері бойынша ерекшелінеді. Бұл топқа
елдердің біреулерінің экономикасы қарқынды өсу жолында болса, екіншілері
қазіргі ХЭҚ қозғалысына ілесе алмай, тоқырау мен құлдыраудың құрсауында
отыр.
Дамушы елдердің көптүрлілігі мен даму ерекшеліктері бола тұрса да,
олардың бәріне ортақ сипаттамалары бар:
1. дамушы елдер экономикасының көп укладтылығы.
2. өндіргіш күштердің әлсіздігі, өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының,
әлеуметтік инфрақұрылымның артта қалуы.
3. дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне тәуелділігі, жабайы капитализмнің
орын алуы.
Көп укладты экономика – шаруашылық жүргізудің қалыптасқан тәртібі,
қабылданған ережесі жоқ, болған күнде де бұрмаланатын шаруашылық көрінісі.
Дамушы елдердің басым көпшілігі ауыл шаруашылық елдері. Дамушы елдердің
бәріне тән, ортақ сипаттарға олардың кедейлігі, халқының орналасуының
тығыздығы, жұмыссыздық деңгейінің жоғарлығы, дамыған елдерге зор берешегі
т.б. жатады.
Дамушы елдер ХЕБ белсенді қатысуда. Ең алдымен шикізат және дайын
өнімдерді шығару арқылы. Көптеген дамушы елдер үшін туризм шетелдік
валютаны келтіретін негізгі арнаға айналды. Жұмысшы күшін экспорттаудан
келетін валюталық түсімдер өсуде.
4. Жаңа индустриялды елдер дамуының негізгі сипаттамалары.
20 ғ-ң орта шені дүниежүзілік шаруашылықтағы әлемдік өзгерістердің
күәсі болды. Көрсетілген уақыттың ең басты ерекшелігі дамушы елдер
құрамынан жаңа индустриалды елдердің бөлініп өсіп шығуымен байланысты.
жаңа индустриалды елдер өздерінің көптеген экономикалық көрсеткіштері
бойынша дамушы елдердің қалған көпшілік бөлігінен ерекше. Бұл елдердің
дамушы елдерден ерешелігі бір жағынан, өнеркәсібі дамыған елдерден
айырмашылығы, екінші жағынан, дамудың жаңа индустриалды моделі пайда
болғаның көрсетеді.
Бұл моделді сипаттау үшін Азиялық және Латын Америкасының жекелеген
елдерінің тәжірибесін талдау қажет. Экономикалық өрлеудің ерекше үлгісі
болып, азия жолбарыстары атанған - Өңт.Корея, Тайвань, Сингапур және
Гонконг елдері. жаңа индустриалды елдер деген жаңа ұғымға жоғарыда
аталған азиялық төрт елден басқа Латын Америкасының –Аргентина, Бразилия,
Мексика сияқты мемлекеттерін қосамыз. Айта кету керек 1995 жылы Мексика
өнеркәсібі дамыған елдер клубына 25-ші мүше ел болып қабылданды. Жоғарыда
аталған жеті мемлекет жаңа индустриалды елдердің бірінші толқынына
жатады. Олардың өкшесін баса жаңа индустриалды елдердің екінші толқыны
өздеріне назар аудара бастады. Олардың қатарына Малайзия , Тайланд, Индия,
Чили елдері; үшінші толқынына – кипр, Тунис, Туркия, Индонезия; төртінші
толқынына – Қытай және Филипин елдері жатады.
БҰҰ жаңа индустриалды елдер қатарына кіретін елдерді мынадай
критерийлер арқылы анықтайды:
- жан басына шаққандағы ЖІӨ көлемі,
- ЖІӨ-нің жылдық ортша қарқынының өсуі,
- ЖІӨ өндеуші өнеркәсіптің үлесі. Бұл үлес 20%-тен артық болуы
керек.
- өнеркәсіп бұйымдары экспортының көлемі және оның жалпы
экспорттағы үлесі.
- Шетелдегі тікелей инвестициялардың көлемі.
Осы көрсеткіштер бойынша жаңа индустриалды елдер басқа дамушы
елдерден көш ілгері келеді, тіпті бірқатар дамыған елдердің өзінен алда
тұр. Экономикалық өсудің жылдық қарқыны 8% жетреді, ал инфляция қарықыны -
3%.
13 тақырып. Әлемдік шаруашылықта трансұлттық корпорациялар (ТҰК).
1. ТҰК негізгі түрлері және пайда болу себептері.
2. ТҰК қызметтері, сипаты және құрылымы.
3. ТҰК ХЭҚ-ғы ролі.
4. Қазақстан және ТҰК.
1. ТҰК негізгі түрлері және пайда болу себептері.
ТҰК БҰҰ сарапшыларының пікіріне сәйкес әлемдік экономиканың
қозғалтқышы болып саналады. 90-жылдардың соңында әлемде 60 мың.
Халықаралық корпорациялар жұмыс істеді. Олар өз елінен тыс жерлерде 250
мыңға дейін еншілес кәсіпорныдарды бақылады. 500 өте үлкен халықаралық
компаниялардың 85-і барлық шетелдік инвестициялардың 70 пайызын бақылайды.
Бұл 500 үлкен компаниялар бүкіл халықаралық компаниялар өндіретін
электроника және химия өндірісінің 80 пайызын, фармацевтиканың 95 пайызын,
машина жасау өнімінің 76 пайызын өткізеді.
ТҰК негізгі бөлігі АҚШ -нда, Еуропадағы Одағы елдірнде және Жапонияда
шоғырланған. Бұл корпорациялардың кәсіпорындарында өндірілетін өнімнің
көлемі жыл сайын 1 трлн. Доллардан асады. Оларда ауыл шаруалығын есепке
алмағанда әрбір әлемде жұмыс істейтіннің оныншысы, яғни 73 млн.
қызметкерлер жұмыс істейді.
БҰҰ сарапшылары анықтамасы бойынша жылдық айналымы 100 млн. доллардан
асатын және кем дегенде 6 елде филиалы бар корпорация деп аталады. Соңғы
жылдары оған кейбір түзетулер еңгізілді, фирманың халықаралық мәртебесі
жөнінде резиденция - елдің сыртында өткізілетін сату көлемінің пайызы
куәландырылады. Бұл көрсеткіш бойынша әлемдік жетекші болып Швейцарияның
Нэстле 98% фирмасы саналады. БҰҰ әдістемесі халықаралық корпорацияны оның
активтерінің құрылымы арқылы да анықтауға мүмкіндік береді. Дүниежузінде
шетелдік активтері ең мол ТҰК ағылшын-голланд концерні РОЯЛ-ДАТЧ ШЕЛЛ
және АҚШ-тың ФОРД, ДЖЕНЕРАЛ МОТОРС, ЭКСОН, АЙБМ фирмалары жатады.
Экономикалық әдебиеттерде халықаралық монополиялардың көптеген түрін
кездестіруге болады: көпұлттык корпорациялар, интернационалдық
корпорациялар,трансұлттық клмпаниялар, ғаламдық компаниялар және т.б.
Мысалы, американың белгілі маркетологы Ф.Коттлер халықаралық компанияның 4
түрін айырады.
ТҰК анықтамасы - өндірістік, саудалық-өткізу қызметі бір елдің
сыртына шығатын, шетелдік активпен ұлттық монополиялар. Олардың өндірістік
жіне сауда-өткізу қызметтері ұлттық шекарадан тыс елдерде ұйымдастырылады.
АҚШ-та корпорация деп акционерлік қоғамды айтады. Себебі қазіргі ТҰК
көпшілігі америкалық корпорациялардың халықаралық экспансиясы нәтижесінде
пайда болды, бұл термин олардың анықтамасына кірді.
ТҰК шаруашылық жүогізу құқықтары шетелдерде филиалдар, еншілес
компаниялар ұйымдастыру және іскерлік белсенділікті күшейту арқылы жүзеге
асады. Еншілес компаниялар (дочерние компании) өндірістік және дайын өнімді
өткізу, ғылыми-зерттеу жұмыстары, тұтынушыларға қызмет көрсету
мәселелерінде дербес шешімдер қабылдайды. Тұтас алғанда олар біріктірілген
ірі өндірістік-өткізу кешендері. Оларда бар акционерлік капиталға меншік
құқығы құрылтайшы елдің өкілдеріне ғана тарайды. Сонымен бірге филиалдар
мен сыбағалас компаниялар жергілікті капиталдың басым қатысуымен аралас
кәсіпорындар құруы да мүмкін.
Көп ұлтты корпорациялар дегеніміз - өндірістік және ғылыми-техникалық
негізде мемлекеттердің компанияларын біріктіруші халықаралық корпорациялар.
Мысалы, РОЯЛ ДАТЧ ШЕЛЛағылшын-голланд концерні жатады.
Халықаралық құқық бойынша көпұлттық корпорациялардың айрықша
белгілеріне:
1. көпұлттык акцмонерлік капиталдың бар болуы.
2. көпұлттық басқару орталығының жұмыс істеуі
3. шетел фирмасының әкімшілігіне жергілікті мамандардың тартылуы
жатады. Трансұлттык және көпұлттық корпорацияларға әлемдікглобалды
корпорацияларды да қосады.
ТҰК пайда болу себептері. Ең маңызды және жалпыға ортақ себеп
өндіргіш күштердің дамуы негізінде ұлттық шекарадан шығуы мүмкін болған
өндіріс пен капиталдың интернационалдануы. Өндіріс пен капиталдың
интернационалдануы шетелдерде бөлімшелері бар аса ірі компаниялардың
құрылуы, ұлттық корпорациялардың ТҰК айналуы, олардың шаруашылық
байланыстарының нағаюы негізінде жүзеге асады. Капиталды шетке шығару
халықаралық корпорацияларды қалыптастыру мен дамытудың ең маңызды факторына
жатады.
2. ТҰК қызметтері, сипаты және құрылымы.
Халықаралық корпорациялардың өздеріне тән сипаты бар:
1-ден, ол әлемдік шаруашылықтың дамуының, халықаралық еңбек бөлінісі
үрдесінің белсенді қатысушысы,
2-ден, оған капиталдың жылжуының ұлттық шекара ішіндегі үдерістерге
қарағанда салыстырмалы тәуелсіздігітән,
3-ден, ол өзінің операцияларын жоғары пайда табу мақсатында іске асыра
отырып, әлемдік шаруашылықтық қатынастарды объективті реттейді.
ТҰК халықаралық өндіріс жүйесін құрайды. Ол филиалдарын, еншілес
компанияларын, бөлімшелерін көптеген елдерде орналастыруға негізделеді. ТҰК
өте үлкен инвестиция және біліктілігі жоғары қызметкерлерді қажет ететін
жоғары технологиялық, ғылымды қажетсінетін өндіріс салаларына енеді. Бұнда
бұл салаларды ТҰК монополиялау үрдісі көрінеді.
ТҰК өте күшті өндірістік база бола тұрып өндірісті, тауар нарығын
жоғары нәтижелі жоспарлауды қамтамасыз ететін өндірістік-саудалық саясат
жүргізеді. Жоспарлау басты компания шеңберінде іске асырылып, еншілес
фирмаларға тайрады. ТҰК күрделі қаржы жұмсалымы және ғылыми зерттеу
жұмыстары саласында құрлықтық және халықаралық көлемде серпінді саясат
жүргізеді.
ТҰК дүниежүзілік рыноктағы әркетінің бірнеше нысаны бар. Бұл нысандар
келісім-шарт қатынастарына негізделеді. Олардың қатарына:
1. Лицензиялау.
2. Франчайзинг.
3. Басқару және маркетингтік қызмет көрсету.
4. Кәсіпорынды кілтпен тапсыру
5. Техникалық қызмет көрсету.
6. Бірлескен кәсіпорын құру туралы уақытпен шектелген келісім шарттар
және жеке операцияларды іске асыру жөніндегі келісімдер.
Лицензия дегеніміз - белгілі уақытқа лицензия алушы лицензия берушіге
озара келісілген ақысын төлеп пайдаланатын құқық, заңды келісім-шарт.
Лицензия беру ТҰК құрамындағы фирмалар арасында да , технологияны сыртқы
арналар арқылы беруде де қолданылады.
Франчайзинг - ұзақ мерзімді лицензиялық келісім. Мұнда франчайзер
клиентке алдын ала келісілген құқық береді. Ондай құқықтарға фирманың,
сауда маркасын пайдалану, техникалық көмек көрсету, жұмысшы күшінің
мамандығын көтеру т.б. жатады.
3. ТҰК ХЭҚ-ғы ролі.
Қазіргі дүниежүзілік шаруашылықтағы ТҰК ролі күшейіп отыр. ХЭҚ
жүйесіндегі олардың алатын орны, ұлттық экономикаларды дамытуға ықпалы
ерекше маңызды.
Өнеркәсібі дамыған елдерджің сыртқы экономикалық байланыстарының мән-
мағынасын солардың ТҰК шетелдердегі өндіріс көлемін сол елдің экспортының
көлемімен салыстыратын болсақ, онда 80-жылдары олардың арасалмағы АҚШ-та
4,11; Жапонияда 2,11 болды.
ТҰК шетелдегі жиынтық инвестициялары қазірдің өзінде сыртқы сауда
айналымын басып озды және олардың қарқыны уақыт өткен сайын жеделдеп
келеді.ТҰК бүкіл әлемнің жекеше секторының өндірістік капиталының үштен
бірін, шетелдегі тікелей инвестицияның 90 %-дан артығын бақылайды. ТҰК
өндірісінің салалық құрылымы өте кең. Халықаралық компаниялардың 60 %
өндіріс саласында, 37% қызмет саласында, және 3% кең өндіру мен ауыл
шаруашылығында орналасқан. Қызмет саласы мен технологиялық қарқынды
өндірісте инвестицияның ұлғаю үрдісі анық көрінеді. Сонымен бірге оның
үлесі кен өндіру, ауыл шаруашылығы және ресурсты қажет ететін өндірісте
төмендеп келеді.
ТҰК ХЭҚ жүйесінде әр түрлі елдердің тағдырын шешуде анықтаушы
факторға айналып келеді. ТҰК белсенді өндірістік, инвестициялық, саудалық
қызметі оларға өнім өндіру мен таратуда халықаралық реттеуіш функциясын
орындауға мүмкіндік береді. ТҰК әлемде экономикалық интеграциялауға әсерін
тигізеді. ТҰК әлемдік шаруашылық жүйесінде жағымды жақтарымен қоса, теріс
ықпалы да бар. Теріс ықпалдары келесі:
1) ТҰК өз қызметін жүргізетін елдерде, ол мемлекеттердің экономикалық
саясатын іске асыруға кері әсер етуі.
2) мемлекеттік заңдарды бұзу. Табыстарын салық салудан жасыру мақсатында
ұлттық заңдарды өте шебер айналып өтеді. Ол табыстарды бір елден екінші
елге жіберу жолымен іске асырылады.
3) монопольды бағалар белгілеу, дамушы елдердің мүдделеріне қысымшылық
жасау.
4. Қазақстан және ТҰК.
Әлемдік қауымдастыққа табысты интеграциялану оның барлық
элементтерімен, ерекше ТҰК оңтайлы өзара әрекет тетігін қалыптастыруды
қажет етеді. Қазақстанда ТҰК дамытудың барлық жағдайлары бар. Ірі
кәсіпорындар ел экономикасының негізін құрайды.
Қазақстанда өндірістің шоғырлану деңгейі жоғары. Қазіргі кезде
республика экономикасында 16 мың. Кәсіпорын жұмыс істейді, оның 1,6% бүкіл
қазақстан кә сіпорындары өнімінің 77,4%-н өндіреді. Республиканың ірі
кәсіпорындарының ішінде кәсіпорынның көлемі, меншік құрылымы, ұйымдық түрі
және жарғылық капиталы бойынша ерекшеленетін жүзге жуық үлкен корпоративтік
бірлестіктер қалыптасты. Қазақстанда корпоративтік сектордың жеткілікті
дамымағанына және санының аздығына қарамастан, корпоративтік құрылымынң 4
тұрақты түрі белгілі болды.
Қазақстандағы ірі кәсіпорындардың негізгі түрлері.
№ Корпорация түрлері корпорация атаулары саны
1 Ұлттық және мемлекеттік ҚазақОйл ұлттық мұнай компаниясы, 15
компаниялар КазТрансОйл мұнай тасымалдау компаниясы
ұлттқ компаниясы, Казатомпром ұлттық
атом компаниясы, КЕГОК акционерлік
қоғамы т.б.
2 Дербес жобалар бойынша Испат-Кармет АҚ, Қазақмыс корпорациясы40-қа
жекешелендірілген және АҚ, Казцинк АҚ, Қазақстан аллюминий АҚжуық
үкімет құрылтайшылығымен т.б.
құрылған акционерлік
компаниялар
3 нарықтық өздігінен құрылу казкоммерцбанк АҚ, ТуранАлемБанк АҚ, 10-ға
әдісімен қалыптасқан Темірбанк АҚ, Нефтебанк АҚ, Каспий жуық
жекеменшіктік банкі АҚ, т.б.
корпорациялар
4 ТҰК Қазақстандық Тенгизшевройлбірлескен кәсіпорны, 45-ке
бөлімшелері КазақстанКаспий-шельф АҚ , жуық
Харрикейн-кумкольМунай АҚ т.б.
10 тақырып. Қазақстанның халықаралық экономикалық ұйымдар мен одақтарға
қатысуы.
1. Халықаралық ұйымдардың тарихы мен түсінігі.
2. Халықаралық экономикалық ұйымдар және олардың Қазақстандағы қызметі.
3. Қазақстан және Азиялық даму банкісі.
1. Халықаралық ұйымдардың тарихы мен түсінігі.
Қазіргі уақытта халықаралық ұйымдарға (ХҰ) белсенді қатысу – егеменді,
тәуелсіз мемлекеттердің маңызды істерінің бірі. ХҰ пайда болып., дамуы
халықаралық қатынастардың ұзақ мерзімді және табанды саяси және
экономикалық іс-қимылдарына байлансыты. Көне замаңда, құл иеленуші
мемлекеттер кезеңінің өзінде халықаралық келісім-шарттар, халықаралық
арбитраждар туындап, халықаралық құқықтық классикалық институттары –
конгрестер мен конференциялар пайда бола бастаған. Уақыт жылжыған сайын
халықаралық бас қосулар кездейсоқ емес, оқтын-оқтын жүзеге асырылып және
ондай конференцияларды дайындап, шақыру үшін тұрақты органдар құрылып өз
қызметтерін дәйекті түрде жүзеге асырған. Міне, дәл осындай органдар
болашақ ХҰ қайнар көзі, бастауы болды.
ХҰ пайда болып дамуына дүниежүзілік сауда, сондай-ақ, діни
конфессиялар (ұйым) да әсер етті. ХҰ өздерінің қазіргі мағынасында бұдан
жұз жылдай бұрын қалыптаса бастады. Олардың құрылуы халықваралық
қатынастардың кеңейіп, күрделіленуімен, әсіресе ХЭ нарықтардың
қалыптасуымен тікелей байланысты.
Ең алғашқы ірі ХҰ қатарына: жер өлшеуші халықаралық одақ (1864ж),
халықаралық телеграф одағы (1865ж), дүниежүзілік почта одағы (1874ж),
халықаралық өлшем және салмақ комитеті (1875ж), өндірістік меншікті
қорғайтын одақ (1883), әдебиет және өнер шығармаларына меншік қорғау
Халықаралық Одағы (1886), құлдыққа қарсы Халықаралық Одақ (1890),
халықаралық темір жолы, тауар қатынасы одағы (1890) жатады.
ХҰ-ды ресми тіркеу және олардың тізімін жасау 1909 жылы Брюссельде
(Бельгия) құрылған халықаралық ассоциациялар Одағының негізгі міндеті. БЛұл
үкіметтік емес ұйымның мақсаттварына ХҰ-ды тіркеу және олардың қызметтерін
үйлестіру, дүниежүзілік қоғамдастыққа қажетті ақпараттарды жинап, оларды
мүдделі елдерге таратып беруі жатады.
ХҰ-ды үкіметаралық және үкіметтік емес деп екіге бөледі. Хал-ық
үкіметаралық ұйымдар мемлекетаралық келісімдер нәтижесәінде құрылады.Мұның
өзі жарғыда тиянақталады.
ХҰ түсінігің негізгі элементтері:
1. келісімдік негіз. Мұның мәні ХҰ-ды құру актічсі, жарғысы ретінде
көпжақты халықаралық келісім-шарт есептеледі. Келісім-шарттар ХҰ-дың заңдық
болмысын анықтайды.
2. Белгілі мақсаттардың болуы. ХҰ-дың белгілі бір мақсатта құрылуы олардың
заңдылығын, ұйымдық құрылымын, қызмет бабын анықтайды.
3. Өзіне сай ұйымдық құрылымы, яғни халықаралық ұйым шеңберінде
ынтымақтастық механизмін құрайтын тұрақты органдар жүйесінің болуы.
4. Ұйымдардың дербес халықаралық құқықтары және міндеттері болуы, олардың
құқықтық еркі бар заңды тұлға ретінде қалыптасуы.
5. Халықаралық құқық талаптарына сай құрылуы, яғни халықваралық ұйымның өз
қызметін халықаралық құқықтың жалпыға бірдей принциптері мен нормалары
шеңберінде жүргізуі.
Хал-ық (мемлекетаралық) ұйым дегеніміз – халықваралық құқық субъектісі
болуға мүмкіндігі және тұрақты түрде қызмет атқаратын мекемелері бар, хал-
ық құқық талаптарына сай белгілі мақсаттарды орындау үшін келісім негізінде
құрылған мемлекеттердің халықаралық бірлестігі.
ХҰ-ды жіктеу.
Дәстүрлі, жалпыға танымал критерий – ол мүше болу критерийі. Мүшелік
критеррий негізінде барлық халықаралық ұйымдар үкіметаралық
(мемлекетаралық) және үкіметаралық емес болып екіге бөлінеді. Бірінші
категорияға мемлекеттер, үкіметтер немесе солардың окілдіктері жатады,
екіншісіне ұлттық, үкіметтік емес ұйымдар, жеке тұлғалр және басқа да
халықаралық үкіметтік емес ұйымдар кіреді.
Функционалдық критерийі бойынша ХҰ-ды екі топқа бөлуге болады.
Олар: саяси, экономикалық, әлеуметтік ынтымақтастықты жүзеге асыратын
жалпы бағыттағы ұйымдар және арнайы міндеттері бар, ынтымақтастықтың нақты
мәселелерін шешетін топ (мысалы, көлік қатынасы, деңсаулық сақтау т.б.).
Келесі критерий – ХҰ-дың уақытша немесе тұрақты түрде жұмыс істеу
мүмкіндіктері. Бірінші категорияға – халықаралық конференциялар, кеңестер,
конгресстер, т.б.
Екіншісіне – хал-ық ұйымдардың тікелей өздері кіреді.
2. Қазақстанның халықаралық ұйымдармен қарым қатынастары.
1992 жылы 2 наурызда Қазақстан БҰҰ-ға кірді және осы бүкіләлемдік ұйымның
164- ұлттық мүшесі болды. Қазақстан БҰҰ қызметіндегі саяси мәселелерді,
әсіресе ядролық қуіпсіздікпен байланысқан сұрақтарды шешуге белсенді түрде
қатысуда.
Қазақстанның халықаралық қоғамдық және экономикалық ұйымдарға мүшелігі
кестеде көрсетілген.
Ұйымның аты Статусы Нормативтік актілер Мерзімі
Халықаралық қоғамдық ұйымдар
1. Біріккен ұлттар мүше ҚР БҰҰ-ға мүшелігін растайтын БҰҰ БасНью-Йорк
ұйымы (БҰҰ) Ассамблеясының 46 Резолюциясы 2.03.1992ж
2. Өнеркәсіптік 1997 жылдың қаңтарында осы ұйымға 1997
даму бойынша БҰҰ - мүшелікке қабылдау туралы өтініш
ӨДБҰҰ - ЮНИДО жіберілген
3. Бүкіл әлемдік мүше 1. Осы ұйымға мүшелік жөнінде ҚР 15.05.1992ж
кедендік ұйым премьер-министрінің жолдаған хаты.
2. БКҰ-ға ҚР қабылдау жөнінде Бельгия
сыртқы істер министрлігінен түскен
нота
4. Азаматтық мүше ИКАО Бас Хатшысының хабарландыру 12.08.1992
Авиацияның қағазына сәйкес.
халықаралық ұйымы –
ААХҰ (ИКАО)
5. Атомдық мүше МАГАТЭ Бас конференциясының 30.09.1993
энергияның 37-тұрақты сессиясы. ҚР МАГАТЭ мүше
Халықаралық болып қабылданды.
агенттігі - АЭХА
МАГАТЭ
6. Бүкіләлемдік 1996 ҚР БСҰ кіруі жөнінде ҚР Үкіметінің 19.02.1996
сауда ұйымы – БСҰ жылдан Қаулысы
(ВТО) бақылауш
ы
7. Халықаралық мүше ХТҰ эгидасымен қабылданған 4.03.1994
теңіздік ұйым - ХТҰ Халықаралдық конвенцияларға және ХТҰ
(ИМО) жөніндегі конвенцияларға ҚР
Министрлер Кабинетінің Қаулысы.
Халықаралық қаржылық ұйымдар
1. Халықаралық мүше ҚР ХВҚ-ға мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
валюталық қор – ХВҚ
-МВФ
2. Халықаралық мүше ҚР ХҚҚДБ мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
қайта құру мен даму
банкісі (ХҚҚДБ)-
МБРР
3. Халықаралық мүше ҚР ХҚК мү.шелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
қаржылық корпорация
– ХҚҚ-МФК
4. Халықаралық дамумүше ҚР ХДА мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
Ассоцияациясы (ХДА)
- МАР
5. Инвестициялар мүше ҚР ИКХА мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
кепілдемесінің
Халықаралық
агенттігі
(ИКХА)-МАГИ
6. Инвестициялық мүше ҚР ИДРХО мүшелігі жөнінде ҚР Заңы 26.06.1992
дауларды реттеу
бойынша Халықаралық
Орталық - ИДРХО
7. Еуропалық қайта мүше ҚР ЕҚҚДБ мүшелігі жөнінде ҚР 25.03.1993
құру және даму Президентінің Жарлығы
банкісі – ЕҚҚДБ-
ЕБРР
8. Азиялық даму мүше ҚР АДБ мүшелігі жөнінде ҚР 4.10.1993
банкісі – АДБ- АБР Президентінің Жарлығы
9. Исламдық даму мүше ИДБ келісіміне кіру жөнінде ҚР 25.03.1993
банкісі – ИДБ - ИБР үкіметінің Жарлығы
Халықаралық және аймақтық экономикалық ұйымдар мен одақтар
1. Тәуелсіз мүше ТМД құру жөніндегі келісім 8.12.1991
мемлекеттер
Достастығы – ТМД -
СНГ
2. Азия және Тынық Мүше БҰҰ енуінен кейін автоматты түрде
мұхитқа арналған
экономикалық және
әлеуметтік комиссия
– АТМЭЭК - ЭСКАТО
3. Еуропалық Мүше Қазақстанның БҰҰ енуінен кейін 3.05.1994
экономикалық автоматты түрде
комиссия
4. Экономикалық Мүше ЭЫҚ Министрлер Кеңесінің төтенше 1992
ынтымақтастық ұйымы мәжілісі ҚР ЭЫҰ-ға мүше етіп
– ЭЫҰ- ОЭС қабылдады.
5. Мемлекетаралық Мүше Жоғарғы Кеңестің Мемлекетаралық 15.04.1993
банк - МБ банкті құру жөніндегі келісімді
ратификациялау туралы Қаулысы
6. Экономикалық Мүше ЭО құру жөніндегі келісім 24.09.1993
одақ – ЭО-ЭС
7. Біртұтас Мүше Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекістан 8.07. 1994
экономикалық арасында БЭК ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz