6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ МЕКЕМЕСІ
ТӨЛЕУБАЕВА МАЙРА САПАРҒАЛИҚЫЗЫ
Тақырыбы: 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Білім беру бағдарламасы: 5В050300 - Психология
Алматы, 2020
TҰран УниверситетІ МЕКЕМЕСІ
Қорғауға жіберілді
___________
Кафедра меңгерушісі
___________ А.А. Қасымжанова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
тақырыбына
5В050300 - Психология білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған ________________ Төлеубаева М.С.
Ғылыми жетекші
психол.ғ.к., доцент _______________ Мырзатаева Б.П.
Алматы – 2020
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ МЕКЕМЕСІ
Психология кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАЛАРЫ
Студент Төлеубаева Майра Сапарғалиқызы
Тобы ПС 161 (4) Білім беру бағдарламасы: 5В050300 - Психология
Жұмыс тақырыбы: 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін
психологиялық қолдау
ЖОО бұйрығымен бекітілген №360 "4" қазан 2019 ж.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі "30" ____________________ 2020 ж.
Жұмыстың бастапқы деректері: 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделу
деңгейлерін анықтау, мектепке бейімделе алмаған балаларға психологиялық
қолдау көрсету.
Дипломдық жұмыстағы өңдеуге ұсынылған сұрақтар тізімі немесе диплом
жұмысының қысқаша мазмұны:
а) 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің психологиядағы зерттелу
жағдайы;
б) Балалардың мектепке бейімделуінің негізгі факторлары;
в) 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
құрылымдық мазмұны;
г) Бастауыш мектеп жасындағы балалардың мектепке бейімделу деңгейлерін
анықтау және оның нәтижелері
д) 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
бағдарламасы және оны сынақтан өткізу;
е) 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау бойынша
эксперимент жұмысының нәтижелерін салыстырмалы талдау.
Графикалық материалдар тізімі: 10 кесте, 5 сурет.
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
Дубровина И.В. Готовность к школе. Руководство практ. психология:
метод.пособие для дет. практ. психологов учреждений образования И.В.
Дубровина; Рос.академия образования. Психол. ин-т; под ред. И.В.Дубровиной.
- 2-е изд., испр. и доп. — Москва : Издательство Юрайт, 2020. -206 с.
Битянова М.Г. Адаптация ребенка в школе. - М, 2014. – 245 с.
Выготский Л. С. Педагогическая психология Л. С. Выготский ; под ред. В.
В. Давыдова. — М. : Астрель, 2010. — 672 с.
Верник Э. Психологическое сопровождение школьников. – М.: Наука, 2012. –
265 с.
Безруких М.М. Трудности обучения в начальной школе: Причины, диагностика,
комплексная помощь. М., 2010. С. 260.
Жұмыс бөліміне қатысы бар көрсеткіштер бойынша кеңес беру
Бөлім Кеңес беруші Мерзімі Қолы
6-7 жастағы балалардың мектепке Мырзатаева Қазан-желтоқс
бейімделуін психологиялық Б.П. ан
қолдаудың теориялық негіздері
6-7 жастағы балалардың мектепке Мырзатаева Қаңтар-наурыз
бейімделуін эксперименттік зерттеу Б.П. 2020 ж.
және оны психологиялық қолдауды
жүзеге асыру
Тапсырма беру күні 01 қазан 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі __________________ Қасымжанова А.А.
Ғылыми жетекшісі __________________ Мырзатаева Б.П.
Тапсырманы орындауға
студент қабылдады __________________ Төлеубаева М.С.
Дипломдық жұмысты дайындау кестесі
№ Бөлімдер атауы, өңделген Ғылыми жетекшіге Ескертулер
сұрақтар тізімі көрсету мерзімі
1 Дипломдық жұмысты орындауға 01 қазан 2019 ж.
тапсырма берілді
2 Негізгі дерек көздері бойынша Қазан-қараша 2019 ж.
библиографиялық әдебиеттерді
құрастыру, әдебиетті іріктеу,
зерделеу және өңдеу
3 Дипломдық жұмыстың жоспарын құруҚазан 2019 ж.
және ғылыми жетекшімен келісу
4 Диплом жұмысының теориялық Қараша-желтоқсан
бөлімін жазу және оны тексеруге 2019 ж.
ұсыну
5 Диплом жұмысының эксперименттік Қаңтар-наурыз 2020 ж.
бөлімін жазу және оны тексеруге
ұсыну
6 Жетекшінің жасаған ескертулерін Сәуір 2020 ж.
ескере отырып талдау нәтижелері
бойынша негізгі теориялық
ережелерді, тәжірибелік
қорытындылар мен ұсынымдарды
жасау және толықтыру
7 Дипломдық жұмысты плагиаттан Сәуір 2020 ж.
тексеру және қысқаша есебін алу
8 Дипломдық жұмысты алдын ала Мамыр 2020 ж.
қорғау және қорғауға рұқсат алу
9 Рецензенттен диплом жұмысына Мамыр 2020 ж.
жазбаша рецензия алу
10 Дипломдық жұмысты безендіру Мамыр 2020 ж.
ережесіне сай рәсімдеу
Тапсырма беру күні 1 қазан 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі __________________ Қасымжанова А.А.
Ғылыми жетекшісі _________________ Мырзатаева Б.П.
Тапсырманы орындауға
cтудент қабылдады __________________ Төлеубаева М.С.
Мазмұны
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. 6-7 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ МЕКТЕПКЕ БЕЙІМДЕЛУІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің психологиядағы
зерттелу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 Балалардың мектепке бейімделуінің негізгі факторлары ... ... ... ... ... . 17
1.3 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
құрылымдық 25
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін ЭКСПЕРИМЕНТТІК зерттеу
және оны психологиялық қолдауды жүзеге асыру ... ... ... ... ...
34
2.1 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың мектепке бейімделу деңгейлерін 34
анықтау және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
2.2 бағдарламасы және оны сынақтан өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... 45
57
2.3 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
бойынша эксперимент жұмысының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі 65
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделу
мәселесі барлық кезеңдерде де өзекті болды және өзекті болып қала бермек,
себебі бала – еліміздің болашағы. Қай халықты алмасақ та үмітін ең алдымен
ұрпағынан күтері хақ. Бала бұл елдігіміздің, ұлтымыздың болашағы. Еліміздің
гүлденіп, көркеюі, алдыңғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылуы да осы
бүлдіршін балалардың қолында. Білімді, сауатты, психологиялық және
физиологиялық дені сау ұрпақ қана осы мақсатқа жете алады. Қазіргі заманғы
білім беруді жаңғыртудың маңызды міндеттерінің бірі де осы оқушылардың
психологиялық денсаулығын сақтау және нығайту болып табылады. Осы орайда
Еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында
былай: XXI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық
деген еді [1]. Ал білімді, дені сау ұрпақтың болуы мектеп қабырғасынан
басталатыны сөзсіз.
Мектепте оқуды бастау – әлеуметтік-психологиялық және физиологиялық
тұрғыдан балалардың өміріндегі ең күрделі және жауапты сәттердің бірі. Бұл
тек адамның өмірі мен іс-әрекетінің жаңа жағдайлары ғана емес – бұл жаңа
байланыстар, жаңа қатынастар, жаңа міндеттер. Баланың бүкіл өмірі өзгереді:
барлығы оқуға, мектепке, мектеп істері мен қамқорлығына бағынады. Бұл өте
қиын кезең, ең алдымен, мектепте алғашқы күннен бастап оқушылардың алдына
өз тәжірибесімен тікелей байланысты емес бірқатар міндеттер қойып,
зияткерлік және физикалық күштерді барынша жұмылдыруды талап етеді.
Мектепте оқудың басталуымен ұзақ қозғалмауға байланысты жүктемелердің үлес
көлемі ұлғаяды (6-7 жастағы балалар үшін бұл жүктеме өте қиынға соғады).
Баланың мектепке бейімделуі бірден болмайды, бұл ағзаның барлық жүйелерінің
айтарлықтай кернеуіне байланысты ұзақ процесс.
Мұғалімдер мен оқушылардың ата-аналарының бірлескен мақсатты, арнайы
ұйымдастырылған іс-әрекеті бейімделу үдерісіне ықпал етеді. Ал
педагогикалық үдерістің қалған қатысушылары осы проблеманы шешуге
тартылмайды, көбінесе пассивті бақылаушылар немесе тыңдаушылар ретінде
әрекет етеді. Нәтижесінде мұғалімдер мен ата-аналар баланың мәселелерін
түсінуге және шешуге психологиялық дайын емес.
Шетелдік ғалымдардың ішінде Ж. Пиаже балалардың ортаға бейімделу
мәселелерін оның интеллектуалдық дамуы шеңберінде қарастырды [2].
Бірінші сынып оқушыларының бейімделуін психологиялық қамтамасыз
ету мәселесін педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы аясында
ресейлік психолог-ғалымдар (И.В. Дубровина [3], М.Р. Битянова [4], Н.И.
Гуткина [5] және т.б.) жан-жақты қарастырды.
Бастауыш сынып оқушыларының мектепке бейімделу ерекшеліктеріне
арналған Г.М. Чуткина [7], Л.А. Венгер [8], В.С. Мухина [9] зерттеулері
және қазақстандық психолог-ғалымдар З.Қ. Орманованың қазақ мектептеріндегі
психологиялық қызметтің ерекшеліктері, М.О. Есембаеваның бейімделу
кезеңіндегі бастауыш мектеп оқушыларында туындайтын психологиялық мәселелер
атты еңбектері 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің түрлі
психологиялық-педагогикалық аспектілерін зерделеуде маңызды орын алады.
Алайда бұл көп қырлы мәселе болғандықтан, ғылымның әртүрлі саласындағы
ғалымдар қарастырғанымен де, әлі күнге дейін түбегейлі зерттеліп болған
жоқ.
Бастауыш мектепте бірінші сынып оқушысын оқыту және тәрбиелеу барлық
білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Оқудың ерте басталуы,
оқу бағдарламасын қарқындату, ақпарат көлемін, білім беру талаптарын
арттыру, балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамыту, құрдастарымен және
мұғаліммен қарым-қатынасты орнату олардың жеке мүмкіндіктерімен әрдайым
үйлесе бермейді. Бұл жан-жақты тұлғалық, интеллектуалдық және шығармашылық
жағынан дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру міндеті мен балалардың
денсаулығын сақтау қажеттілігінің арасындағы қайшылықты туындатады. Осы
мәселелер бүгінгі қоғам талабына сай руханилық негізде 6-7 жастағы
балаларды әлеуметтендірудің қажеттілігі мен педагогика және психология
практикасында бұл мәселенің жеткілікті зерттелмеуі арасындағы қарама-
қайшылықты көрсетеді.
Педагогтардың бала проблемасын мектептегі жүйелі оқытуға көшу
кезіндегі болатын психологиялық қиындықтарын түсіну мәселесі жеткіліксіз
зерттелген, сондықтан біз осы проблеманы шешуге өз назарымызды аудардық.
Жоғарыда айтылған мәселелерді саралай келе біз зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық
қолдау деп белгіледік.
Зерттеудің мақсаты – 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделу
деңгейлерін анықтау, мектепке бейімделе алмаған балаларға психологиялық
қолдау көрсету.
Зерттеудің нысаны: 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделу үдерісі.
Зерттеудің пәні – 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін
психологиялық қолдаудың жолдары.
Зерттеудің міндеттері:
- 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
бойынша ғылыми әдебиеттерге шолу жасау;
- 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдауға
арналған әдістер мен әдістемелерді анықтау;
- 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
кешенді бағдарламасын жасау және оның тиімділігін эксперимент жүзінде
тексеру;
- Эксперименттік зерттеу нәтижелерін шығару,ұсыныстар дайындау.
Зерттеу болжамы: егер, 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделе алмау
себептеріне негізделген түзету сабағының бағдарламасы құрастырылып,
жүргізілсе, онда 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделу үрдісі
жылдамдайды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдiснамалық негiзiн Л.С.Выготскийдің
психика дамуының мәдени-тарихи теориясы [10], В.В. Давыдов [11] еңбектері
мен тұжырымдары басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері және әдістемелері:
1. Керн-Йирасектің Мектепте оқуға дайындығын анықтау тест
сұрақнамасы;
2. П. Уилсонның Ағаш проективті әдістемесі;
3. Мазасыздықты анықтауға арналған Тэммл, Дорки, Аменнің тесті;
4. Оқу мотивациясын тексеруге арналған Н.Г. Лусканованың сауалнамасы;
5. Отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтауға арналған
Г.Т.Хоментаукастың Менің отбасым проективті әдістемесі;
6. Вилкоксонның Т- критерийі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: 6-7 жастағы балалардың мектепке
бейімделуінің психологиялық мәні ашылып, осы үрдісті психологиялық
қолдаудың бағдарламасы ықпалының тиімділігі айқындалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: 6-7 жастағы балалардың мектепке
бейімделу деңгейінің артуына тиімді ықпал ететін психологиялық қолдаудың
бағдарламасы мен мазмұны құрастырылып, ұсынылды. Бастауыш сынып
оқушыларының мектепке бейімделу үрдісін психологиялық қолдаудың
бағдарламасын бастауыш мектеп психологтары мен мұғалімдері, әлеуметтік
педагогтар өз жұмыстарында пайдалана алады. Сонымен қатар 6-7 жастағы
балалардың мектепке бейімделуіне жағдайлар жасау бойынша ұсыныстарды ата-
аналар да өздерінің отбасындағы тәлім-тәрбие үрдісінде қолдана алады.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Алматы қаласындағы №14 жалпы
білім беретін мектептің 6-7 жастағы оқушыларымен (1-сынып) жүргізілді.
Зерттеудің кезеңдері:
Алғашқы кезеңде зерттеу проблемасы бойынша материалдар талданып,
жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды, бейімделу ұғымының
психологиялық мәні, 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің
ерекшеліктері анықталды. Анықтау әдістемелері іріктелді, алғашқы
диагностикалау ұйымдастырылып, жүргізілді.
Екінші кезеңде 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуіне арналған
психологиялық қолдаудың бағдарламасы құрылып, тәжірибеде қолданылды.
Үшінші кезеңде зерттеу нәтижелері жинақталып, бірізді жүйеге
түсірілді, салыстырмалы талдау жасалынды. Дипломдық жұмыс техникалық
жағынан безендірілді.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Сонымен қатар, зерттеу жұмысында кестелер мен диаграммалар көрсетілген.
Жұмыстың жалпы көлемі 67 бет.
1 6-7 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ МЕКТЕПКЕ БЕЙІМДЕЛУІ МЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ҚОЛДАУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің психологиядағы
зерттелу жағдайы
Психология мен педагогиканың қолданбалы салаларында индивидтің қандай
да бір ортаға бейімделуін қамтамасыз етуге және оның бейімделе алмауын
жеңуге көп көңіл бөлінеді. Бірақ теориялық мәселелерді, әсіресе тұлға
психологиясына қатысты мәселелерді қарау кезінде бейімделу жеке мәнге ие.
Ол салыстырмалы түрде тұрақты әлеуметтік қауымдастыққа кіретін жеке
тұлғаның қалыптасуының бірінші фазасы ретінде әлеуметтендірудің маңызды
бөлігі болып табылады. Ал әлеуметтену – бұл жеке тұлғаның қоғамдағы мәдени
құндылықтарды, білімдер мен әлеуметтік дағдыларды игеру процесі.
Битянова М.Г. бірінші сынып оқушысының бейімделуі оны осы ортада
табысты жұмыс істеуге бейімдеу процесі ретінде ғана емес, сонымен қатар
оның психологиялық, тұлғалық, әлеуметтік өзін-өзі дамытуға қабілеттілігімен
байланысты білім беру ортасын қамтамасыз ету кеңістігі ретінде
қарастырылады деп санайды [4].
Кейбір авторлар бір жағынан, адамның жаңа орта жағдайына төзімділігін
сипаттайтын қасиеттерін, оның икемділік деңгейін көрсету үшін бейімделу
ұғымын қолданады. Екінші жағынан, бейімделу адамның өзгермелі жағдайларға
төзіп, үйрену процесі ретінде қарастырылады.
Тұрақты психикалық бейімделу – адамның мінез-құлқын, оның ортамен
тиімді өзара іс-әрекетін және айтарлықтай жүйке-психикалық кернеусіз
табысты іс-әрекетін анықтайтын психикалық іс-әрекет деңгейі (реттеушілік
психикалық реакциялар кешені). Жүйке – психикалық тұрақтылықты арттыру
критерийі ретінде оң және теріс эмоциялардың тепе-теңдігімен анықталатын
адамның ішкі психикалық жайлылығын есептеуге болады. Осылайша, адамның
әдеттегі өмір сүру ортасындағы осындай жағдайы туралы айтуға болады.
Тұрақты бейімделу ұғымын норманың, денсаулықтың синонимі деп санауға
болады. Өмірдің әдеттегі жағдайлары өзгерген кезде адамның мінез-құлқын
реттейтін психикалық іс-әрекетке дезорганизация енгізетін факторлар пайда
болады. Жағдайдың өзгеруінен туындаған тітіркендіргіштерге жаңа психикалық
реакциялардың қажеттілігі туындайды. Психикалық функциялардың салыстырмалы
дезорганизациясы реттеу және өтемақы механизмін қосуға арналған белгі болып
табылады, оның әрекетінің соңғы нәтижесі – ортаның өзгерген жағдайларына
сәйкес психикалық іс-әрекеттің жаңа деңгейін ұйымдастыру.
Ж. Пиаже әлеуметтік бейімделуді индивидтің әлеуметтік орта жағдайына
белсенді бейімделуінің тұрақты процесі ретінде қарастырды. Әлеуметтік
бейімделу осы процестің нәтижесі болып табылады. Бұл екі компоненттің
арақатынасы индивидтің мақсаттары мен құндылықтық бағдарларына және оларға
әлеуметтік ортада қол жеткізу мүмкіндіктеріне байланысты. Әлеуметтік
бейімделу үздіксіз жүретін процесс. Бірақ бұл ұғым әдетте индивидтің іс-
әрекеті мен оның ортасының түбегейлі өзгерістерімен байланыстырылады. Бұл
кезеңде оқушының табысты жылжу мүмкіндігі оның балабақшадан мектепке көшу
кезінде оқу жағдайларының өзгеруіне бейімделу қабілетіне байланысты [2].
Оқу іс-әрекеті іс-әрекеттің жетекші түрі, білімді меңгеру процесі,
әлеуметтік шындықты меңгеру және мотивациялық-қажеттіліктік саланы
қалыптастыру тәсілі болып табылады. Бала алғаш рет өз алдына саналы түрде
міндеттер қойып, өз күшін сынайды және қарым-қатынас стилін таңдайды.
Бейімделудің маңызды аспектісі индивидтің әлеуметтік рөлін қабылдауы
болып табылады. Бұл әлеуметтік бейімделудің жеке тұлғаны әлеуметтендірудің
негізгі әлеуметтік-психологиялық тетіктерінің бірі. Бейімделудің
тиімділігі адамның өзін және өзінің әлеуметтік байланыстарын қаншалықты
барабар қабылдайтынына байланысты. Өзі туралы бұрмаланған немесе
жеткіліксіз дамыған түсінік бейімделудің бұзылуына әкеледі.
Р.В. Овчарова мінез-құлықты нақты, қазіргі уақытта өтетін іс-
әрекеттердің жиынтығы ретінде анықтайды және егер ол арқылы орынды, пайдалы
нәтиже алынса, мінез-құлық бейімді деп аталатынын көрсетеді.
Р.В. Овчарованың көзқарасы бойынша бейімделудің негізгі механизмдеріне
мыналар жатады:
Адамның ортадағы және жағдаяттағы бағдарын беретін бейнелеу процесінің
механизмдері.
Нақты, барабар көрсетілген жағдайларда субъектінің әрекет ету тетіктері.
Мінез-құлықты эмоциялық реттеу механизмдері.
Г. М. Чуткинаның зерттеуінде балалардың мектепке бейімделуінің үш
деңгейі көрсетілген:
1) Бейімделудің жоғары деңгейі. Бірінші сынып оқушысының мектепке
деген көзқарасы өте жақсы, қойылатын талаптарды дұрыс қабылдайды; оқу
материалын оңай меңгереді; мұғалімнің нұсқауларын, түсініктемелерін мұқият
тыңдайды; тапсырмаларды сыртқы бақылаусыз орындайды; сыныптастарының
арасында беделге ие.
2) Бейімделудің орташа деңгейі. Бірінші сынып оқушысы мектепке деген
көзқарасы жақсы. Өздерінің мектепке баруларына байланысты жағымсыз
уайымдары пайда болмайды, егер мұғалім оқу материалын егжей-тегжейлі және
көрнекі баяндайтын болса, оны жақсы түсінеді. 6-7 жастағы балалар ересек
адамның тапсырмаларын, нұсқауларын орындау кезінде оны мұқият бақылау
кезінде ғана зейіні шоғырланады. Бастауыш сынып оқушысы ол үшін қызықты
нәрсе болған кезде ғана зейінін шоғырландырады; тапсырмаларды адал
орындайды, көптеген сыныптастармен достасады.
3) Бейімделудің төмен деңгейі. 6-7 жастағы балалар мектепке теріс
немесе индифферентті қарайды; денсаулығына байланысты көп шағымданады;
көңіл-күйі төмен; тәртіптің бұзылуы байқалады. Мұғалім түсіндіретін
материалды бастауыш сынып оқушысы үзік-үзік түрде меңгереді, оған өзбетінше
жұмыс жасау қиынға соғады және тұрақты бақылауды қажет етеді; үзіліс
кезінде жұмыс істеу қабілеті мен назарын сақтайды, бірақ белсенді емес,
жақын достары жоқ [7].
Бірінші сынып оқушылары үшін (6 жастан бастап оқитын бала үшін де, 7
жастан бастап оқитын бала үшін де) мектепке бейімделу кезеңі өте қиын болып
табылады. Білім алушы балаларда ерекше қиындықтар белгіленеді: үш жылдық
бастауыш мектеп бағдарламасы бойынша (7 жастан бастап), өйткені олар тез
қарқынмен өтіп жатқан оқу курсын қарқынды меңгеруге бірден қосылуы тиіс.
Әдетте ол 4-тен 7 аптаға дейін созылады.
Бейімделу кезеңінде кейбір балалар өте шулы болады, жиі айқайлайды,
дәліз бойында жүгіреді. Мұғалімдермен қарым-қатынаста кейбір бірінші сынып
оқушылары өздерін тым жақын, еркін ұстайды, басқалары, керісінше, қысылады,
ұялшақ келеді, артық қылықтан аулақ болады. Оларға мұғалім жүгінген кезде,
сәтсіз, яғни қате іс-әрекет жасап қойса немесе ескерту кезінде кейбір
оқушылар жылайды; кейбір балаларда ұйқы, тәбет бұзылады, оларда кенеттен
кішкентай балаларға арналған ойындарға, ойыншықтарға, кітаптарға деген
қызығушылық артады, аурулар саны артады.
Барлық осы бұзылулар (әдетте оларды функционалдық ауытқулар деп
атайды) баланың психикасына әсер ететін артық жүктемеге, өмір сүру салтының
күрт өзгеруіне, бала жауап беруі тиіс талаптардың едәуір ұлғаюына және
сапалы күрделенуіне байланысты болады. Әрине, барлық балаларда бейімделу
осындай ауытқулармен бірге болмайды, бірақ көптеген функционалдық ауытқулар
байқалатын бірінші сынып оқушылары жиі кездеседі.
М.Е. Зеленованың зерттеулері көрсеткендей, бұрын балабақшаға бармаған,
құрдастарымен аз араласқан "үй" балалары мектепке бейімделуі қиын болып
табылады. Алайда, тәжірибе бұл шындыққа сәйкес келмейтінін көрсетеді. Бұрын
балабақшаға барған балаларда да бейімделуде елеулі қиындықтар туындауы
мүмкін [6].
Бейімделу кезеңінде бірінші сынып оқушыларымен жұмыс істеу кезінде
психологтың міндеттері қандай екендігі жөнінде әртүрлі көзқарастар бар.
Олардың біріне сәйкес, психолог оқушыларға тез және жақсы бейімделуге
көмектесіп, әр балаға дұрыс көзқарас табу керек. Психолог бұл ретте айқын
білінетін функционалдық ауытқулар, ұйқының бұзылуы, невроздың басқа
белгілері байқалатын балаларға ерекше көңіл бөледі. Басқа көзқарасқа
сәйкес, психолог бұл уақытты әрбір баланың психикалық дамуы туралы
ақпаратты жинау үшін сынақты бақылау және ең соңғы жағдайларда ғана араласа
отырып, өз әдістемелерін пайдалануы тиіс.
Біздің ойымызша, бейімделу кезеңінде психологқа мұғаліммен сыныбын
оңаша қалдыру керек және педагогтың арнайы өтініші бойынша ғана араласу
керек, себебі бейімделу процесінің қалыпты өтуі кезінде көптеген
жағдайларда функционалдық ауытқулар табиғи өтеді, сондықтан мұнда ешқандай
арнайы жұмыс қажет емес. Психологтың сабақтарға, ұзартылған күн тобындағы
сабақтарға қатысуы балалар үшін де, педагогтар үшін де қосымша ауырлататын
сәт болып табылады. Психолог жұмысының ең пайдалы түрі осы кезеңнің
ерекшеліктері туралы, балалардың мектепке бейімделуін жеңілдету үшін ата-
аналардың не жасауы туралы әңгімемен ата-аналар жиналысында сөйлеген сөзі
және қосымша бейімделе алмай жүрген балалармен түзету сабақтарын жүргізу
болуы мүмкін.
Айта кететін болсақ, балалардың көпшілігі мектепке тез бейімделеді,
алайда кейбір бірінші сынып оқушыларында бұл процесс өте ұзаққа созылып
кетеді, ал кейбір балаларда мектепке толыққанды бейімделуі бірінші жылы
ғана болып қоймай, келесі сыныптарда да жалғасып жатады. Мұндай балалар жиі
және ұзақ ауырады. Сонымен қатар аурулар көбінесе психосоматикалық сипатқа
ие болады. Мұның өзі мектептегі невроздың пайда болуы тұрғысынан қауіп
тобын құрайды. Қарым-қатынастың барлығында бейімделу үдерісі ұзақ уақытты
талап еткен балалар мектеп психологы тарапынан ерекше назар аударуды қажет
етеді.
Әдетте мұндай жағдайларда психолог ата-аналарға, мұғалімдерге, балаға
мектепке жақсы бейімделуге көмектесетін тәрбие жұмысының әдістері мен
тәсілдерін іздестіруде психологиялық кеңес беру арқылы көмегін тигізеді.
Кейбір балалар күннің ортасына қарай шаршайды, себебі мектеп олардың
көпшілігі үшін стрессогендік фактор болып табылады.
Бірінші сыныпқа бейімделу – бала өміріндегі ерекше және күрделі
кезең: ол оқушының жаңа әлеуметтік рөлін меңгереді. Бұл жастағы жаңа іс-
әрекет түрі – оқу. Сонымен қатар әлеуметтік орта өзгереді, сыныптастар,
мұғалімдер, мектеп бала үшін үлкен жаңа әлеуметтік топ ретінде пайда
болады.
Алты жасар баланы оқытудың негізгі алғышарттары ретінде Д.Б. Эльконин
келесілерді жатқызады: танымдық іс-әрекет тәсілдері, мотивация. Бірақ шын
мәнінде ол әлі де мектепке дейінгі бала, оның оқушы ретінде қалыптасуы тек
оқу үрдісінде және бүкіл мектеп өмірінде жүзеге асады. Осындай қалыптасу
үдерісі қолайлы жағдайда мектепте бірінші оқу жылының бірінші жартыжылдығын
қамтиды.
Мектепке сәтті бейімделу үшін бала физиологиялық және әлеуметтік
қатынаста ғана емес, сонымен қатар интеллектуалдық және эмоционалды-еріктік
дамуының белгілі бір деңгейіне жетуі керек.
Н.И. Гуткина жүйелі оқытуға дайын емес балалардың мектепке бейімделуі
қиын және ұзақ уақыт өтетінін дәлелдеді. Мұндай балаларда оқудағы түрлі
қиындықтар анағұрлым жиі байқалады. Олардың арасында үлгермей жүргендер тек
бірінші сыныпта ғана емес, одан әрі қарайғы оқу кезеңдерінде де кездеседі.
Дәлірек айтқанда оларда денсаулық жағдайында, ең алдымен эмоциялық салада
бұзылушылықтар байқалады [5].
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердің арасында бейімделу
мәселелерін қозғайтын іргелі жұмыстардың іщінде Л.И. Божович [13],
И.В. Дубровина [3], М.Р. Битянова [4], М.М. Безруких [14]
және т.б. еңбектерін атап өтуге болады.
И.В. Дубровина атап көрсеткендей, мектептегі психологиялық-
педагогикалық көмек пен балалықты қолдаудың қалыптасу үдерістері, оны білім
беру мекемелерінің іс-әрекетіне белсенді енгізу балалардың дамуындағы
жағымсыз нұсқалардың алдын алу, диагностикалау, түзету жұмыстарын атқаруға
және бастауыш мектеп оқушыларының бейімделу мүмкіндіктерін арттыру
мәселелерін шешуде бастауыш мектептегі оқудың бастапқы кезеңінде ойын
элементтерінің орнын зерделеуге және талқылауға мүмкіндік береді [3].
В.В. Давыдов [11], Г.А. Цукерман [15], К.Н. Поливанова [16],
А.З. Зактың [17] жұмыстарында оқу іс-
әрекетінің талаптарымен қарым-қатынас формаларының ауысуымен байланыс бар
екені атап өтілді. Г.А. Цукерман бала мен ересектердің оқу формаларын
талдай отырып, олардың аясында оқу іс-әрекетінің мазмұнын толық меңгеру
мүмкін емес деген қорытындыға келеді [15].
Бейімделу терминінің түсіндірмесі мектептегі оқуға дайындық ұғымын
талдауға әкеледі. Психологиядағы мектепке дайындық контекстінде балалардың
бейімделу мәселесін әзірлеудің тұжырымдамалық негіздері С.Г. Игнатьева
[18], И.А. Иванова [19] және т.б. еңбектерімен байланысты.
Бірқатар авторлар бейімделудің теориялық үлгілерін әзірлеумен
айналысты. Мысалы, Д.А. Рябухина мектепке бейімделудің теориялық моделін
жасап қана қоймай, оның 3 саласын бөліп көрсетті: оқу іс-әрекеті,
әлеуметтік қарым-қатынас және жеке тұлғалық [20].
Бейімделудің үш деңгейінде болатын психологиялық өзгерістерді
эмпирикалық ізденістер арқылы сипаттауға болады: жоғары деңгей
тұрақтылығымен, өзіне сенімділігімен, мүмкіндіктерімен, жоғары
белсенділігімен, айналадағы болып жатқан қызығушылығымен сипатталады;
орташа деңгей - тұрақтылықтың төмендеуі (бейімделудің жоғары деңгейі бар
топқа көшуге тырысады, немесе төмен деңгейге кетеді), импульсивтілік,
реактивтіліктің көрініс табуымен сипатталады; төменгі деңгейде –
тұрақтылықтың болмауы, сенімсіздік, белсенділіктің төмен деңгейі, бәсеңдік
байқалады.
Бейімделу ең алдымен процесс ретінде қарастырылғандықтан, оның
деңгейлерін сандық бөлу өте маңызды. Алайда, біздің ойымызша, бейімделу
процесінің динамикасы туралы неғұрлым егжей-тегжейлі түсінік қалыптастыру
үшін қосымша деңгейлер, жоғары және орта (жақсы деңгей) арасындағы аралық
және одан кейінгі төмен-дезадаптация деңгейлерін бөліп көрсеткен дұрыс.
Ғалымдардың пікірі бойынша, мектептегі өмір салтына, кез келген басқа
оқиғаға немесе өмірдегі құбылысқа бейімделу бірнеше кезеңдерден өтеді.
Мысалы, В.В. Гагай, К.Ю. Гринева мектепке бейімделудің мынадай үш фазасын
бөліп көрсетеді: бағдарлы, тұрақсыз және салыстырмалы түрде тұрақты
бейімделу; басқалардың көзқарасы бойынша-генерализацияланған реакция
(ағзаның көптеген жүйелерін оған үйреншікті емес әсерге жауап ретінде
тарту), реакциялардың тарылуы (үнемдеу) және жаңа (неғұрлым жоғары және
тұрақты) жұмыс істеу тәсіліне көшу, бұл бейімделу ретінде түсініледі [21].
И.В. Дубровина [3], Н.И. Гуткина [5] өз зерттеулерінде баланың
әлеуметтік жағдайлардың жаңа жүйесіне, жаңа қатынастарға, талаптарға, іс-
әрекет түрлеріне, тіршілік ету режиміне бейімделуін қарастырады.
Бейімделу белгілі бір ортада табысты жұмыс істеуге үйренуді ғана емес,
сонымен қатар сол ортада одан әрі психологиялық, тұлғалық және әлеуметтік
дамуға қабілеттілікті де білдіреді.
Соңғы онжылдықта болып жатқан психологиялық-педагогикалық көмек пен
балалықты қолдаудың қалыптасу үдерістері, оны білім беру мекемелерінің іс-
әрекетіне белсенді енгізу, балалардың дамуындағы жағымсыз көріністердің
алдын алу, диагностикалау, түзету және бастауыш мектеп оқушыларының
бейімделу мүмкіндіктерін арттыру мәселелерін шешуде түрлі белсенді
әдістерді, педагогикалық және психологиялық технологияларды қолданудың
маңыздылығы артуда.
Сондай-ақ, қазіргі кездегі балалардың мектепке бейімделуі ата-аналарды
да, педагогтар мен психологтарды да аса толғандыратындықтан, оны шешудің
өзектілігіне барлық елдердің Білім және Ғылым Министрліктері назар аударып,
білім беруді реформалау тұжырымдамасында оның түрлі аспектілерін ғана емес,
сонымен қатар, балабақшадан бастап қолға алуды көздейді [22]. Біздің
елімізде де балалар үшін мектепке бейімделу процесін жеңілдететін бірінші
сыныпқа түсуге дайындаудың мектепалды жүйесі құрылды.
Психологиялық бейімделу оқушының мектеп өміріне қатынасының
эмоционалдық-тұлғалық компонентін қамтиды, оқу және әлеуметтік іс-әрекетке
байланысты адамның эмоционалдық-психологиялық күйін немесе қолайсыздығын
анықтайды.
Психологиялық бейімделудің негізгі көрсеткіштерінің бірі –
мектеп мазасыздығы. Әртүрлі зерттеулердің мәліметтері бойынша, оқушының
мектеп үлгерімі, социометриялық мәртебесі, үрейлену, өзін-өзі бағалау
деңгейі сияқты мектеп бейімделуін құрайтын жекелеген көрсеткіштер арасында
байланыс бар.
Ғылыми әдебиетте баланың мектеп өміріне сәтті бейімделуіне әсер
ететін келесі шарттар анықталған:
- оқу-тәрбие кеңістігін материалдық-техникалық қамтамасыз ету
(Ш.А. Амонашвили [23] );
- оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту әдістері мен
тәсілдерін таңдау (Н.В. Бабкина [24], Г.А. Цукерман [15] және т.б.)
Сонымен, бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделуінің
табыстылығын қамтамасыз етуде білім беру үдерісінің ересек қатысушылары
–мұғалімдер мен ата-аналар, мектеп психологтары үлкен рөл атқарады.
Педагогтың жеке қасиеттері, педагогтар мен психологтардың және ата-
аналардың тұрақты ынтымақтастығы ондағы барлық субъектілердің алаңдаушылық
деңгейін төмендетуді қамтамасыз ететін жаңа әлеуметтік кеңістіктегі қарым-
қатынастың жалпы оң эмоциялық фонын құру және дамытудың кепілі болып
табылады. Бұл бірінші сынып оқушыларының бейімделу кезеңінің қысқа да сәтті
өтуіне мүмкіндік береді.
Мектепке бейімделу сәтті болған жағдайда, бірінші сынып оқушысының
жетекші іс-әрекеті ойыннан біртіндеп оқуға ауысады.
Алайда, оқыту мен ойындар мақсаты мен мүдделері мүлдем қарама-қайшы
және келіспейтін жау емес, – бұл бір-біріне қымбат және бір-біріне өзара
қолдауды көрсететін достар. Сондықтан бастауыш мектеп жасында ойынның әлі
де маңызды екенін ескеру қажет. Ойындарда бастауыш мектеп оқушылары
мектепке дейінгі балалар сияқты түрлі әсерлер мен білімді ғана алып
қоймайды, сондай-ақ рухани қажеттіліктерді қанағаттандырады [24].
Бейімделуді табысты меңгеру білім берудің дәстүрлі әдістемесінің
(сабақ) шеңберіне сәйкес келмейді, өйткені дәстүрлі білім берудің мақсаты
бірінші кезекте оқу іс-әрекетін меңгеру болып табылады. Мектеп
оқулықтарының әдістемелік аппараты (оның мазмұндық бағыты бойынша тек
білімді меңгеруге ғана емес, сонымен қатар оқу іс-әрекетін қалыптастыруға
да) тиісті тапсырмаларды тікелей оқу материалымен сәйкестендіруге мүмкіндік
береді, кез келген оқу пәні бойынша білімді ұтымды және мағыналы меңгеруге
ықпал етеді, бұл бір мезгілде оқушыларды қосымша сабақтардан босатады.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыру және оның
кемшіліктерін түзету процесін психологиялық-педагогикалық қолдаудың
бастапқы кезеңінде ойынды пайдалану балалардың мектепке бейімделу үрдісін
айтарлықтай байытады.
Көп жағдайда мұғалімдердің көпшілігі бейімделу кезеңін психологиялық-
педагогикалық талдаудың мақсаттары мен мүмкіндіктерін анық білмейді, оны
жүзеге асыру дағдыларын меңгермейді. Құзыретті мұғалім бастауыш мектепке
жаңа келген балаларда дезадаптация дамуының алдын алуы шарт.
Мектепке дайындық мәселесі педагогикалық және психологиялық
аспектілерді қамтиды. Осыған байланысты мектепке дайындық психологиялық
және педагогикалық деп екіге бөлінеді.
Мектепке педагогикалық дайындық мектепте оқуға қажетті арнайы білімді,
іскерлікті және дағдыларды меңгеру деңгейімен анықталады. Бұл тікелей және
кері есептеу дағдылары, қарапайым математикалық операцияларды орындау,
баспа әріптерін тану немесе оқу, әріптерді көшіру, мәтін мазмұнын және т.
б. баяндау.
Әрине, осы барлық дағдылар мен іскерліктерді меңгеру балаға мектептегі
оқытудың бірінші кезеңін, мектеп бағдарламасын меңгеруді жеңілдетуі мүмкін.
Алайда педагогикалық даярлықтың жоғары деңгейі баланың мектеп өміріне
жеткілікті түрде табысты қосылуын өзі қамтамасыз ете алмайды. Мектепке
қабылдау кезінде педагогикалық дайындығының жақсы деңгейін көрсеткен
балалар оқу процесіне бірден қатыса алмайды, әлі өзін нағыз оқушы ретінде
сезінбейді: олар мұғалімнің қарапайым тәртіптік талаптарын орындауға дайын
емес, берілген үлгі бойынша жұмыс істей алмайды, сыныптағы жұмыстың жалпы
қарқынынан шығып кетеді, сыныптастармен қарым-қатынас жасай алмайды.
Мектепке психологиялық дайындық - бұл өзара байланысты қасиеттердің
біртұтас жүйесін білдіретін күрделі білім: мотивация ерекшеліктері,
әрекеттерді еркін реттеу механизмдерінің қалыптасуы, танымдық,
интеллектуалдық және сөйлеу дамуының жеткілікті деңгейі, ересектермен және
құрдастарымен қарым-қатынастың белгілі бір түрі. Осы қасиеттердің барлығын
мектеп бағдарламасын меңгеруді қамтамасыз етуге қабілетті белгілі бір
деңгейге дейін дамыту мектепке психологиялық дайындық мазмұнын құрайды.
Мектептегі оқытуға психологиялық дайындық негізгі 3 компонентті
қамтиды:
• тұлғалық дайындық
• ерік дайындығы
• зияткерлік дайындық .
Баланың мектептегі оқуға тұлғалық дайындығы көп жағдайда оның
қаншалықты оқуға қызығушылығына, оқушы болуға, мектепке барғысы келетініне
байланысты. Баланың оқушы болуға, жаңа, қоғамдық маңызы бар оқу іс-әрекетін
орындауға ұмтылуымен байланысты бұл жаңа қажеттіліктер жүйесі мектепке жеке
дайындығының маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын оқушының ішкі
ұстанымын қалыптастырады. Көптеген балаларды бірінші кезекте мектеп
өмірінің сыртқы атрибуттары қызықтырады: жаңа жағдай, жарқын портфельдер,
дәптерлер, қаламдар, белгілер алуға тілек. Тек кейінірек оқуға, мектепте
жаңа нәрселерді білуге деген ниет пайда болады.
Баланың басқа балалармен ынтымақтастық қарым-қатынасын орнату қабілеті
жеке дайындығының маңызды жағы болып табылады. Құрдастарымен табысты өзара
іс-әрекет жасай білу ұжымдық болып табылатын толыққанды оқу іс-әрекетін
меңгеру үшін үлкен маңызға ие.
Ерік дайындығы іс-әрекетті ерік күшімен бақылау қабілетінің даму
деңгейімен тығыз байланысты. Бұл ересек адамның нұсқауларын тыңдау, түсіну
және дәл орындау, Ережеге сәйкес әрекет ету, үлгіні пайдалану, ұзақ уақыт
бойы белгілі бір іс-әрекетке назар аудару және ұстап тұру білімдерінен
көрінеді.
Осылайша, мектепке деген ерік-жігері бірінші сынып оқушысына жалпы іс-
әрекетке қосылуға, мектеп талаптары жүйесін қабылдауға, оған жаңа
ережелерді орындауға мүмкіндік береді.
Мектепте оқуға зияткерлік дайындық танымдық дамудың белгілі бір
деңгейін талап етеді. Бала өзінің тікелей өмірлік көріністерімен сәйкес
келмейтін әлем туралы объективті білімді меңгеру үшін өзінің жеке
көзқарасынан ерекшеленетін көзқарасқа тұруы тиіс. Ол пәнде оның жеке
жақтарын ажырата білуі тиіс, бұл пәндік оқуға көшудің міндетті шарты болып
табылады. Ол үшін балаға танымдық іс-әрекеттің белгілі бір құралдарын
(сенсорлық эталондарды, шаралар жүйесін) меңгеруі, негізгі ойлау
операцияларын жүзеге асыруы (салыстыра білуі, қорыта білуі) қажет.
Зияткерлік дайындық баланың ақыл-ой белсенділігінің болуын, жаңа
нәрселерді білуге ұмтылуды көздейді.
Р.И. Айзман, Г.Н. Жарова, А.И. Савенков көзқарастары бойынша мектепке
психологиялық дайындық - бұл күрделі, кешенді білім беру, ол мектепке
дейінгі балалардың толыққанды өмір сүруінің нәтижесі болып табылады.
Психологиялық даярлықтың қандай да бір немесе бірнеше параметрлерінің
дамуының жеткіліксіз деңгейі баланың алдыңғы жас кезеңінде дамуының
жетіспеушілігін куәландырады. Педагогикалық дайындық деңгейін мұғалім
анықтайды. Психологиялық дайындықты арнайы диагностикалық бағдарламалары
бар психолог анықтайды. Баланың мектепке қабылдау кезінде көрсеткен
педагогикалық және психологиялық дайындық деңгейін мұғалім мен психолог
баланың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әрбір оқушымен жұмыс істеу
тактикасын бірлесе отырып әзірлеу үшін талдайды [25].
Осылайша, мектепке педагогикалық және психологиялық дайындық бөлінеді.
Мектеп дайындығының бір компонентінің қалыптаспауы дамудың қолайсыз нұсқасы
болып табылады және мектепке бейімделуде, оқу және әлеуметтік-психологиялық
салада қиындықтарға әкеледі. болдырмайды, пайда болған бейімделу
қиындықтарын жеңуге жәрдемдеседі, бірінші сынып оқушыларын оқу іс-әрекетіне
жылдам қосуды қамтамасыз етеді және сайып келгенде олардың дамуына
жәрдемдеседі. Балалардың мектепке бейімделуінің сәттілігі оның мектепке
даярлық деңгейімен анықталады. Бұл бағыттағы мұғалімнің мақсатты және
жүйелі жұмысы оған көптеген педагогикалық қателіктерді болдырмауға, ал
бірінші сынып оқушысына бейімделу кезеңінде туындайтын қиындықтарды сәтті
шешуге көмектеседі.
1.2 Балалардың мектепке бейімделуінің негізгі факторлары
Мектепте бейімделу мәселесі қазіргі уақытта өте өзекті. Балалардың
психикалық денсаулығының бұзылуына, жүйке-психикалық ауруларының және
балалардың функционалдық бұзылуының өсуіне байланысты оны зерделеу қажет. 6-
7 жастағы балалардың мектепке бейімделу мәселесіне деген ерекше назар оның
ағзаның функционалдық жүйелерін прогрессивті қайта құрудың динамикалық
процесі бола отырып, ол толыққанды психикалық дамудың алғышарттарын
жасайтындығымен түсіндіріледі. Бейімделу процесінде пайда болған
психологиялық механизмдер ұқсас жағдайларда жаңғыртыла және пайдаланыла
отырып, жеке тұлға құрылымында бекітіледі және оның сипатындағы тұрақты
құрылымдарға айналады.
Мектепке бейімделу - табысты оқу жолындағы алғашқы қадамдардың бірі.
Сондықтан оның маңыздылығын жете бағаламау мүмкін емес. Психологтардың
жұмыстарында баланың мектептегі оқыту шарттары мен талаптарына бейімделуі
ретіндегі мектепке бейімделу процесі стихиялық болып табылады: балалардың
өздері бір-біріне және мектепке бейімделеді.
Мектепке түсу және оқудың бастапқы кезеңі баланың бүкіл өмір салты мен
іс-әрекетін қайта құруды тудырады. Физиологтардың, психологтардың және
педагогтардың бақылауы бірінші сынып оқушыларының арасында жеке
психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты жаңа жағдайларға бейімделу
қиынға түсетін, тек қана жұмыс режимі мен оқу бағдарламасын тек ішінара
жеңе алатын немесе мүлдем орындай алмайтын балалар бар екенін көрсетеді.
Дәстүрлі оқыту жүйесі кезінде осы балалардан, әдетте, артта қалған және
екінші жылдықтар қалыптасады [3].
Д.Ю. Соловьеваның тұжырымы бойынша, бастауыш сынып оқушыларының
табысты бейімделуіне әр түрлі факторлар әсер етеді:
1) баланың жас ерекшелігі;
2) жыныстық ерекшелігі;
3) жеке дара-психологиялық ерекшеліктері;
4) физикалық денсаулығы;
5) психикалық денсаулығы;
6) мектепке дайындық деңгейі (интеллект, оқу мотивациясы, оқуға ниет,
қарым-қатынас жасай білу, өзін-өзі ұстау және жағдайға жауап беру,
мінез-құлық пен іс-әрекетті ұйымдастыру, психофизиологиялық
функцияларының дамуы, ақыл-ой және танымдық белсенділік деңгейі);
7) психикалық дамуының негізгі параметрлері;
8) жүйелі оқуды бастау жасы;
9) мектеп жағдайының ерекшеліктері;
10) мұғалімдер мен сыныптастармен қарым-қатынасы;
11) отбасындағы микроклимат;
12) отбасының әлеуметтік жағдайы және т.б. [26].
Зерттеу көрсеткендей, баланың мектептегі өз жағдайын барабар бағалауы,
іс-әрекет түрінің өзгеруі, отбасылық тәрбиенің оңтайлы әдістері,
отбасындағы жанжалды жағдайлардың болмауы, құрдастары тобындағы жоғары
мәртебе балалардың оқуға табысты дағдылануына ықпал етеді, ал мектепке
функционалдық дайын еместігі, ересектермен қарым-қатынаста қанағаттанбауы,
ата-аналардың білім деңгейінің төмендігі, педагогтың теріс қатынасы және
отбасындағы қолайсыз микроклимат мектепке бейімделу процесін қиындатады [9
б.].
Балалардың мектепке бейімделуін қиындататын бірқатар себептер бар.
Мұндай себептердің бірі ретінде көптеген зерттеушілер балалардың
функционалдық мүмкіндіктерінің оқу сабақтарында және мектептің барлық
режимінде қойылатын талаптарға сәйкес еместігін немесе басқаша айтқанда,
балалар ағзасының мектептегі оқуға функционалдық дайындығының жеткіліксіз
деңгейін, мектеп ескіруінің болмауы деп атайды.
Функционалдық дайындық деп жекелеген жүйелердің даму деңгейі мен
функционалдық жай-күйін түсінеді, ол ортаның нақты әсеріне ағзаның барабар
жауап беруін қамтамасыз етуге қабілетті. Мектепте оқуға жеткіліксіз
функционалдық дайындық көбінесе ағзаның дамуындағы жалпы артта қалумен
емес, оқытумен тікелей байланысты кейбір функциялардың ішінара жетілмеуімен
анықталады.
Балалар өздерінің мектепке дайын еместігін төтенше ақыл-ой кернеуімен
өтейтін, сондықтан да үлгермеушілер қатарына түспейтін балалар ерекше назар
аударуды қажет етеді. Әдетте, мұндай оқушылардың оқу жетістіктеріне олардың
денсаулық бағасымен қол жеткізіледі. Көбінесе бұл жүйке жүйесіне, кейде
неврозға әкеледі.
Теріс тұлғалық қасиеттердің дамуы оларды нерв – психикалық
патологияның пайда болу қаупінің тобына жатқызуға мүмкіндік береді.
Мектепке дайындық деңгейі ағзаның жалпы даму деңгейімен тығыз
байланысты. Мысалы, Г.А. Цукерман мен К.Н. Поливанованың мәліметтері
бойынша, мектепке бейімделу процесі қысқа мерзімде өтеді және биологиялық
даму деңгейі төмен балалармен салыстырғанда, биологиялық жасы паспортқа
сәйкес келетін немесе одан озатын балаларда физиологиялық функциялардың аз
кернеулігі байқалады [16].
Мектепке функционалдық дайын еместігін көрсететін балалар саны 7
жастағылармен салыстырғанда 6 жастағылардың ішінде көп кездеседі.
Бұл 6 жастағы балалардың 7-жастағылармен салыстырғанда оқу іс-
әрекетіне бейімделуінің ұзағырақ жүруімен де түсіндіріледі. Сондықтан 6
жастағы балаларға мектепке бейімделуді жеңілдету қажет.
6 жастағы баланы 7 жастан бөліп тұратын жыл психикалық даму үшін өте
маңызды, өйткені дәл осы жылы көптеген маңызды психологиялық жаңа
құрылымдар тез қалыптасады: өз мінез-құлқын еркін реттеу, әлеуметтік
нормалар мен талаптарға бағдарлау қарқынды дамиды; логикалық ойлау
негіздері қаланады, ішкі іс-әрекет жоспары қалыптасады. Мұның бәрі оқу іс-
әрекетіне табысты өту үшін қолайлы алғышарттар болып табылады, сондықтан 6-
7 жастағы мектепке түсу мектепке бейімделуді едәуір жеңілдетеді.
Бірақ онымен балалардың мектепке бейімделуін жеңілдетудің барлық
мүмкіндіктері таусылмайды. Осылайша, өсіп келе жатқан ағзаға жаңа әсерлерге
бейімделуді жеңілдететін маңызды шарт – бұл осы әсерлердің қарқындылығын
біртіндеп сатылы арттыру.
О.Ю. Люленкова ойынша, балалардың мектепке бейімделуі оқыту мазмұны
мен әдістемесі сияқты факторлармен анықталады. Бұл орайда, мұғалім
бағдарламалық материалды таңдап алумен қатар, балалардың жас ерекшеліктерін
толық ескеруі қажет. Эксперименттік оқыту тәжірибесі 7 жастағы оқушыларға
арналған оқу бағдарламасын сақтай отырып, оқу сабақтарының жеңілдетілген
режиміне қарамастан, 6 жастағы балаларға арналған оқу тапсырмалары бәрібір
де балаларды өте шаршататынын көрсетті [27].
Белгілі дәрежеде мектепке бейімделуді балалардың алдынғы кезеңде
балабақшада болуы жеңілдетеді. Мектепке дейінгі балабақшаға барған балалар
тез бейімделеді, ал үйде тәрбиеленген балаларда жиі әрекет-қозғалыс
бұзылыстары, құрдастарымен қарым-қатынас сипатындағы жағымсыз өзгерістер
байқалды. Артта қалған оқушылар балабақшаға барған балалармен
салыстырғанда, үй жағдайында тәрбиеленген балалар арасында жиі кездеседі.
Ең жақсы нәтижеге балалардың әлеуметтік өмір сүруінің аралас
сатыларының өзара кірігуі арқылы қол жеткізіледі. Балабақшадан мектепке
көшу балабақшаның соңғы тобында мектеп элементтерін құру есебінен де,
мектептің 1-сыныбында балабақша элементтерін сақтау есебінен де
жеңілдетілуі тиіс [3].
Егер сыпайы да әдепті қатынас – бұл мектептің барлық сыныптарында
кәсіби этиканың қажетті талабы болса, әсіресе 1-сыныпта ол үлкен мәнге ие,
өйткені бірінші сынып оқушыларының психикасы тез жараланғыш келеді. Оның
рөлі балалардың әлеуметтік-педагогикалық бейімделе алмауына, зияткерлік
дамуының кідіруіне, жағымсыз жеке қасиеттерді қалыптастыруға және мектепке
бейімделуді қиындататын қолайсыз микроәлеуметтік жағдайлардағы балаларға
(ата-аналардың білім деңгейінің төмендігі, алкогольді теріс пайдалану,
отбасындағы жанжалдар) қатысты көп есе өседі.
Балалардың мектепте оқуға бейімделуіне әсер ететін факторлар арасында
денсаулық күйін атап өткен жөн.
Созылмалы интоксикациясы бар балаларда еңбекке қабілеттілік деңгейі
сау балалармен салыстырғанда едәуір төмен, ал орталық жүйке және жүрек-
қантамыр жүйесі тарапынан функционалдық жылжулар, сондай-ақ бұлшық ет жұмыс
қабілеттілігі анағұрлым маңызды.
С.И. Семенака мектепке түсер алдында бір жыл ішінде балаларды мұқият
медициналық тексеру денсаулық жағдайы бойынша мектепте оқуға дайын болмау
қаупінің тобын бөлуге мүмкіндік беретінін атап көрсетеді. Ол келесі
сипаттағы балаларды қамтиды:
• биологиялық дамудың артта қалуымен;
• функционалдық ауытқулары бар (невроздық реакциялар,
логоневроздар, Бадам гипертрофиясы), жиі ауыратын, ұзақ ауыратын;
• созылмалы аурулары бар.
Тереңдетілген медициналық тексеру осындай балаларды дер кезінде
анықтауға ғана емес, сонымен қатар тиісті емдеу мен сауықтыру іс-шараларын
жүргізуге мүмкіндік береді. Осылайша, мектепке түсетін балалардың денсаулық
жағдайын жақсартуға және оларға бейімделуді жеңілдетуге болады [28].
Жалпы білім беру сабақтарында бірінші сынып оқушыларының мінез-құлқын
толық сипаттайтын көрсеткіштерге мыналар жатады: мазасыздық деңгейі
(мазасыздық), шаршаудың тез өсуі, төмен бағаға реакция, стресстік
жағдайлардағы мазасыздық (бақылау жұмыстарында, қажет болған жағдайда
тапсырманы тез орындау), зейіннің шоғырлану деңгейі, агрессивтілік, сабаққа
дайындық деңгейі (оқулықтардың, дәптерлердің, қарындаштардың болуы).
Бірінші орында оқу жылдамдығының көрсеткіші – шаршау. Бірінші сынып
оқушыларының сабақта ұзақ уақыт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТӨЛЕУБАЕВА МАЙРА САПАРҒАЛИҚЫЗЫ
Тақырыбы: 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Білім беру бағдарламасы: 5В050300 - Психология
Алматы, 2020
TҰран УниверситетІ МЕКЕМЕСІ
Қорғауға жіберілді
___________
Кафедра меңгерушісі
___________ А.А. Қасымжанова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
тақырыбына
5В050300 - Психология білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған ________________ Төлеубаева М.С.
Ғылыми жетекші
психол.ғ.к., доцент _______________ Мырзатаева Б.П.
Алматы – 2020
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ МЕКЕМЕСІ
Психология кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАЛАРЫ
Студент Төлеубаева Майра Сапарғалиқызы
Тобы ПС 161 (4) Білім беру бағдарламасы: 5В050300 - Психология
Жұмыс тақырыбы: 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін
психологиялық қолдау
ЖОО бұйрығымен бекітілген №360 "4" қазан 2019 ж.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі "30" ____________________ 2020 ж.
Жұмыстың бастапқы деректері: 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделу
деңгейлерін анықтау, мектепке бейімделе алмаған балаларға психологиялық
қолдау көрсету.
Дипломдық жұмыстағы өңдеуге ұсынылған сұрақтар тізімі немесе диплом
жұмысының қысқаша мазмұны:
а) 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің психологиядағы зерттелу
жағдайы;
б) Балалардың мектепке бейімделуінің негізгі факторлары;
в) 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
құрылымдық мазмұны;
г) Бастауыш мектеп жасындағы балалардың мектепке бейімделу деңгейлерін
анықтау және оның нәтижелері
д) 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
бағдарламасы және оны сынақтан өткізу;
е) 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау бойынша
эксперимент жұмысының нәтижелерін салыстырмалы талдау.
Графикалық материалдар тізімі: 10 кесте, 5 сурет.
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
Дубровина И.В. Готовность к школе. Руководство практ. психология:
метод.пособие для дет. практ. психологов учреждений образования И.В.
Дубровина; Рос.академия образования. Психол. ин-т; под ред. И.В.Дубровиной.
- 2-е изд., испр. и доп. — Москва : Издательство Юрайт, 2020. -206 с.
Битянова М.Г. Адаптация ребенка в школе. - М, 2014. – 245 с.
Выготский Л. С. Педагогическая психология Л. С. Выготский ; под ред. В.
В. Давыдова. — М. : Астрель, 2010. — 672 с.
Верник Э. Психологическое сопровождение школьников. – М.: Наука, 2012. –
265 с.
Безруких М.М. Трудности обучения в начальной школе: Причины, диагностика,
комплексная помощь. М., 2010. С. 260.
Жұмыс бөліміне қатысы бар көрсеткіштер бойынша кеңес беру
Бөлім Кеңес беруші Мерзімі Қолы
6-7 жастағы балалардың мектепке Мырзатаева Қазан-желтоқс
бейімделуін психологиялық Б.П. ан
қолдаудың теориялық негіздері
6-7 жастағы балалардың мектепке Мырзатаева Қаңтар-наурыз
бейімделуін эксперименттік зерттеу Б.П. 2020 ж.
және оны психологиялық қолдауды
жүзеге асыру
Тапсырма беру күні 01 қазан 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі __________________ Қасымжанова А.А.
Ғылыми жетекшісі __________________ Мырзатаева Б.П.
Тапсырманы орындауға
студент қабылдады __________________ Төлеубаева М.С.
Дипломдық жұмысты дайындау кестесі
№ Бөлімдер атауы, өңделген Ғылыми жетекшіге Ескертулер
сұрақтар тізімі көрсету мерзімі
1 Дипломдық жұмысты орындауға 01 қазан 2019 ж.
тапсырма берілді
2 Негізгі дерек көздері бойынша Қазан-қараша 2019 ж.
библиографиялық әдебиеттерді
құрастыру, әдебиетті іріктеу,
зерделеу және өңдеу
3 Дипломдық жұмыстың жоспарын құруҚазан 2019 ж.
және ғылыми жетекшімен келісу
4 Диплом жұмысының теориялық Қараша-желтоқсан
бөлімін жазу және оны тексеруге 2019 ж.
ұсыну
5 Диплом жұмысының эксперименттік Қаңтар-наурыз 2020 ж.
бөлімін жазу және оны тексеруге
ұсыну
6 Жетекшінің жасаған ескертулерін Сәуір 2020 ж.
ескере отырып талдау нәтижелері
бойынша негізгі теориялық
ережелерді, тәжірибелік
қорытындылар мен ұсынымдарды
жасау және толықтыру
7 Дипломдық жұмысты плагиаттан Сәуір 2020 ж.
тексеру және қысқаша есебін алу
8 Дипломдық жұмысты алдын ала Мамыр 2020 ж.
қорғау және қорғауға рұқсат алу
9 Рецензенттен диплом жұмысына Мамыр 2020 ж.
жазбаша рецензия алу
10 Дипломдық жұмысты безендіру Мамыр 2020 ж.
ережесіне сай рәсімдеу
Тапсырма беру күні 1 қазан 2019 ж.
Кафедра меңгерушісі __________________ Қасымжанова А.А.
Ғылыми жетекшісі _________________ Мырзатаева Б.П.
Тапсырманы орындауға
cтудент қабылдады __________________ Төлеубаева М.С.
Мазмұны
КІРІСПЕ 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. 6-7 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ МЕКТЕПКЕ БЕЙІМДЕЛУІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің психологиядағы
зерттелу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.2 Балалардың мектепке бейімделуінің негізгі факторлары ... ... ... ... ... . 17
1.3 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
құрылымдық 25
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін ЭКСПЕРИМЕНТТІК зерттеу
және оны психологиялық қолдауды жүзеге асыру ... ... ... ... ...
34
2.1 Бастауыш мектеп жасындағы балалардың мектепке бейімделу деңгейлерін 34
анықтау және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
2.2 бағдарламасы және оны сынақтан өткізу ... ... ... ... ... ... ... ... 45
57
2.3 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
бойынша эксперимент жұмысының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған Әдебиеттер тізімі 65
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделу
мәселесі барлық кезеңдерде де өзекті болды және өзекті болып қала бермек,
себебі бала – еліміздің болашағы. Қай халықты алмасақ та үмітін ең алдымен
ұрпағынан күтері хақ. Бала бұл елдігіміздің, ұлтымыздың болашағы. Еліміздің
гүлденіп, көркеюі, алдыңғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылуы да осы
бүлдіршін балалардың қолында. Білімді, сауатты, психологиялық және
физиологиялық дені сау ұрпақ қана осы мақсатқа жете алады. Қазіргі заманғы
білім беруді жаңғыртудың маңызды міндеттерінің бірі де осы оқушылардың
психологиялық денсаулығын сақтау және нығайту болып табылады. Осы орайда
Еліміздің тұңғыш президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында
былай: XXI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық
деген еді [1]. Ал білімді, дені сау ұрпақтың болуы мектеп қабырғасынан
басталатыны сөзсіз.
Мектепте оқуды бастау – әлеуметтік-психологиялық және физиологиялық
тұрғыдан балалардың өміріндегі ең күрделі және жауапты сәттердің бірі. Бұл
тек адамның өмірі мен іс-әрекетінің жаңа жағдайлары ғана емес – бұл жаңа
байланыстар, жаңа қатынастар, жаңа міндеттер. Баланың бүкіл өмірі өзгереді:
барлығы оқуға, мектепке, мектеп істері мен қамқорлығына бағынады. Бұл өте
қиын кезең, ең алдымен, мектепте алғашқы күннен бастап оқушылардың алдына
өз тәжірибесімен тікелей байланысты емес бірқатар міндеттер қойып,
зияткерлік және физикалық күштерді барынша жұмылдыруды талап етеді.
Мектепте оқудың басталуымен ұзақ қозғалмауға байланысты жүктемелердің үлес
көлемі ұлғаяды (6-7 жастағы балалар үшін бұл жүктеме өте қиынға соғады).
Баланың мектепке бейімделуі бірден болмайды, бұл ағзаның барлық жүйелерінің
айтарлықтай кернеуіне байланысты ұзақ процесс.
Мұғалімдер мен оқушылардың ата-аналарының бірлескен мақсатты, арнайы
ұйымдастырылған іс-әрекеті бейімделу үдерісіне ықпал етеді. Ал
педагогикалық үдерістің қалған қатысушылары осы проблеманы шешуге
тартылмайды, көбінесе пассивті бақылаушылар немесе тыңдаушылар ретінде
әрекет етеді. Нәтижесінде мұғалімдер мен ата-аналар баланың мәселелерін
түсінуге және шешуге психологиялық дайын емес.
Шетелдік ғалымдардың ішінде Ж. Пиаже балалардың ортаға бейімделу
мәселелерін оның интеллектуалдық дамуы шеңберінде қарастырды [2].
Бірінші сынып оқушыларының бейімделуін психологиялық қамтамасыз
ету мәселесін педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы аясында
ресейлік психолог-ғалымдар (И.В. Дубровина [3], М.Р. Битянова [4], Н.И.
Гуткина [5] және т.б.) жан-жақты қарастырды.
Бастауыш сынып оқушыларының мектепке бейімделу ерекшеліктеріне
арналған Г.М. Чуткина [7], Л.А. Венгер [8], В.С. Мухина [9] зерттеулері
және қазақстандық психолог-ғалымдар З.Қ. Орманованың қазақ мектептеріндегі
психологиялық қызметтің ерекшеліктері, М.О. Есембаеваның бейімделу
кезеңіндегі бастауыш мектеп оқушыларында туындайтын психологиялық мәселелер
атты еңбектері 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің түрлі
психологиялық-педагогикалық аспектілерін зерделеуде маңызды орын алады.
Алайда бұл көп қырлы мәселе болғандықтан, ғылымның әртүрлі саласындағы
ғалымдар қарастырғанымен де, әлі күнге дейін түбегейлі зерттеліп болған
жоқ.
Бастауыш мектепте бірінші сынып оқушысын оқыту және тәрбиелеу барлық
білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Оқудың ерте басталуы,
оқу бағдарламасын қарқындату, ақпарат көлемін, білім беру талаптарын
арттыру, балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамыту, құрдастарымен және
мұғаліммен қарым-қатынасты орнату олардың жеке мүмкіндіктерімен әрдайым
үйлесе бермейді. Бұл жан-жақты тұлғалық, интеллектуалдық және шығармашылық
жағынан дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру міндеті мен балалардың
денсаулығын сақтау қажеттілігінің арасындағы қайшылықты туындатады. Осы
мәселелер бүгінгі қоғам талабына сай руханилық негізде 6-7 жастағы
балаларды әлеуметтендірудің қажеттілігі мен педагогика және психология
практикасында бұл мәселенің жеткілікті зерттелмеуі арасындағы қарама-
қайшылықты көрсетеді.
Педагогтардың бала проблемасын мектептегі жүйелі оқытуға көшу
кезіндегі болатын психологиялық қиындықтарын түсіну мәселесі жеткіліксіз
зерттелген, сондықтан біз осы проблеманы шешуге өз назарымызды аудардық.
Жоғарыда айтылған мәселелерді саралай келе біз зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық
қолдау деп белгіледік.
Зерттеудің мақсаты – 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделу
деңгейлерін анықтау, мектепке бейімделе алмаған балаларға психологиялық
қолдау көрсету.
Зерттеудің нысаны: 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделу үдерісі.
Зерттеудің пәні – 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін
психологиялық қолдаудың жолдары.
Зерттеудің міндеттері:
- 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдау
бойынша ғылыми әдебиеттерге шолу жасау;
- 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдауға
арналған әдістер мен әдістемелерді анықтау;
- 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуін психологиялық қолдаудың
кешенді бағдарламасын жасау және оның тиімділігін эксперимент жүзінде
тексеру;
- Эксперименттік зерттеу нәтижелерін шығару,ұсыныстар дайындау.
Зерттеу болжамы: егер, 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделе алмау
себептеріне негізделген түзету сабағының бағдарламасы құрастырылып,
жүргізілсе, онда 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделу үрдісі
жылдамдайды.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдiснамалық негiзiн Л.С.Выготскийдің
психика дамуының мәдени-тарихи теориясы [10], В.В. Давыдов [11] еңбектері
мен тұжырымдары басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері және әдістемелері:
1. Керн-Йирасектің Мектепте оқуға дайындығын анықтау тест
сұрақнамасы;
2. П. Уилсонның Ағаш проективті әдістемесі;
3. Мазасыздықты анықтауға арналған Тэммл, Дорки, Аменнің тесті;
4. Оқу мотивациясын тексеруге арналған Н.Г. Лусканованың сауалнамасы;
5. Отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтауға арналған
Г.Т.Хоментаукастың Менің отбасым проективті әдістемесі;
6. Вилкоксонның Т- критерийі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: 6-7 жастағы балалардың мектепке
бейімделуінің психологиялық мәні ашылып, осы үрдісті психологиялық
қолдаудың бағдарламасы ықпалының тиімділігі айқындалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: 6-7 жастағы балалардың мектепке
бейімделу деңгейінің артуына тиімді ықпал ететін психологиялық қолдаудың
бағдарламасы мен мазмұны құрастырылып, ұсынылды. Бастауыш сынып
оқушыларының мектепке бейімделу үрдісін психологиялық қолдаудың
бағдарламасын бастауыш мектеп психологтары мен мұғалімдері, әлеуметтік
педагогтар өз жұмыстарында пайдалана алады. Сонымен қатар 6-7 жастағы
балалардың мектепке бейімделуіне жағдайлар жасау бойынша ұсыныстарды ата-
аналар да өздерінің отбасындағы тәлім-тәрбие үрдісінде қолдана алады.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Алматы қаласындағы №14 жалпы
білім беретін мектептің 6-7 жастағы оқушыларымен (1-сынып) жүргізілді.
Зерттеудің кезеңдері:
Алғашқы кезеңде зерттеу проблемасы бойынша материалдар талданып,
жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды, бейімделу ұғымының
психологиялық мәні, 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің
ерекшеліктері анықталды. Анықтау әдістемелері іріктелді, алғашқы
диагностикалау ұйымдастырылып, жүргізілді.
Екінші кезеңде 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуіне арналған
психологиялық қолдаудың бағдарламасы құрылып, тәжірибеде қолданылды.
Үшінші кезеңде зерттеу нәтижелері жинақталып, бірізді жүйеге
түсірілді, салыстырмалы талдау жасалынды. Дипломдық жұмыс техникалық
жағынан безендірілді.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Сонымен қатар, зерттеу жұмысында кестелер мен диаграммалар көрсетілген.
Жұмыстың жалпы көлемі 67 бет.
1 6-7 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ МЕКТЕПКЕ БЕЙІМДЕЛУІ МЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ҚОЛДАУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 6-7 жастағы балалардың мектепке бейімделуінің психологиядағы
зерттелу жағдайы
Психология мен педагогиканың қолданбалы салаларында индивидтің қандай
да бір ортаға бейімделуін қамтамасыз етуге және оның бейімделе алмауын
жеңуге көп көңіл бөлінеді. Бірақ теориялық мәселелерді, әсіресе тұлға
психологиясына қатысты мәселелерді қарау кезінде бейімделу жеке мәнге ие.
Ол салыстырмалы түрде тұрақты әлеуметтік қауымдастыққа кіретін жеке
тұлғаның қалыптасуының бірінші фазасы ретінде әлеуметтендірудің маңызды
бөлігі болып табылады. Ал әлеуметтену – бұл жеке тұлғаның қоғамдағы мәдени
құндылықтарды, білімдер мен әлеуметтік дағдыларды игеру процесі.
Битянова М.Г. бірінші сынып оқушысының бейімделуі оны осы ортада
табысты жұмыс істеуге бейімдеу процесі ретінде ғана емес, сонымен қатар
оның психологиялық, тұлғалық, әлеуметтік өзін-өзі дамытуға қабілеттілігімен
байланысты білім беру ортасын қамтамасыз ету кеңістігі ретінде
қарастырылады деп санайды [4].
Кейбір авторлар бір жағынан, адамның жаңа орта жағдайына төзімділігін
сипаттайтын қасиеттерін, оның икемділік деңгейін көрсету үшін бейімделу
ұғымын қолданады. Екінші жағынан, бейімделу адамның өзгермелі жағдайларға
төзіп, үйрену процесі ретінде қарастырылады.
Тұрақты психикалық бейімделу – адамның мінез-құлқын, оның ортамен
тиімді өзара іс-әрекетін және айтарлықтай жүйке-психикалық кернеусіз
табысты іс-әрекетін анықтайтын психикалық іс-әрекет деңгейі (реттеушілік
психикалық реакциялар кешені). Жүйке – психикалық тұрақтылықты арттыру
критерийі ретінде оң және теріс эмоциялардың тепе-теңдігімен анықталатын
адамның ішкі психикалық жайлылығын есептеуге болады. Осылайша, адамның
әдеттегі өмір сүру ортасындағы осындай жағдайы туралы айтуға болады.
Тұрақты бейімделу ұғымын норманың, денсаулықтың синонимі деп санауға
болады. Өмірдің әдеттегі жағдайлары өзгерген кезде адамның мінез-құлқын
реттейтін психикалық іс-әрекетке дезорганизация енгізетін факторлар пайда
болады. Жағдайдың өзгеруінен туындаған тітіркендіргіштерге жаңа психикалық
реакциялардың қажеттілігі туындайды. Психикалық функциялардың салыстырмалы
дезорганизациясы реттеу және өтемақы механизмін қосуға арналған белгі болып
табылады, оның әрекетінің соңғы нәтижесі – ортаның өзгерген жағдайларына
сәйкес психикалық іс-әрекеттің жаңа деңгейін ұйымдастыру.
Ж. Пиаже әлеуметтік бейімделуді индивидтің әлеуметтік орта жағдайына
белсенді бейімделуінің тұрақты процесі ретінде қарастырды. Әлеуметтік
бейімделу осы процестің нәтижесі болып табылады. Бұл екі компоненттің
арақатынасы индивидтің мақсаттары мен құндылықтық бағдарларына және оларға
әлеуметтік ортада қол жеткізу мүмкіндіктеріне байланысты. Әлеуметтік
бейімделу үздіксіз жүретін процесс. Бірақ бұл ұғым әдетте индивидтің іс-
әрекеті мен оның ортасының түбегейлі өзгерістерімен байланыстырылады. Бұл
кезеңде оқушының табысты жылжу мүмкіндігі оның балабақшадан мектепке көшу
кезінде оқу жағдайларының өзгеруіне бейімделу қабілетіне байланысты [2].
Оқу іс-әрекеті іс-әрекеттің жетекші түрі, білімді меңгеру процесі,
әлеуметтік шындықты меңгеру және мотивациялық-қажеттіліктік саланы
қалыптастыру тәсілі болып табылады. Бала алғаш рет өз алдына саналы түрде
міндеттер қойып, өз күшін сынайды және қарым-қатынас стилін таңдайды.
Бейімделудің маңызды аспектісі индивидтің әлеуметтік рөлін қабылдауы
болып табылады. Бұл әлеуметтік бейімделудің жеке тұлғаны әлеуметтендірудің
негізгі әлеуметтік-психологиялық тетіктерінің бірі. Бейімделудің
тиімділігі адамның өзін және өзінің әлеуметтік байланыстарын қаншалықты
барабар қабылдайтынына байланысты. Өзі туралы бұрмаланған немесе
жеткіліксіз дамыған түсінік бейімделудің бұзылуына әкеледі.
Р.В. Овчарова мінез-құлықты нақты, қазіргі уақытта өтетін іс-
әрекеттердің жиынтығы ретінде анықтайды және егер ол арқылы орынды, пайдалы
нәтиже алынса, мінез-құлық бейімді деп аталатынын көрсетеді.
Р.В. Овчарованың көзқарасы бойынша бейімделудің негізгі механизмдеріне
мыналар жатады:
Адамның ортадағы және жағдаяттағы бағдарын беретін бейнелеу процесінің
механизмдері.
Нақты, барабар көрсетілген жағдайларда субъектінің әрекет ету тетіктері.
Мінез-құлықты эмоциялық реттеу механизмдері.
Г. М. Чуткинаның зерттеуінде балалардың мектепке бейімделуінің үш
деңгейі көрсетілген:
1) Бейімделудің жоғары деңгейі. Бірінші сынып оқушысының мектепке
деген көзқарасы өте жақсы, қойылатын талаптарды дұрыс қабылдайды; оқу
материалын оңай меңгереді; мұғалімнің нұсқауларын, түсініктемелерін мұқият
тыңдайды; тапсырмаларды сыртқы бақылаусыз орындайды; сыныптастарының
арасында беделге ие.
2) Бейімделудің орташа деңгейі. Бірінші сынып оқушысы мектепке деген
көзқарасы жақсы. Өздерінің мектепке баруларына байланысты жағымсыз
уайымдары пайда болмайды, егер мұғалім оқу материалын егжей-тегжейлі және
көрнекі баяндайтын болса, оны жақсы түсінеді. 6-7 жастағы балалар ересек
адамның тапсырмаларын, нұсқауларын орындау кезінде оны мұқият бақылау
кезінде ғана зейіні шоғырланады. Бастауыш сынып оқушысы ол үшін қызықты
нәрсе болған кезде ғана зейінін шоғырландырады; тапсырмаларды адал
орындайды, көптеген сыныптастармен достасады.
3) Бейімделудің төмен деңгейі. 6-7 жастағы балалар мектепке теріс
немесе индифферентті қарайды; денсаулығына байланысты көп шағымданады;
көңіл-күйі төмен; тәртіптің бұзылуы байқалады. Мұғалім түсіндіретін
материалды бастауыш сынып оқушысы үзік-үзік түрде меңгереді, оған өзбетінше
жұмыс жасау қиынға соғады және тұрақты бақылауды қажет етеді; үзіліс
кезінде жұмыс істеу қабілеті мен назарын сақтайды, бірақ белсенді емес,
жақын достары жоқ [7].
Бірінші сынып оқушылары үшін (6 жастан бастап оқитын бала үшін де, 7
жастан бастап оқитын бала үшін де) мектепке бейімделу кезеңі өте қиын болып
табылады. Білім алушы балаларда ерекше қиындықтар белгіленеді: үш жылдық
бастауыш мектеп бағдарламасы бойынша (7 жастан бастап), өйткені олар тез
қарқынмен өтіп жатқан оқу курсын қарқынды меңгеруге бірден қосылуы тиіс.
Әдетте ол 4-тен 7 аптаға дейін созылады.
Бейімделу кезеңінде кейбір балалар өте шулы болады, жиі айқайлайды,
дәліз бойында жүгіреді. Мұғалімдермен қарым-қатынаста кейбір бірінші сынып
оқушылары өздерін тым жақын, еркін ұстайды, басқалары, керісінше, қысылады,
ұялшақ келеді, артық қылықтан аулақ болады. Оларға мұғалім жүгінген кезде,
сәтсіз, яғни қате іс-әрекет жасап қойса немесе ескерту кезінде кейбір
оқушылар жылайды; кейбір балаларда ұйқы, тәбет бұзылады, оларда кенеттен
кішкентай балаларға арналған ойындарға, ойыншықтарға, кітаптарға деген
қызығушылық артады, аурулар саны артады.
Барлық осы бұзылулар (әдетте оларды функционалдық ауытқулар деп
атайды) баланың психикасына әсер ететін артық жүктемеге, өмір сүру салтының
күрт өзгеруіне, бала жауап беруі тиіс талаптардың едәуір ұлғаюына және
сапалы күрделенуіне байланысты болады. Әрине, барлық балаларда бейімделу
осындай ауытқулармен бірге болмайды, бірақ көптеген функционалдық ауытқулар
байқалатын бірінші сынып оқушылары жиі кездеседі.
М.Е. Зеленованың зерттеулері көрсеткендей, бұрын балабақшаға бармаған,
құрдастарымен аз араласқан "үй" балалары мектепке бейімделуі қиын болып
табылады. Алайда, тәжірибе бұл шындыққа сәйкес келмейтінін көрсетеді. Бұрын
балабақшаға барған балаларда да бейімделуде елеулі қиындықтар туындауы
мүмкін [6].
Бейімделу кезеңінде бірінші сынып оқушыларымен жұмыс істеу кезінде
психологтың міндеттері қандай екендігі жөнінде әртүрлі көзқарастар бар.
Олардың біріне сәйкес, психолог оқушыларға тез және жақсы бейімделуге
көмектесіп, әр балаға дұрыс көзқарас табу керек. Психолог бұл ретте айқын
білінетін функционалдық ауытқулар, ұйқының бұзылуы, невроздың басқа
белгілері байқалатын балаларға ерекше көңіл бөледі. Басқа көзқарасқа
сәйкес, психолог бұл уақытты әрбір баланың психикалық дамуы туралы
ақпаратты жинау үшін сынақты бақылау және ең соңғы жағдайларда ғана араласа
отырып, өз әдістемелерін пайдалануы тиіс.
Біздің ойымызша, бейімделу кезеңінде психологқа мұғаліммен сыныбын
оңаша қалдыру керек және педагогтың арнайы өтініші бойынша ғана араласу
керек, себебі бейімделу процесінің қалыпты өтуі кезінде көптеген
жағдайларда функционалдық ауытқулар табиғи өтеді, сондықтан мұнда ешқандай
арнайы жұмыс қажет емес. Психологтың сабақтарға, ұзартылған күн тобындағы
сабақтарға қатысуы балалар үшін де, педагогтар үшін де қосымша ауырлататын
сәт болып табылады. Психолог жұмысының ең пайдалы түрі осы кезеңнің
ерекшеліктері туралы, балалардың мектепке бейімделуін жеңілдету үшін ата-
аналардың не жасауы туралы әңгімемен ата-аналар жиналысында сөйлеген сөзі
және қосымша бейімделе алмай жүрген балалармен түзету сабақтарын жүргізу
болуы мүмкін.
Айта кететін болсақ, балалардың көпшілігі мектепке тез бейімделеді,
алайда кейбір бірінші сынып оқушыларында бұл процесс өте ұзаққа созылып
кетеді, ал кейбір балаларда мектепке толыққанды бейімделуі бірінші жылы
ғана болып қоймай, келесі сыныптарда да жалғасып жатады. Мұндай балалар жиі
және ұзақ ауырады. Сонымен қатар аурулар көбінесе психосоматикалық сипатқа
ие болады. Мұның өзі мектептегі невроздың пайда болуы тұрғысынан қауіп
тобын құрайды. Қарым-қатынастың барлығында бейімделу үдерісі ұзақ уақытты
талап еткен балалар мектеп психологы тарапынан ерекше назар аударуды қажет
етеді.
Әдетте мұндай жағдайларда психолог ата-аналарға, мұғалімдерге, балаға
мектепке жақсы бейімделуге көмектесетін тәрбие жұмысының әдістері мен
тәсілдерін іздестіруде психологиялық кеңес беру арқылы көмегін тигізеді.
Кейбір балалар күннің ортасына қарай шаршайды, себебі мектеп олардың
көпшілігі үшін стрессогендік фактор болып табылады.
Бірінші сыныпқа бейімделу – бала өміріндегі ерекше және күрделі
кезең: ол оқушының жаңа әлеуметтік рөлін меңгереді. Бұл жастағы жаңа іс-
әрекет түрі – оқу. Сонымен қатар әлеуметтік орта өзгереді, сыныптастар,
мұғалімдер, мектеп бала үшін үлкен жаңа әлеуметтік топ ретінде пайда
болады.
Алты жасар баланы оқытудың негізгі алғышарттары ретінде Д.Б. Эльконин
келесілерді жатқызады: танымдық іс-әрекет тәсілдері, мотивация. Бірақ шын
мәнінде ол әлі де мектепке дейінгі бала, оның оқушы ретінде қалыптасуы тек
оқу үрдісінде және бүкіл мектеп өмірінде жүзеге асады. Осындай қалыптасу
үдерісі қолайлы жағдайда мектепте бірінші оқу жылының бірінші жартыжылдығын
қамтиды.
Мектепке сәтті бейімделу үшін бала физиологиялық және әлеуметтік
қатынаста ғана емес, сонымен қатар интеллектуалдық және эмоционалды-еріктік
дамуының белгілі бір деңгейіне жетуі керек.
Н.И. Гуткина жүйелі оқытуға дайын емес балалардың мектепке бейімделуі
қиын және ұзақ уақыт өтетінін дәлелдеді. Мұндай балаларда оқудағы түрлі
қиындықтар анағұрлым жиі байқалады. Олардың арасында үлгермей жүргендер тек
бірінші сыныпта ғана емес, одан әрі қарайғы оқу кезеңдерінде де кездеседі.
Дәлірек айтқанда оларда денсаулық жағдайында, ең алдымен эмоциялық салада
бұзылушылықтар байқалады [5].
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердің арасында бейімделу
мәселелерін қозғайтын іргелі жұмыстардың іщінде Л.И. Божович [13],
И.В. Дубровина [3], М.Р. Битянова [4], М.М. Безруких [14]
және т.б. еңбектерін атап өтуге болады.
И.В. Дубровина атап көрсеткендей, мектептегі психологиялық-
педагогикалық көмек пен балалықты қолдаудың қалыптасу үдерістері, оны білім
беру мекемелерінің іс-әрекетіне белсенді енгізу балалардың дамуындағы
жағымсыз нұсқалардың алдын алу, диагностикалау, түзету жұмыстарын атқаруға
және бастауыш мектеп оқушыларының бейімделу мүмкіндіктерін арттыру
мәселелерін шешуде бастауыш мектептегі оқудың бастапқы кезеңінде ойын
элементтерінің орнын зерделеуге және талқылауға мүмкіндік береді [3].
В.В. Давыдов [11], Г.А. Цукерман [15], К.Н. Поливанова [16],
А.З. Зактың [17] жұмыстарында оқу іс-
әрекетінің талаптарымен қарым-қатынас формаларының ауысуымен байланыс бар
екені атап өтілді. Г.А. Цукерман бала мен ересектердің оқу формаларын
талдай отырып, олардың аясында оқу іс-әрекетінің мазмұнын толық меңгеру
мүмкін емес деген қорытындыға келеді [15].
Бейімделу терминінің түсіндірмесі мектептегі оқуға дайындық ұғымын
талдауға әкеледі. Психологиядағы мектепке дайындық контекстінде балалардың
бейімделу мәселесін әзірлеудің тұжырымдамалық негіздері С.Г. Игнатьева
[18], И.А. Иванова [19] және т.б. еңбектерімен байланысты.
Бірқатар авторлар бейімделудің теориялық үлгілерін әзірлеумен
айналысты. Мысалы, Д.А. Рябухина мектепке бейімделудің теориялық моделін
жасап қана қоймай, оның 3 саласын бөліп көрсетті: оқу іс-әрекеті,
әлеуметтік қарым-қатынас және жеке тұлғалық [20].
Бейімделудің үш деңгейінде болатын психологиялық өзгерістерді
эмпирикалық ізденістер арқылы сипаттауға болады: жоғары деңгей
тұрақтылығымен, өзіне сенімділігімен, мүмкіндіктерімен, жоғары
белсенділігімен, айналадағы болып жатқан қызығушылығымен сипатталады;
орташа деңгей - тұрақтылықтың төмендеуі (бейімделудің жоғары деңгейі бар
топқа көшуге тырысады, немесе төмен деңгейге кетеді), импульсивтілік,
реактивтіліктің көрініс табуымен сипатталады; төменгі деңгейде –
тұрақтылықтың болмауы, сенімсіздік, белсенділіктің төмен деңгейі, бәсеңдік
байқалады.
Бейімделу ең алдымен процесс ретінде қарастырылғандықтан, оның
деңгейлерін сандық бөлу өте маңызды. Алайда, біздің ойымызша, бейімделу
процесінің динамикасы туралы неғұрлым егжей-тегжейлі түсінік қалыптастыру
үшін қосымша деңгейлер, жоғары және орта (жақсы деңгей) арасындағы аралық
және одан кейінгі төмен-дезадаптация деңгейлерін бөліп көрсеткен дұрыс.
Ғалымдардың пікірі бойынша, мектептегі өмір салтына, кез келген басқа
оқиғаға немесе өмірдегі құбылысқа бейімделу бірнеше кезеңдерден өтеді.
Мысалы, В.В. Гагай, К.Ю. Гринева мектепке бейімделудің мынадай үш фазасын
бөліп көрсетеді: бағдарлы, тұрақсыз және салыстырмалы түрде тұрақты
бейімделу; басқалардың көзқарасы бойынша-генерализацияланған реакция
(ағзаның көптеген жүйелерін оған үйреншікті емес әсерге жауап ретінде
тарту), реакциялардың тарылуы (үнемдеу) және жаңа (неғұрлым жоғары және
тұрақты) жұмыс істеу тәсіліне көшу, бұл бейімделу ретінде түсініледі [21].
И.В. Дубровина [3], Н.И. Гуткина [5] өз зерттеулерінде баланың
әлеуметтік жағдайлардың жаңа жүйесіне, жаңа қатынастарға, талаптарға, іс-
әрекет түрлеріне, тіршілік ету режиміне бейімделуін қарастырады.
Бейімделу белгілі бір ортада табысты жұмыс істеуге үйренуді ғана емес,
сонымен қатар сол ортада одан әрі психологиялық, тұлғалық және әлеуметтік
дамуға қабілеттілікті де білдіреді.
Соңғы онжылдықта болып жатқан психологиялық-педагогикалық көмек пен
балалықты қолдаудың қалыптасу үдерістері, оны білім беру мекемелерінің іс-
әрекетіне белсенді енгізу, балалардың дамуындағы жағымсыз көріністердің
алдын алу, диагностикалау, түзету және бастауыш мектеп оқушыларының
бейімделу мүмкіндіктерін арттыру мәселелерін шешуде түрлі белсенді
әдістерді, педагогикалық және психологиялық технологияларды қолданудың
маңыздылығы артуда.
Сондай-ақ, қазіргі кездегі балалардың мектепке бейімделуі ата-аналарды
да, педагогтар мен психологтарды да аса толғандыратындықтан, оны шешудің
өзектілігіне барлық елдердің Білім және Ғылым Министрліктері назар аударып,
білім беруді реформалау тұжырымдамасында оның түрлі аспектілерін ғана емес,
сонымен қатар, балабақшадан бастап қолға алуды көздейді [22]. Біздің
елімізде де балалар үшін мектепке бейімделу процесін жеңілдететін бірінші
сыныпқа түсуге дайындаудың мектепалды жүйесі құрылды.
Психологиялық бейімделу оқушының мектеп өміріне қатынасының
эмоционалдық-тұлғалық компонентін қамтиды, оқу және әлеуметтік іс-әрекетке
байланысты адамның эмоционалдық-психологиялық күйін немесе қолайсыздығын
анықтайды.
Психологиялық бейімделудің негізгі көрсеткіштерінің бірі –
мектеп мазасыздығы. Әртүрлі зерттеулердің мәліметтері бойынша, оқушының
мектеп үлгерімі, социометриялық мәртебесі, үрейлену, өзін-өзі бағалау
деңгейі сияқты мектеп бейімделуін құрайтын жекелеген көрсеткіштер арасында
байланыс бар.
Ғылыми әдебиетте баланың мектеп өміріне сәтті бейімделуіне әсер
ететін келесі шарттар анықталған:
- оқу-тәрбие кеңістігін материалдық-техникалық қамтамасыз ету
(Ш.А. Амонашвили [23] );
- оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту әдістері мен
тәсілдерін таңдау (Н.В. Бабкина [24], Г.А. Цукерман [15] және т.б.)
Сонымен, бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделуінің
табыстылығын қамтамасыз етуде білім беру үдерісінің ересек қатысушылары
–мұғалімдер мен ата-аналар, мектеп психологтары үлкен рөл атқарады.
Педагогтың жеке қасиеттері, педагогтар мен психологтардың және ата-
аналардың тұрақты ынтымақтастығы ондағы барлық субъектілердің алаңдаушылық
деңгейін төмендетуді қамтамасыз ететін жаңа әлеуметтік кеңістіктегі қарым-
қатынастың жалпы оң эмоциялық фонын құру және дамытудың кепілі болып
табылады. Бұл бірінші сынып оқушыларының бейімделу кезеңінің қысқа да сәтті
өтуіне мүмкіндік береді.
Мектепке бейімделу сәтті болған жағдайда, бірінші сынып оқушысының
жетекші іс-әрекеті ойыннан біртіндеп оқуға ауысады.
Алайда, оқыту мен ойындар мақсаты мен мүдделері мүлдем қарама-қайшы
және келіспейтін жау емес, – бұл бір-біріне қымбат және бір-біріне өзара
қолдауды көрсететін достар. Сондықтан бастауыш мектеп жасында ойынның әлі
де маңызды екенін ескеру қажет. Ойындарда бастауыш мектеп оқушылары
мектепке дейінгі балалар сияқты түрлі әсерлер мен білімді ғана алып
қоймайды, сондай-ақ рухани қажеттіліктерді қанағаттандырады [24].
Бейімделуді табысты меңгеру білім берудің дәстүрлі әдістемесінің
(сабақ) шеңберіне сәйкес келмейді, өйткені дәстүрлі білім берудің мақсаты
бірінші кезекте оқу іс-әрекетін меңгеру болып табылады. Мектеп
оқулықтарының әдістемелік аппараты (оның мазмұндық бағыты бойынша тек
білімді меңгеруге ғана емес, сонымен қатар оқу іс-әрекетін қалыптастыруға
да) тиісті тапсырмаларды тікелей оқу материалымен сәйкестендіруге мүмкіндік
береді, кез келген оқу пәні бойынша білімді ұтымды және мағыналы меңгеруге
ықпал етеді, бұл бір мезгілде оқушыларды қосымша сабақтардан босатады.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыру және оның
кемшіліктерін түзету процесін психологиялық-педагогикалық қолдаудың
бастапқы кезеңінде ойынды пайдалану балалардың мектепке бейімделу үрдісін
айтарлықтай байытады.
Көп жағдайда мұғалімдердің көпшілігі бейімделу кезеңін психологиялық-
педагогикалық талдаудың мақсаттары мен мүмкіндіктерін анық білмейді, оны
жүзеге асыру дағдыларын меңгермейді. Құзыретті мұғалім бастауыш мектепке
жаңа келген балаларда дезадаптация дамуының алдын алуы шарт.
Мектепке дайындық мәселесі педагогикалық және психологиялық
аспектілерді қамтиды. Осыған байланысты мектепке дайындық психологиялық
және педагогикалық деп екіге бөлінеді.
Мектепке педагогикалық дайындық мектепте оқуға қажетті арнайы білімді,
іскерлікті және дағдыларды меңгеру деңгейімен анықталады. Бұл тікелей және
кері есептеу дағдылары, қарапайым математикалық операцияларды орындау,
баспа әріптерін тану немесе оқу, әріптерді көшіру, мәтін мазмұнын және т.
б. баяндау.
Әрине, осы барлық дағдылар мен іскерліктерді меңгеру балаға мектептегі
оқытудың бірінші кезеңін, мектеп бағдарламасын меңгеруді жеңілдетуі мүмкін.
Алайда педагогикалық даярлықтың жоғары деңгейі баланың мектеп өміріне
жеткілікті түрде табысты қосылуын өзі қамтамасыз ете алмайды. Мектепке
қабылдау кезінде педагогикалық дайындығының жақсы деңгейін көрсеткен
балалар оқу процесіне бірден қатыса алмайды, әлі өзін нағыз оқушы ретінде
сезінбейді: олар мұғалімнің қарапайым тәртіптік талаптарын орындауға дайын
емес, берілген үлгі бойынша жұмыс істей алмайды, сыныптағы жұмыстың жалпы
қарқынынан шығып кетеді, сыныптастармен қарым-қатынас жасай алмайды.
Мектепке психологиялық дайындық - бұл өзара байланысты қасиеттердің
біртұтас жүйесін білдіретін күрделі білім: мотивация ерекшеліктері,
әрекеттерді еркін реттеу механизмдерінің қалыптасуы, танымдық,
интеллектуалдық және сөйлеу дамуының жеткілікті деңгейі, ересектермен және
құрдастарымен қарым-қатынастың белгілі бір түрі. Осы қасиеттердің барлығын
мектеп бағдарламасын меңгеруді қамтамасыз етуге қабілетті белгілі бір
деңгейге дейін дамыту мектепке психологиялық дайындық мазмұнын құрайды.
Мектептегі оқытуға психологиялық дайындық негізгі 3 компонентті
қамтиды:
• тұлғалық дайындық
• ерік дайындығы
• зияткерлік дайындық .
Баланың мектептегі оқуға тұлғалық дайындығы көп жағдайда оның
қаншалықты оқуға қызығушылығына, оқушы болуға, мектепке барғысы келетініне
байланысты. Баланың оқушы болуға, жаңа, қоғамдық маңызы бар оқу іс-әрекетін
орындауға ұмтылуымен байланысты бұл жаңа қажеттіліктер жүйесі мектепке жеке
дайындығының маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын оқушының ішкі
ұстанымын қалыптастырады. Көптеген балаларды бірінші кезекте мектеп
өмірінің сыртқы атрибуттары қызықтырады: жаңа жағдай, жарқын портфельдер,
дәптерлер, қаламдар, белгілер алуға тілек. Тек кейінірек оқуға, мектепте
жаңа нәрселерді білуге деген ниет пайда болады.
Баланың басқа балалармен ынтымақтастық қарым-қатынасын орнату қабілеті
жеке дайындығының маңызды жағы болып табылады. Құрдастарымен табысты өзара
іс-әрекет жасай білу ұжымдық болып табылатын толыққанды оқу іс-әрекетін
меңгеру үшін үлкен маңызға ие.
Ерік дайындығы іс-әрекетті ерік күшімен бақылау қабілетінің даму
деңгейімен тығыз байланысты. Бұл ересек адамның нұсқауларын тыңдау, түсіну
және дәл орындау, Ережеге сәйкес әрекет ету, үлгіні пайдалану, ұзақ уақыт
бойы белгілі бір іс-әрекетке назар аудару және ұстап тұру білімдерінен
көрінеді.
Осылайша, мектепке деген ерік-жігері бірінші сынып оқушысына жалпы іс-
әрекетке қосылуға, мектеп талаптары жүйесін қабылдауға, оған жаңа
ережелерді орындауға мүмкіндік береді.
Мектепте оқуға зияткерлік дайындық танымдық дамудың белгілі бір
деңгейін талап етеді. Бала өзінің тікелей өмірлік көріністерімен сәйкес
келмейтін әлем туралы объективті білімді меңгеру үшін өзінің жеке
көзқарасынан ерекшеленетін көзқарасқа тұруы тиіс. Ол пәнде оның жеке
жақтарын ажырата білуі тиіс, бұл пәндік оқуға көшудің міндетті шарты болып
табылады. Ол үшін балаға танымдық іс-әрекеттің белгілі бір құралдарын
(сенсорлық эталондарды, шаралар жүйесін) меңгеруі, негізгі ойлау
операцияларын жүзеге асыруы (салыстыра білуі, қорыта білуі) қажет.
Зияткерлік дайындық баланың ақыл-ой белсенділігінің болуын, жаңа
нәрселерді білуге ұмтылуды көздейді.
Р.И. Айзман, Г.Н. Жарова, А.И. Савенков көзқарастары бойынша мектепке
психологиялық дайындық - бұл күрделі, кешенді білім беру, ол мектепке
дейінгі балалардың толыққанды өмір сүруінің нәтижесі болып табылады.
Психологиялық даярлықтың қандай да бір немесе бірнеше параметрлерінің
дамуының жеткіліксіз деңгейі баланың алдыңғы жас кезеңінде дамуының
жетіспеушілігін куәландырады. Педагогикалық дайындық деңгейін мұғалім
анықтайды. Психологиялық дайындықты арнайы диагностикалық бағдарламалары
бар психолог анықтайды. Баланың мектепке қабылдау кезінде көрсеткен
педагогикалық және психологиялық дайындық деңгейін мұғалім мен психолог
баланың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, әрбір оқушымен жұмыс істеу
тактикасын бірлесе отырып әзірлеу үшін талдайды [25].
Осылайша, мектепке педагогикалық және психологиялық дайындық бөлінеді.
Мектеп дайындығының бір компонентінің қалыптаспауы дамудың қолайсыз нұсқасы
болып табылады және мектепке бейімделуде, оқу және әлеуметтік-психологиялық
салада қиындықтарға әкеледі. болдырмайды, пайда болған бейімделу
қиындықтарын жеңуге жәрдемдеседі, бірінші сынып оқушыларын оқу іс-әрекетіне
жылдам қосуды қамтамасыз етеді және сайып келгенде олардың дамуына
жәрдемдеседі. Балалардың мектепке бейімделуінің сәттілігі оның мектепке
даярлық деңгейімен анықталады. Бұл бағыттағы мұғалімнің мақсатты және
жүйелі жұмысы оған көптеген педагогикалық қателіктерді болдырмауға, ал
бірінші сынып оқушысына бейімделу кезеңінде туындайтын қиындықтарды сәтті
шешуге көмектеседі.
1.2 Балалардың мектепке бейімделуінің негізгі факторлары
Мектепте бейімделу мәселесі қазіргі уақытта өте өзекті. Балалардың
психикалық денсаулығының бұзылуына, жүйке-психикалық ауруларының және
балалардың функционалдық бұзылуының өсуіне байланысты оны зерделеу қажет. 6-
7 жастағы балалардың мектепке бейімделу мәселесіне деген ерекше назар оның
ағзаның функционалдық жүйелерін прогрессивті қайта құрудың динамикалық
процесі бола отырып, ол толыққанды психикалық дамудың алғышарттарын
жасайтындығымен түсіндіріледі. Бейімделу процесінде пайда болған
психологиялық механизмдер ұқсас жағдайларда жаңғыртыла және пайдаланыла
отырып, жеке тұлға құрылымында бекітіледі және оның сипатындағы тұрақты
құрылымдарға айналады.
Мектепке бейімделу - табысты оқу жолындағы алғашқы қадамдардың бірі.
Сондықтан оның маңыздылығын жете бағаламау мүмкін емес. Психологтардың
жұмыстарында баланың мектептегі оқыту шарттары мен талаптарына бейімделуі
ретіндегі мектепке бейімделу процесі стихиялық болып табылады: балалардың
өздері бір-біріне және мектепке бейімделеді.
Мектепке түсу және оқудың бастапқы кезеңі баланың бүкіл өмір салты мен
іс-әрекетін қайта құруды тудырады. Физиологтардың, психологтардың және
педагогтардың бақылауы бірінші сынып оқушыларының арасында жеке
психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты жаңа жағдайларға бейімделу
қиынға түсетін, тек қана жұмыс режимі мен оқу бағдарламасын тек ішінара
жеңе алатын немесе мүлдем орындай алмайтын балалар бар екенін көрсетеді.
Дәстүрлі оқыту жүйесі кезінде осы балалардан, әдетте, артта қалған және
екінші жылдықтар қалыптасады [3].
Д.Ю. Соловьеваның тұжырымы бойынша, бастауыш сынып оқушыларының
табысты бейімделуіне әр түрлі факторлар әсер етеді:
1) баланың жас ерекшелігі;
2) жыныстық ерекшелігі;
3) жеке дара-психологиялық ерекшеліктері;
4) физикалық денсаулығы;
5) психикалық денсаулығы;
6) мектепке дайындық деңгейі (интеллект, оқу мотивациясы, оқуға ниет,
қарым-қатынас жасай білу, өзін-өзі ұстау және жағдайға жауап беру,
мінез-құлық пен іс-әрекетті ұйымдастыру, психофизиологиялық
функцияларының дамуы, ақыл-ой және танымдық белсенділік деңгейі);
7) психикалық дамуының негізгі параметрлері;
8) жүйелі оқуды бастау жасы;
9) мектеп жағдайының ерекшеліктері;
10) мұғалімдер мен сыныптастармен қарым-қатынасы;
11) отбасындағы микроклимат;
12) отбасының әлеуметтік жағдайы және т.б. [26].
Зерттеу көрсеткендей, баланың мектептегі өз жағдайын барабар бағалауы,
іс-әрекет түрінің өзгеруі, отбасылық тәрбиенің оңтайлы әдістері,
отбасындағы жанжалды жағдайлардың болмауы, құрдастары тобындағы жоғары
мәртебе балалардың оқуға табысты дағдылануына ықпал етеді, ал мектепке
функционалдық дайын еместігі, ересектермен қарым-қатынаста қанағаттанбауы,
ата-аналардың білім деңгейінің төмендігі, педагогтың теріс қатынасы және
отбасындағы қолайсыз микроклимат мектепке бейімделу процесін қиындатады [9
б.].
Балалардың мектепке бейімделуін қиындататын бірқатар себептер бар.
Мұндай себептердің бірі ретінде көптеген зерттеушілер балалардың
функционалдық мүмкіндіктерінің оқу сабақтарында және мектептің барлық
режимінде қойылатын талаптарға сәйкес еместігін немесе басқаша айтқанда,
балалар ағзасының мектептегі оқуға функционалдық дайындығының жеткіліксіз
деңгейін, мектеп ескіруінің болмауы деп атайды.
Функционалдық дайындық деп жекелеген жүйелердің даму деңгейі мен
функционалдық жай-күйін түсінеді, ол ортаның нақты әсеріне ағзаның барабар
жауап беруін қамтамасыз етуге қабілетті. Мектепте оқуға жеткіліксіз
функционалдық дайындық көбінесе ағзаның дамуындағы жалпы артта қалумен
емес, оқытумен тікелей байланысты кейбір функциялардың ішінара жетілмеуімен
анықталады.
Балалар өздерінің мектепке дайын еместігін төтенше ақыл-ой кернеуімен
өтейтін, сондықтан да үлгермеушілер қатарына түспейтін балалар ерекше назар
аударуды қажет етеді. Әдетте, мұндай оқушылардың оқу жетістіктеріне олардың
денсаулық бағасымен қол жеткізіледі. Көбінесе бұл жүйке жүйесіне, кейде
неврозға әкеледі.
Теріс тұлғалық қасиеттердің дамуы оларды нерв – психикалық
патологияның пайда болу қаупінің тобына жатқызуға мүмкіндік береді.
Мектепке дайындық деңгейі ағзаның жалпы даму деңгейімен тығыз
байланысты. Мысалы, Г.А. Цукерман мен К.Н. Поливанованың мәліметтері
бойынша, мектепке бейімделу процесі қысқа мерзімде өтеді және биологиялық
даму деңгейі төмен балалармен салыстырғанда, биологиялық жасы паспортқа
сәйкес келетін немесе одан озатын балаларда физиологиялық функциялардың аз
кернеулігі байқалады [16].
Мектепке функционалдық дайын еместігін көрсететін балалар саны 7
жастағылармен салыстырғанда 6 жастағылардың ішінде көп кездеседі.
Бұл 6 жастағы балалардың 7-жастағылармен салыстырғанда оқу іс-
әрекетіне бейімделуінің ұзағырақ жүруімен де түсіндіріледі. Сондықтан 6
жастағы балаларға мектепке бейімделуді жеңілдету қажет.
6 жастағы баланы 7 жастан бөліп тұратын жыл психикалық даму үшін өте
маңызды, өйткені дәл осы жылы көптеген маңызды психологиялық жаңа
құрылымдар тез қалыптасады: өз мінез-құлқын еркін реттеу, әлеуметтік
нормалар мен талаптарға бағдарлау қарқынды дамиды; логикалық ойлау
негіздері қаланады, ішкі іс-әрекет жоспары қалыптасады. Мұның бәрі оқу іс-
әрекетіне табысты өту үшін қолайлы алғышарттар болып табылады, сондықтан 6-
7 жастағы мектепке түсу мектепке бейімделуді едәуір жеңілдетеді.
Бірақ онымен балалардың мектепке бейімделуін жеңілдетудің барлық
мүмкіндіктері таусылмайды. Осылайша, өсіп келе жатқан ағзаға жаңа әсерлерге
бейімделуді жеңілдететін маңызды шарт – бұл осы әсерлердің қарқындылығын
біртіндеп сатылы арттыру.
О.Ю. Люленкова ойынша, балалардың мектепке бейімделуі оқыту мазмұны
мен әдістемесі сияқты факторлармен анықталады. Бұл орайда, мұғалім
бағдарламалық материалды таңдап алумен қатар, балалардың жас ерекшеліктерін
толық ескеруі қажет. Эксперименттік оқыту тәжірибесі 7 жастағы оқушыларға
арналған оқу бағдарламасын сақтай отырып, оқу сабақтарының жеңілдетілген
режиміне қарамастан, 6 жастағы балаларға арналған оқу тапсырмалары бәрібір
де балаларды өте шаршататынын көрсетті [27].
Белгілі дәрежеде мектепке бейімделуді балалардың алдынғы кезеңде
балабақшада болуы жеңілдетеді. Мектепке дейінгі балабақшаға барған балалар
тез бейімделеді, ал үйде тәрбиеленген балаларда жиі әрекет-қозғалыс
бұзылыстары, құрдастарымен қарым-қатынас сипатындағы жағымсыз өзгерістер
байқалды. Артта қалған оқушылар балабақшаға барған балалармен
салыстырғанда, үй жағдайында тәрбиеленген балалар арасында жиі кездеседі.
Ең жақсы нәтижеге балалардың әлеуметтік өмір сүруінің аралас
сатыларының өзара кірігуі арқылы қол жеткізіледі. Балабақшадан мектепке
көшу балабақшаның соңғы тобында мектеп элементтерін құру есебінен де,
мектептің 1-сыныбында балабақша элементтерін сақтау есебінен де
жеңілдетілуі тиіс [3].
Егер сыпайы да әдепті қатынас – бұл мектептің барлық сыныптарында
кәсіби этиканың қажетті талабы болса, әсіресе 1-сыныпта ол үлкен мәнге ие,
өйткені бірінші сынып оқушыларының психикасы тез жараланғыш келеді. Оның
рөлі балалардың әлеуметтік-педагогикалық бейімделе алмауына, зияткерлік
дамуының кідіруіне, жағымсыз жеке қасиеттерді қалыптастыруға және мектепке
бейімделуді қиындататын қолайсыз микроәлеуметтік жағдайлардағы балаларға
(ата-аналардың білім деңгейінің төмендігі, алкогольді теріс пайдалану,
отбасындағы жанжалдар) қатысты көп есе өседі.
Балалардың мектепте оқуға бейімделуіне әсер ететін факторлар арасында
денсаулық күйін атап өткен жөн.
Созылмалы интоксикациясы бар балаларда еңбекке қабілеттілік деңгейі
сау балалармен салыстырғанда едәуір төмен, ал орталық жүйке және жүрек-
қантамыр жүйесі тарапынан функционалдық жылжулар, сондай-ақ бұлшық ет жұмыс
қабілеттілігі анағұрлым маңызды.
С.И. Семенака мектепке түсер алдында бір жыл ішінде балаларды мұқият
медициналық тексеру денсаулық жағдайы бойынша мектепте оқуға дайын болмау
қаупінің тобын бөлуге мүмкіндік беретінін атап көрсетеді. Ол келесі
сипаттағы балаларды қамтиды:
• биологиялық дамудың артта қалуымен;
• функционалдық ауытқулары бар (невроздық реакциялар,
логоневроздар, Бадам гипертрофиясы), жиі ауыратын, ұзақ ауыратын;
• созылмалы аурулары бар.
Тереңдетілген медициналық тексеру осындай балаларды дер кезінде
анықтауға ғана емес, сонымен қатар тиісті емдеу мен сауықтыру іс-шараларын
жүргізуге мүмкіндік береді. Осылайша, мектепке түсетін балалардың денсаулық
жағдайын жақсартуға және оларға бейімделуді жеңілдетуге болады [28].
Жалпы білім беру сабақтарында бірінші сынып оқушыларының мінез-құлқын
толық сипаттайтын көрсеткіштерге мыналар жатады: мазасыздық деңгейі
(мазасыздық), шаршаудың тез өсуі, төмен бағаға реакция, стресстік
жағдайлардағы мазасыздық (бақылау жұмыстарында, қажет болған жағдайда
тапсырманы тез орындау), зейіннің шоғырлану деңгейі, агрессивтілік, сабаққа
дайындық деңгейі (оқулықтардың, дәптерлердің, қарындаштардың болуы).
Бірінші орында оқу жылдамдығының көрсеткіші – шаршау. Бірінші сынып
оқушыларының сабақта ұзақ уақыт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz