Абылай хан драмасының тарихи - фольклорлық негіздері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

Абылай хан драмасының тарихи-фольклорлық негіздері

Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Драма сюжетіндегі тарихи оқиғалардың дәлдігі
1.1 Абылайдың ресми ғұмырнамасындағы қарама-қайшылықтар
1.2 Тарихи деректердегі қазақ-жоңғар қатынастарының драмада ұтымды бейнеленуі.
ІІ. Қазақ фольклорындағы Абылай хан бейнесі және драмадағы ерекшелігі.
1.1. Абылай хан жайлы аңыз-әңгімелердегі эпостық сарындар мен драмадағы хан тұлғасы.
1.2. Абылай хан туралы тарихи дастандар мен драмадағы авторлық шешім.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Ә. Кекілбаевтың Абылай хан драмасы - ХVIII ғасырдағы қазақ халқының жоңғар экспансиясына қарсы күресін бейнелейтін туынды. Драмадағы Абылай бейнесі тарихи деректер мен ел аузында айтылып жүрген аңыз-әфсаналар негізінде жасалған. Абылай хан драмасы тәуелсіз қазақ қоғамының руханиятында абылайнамалық туындылардың қатарын көбейтіп қана қоймай, сол дәуірдегі Қазақ хандығының сыртқы және ішкі саясатынан хабар беріп, ұлттық салт-сананың болмысын әсерлі жеткізеді.
Үш жыз жылдан астам уақыт отаршылдық қамытын киген халқымыз үшін, бағзы замандағы хан-сұлтандарымызға, би-шешендерімізге, батыр қолбасшыларымызға деген жаңаша көзқарас, әділ баға беру - тәуелсіз қоғамның қасиетті парызы. Ә. Кекілбаевтың драмасында Абылай ханның көшбасшылық қасиеті мен адами қыры, оның қазақ қоғамындағы рөлі, хандықты сақтап қалуға деген батыл қимылы, айналасындағы батырлар, би-шешендер, жыраулар толықтай көрініс тапқан. Шығарманың композициялық құрылымы да ерекше. Драманың соңы Абылай ханның арманымен аяқталып, көрерменін өркениетті әлемге шақырып, ой тастайды.
Абылай хан туралы тарихи деректер Мәскеу мұрағаттарынан бөлек, қытай жазбаларында да ұшырасады. Бізге Мәскеу мұрағатының қорындағы құжаттар көбірек таныс. Үш жүзге бас болған хан туралы мәліметтерді сол кезеңдегі Ресей империясының белді де беделді әскерилерінің бір-біріне жазған хаттарынан, жоғарыға мәлімдеген баяндама құжаттарынан біле аламыз. Мәселен: майор Мюллер, генерал-майор Неплюев, Гладышев, Яков Ерофеев, полковник Павлуцкий, Орынбор генерал-губернаторы Давыдов, генерал-майор Тевкелев, грав Воронцов, поручик Гуляев, Орск бағытының бас қолбасшысы полковник Родестон, генерал-майор Фонвейнмарн және т.б тұлғалардың жазбаларында Абылай жөнінді бірқатар мәліметтер беріледі. Бүгінде бұл құжаттар Абылай ханға тарихи тұрғыда әділ баға беруде өз септігін тигізетіні анық.
ХVIII ғасырдағы Қазақ ханына қатысты зерттеулерді революцияға дейін орыс зерттеушілері жүргізді: П.С.Паллас, Н.Г. Андреев, А.И. Левшин, В.В.Радлов, Н.П.Рычков, Г.Н.Потанин, И.Фольк, Г.С.Спасский, Н.М. Ядренцев, И.Г.Георгий, Н.А.Арисов сынды тұлғалар Абылай ғұмырнамасын, оның тұлғалық-көшбасшылық қасиеттерін саралау арқылы, Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымына, тарихы мен салт-дәстүріне баға беруге тырысып бақты. Империя тұсындағы зерттеулерді тұңғыш қазақ ғалымы Ш. Уәлихановтың Абылай хан мақаласы одан әрі тереңдете түсті. Кейіннен ханға қатысты ел аузындағы деректерді М.Ж. Көпейұлы пен Ш. Құдайбердіұлы қағазға түсірді.
Патшалық Ресей заманында, коммунистік Кеңес заманында Абылай ханға қатысты әртүрлі кертартпа, бұрыс пікірлер беріліп келді. Империя кезінде Абылайды тек Орта жүздің сұлтанына ғана балап, империяның сахарадағы бағынышты дала губернаторы ретінде санап келсе, кеңестік жүйе Абылайды шынжыр балақ шұбартөс Орта Азиялық феодалдардың көсемі ретінде көрсетіп келді. Салыстырмалы түрде алып қарасақ, Абылайға қиянат жасаудан кеңестік қызыл империя Ресей патшалығын шаң қаптырып кетеді. Себебі, патшалық Ресей тұсында Абылайды күллі қазақтың ханы ретінде ғана мойындамады. Оның 1740 жылы Орынборға келіп, бодан болуға ант бергендігіне, ірі державаға деген бағыныштылығына аса мән беріп келді. Ханға қатысты зерттеулерге, сіңірген еңбегін дәріптеуге, шығармаларға арқау етуге тосқауыл қоймады.
Қазақ даласына кеңестік билік орнаған сәттен бастап, қызыл жүйе ұлтымыздың бетке ұстар тұлғаларын тарих бетінен өшіруге кірісті. Төңкеріске дейінгі ұлт тарихын жоққа шығаруға дейін барды. Ұлтының егемендігін, тұтастығын сақтаған Абылай хан да саяси науқанның құрбанына айналды. 1924 жылы ХVIII-XIX ғасырдағы қазақ тарихына шолу жасаған зерттеуші А.П.Чулошниковтың монографиясында Абылай туралы сөз қозғалмауы солақай саясаттың басы еді. Бұл туралы М.Тынышпаев: Отыз жылдық қазақ пен қалмақ күресінің кезіндегі атақты батыр Абылай хан туралы бірде-бір сөз айтпаған, - деп Чулошниковқа деген өз наразылығын білдірді.
Ұлы Отан соғысы кезінде халықтың рухын ояту мақсатында әр ұлттың ел қорғаған батырлары жайында там-тұмдап шығармалар жарық көріп жатты. Осы сәтті ұтымды пайдаланған зерттеуші Б.Кенжебаев 1943 жылы Абылай кітапшасын шығарды. Зерттеуші Абылай ханға маркстік-лениндік көзқарастың аясында баға бере отырып, ханды елін, жерін басқыншылардан азат еткен, ұлт жанашыры ретінде әділ баға берді. 1944 жылы тарихшылар А.Панкратова мен М.Әбдіқалықовтардың бастамасымен жазылған Қазақ ССР тарихы көне заманнан бүгінгі күнге дейін кітабы Абылай ханға әділ баға бергенімен, кеңестік тапшыл тарихшылардың тарапынан аяусыз сынға алынды. Олар: Абылай саясаты қазаққа кеселден басқа ештеңе әкелмеді деген қорытындыға келді.
Б.Кенжебаевтың кітапшасынан кейін, М. Әуезов те, Абылай ханды қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жинақтау аясында әдебиетімізге енгізгісі келді. Әйтседе, кеңестік шығыстанушы А.Н.Смирнованың 1947-1948 жылдары бірінен соң бірі жарық көрген монографиясы Әуезовтің бастамасын бесігінде тұншықтырды. А.Н.Смирнованың монографиясында өлең-жырлардың тек ханды қаралайтын тұстарынан ғана үзінді келтірілді. Ал 1952 жылғы Қазақ ССР тарихында: Абылайдың билік жүргізген уақыты халық жадында зорлық-зомбылық пен қиянаттың кезеңі деп бағаланды [1,181-182].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жазушы Ә.Кекілбаевтың Абылай хан драмасының сюжеттік желісіне негіз етіп алған, ханға қатысты тарихи әрі фольклорлық деректерді сұрыптай отырып, жазушының шығармашылық лабароториясына тереңінен үңілу. Ә.Кекілбаевтың шығармашылық лабораториясына зерттеу жүргізу арқылы драмадағы автордың көркемдік шешімін анықтау.
Абылайға қатысты жазылған көркем шығармаларда фольклорлық деректер басым. Ханның замандастары: Бұқар жырау, Үмбетей жырау, Тәтіқара жырау, Көтеш жыраулардың толғауларынан, ел аузында айтылып келген аңыз-әңгімелерден халық жадында ханға қатысты түсінік қалыптасып келді. Патша заманында, кеңестік жүйеде Абылайға қатысты тарихи құжаттардың қолжетімсіздігінің салдарынан әдеби туындылардың біршамасында аңыз-әңгіме сарыны басым болып келеді. Халық аузындағы деректерге сүйене отырып, К. Жанатайұлы, К. Көшекұлы, Ш. Жәңгірұлы, М. Абайұлы, Д. Саурықұлы, М. Ж. Көпейұлы, О. Нұралыұлы сынды ақындар ханның аңызға бергісіз өмірін шығармаларына арқау етті. Бұл олқылық ХІХ ғасырдағы ақындардың дастандарына ғана қатысты деуден аулақпыз. Ол - ХХ ғасырдың екінші жартысынан кейін жазылған тарихи романдарға да тән дүние. Зерттеуші Ә.Тарақов Абылай хан монографиясында: Алайда тарихи романдарда Абылай бейнесі фольклор және сол дәуірдегі ақын-жыраулар шығармалары негізінде жасалды. Тарихи туындыларда деректер де орын алды. Тарихтың өзі қайшылықты жағдайда жазылғандықтан, әрі Абылай, Кенесары билігі даулы мәселеге айналғандықтан, тарихи роман жанрында құжатнама толық пайдаланылмады [2, 6-7].
Ә. Кекілбаевтың Абылай хан драмасынан бұрын, ең алғаш рет Абылай ханға драма арнаған қаламгер - Қалихан Бекхожин. Автордың 1940 жылы Ұлан асуы драмасы Абылай ханға арналса, Науан батыр поэмасы оның немересі, әйгілі батыр Наурызбай мен оның ағасы Кенесарыға арналды. Бір өкініштісі, Қалихан Бекхожиннің де туындысы жоғарыда аттары аталған авторлардың шығармаларына жасалған қиянатқа тап болды. Кеңестік жүйе драманы цензурадан өткізбей, авторды қудалады.
Ә. Кекілбаевтың Абылай хан драмасы төрт бөлімнен (Сайыс, Арбасу, Нартәуекел, Жорық) тұрады. Драмада аты аталатын жиырма алты кейіпкерлердің барлығы да - өмірде болған, тарихта аты қалған тұлғалар. Драмаға тарихи сипат беріп тұрған тарихи тұлғалар мен олардың ауыздан-ауызға тарап кеткен, басынан өткерген оқиғалары. Драмада суреттелетін оқиғалардың бірі тарихи құжаттарға енсе, енбегені халықтың аңыз-әңгімесіне негіз болған.
1.0.1 Абылайдың Сабалақ, Әбілмансұр атануына қатысты.
Қазақ хандарының ішінде есімі ерекше аталатын Абылай хан туралы аңыз-әңгімелерде, тарихи жыр-дастандарда, жыраулардың авторлық толғауларының біршамасында ханның жетімдік тауқыметін тартқаны, жалшылықта өткен күндері баяндалады. Бізге ауыздан-ауызға жеткен осы деректердің негізінде Абылай ғұмырнамасының хронологиялық ресми тарихы пайда болды. Әрине, фольклорлық шығармалардың түп-төркіні реалды оқиғаларға қатысты екендігі даусыз. Ауыз әдебиеті белгілі бір тарихи оқиғалардың негізінде қалыптасты. Дегенмен, ауыздан-ауызға айтылып жеткен, сол деректердің бұрмаланбағандығына ешкім де кепілдік бере алмайды. Осыған орай, фольклорлық мұраны түгел дерлік шынайы және ресми тарих деп қабылдауымыз тарихқа жасалған қиянат болар еді. Ғылым мен білімнің дамуы барысында әлемдік өркениеттің әр кезеңінде тарих пен фольклорды салыстыра зерттеп, ақиқатты табуға ұмтылады. Зерттеу барысында, таразының басын тең ұстай алмаған мектептер де кездесті. Олар фольклордан тарих жасауға бел буды. Шынайы тарихты фольклордан іздеушілердің бағыттары бұрыс болды деп кесіп айту да қиын. Себебі, мұрағаттағы тарихи құжаттарда кейбір тарихи оқиғалар кездеспеуі де мүмкін. Ал, халық жадында сан ғасырлар бойы сақталып келген мәліметтер белгілі бір кезеңді, сол замандағы дәуір тынысын, танымал тұлғаның атқарған қызметін, оған халықтың берген бағасынан хабар береді.
Абылайдың жетімдігі, Сабалақ атанып үйсін Төле бидің түйесін баққандығы, Қалың қазақ елім деп, Сарыарқа туған жерім деп жаяу-жалпылай келген-келмегендігін нақтылау үшін, оның шынайылығына көз жеткізу үшін тарих деректерге көңіл бөлгеніміз абзал. Фольклорлық мұраның барлығын шындық деп қабылдауымызды тарих кешірмейді. Ақиқат пен аңыздың ара-жігін ажырату үшін алдымен фольклорлық шығармаларға сараптама жасап, тарихи құжаттармен салыстыру қажет.Бұл туралы зерттеуші Е.Б.Сыдықов Хан Абылай: таным мен тағлым кітабында құнды пікір білдіреді: Аңызға айналған қандай да болмасын белгілі бір тарихи факті уақыт өте келе өзгеріп, қалыптасқан тарихи жағдай мен сол тұста өмір сүрген ұрпақтың көзқарасына орай бейімделіп, сұрыпталады әрі өңделеді. Ескі түсініктерді жаңа ұғымдар, танымдар, түсініктер ауыстырады. Сөйтіп ол үнемі қозғалыс, өзгеріс үстінде болады. Мұндай пайым - халық мұрасын зерттеушілердің арасына тұрақты орныққан пікір. Сондықтан аңыздарды тарихи оқиғалардың тура баяны емес, халық тарапынан сұрыпталған, сан ұрпақтың сүзгісінен өтіп, екшелген ауызша дерек қоры деп бағалаған орынды. Халықтық сипаты бел алып отыратын аңыздарда қандай да бір тарихи оқиғалардың баяны, сол оқиғаларға қатысушы тұлғаның бейнесі, іс-әрекеті кейінгі ұрпақтың көзқарасы мен біліміне орай, қалауына, арман-аңсарына қарай дүркін-дүркін жаңғырып, өзгеріп отырады. Бұның Абылай туралы халық шығармашылығының қазанында қайнаған рухани қазынаға да қатысы бар [3,10-11].

Абылай хан драмасы-жанры жағынан халықтық қаһармандық драмалық дастан. Драма Сайыс, Арбасу, Нар тәуекел, Жорық деп аталатын төрт көріністен тұрады, 26 сахналық рөлден құралған.
1. ХVІІІ ғасырдағы тарих сахнасындағы дүбірлі дүниені, аласапыран кезеңді алғашқы Сайыс көрінісіндегі диуананың сөзінен байқаймыз.

Диуана:
Тағы да дабыл қағылды,
Тағы да дүние қағынды.
Үсті түседі астына,
Асты шығады үстіне,
Әрлі-берлі сабылады,
Бір-біріне шабынады,
Арбасады, айқасады,
Шайнасады, шайқасады [4,2 ].

2.Осыдан кейін жырау мен аталықтың диалогі басталады. Абылайдың кісі қолында өскендігін драмада қаламгер мына сөздер арқылы кейуананың аузына салады.

Кейуана:
Жолбарыс жонды бір жігіт,
Атымды баптап,
Құманымды ұстап,
Шықпай қойды маңымнан,
Сарыарқа туған жерім ед,
Атқосшы қып әкет деп,
Аттанарда шаужайыма жармасты
Тумаса да, туғандайым, -деп
Әзер қиды әз Төле.
Жолда Атығай-Қарауыл
Дәулетбайға соғып ем,
Жата қалып жалынды:
Жорық сайын жаудан өлім бар, балам,
Тұяқсыз қалуға айналдым,
Алсам да, талай жас иіс,
Бірінен перзент сүймедім.
Атқосшыңды маған қи,
Бауырыма басып, бала етем
Бас билігі өзінде,
Сұра, - дедім өзінен
Көнген болды-ау атқосшы,
Тегін емес бұл жиын.. [ 4, 4-5].
Драмада Абылайды Атығай-Қарауылдың байы Дәулет байдың асырап алғандығы жайы Бұқар жырау аузынан айтылады. Осыдан кейін Ораз аталық баланың тарихын одан әрі өрбітеді. Қазақтың бір сұлтанына (Уәли сұлтан) жау шапқанын, тірі қалған бір әйелден баласын алғанын, келіншекті бір сартқа жалшылыққа, ал сәбиді Жаныс Қарабайға бергенін мәлімдейді. Одан әрі Ораз аталықтың:
Өрістегі күңіңнің,
Жолдан тапқан олжасы,-
Дедім-дағы алдына,
Тастадым дәруіш дорбасын,
Ел ішіне тараттым,
Бір қаңқудан соң бір қаңқу,
Бір-біріне тимесін деп әлегі,
Күтуші мен баланы,
Бірін-бірі көрместей қып,
Екі айырып жібердім. [4,6].
Драманың Арбасу бөлімінде тұтқынға түсіп, жоңғар зынданында жатқан Абылайға Бұқар жырау мен Ораз аталықтың бейнесі көрініп, жас сұлтанмен тіл қатысады. Сондағы Бұқардың айтқаны:
Қазаққа сен келгенсің,
Мойныңа іліп сауғаңды.
Анаң анық болса да,
Әкең күмән әуелден,
Жұрт тегіңе таңғалды.
Хан есігін сығалап,
Бай түйесін қырға айдап,
Би жылқысын Сырға айдап,
Сабылып жүрген Сабалақ.
Жолыңды құдай оңғарды [ 4,16].
Драмада да Сабалақ атанған сұлтан тұтқыннан босап, хан көтерілгенше Әбілмансұр аталады. Иә, Бұқар жырау мен Ораз аталықтың сөздерінде ханның өткеніне қатысты ауыз әдебиетінде кең тарап, реалды әрі ресми деректерге айналып үлгерген элементтер ұшырасады. Бұл автордың драманың көркемдік бояуын қанық етуі үшін фольклорға сүйенгендігін көрсетеді. Бірақ, Ә. Кекілбаевтың тарихи деректі құжат емес, драма жазып отырғандығын ескеруіміз қажет. Ол үшін драматургке қандай да бір кінә тағуымыз орынсыз. Әйтседе, драманың тарихи-фольклорлық негіздерін анықтау үшін Абылайдың шын есіміне, лақап атына қатысты тарихи деректердің де өз айтары бар.
Тұңғыш қазақ ғалымы, Абылай ханның шөбересі Ш.Уәлиханов Абылай хан мақаласында атасының өмірбаяны жайында баяндайды. Ғылыми ортада тұлға болып қалыптасқан Шоқан мақаласында айтарын қазақтың аңыздары бойынша деп жазуы аңызды шынайы оқиға ретінде қабылдамайтын ішкі ұстанымын көрсетеді. Шоқан: Атасы (Оның да аты Абылай) Түркістанның билеушісі болып тұрған. Батырлығымен, батылдығымен аты шығып, сол үшін қанішер деген қаһарлы да, құрметті атаққа ие болған кісі. Бірақ, баласы Уәли әкесінің даңқын асыра алмай, Түркістанды басып алған көрші билеушілердің бірінің қолынан қаза табады. Қалтқысыз берілген бір құлының арқасында ғана он үш жасар Абылай аман қалады. Адал құл өз түлегін ертіп, қазақ даласына тартты. Ақсүйек ағайын туғандары сыртқа тепкен жас Абылай қырға келіп, Жақсылық руының бір байына малшы болады [5,111].
Шоқанның тағы бір мақаласында ханның балалық шағына қатысты бірінші аңызға толықтырылу енгізілген. ХVІІІ ғасыр батырлары туралы тарихи аңыздар мақаласында Жақсылық руының шонжарының, адал құлдың есімі аталады. Мақалада: Аңыз бойынша, Түркістаннан қырға (қазақ даласына) ең жақын туысы Әбілмәмбет ханға жол тартқан Абылай Ораз құлмен бір атқа мінгесіп келеді. Қалыптасқан жағдай оны біраз уақыт Қарауыл руының Жақсылық атасындағы Дәулетбай деген бай кісінің жылқысын бағып күн көруге мәжбүр етеді. Дәулетбайдың әйелі сырттан келген жас баланың әкеп бермесе өзі ешқашан сұрап ас ішпейтінін, ішкеннің өзінде де, тартынып отыратынын, жуылмаған ыдыстан ешқашан ас алмайтынын байқайды. Бұл қазаққа тән емес мінез құлық еді; баланың бекзаттығы Дәулетбайдың да, назарын аударып, Ораздан баланың жөн-жосығын, тегін сұрайды. Бар шындықты білген Дәулетбай Абылайға үйірден ең жақсы ат мінгізіп, Әбілмәмбет ханға апарады. Абылайға тарту етілген ат атақты Шалқұйрық еді. Шалқұйрық жас сұлтанның алғашқы жорықтарында сенімді серігі бола береді. Соның арқасында Абылай өзіне батыр атағын алады, қазақ құрметіне ие болады [6, 217].
Көріп отырғанымыздай, Шоқанның екі мақаласында да, ханның азан шақырылып қойылған есімі Әбілмансұр екендігі айтылады, жалшылықта жүргенде Сабалақ атанғандығы жөнінде бір ауыз сөз кездеспейді. Егер Шоқанның заманында Сабалақ, Әбілмансұр есімдерінің болғандығы туралы мәлімет болғанда мақаладағы сөйлемдер де өзгеше болар еді. Он үш жасар Абылай аман қаладының орнына он үш жасар Әбілмансұр аман қалады, я болмаса Бар шындықты білген Дәулетбай Абылайға орнына бар шындықты білген Дәулетбай Сабалаққа дегенді жазуы керек еді. Тағы бір айта кетерлігі, Абылай туралы айтылып жүрген әңгімелер туралы қандай да бір құжаттық дәлел болғанда, Шоқан аңыз бойынша деп емес, тарихи деректер бойынша деп қадап көрсететін еді.
Абылайдың азан шақырып қойылған есіміне байланысты ақиқатқа көз жеткізу үшін, алдымен аңыз-әңгімелердің нұсқаларына талдау жасағанымыз жөн. Аңыз-әңгімелердегі ортақ сарынды, қарама-қайшылықтарды тапқаннан кейін, тарихи құжаттар негізінде қорытынды жасауға әбден болады. Салыстыра келсек, халық ауыз әдебиетінің поэтикасына тән ортақ белгілер - жалшылықтағы баланың өзгелерден ерек жаратылысы, аруағының мықтылығы, бай босағасында жүріп шын есімін жасырып, лақап атымен жүруі сынды сарындар МәшҺүр Жүсіп хатқа түсірген мына бір аңыз нұсқасында баяндалады. Аңызда: Он екі жасар бала күнінде қасында Оразаулық деген сарт екеуі Түркістан шәһәріне келіп, Әбілмәмбет патшаға қызметкерлік қылды. Ол жерде орнығып тұра алмай, Ұлы Жүз Үйсін Төле бидің түйесін бағып жүрді. Онда да байырқалап тұра алмады. Сарыарқаға шығып, Атығай-Қарауыл деген елдің ішіне келіп, Дәулеткелді байдың жылқысын бақты. Атың кім? - деп сұрағанға Атым Сабалақ, - депті. Бай бәйбішесіне айтыпты: Мынаны жалшыдай көрме, мұны күте гөр, осы Сабалақ анық сарт емес. Ана Оразаулық сарт болса болар: көзі алақандай болып, табаны түйенің табанындай жап-жалпақ болып, көзі адамды ішіп-жеп, аузынан суы ағып, ес-түссіз отыра береді. Мынау Сабалақтың еш нәрсемен ісі жоқ, ойлағаны ғақыл-ой, езу тартып күлмейді, қабағын шытып кейімейді. Алты күн, алты түн аш жүрсе де, өз қолымен құйып ас ішпейді және жарты аяқ ас ішсе де сарқытын кісіге бермесе көңілі көншімейді. Жерге отырмайды. Далада жүрсе сайын дала болса да киімін астына шешіп салып отырады және ұйықтап жатқанда үсті жап-жарық болып тұрады. Сыйлап ұстай гөр, қасиеті болып бір нәрсеге ұшырап жүрмейік, - деп жазады [7, 303].
Шоқан мен Мәшһүрдің хатқа түсірген аңыз нұсқаларының екеуінен де, тарихи оқиғаның ізі байқалады. Екі нұсқада да, ортақ географиялық атау- Түркістан шаһары, Абылайды құтқарған аталықтың есімдері - Ораз құл, Оразауық сарт және Атығай-Қарауылдың байының аты - Дәулетбай, Дәулеткелді деп бір адамды көрсетеді. Ел аузында айтылатын аңыз-әңгімелерден Атығай-Қарауылдағы Дәулетбайдың өз заманында беделді, ықпалды шонжарлардың бірі болғандығын аңғаруға болады. Дәулетбай туралы Мәшһүр Жүсіптің жазғаны оның шынымен өмірде болған адам екендігін, драмада көрсетілгендей: жорық сайын жаудан өліп бар балам, тұқымсыз қалуға айналдым деп, балаға зар болмағандығын көрсетеді. М.Ж.Көпейұлы: Ертістің бер жағындағы көлденең жолды Абылай жолы дейді. Жәрмеңкелік жер сұрағанда (орыс патшасы) Есілдің бойынан Қызылжарды берген екен. Ол жер Атығай Дәулеткелді байдың қыстауы екен. Содан соң Дәулеткелді бай Жерімді орысқа бердің деп өкпелеп, Жиделібайсынға кетемін деп ауып кетті. Соның тұқымына Ташкентте жолығып, сөйлестік. Көтенші деген Қоңыраттың ішінде өніп-өсіп кеткен екен, - деп жазады [8,191].
Драмадағы Дәулетбайдың Абылайға қамқоршы әрі өгей әкесі ретінде берілуі фольклорлық сипатқа тән. Ұрпақтарының айтуынша, ханға өкпелеп, ауып кеткен Дәулетбай аңыздарда оған қамқоршысы болып жүр. Жоғарыда келтірген аңыз үзінділері арқылы Абылай ханның өмірбаянында фольклорға сай эпикалық дәстүрдің элементтері бар екендігін байқауға болады. Мысалы: жетім қалған баланың әкесінің сенімді серігі арқылы, туысы арқылы, құлы арқылы болмаса досы арқылы басына төнген зұлматтан аман қалуы эпикалық шығармаларда көп ұшырысады. Өлімнен қалған баланың бас сауғалап жер ауып кетуі, барған жерінде тегін, шын есімін жасыруы, жалшылықта жүрген ерекше жанның қожайынының немесе әйелінің көзіне түсіп, сыналуы, жас батырға лайықтап тұлпар таңдап мінуі. Шоқан көрсеткен аңыздағы Абылайдың мінген тұлпарының аты - Шалқұйрық. ЕрТөстік ертегісіндегі Ер Төстіктің де тұлпары - Шалқұйрық.
Түркі халықтарының арасында кеңінен таралған Едіге батыр жырындағы Едігенің де тағдыры Абылайға ұқсас. Зерттеуші Н.Семеновтің ноғайлардың аузынан жазып алған нұсқасында ортақ дүниелер байқалады. Жырда Едігенің әкесі Құттықия Тоқтамыс ханның құсбегісі болады. Ешкімде жоқ айрықша екі лашын құсы бар Тоқтамыс хан құсбегіге құстардың балапанын ешкімге бермеуді тапсырады. Тоқтамыстың қырағы лашындарынан тұқым алғысы келген Әмір Темір Құттықияға қолқа салады. Әмірдің мол сый-сияпатына құныққан құсбегі лашын жұмыртқаларын бере салады. Құттықияның қылмысынан жансызы Жамай арқылы құлағдар болған Тоқтамыс ашуға булығып, құсбегіні қатын бала-шағасымен бірге өлтіруге пәрмен береді. Хан жарлығынан Құттықияның емшектесі Есе би хабардар болады. Батыр серігінің ұрпағын аман сақтауды ойлаған Есе би түн ішінде Құттықияның үйіне ұрланып барып, бесікте жатқан Едігені алып, өз баласы Құбағұлмен ауыстырып кетеді. Осыдан соң Едіге Құбағұл деген атпен өмір сүріп Тоқтамыстың күзетшісі болады. Батырлығымен, шешендігімен танылып, ханның ілтипатына бөледі. Айдарынан жел ескен Едігеден тіпті Тоқтамыстың өзі сескенеді. Мұны ханның өзі байқамағанымен, әйелі Данабике байқап, Тоқтамыстың өзіне айтқан соң, хан Едігенің тегіне қызығушылық білдіре бастайды [9,418-420]. Семенов жазып алған жырдың осы нұсқасында Абылайға тән жетімдік, шын есімін, тегін жасыру бар. Ноғайлықтардың нұсқасынан бөлек, қазақ арасында айтылатын Нұртуған жыраудың Мәулімнияз - Едіге жыры. Бұл нұсқада да, хан қаһарына ұшыраған құсбегі Құттықияның інісі Құтты би өз кіндіген тараған ұлы Құбылды Едігемен ауыстырады. Одан әрі Тоқтамыс хан Құтты биді сатқынның інісі деп ордадан қуып жібереді. Едіге тоғыз жасқа толғанда, Құтты би қайтыс болып, тоғыз жасар бала өгей шешесімен қалады. Тағдыр тауқыметін тартқан ол, күнін көру үшін әркімге бір жалданып, қой бағады. Жырда:
Періден туған Едіге,
Қой баққан Құбыл атанды,
Әкесі Мәулім әулие,
Асыраған құсбегі.
Бауыздалды жендетке,
Жұмыртқаны қата алып,
Құтты би өтті жалғаннан,
Өз баласын бұл үшін
Өлімге қиған апарып.
Жетімдік келді балаға,
Жасынан бүйтіп шаталып,
Қайқы таяқ қолында,
Жүрді қойдың соңында
Тоқтылық жанды ақы алып,
Асыл тек сөйтіп қой бақты [10,191]
Батырдың өз елінде немесе қайын жұртында тегін жасырып жүруі түркі халықтарының мұрасы Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырында да кездеседі. Жырда атастырған қалыңдығы Баянды іздеген Қозы тегін жасырып, қайын атасы Қарабайдың қойшысы болып жүреді. Демек, Абылай хан туралы халық деректерінде, жетімнің тағдырын баяндауда Едіге, Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырларында кездесетін эпостық сарындарды қолданған. Сол себептен де ол жалпы халық танымына орнықты бейненің іс-әрекетін, жай-күйін суреттеуге ұмтылады.
Абылайдың азан шақырылып қойған есімі Әбілмансұр екендігінің күмәнді тұстары көп. Мәселен, ХVIII ғасырдағы Қытай және Ресей мұрағаттарындағы құжаттардың бірде-бірінде Абылайды Әбілмансұр деп атамаған. Сондай-ақ, Шоқан Уәлихановтың жазбаларында да Сабалақ, Әбілмансұр есімдері көрсетілмейтіндігін айттық. Хан-сұлтандар жерленген Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде ханның қабіріндегі қасбетіндегі жазуда да, азан шақырылып қойған есімі Әбілмансұр жазылмай, Абылай деп жазылған. Ал, күллі әлем Шоқан деп таныған атақты зерттеушінің бейітіндегі белгіде Шоқанның азан шақырылып қойған есімі - Мухамедқанафия деп көрсетілгендігі хан әулеті мүшелерінің азан шақырылып қойған есімдерін әсте ұмытпайтындығын дәлелдей түседі. Абылайдың мөрінде Баһадүр Абылай бин сұлтан уәлі деп өз атын жазғаны тарихи құжаттардан мәлім. Мұны Абылайдың жеке хатшысы М.Мамедовтің құжаттары да растайды.
Абылайдың шын есімі Абылай болғандығын айғақтайтын құжат Ресей мұрағатында сақтаулы тұр. Ол құжат болашақ билеушінің нағашысы Қайып ханның тәрбиесінде болғандығынан хабар береді. 1719 жылы қаңтардың сегізінде Қазан губернаторы ІІ. Салтыковтың Қайып ханға жазған хатының соңында Абылай туралы сөз қозғалады. Хатта: Сондай-ақ, Қайыптың інісі Абылай сұлтан патша ағзам атынан барған уфалық Федор Жилиннің солдаттарының мылтықтары мен оқ-дәрісін тартып алыпты, әзірге қайтармай отыр. Патша ағзамның әскери заңы бойынша, мұндай бұзақылық жасаған адам өлім жазасына кесіледі. Ал, Абылай мынандай әрекетке барып, елшілердің мылтығын тартып алып, ешбір мемлекетте жол берілмейтін, қайта елшілерді құрметпен қарсы алып, шығарып салатын ежелгі дәстүрді бұзып отыр... Сондықтан, Қайып хан, ешқандай сылтау айтып ақталмай-ақ, өзінің інісі Абылайдан солдаттардың мылтықтары мен оқшантайларын қайтаруға тиіс [ 11,10 ].
Салтыковтың Қайып ханға жазған бұл хатынан 1711 жылы дүниеге келген Абылайдың 6-7 жасар шамасындағы ерке қылығынан хабардар боламыз. Хат болашақ Абылай ханның нағашысы Қайып ханның қолында тәрбиеленгенін нақтылайтын бұлтартпас дерек. Құжаттағы Қайып ханның інісі Абылай сұлтан Жилиннің қасындағы солдаттардың үш мылтығын оқшантайымен бірге тартып алыпты деген деректе түсінбейтіндей дәнеңе де жоқ. Алты-жетілер шамасындағы ханның ерке жиені елшілердің қаруларын ұрлап алып, тығып қоюы әбден ықтимал. Ал, құжаттағы тартып алыпты, - деген сөздер, болған оқиғаны нақты баяндамайды. Шалғайдағы Қазан губернаторы үшін Абылай сұлтанның неше жаста екендігі бәймәлім дүние. Әйтсе де, елші Жилинмен бірге келген әскерлердің қарулары қолды болғаны анық. Сол үшін губернатор естігенін ханға наразылық түрінде жазып отыр. Қайып хан қайтыс болған соң, жас Абылай Әбілмәмбет сұлтанның тәрбиесіне өткен. Осы тұста Тәуке ханның ұлы Қасымнан туған Сәмеке хан тақты иеленген. Сәмеке Әбілмәмбетті Түркістанға, Абылайды Көкшетауға, Сұлтанмұхаметті Ертіс бойына, Әбілпейізді Орталық Қазақстанға, арғын-алтайға сұлтандыққа тағайындап, тиісті аймақтарды бөліп беріп, билетті. Демек, Тәуке хан өлгеннен кейін Қазақ хандығы ыдырап, бөліне бастады деген тұжырымның қисыны жоқ, қайта Болат ханнан кейін билікті қолына алған Сәмеке хан ұлан ғайыр Орта жүзді аймақтарға бөліп, әрқайсысына сұлтан тағайындап, бір орталықтан басқарудың жаңа жүйесін жасады. Қарап отырсаңыз, жаңа сұлтандарды неғұрлым шекаралық аймақтарға қарай орналастырғанын байқайсыз.
Тарихшы, Зарқын Тайшыбай Қазақтың ханы Абылай еңбегінде Сәмеке ханның сұлтандарды аймақтарға бөлуі туралы бірқатар тұжырымдар жасайды. Онда: Бұл тағайындаулар шамамен, 1732-33 жылдарға сәйкес келеді. Қазақстан тарихында, әлі де болса, көмескілеу қалып келе жатқан осы жағдайды тереңірек пайымдасақ, Абылайдың Түркістаннан солтүстікке келуі, кездейсоқ, керуен көшіне ілесіп келу емес, қазіргіше айтқанда, жаңа қызметке тағайындалу десек, тарихи шындыққа таяп келеді. Және Абылай сұлтан жалғыз емес, немере ағасы Сұлтанмұхаммет сұлтан( Бақы сұлтанның ұлы Ибақ, оның ұлы Сұлтанбек немесе Сұлтанбет) да, тағайындалып келіп, солтүстік-шығысқа орналасады. Жолбарыс сұлтан (Сәмекен ханның Есім атты ұлынан туатын немерес), Құдайменде сұлтан (Торғайдан батысқа қарай билеуші болып) бірнешеуі келеді. Бұлардың бәрі де Жәңгірден тарайды.
Осы айтылғандарды қорыта келіп, қайталап тоқтап, мынандай байлам жасауға болады: біріншіден, Абылай сұлтанның азан шақырып қойған есімі де басқа емес, Абылай; екіншіден, Жәңгірдің - Тәуке, Уәли, Бақы... деген ұлдары болған; үшіншіден, Тәукеден - Болат хан, одан Әбілмәмбет, одан Әбілпейіз бен Болат; төртіншіден, Тәукенің екінші ұлы Қасым, одан Сәмеке хан, одан Есім мен Сейіт (екеуі де Түркістанда билеуші болып, Әбілмәмбетпен таласқан); бесіншіден, Есімнен Жолбарыс сұлтан, Есімханов болып жазылады, Абылайдың көмекшісі, маңызды тапсырмалар атқарған елшісі болған. Құжаттарда Абылайдың інісі деп жазылады; алтыншыдан, Есімнің екінші ұлы жоғарыда айтылған Орта жүздің батысындағы қыпшақ ұлысын билеген Құдайменді сұлтан; жетіншіден, біздің кейіпкеріміз - Абылайдың әкесі Уәли, оның әкесі Абылай, оның әкесі Уәли інісі Бақы, олардың әкесі Жәңгір. Сонымен болашақ Абылай хан жетім қалуы рас. Әуелі нағашысы Қайып ханның қолында болып, одан соң, қандас ағалары Сәмеке ханның, Әбілмәмбет сұлтанның тәрбиесінде болған. Көзін ашқаннан хан ордасында, ақсүйек ретінде ішкі мәдениетті, бай тәрбие көрген, жақсы рухани білім алған, соғыс өнеріне машықтанған, бой қуаты шыныққан, ой-өрісі кең, ұстамды жігіт болып өскен. Ешкімнің түйесін бақпаған, жаман тонды сабалақ бала емес, солтүстік жаққа керуенге еріп келмеген. Сабалақ атануы рас, бірақ бұл есімді жоңғарлар сыйлаған. Қалмақ тілінде сабалах деген жауынгер, жаужүрек батыр дегенді білдіреді, ал, әбілмансұр деген сөз - мұсылманша жеңімпаз, жолы болғыш деген мағынада, қасиетті ұғым. Мұндай атақтың қосарланып жүруі де, таң қаларлық салт, талай халықта бар. Абылайдың өзі жазған толық аты-жөні Абылай-Мұхаммет-баһадүр-сұлтан [12, 27-28].
Абылайды қазақ даласына сырттан келтіру сарынында аңыз-әңгімелерге тән таным-түсініктің орын алғандығында күмән жоқ. Себебі, Бұқара, Үргеніш, Түркістан сынды отырықшы қалалар Орта Азиядағы діни-рухани орталық ретінде ертеден қалыптасқан.
Хан тағы, атақты тұлғалардың жас күнінде жетімдік күйін тартып, қарапайым кісілердің қолында малшы немесе аңшы болып, күн кешіп, кіріптарлық көруі, бірақ кейін өзіне лайықты орынға (таққа ие болуы) - тарихи жыр аңыздарда жиі кездесетін сюжет. Мәселен, әкесіз туған жетімсің деп өз бауырлары шеттеткен Шыңғыс хан аңшылықпен күн көреді [13,66]. Анадан ала болып туғандықтан әке тарапынан сыртқа қуылған Алаша хан аңшылықпен айналысады. Оны Майқы би өз қамқорлығына алады. Қадырғали Жалайыридің Жами-ат-тауарих еңбегінде жазуынша, ХVII ғасырдың басында Ресей патшалығының Қасым хандығында билік құрған қазақ хандарының тұқымы, Оңдан сұлтанның баласы Ораз-Мұхамед ата мен әкесінен айырылғаннан кейін Көшім ханның қарсыласы Бекболаттың баласы Сейдақ бидің қолында болып, соның қамқорлығында болады [ 14,123].
ХVIII ғасырдың бірінші жартысындағы аумалы-төкпелі заманда қазақ тарихында терең із қалдырған атақты Әбілқайыр хан жас күнінде жетімдік тауқыметін көп тартып, болашақ қайын атасының малын бағады [ 15,95].
Абылайдың замандасы әрі сенімді серіктерінің бірі Көкжал Барақ батыр да жастайынан жетім қалып, немере ағасының қойын бағатын қойшы болады[16,1992]
Драмада Абылайдың: Әбілмансұр қойыпты есімімді, бал мен удан бұйыртты несібемді, - деп өз өмірін сипаттауы аңыз-әңгімелер негізінде жасалынған монолог. Себебі, Абылай хан драмасының көркемдік басты ерекшелігі - оның жанрында.
Драманың негізі халық жадында жүрген Абылай туралы аңыздардың хронологиясы бойынша жасалған. Драманың тарихи деректемелерден айырмашылығы бар. Егер, қаламгер нақты тарихи құжатқа ғана сүйенетін болса, халық ұғымындағы Абылай бейнесі көркем шықпаған болар еді. Сол себептен суреткер халықтық драмаға жүгінген. Абылай хан - халықтық-қаһармандық драмалық дастан. Сахналық қойылымдағы ханның өмірге келуі, қалыптасу жолы, арман-мақсатында жету жолындағы күрескерлік өмірін айшықты көрсету үшін тарихи деректерден гөрі, аңызнамалық деректер көрерменнің көңілінен шығатыны сөзсіз. Ә. Кекілбаев сондықтан осы аңызнамалық әдісті таңдайды.
Лақап есімдерге қатысты аңыздар тек қазақ фольклорында ғана кездеспейтіндігін айта кеткеніміз жөн. Қазақ хандығының бір кездегі Алтын Орданың құрамында болғанын ескерсек, қазақтың аңыз-әңгімелері моңғол-түрік халықтарының фолькорымен де өзара үндес, сарындас болып келеді. Мәселен, моңғол-түрік халықтарының орта ғасырлық тарихында жаңа лауазымдық есім алған билеуші - Темучин. Шыңғыс хан есімін ол моңғол тектес тайпалардың басын біріктіріп, қаған атанғаннан кейін алады. Шыңғыс ханның Жошыдан тараған немересі Бату ханды Сайын хан деп атаған. Қазақ арасындағы кеңінен таралған Ер Сайын жыры - сол даңқты тұлға туралы эпостық жыр.
Жошы ұлысында шайбанилер әулетінің негізін қалаған Әбілқайыр хан Хани-Бузуруг деген лақап атқа ие болған [17, 54].
Моғолстанның көшпелі тайпаларын билеген хандарының арасында лақап есімді билеушілер - Жүніс ханның ұлдары Сұлтан Махмұд пен Сұлтан Ахмет хан. Хандықтың орталығы Ташкентте үлкен хан болған Сұлтан Махмұд Ханике хан атанса, далалық өлкедегі тайпаларды билеген Сұлтан Ахмет Алаша хан атанады. Сұлтан Ахметке таңылған лақап есім ел билеудегі көрегендігі мен даналығына емес, батырлық ерліктері үшін беріледі. Бұл деректер атақты қолбасшы, билеуші З. Бабырдың әйгілі тарихи шығармасы Бабырнамада айтылады. Моғолстан билігіне Әмір Темір ұрпақтарының қолдауымен келген Жүніс ханның балаларына жиен болып келетін Бабыр өзінің нағашы ағалары туралы былай деп жазады: Моғолстан ханының жоғарыда айтылған үш ұлынан үлкен, бірақ үш қызынан кіші ұлы Сұлтан Махмұд хан еді. Оны Самарқан мен оның төңірегіндегі жұртшылық Ханике хан деп атады. Сұлтан Махмұд ханнан кішісі Сұлтан Ахмет еді, ол жұртқа Алаша хан деген есіммен мәшһүр болды. Оның Алаша хан аталуының себебі қалмақтар мен моңғолдар кісі өлтірген адамды Алаш деп атайды-мыс. Сұлтан Ахмет хан болса, қалмақтарды талай рет жеңіп, көп адамды қырғынға ұшыратқан, сондықтан да ол Алаш деп аталып, келе,келе Алаша есіміне айналған [18, 25].
Түркі-моңғол халықтарының көркем тарихи шежірелері мен фольклорлық шығармаларынан келтірілген бұл мысалдар тарихи қызметтері, ерлік істері ел есінде ерекше сақталған билеушілер мен батырлардың екі есімі - ерліксіз,елеусіз жай есімі және қаһармандық немесе лауазымдық есімі болатынын анық байқатады.
Елеусіз, ерліксіз жай есім кейіпкердің алғашқы ерлігінен кейін қаһармандық есімге ауысады немесе оның ел жүрегіне ұялаған қызметіне (жаңа лауазымына) сәйкес өзгереді. Тарихтың көне қойнауында бұл ертедегі адамдардың наным-сенімінен туындаған өмірдің нақты шындығы болса, кейін ол уақыт өте келе бұрынғы маңызынан айырылып, көркем шығармаларда қаһарманды дәріптеу құралына айналады.
Түркі-моңғол халықтарының әлеуметтік танымында терең орын алған лақап есім беру дәстүрі сол халықтардың фольклорлық шығармаларында: көне аңыздарда, ертегілерде, батырлық эпостарда да кеңінен көрініс тапқан. Онда басты қаһарманға жаңа есім беру екі түрлі жағдайда жүзеге асады. Бірі - ерлік көрсеткеннен кейін, екіншісі - таққа отырғанда. Ерлік істерге жеке дара жауға шауып, асқан батырлық көрсету, жабайы аңды өлтіру,түрлі күрес, сайыста жауын жеңіп шығу, т.б әрекеттер жатады. Солардың ішіндегі ең құдіреттісі әрі қадірлісі - жауға жалғыз аттанып, қан төгіп, ерлік көрсету.
Атақты билеушілердің лақап есімдеріне байланысты аңыз-әңгіме нұсқалары мен тарихи жазба деректерден үзінді келтіріп, шын-өтірігін сараладық. Бағамдай келе, Абылай ханның халық жадындағы ғұмырнамасында да, фольклорлық сипаттың мазмұны басым болғандығын байқадық. Ханның шын есіміне қатысты тағы бір тұжырымды мысалға келтіру артық болмайды. Ол тұжырым билеушінің есімне қатысты шежірелік қайталаулар. Мысалы, Абылайдың немересі Ш. Уәлихановтың өз шежіресін жазып көрсеткенде, Абылай, Уәли есімдері екі рет қайталанып отырады. Ол өз қолымен жазған Хандар шежіресінде: Жәңгір хан - Уәли сұлтан - Абылай сұлтан ( Қанішер Абылай ) - Уәли сұлтан (Көркем Уәли) - Абылай хан батыр - Уәли - Шыңғыс деп беріледі [19,174].
Жалпы, Шоқан жазып алған аталмыш шежіреден Абылай хан тегінде ата есімі немереде қайталанып отыратынын байқауға болады. Айталық, бір ғана Абылайдың шежіресінде Абылай, Уәли есімдерінің қайталануы орын алған. Демек, Абылайға атасы Қанішер Абылайдың есімі берілуі отбасылық дәстүрдің ізімен болғанына ешбір күмән жоқ. Бұл дәстүрдің қазақ арасында сақталуының бірнеше негізі бар. Біріншісі - мұсылмандық таным. Ислам дінін ұстанатын елдерде ата-бабаларының есімін қайталап қою көріністері жиі кездеседі. Ал қазақтың билеуші хан-сұлтандары мұсылмандық сенімді жақтаушылар әрі орнықтырушылар еді. Ата есімі кейінгі ұрпақта қайталанатын дәстүрдің екінші бір сыры - халықтың ата аруағы өз ұрпағын берілген есімі арқылы желеп-жебеп жүреді деген наным-сенімнің әсері. Сол себептен де, Абылайдың өз атын және атасы қанішер Абылайдың атын ұранға қосып, Абылайлап шабуы қалыпты нәрсе. Қазақтарда аруақты қастерлеу, - деп жазады Шоқан, - әлі күнге дейін әулие-әнбиелеріне сыйынғандай, өз ата-бабаларының атын атап көмекке шақырады. Барлық сәттілікті аруақтар жебеуімен болады деп түсінеді [20,51-52 ].
Осы наным-сенімдер Абылай туралы халық аңыздарының мазмұнына еніп, оның ғұмырнамалық тарихынан орын алған. Тарихи аңыздық баяндар мазмұны бойынша, жау батырына қарсы шапқан жекпе-жекте Әбілмансұр ата аруағын шақырып, Абылайлап ұран салады. Ұранының арқасында Шарыш батырды жеңіп, Әбілмәмбет ханның назарына ілігеді. Ұранының мәнісін сұраған Әбілмәмбет ханға: Мен қанішер Абылайдың немересі едім. Соғыста жолы болған соң, атамның атын ұран қылдым деп жауап береді. Әбілмансұрдың айтқан осы жауабы ХV ғасырдағы Моғолстан ханы Ахметтің Алаша атанып, содан қазаққа ортақ Алаш ұранының шығу мазмұнымен ұқсас. Бұл турасында Шәкерім: Ахмет хан қазақтың әскерге жараулысын үшке бөліп, қалмақты шаба берген соң, қалмақтар Ахмет ханды Алашы қойыпты. Мағынасы - жан алғыш дегені. Оны естіген соң Ахмет хан: Қалмақ бұл атты қорыққан соң қойды, енді қалмақты шапқанда Алашылап шабыңдар, - деген соң, қазақтар Алашы! деп шауып, сол қазаққа ұран болыпты [21, 23].
Шәкерімнің шежірелік дастанында аталмыш дерек жыр кестесінде былайша өрнектелген:
Ол кезде қазақ, қалмақ жерге талас,
Болса да тұқымы бір, заты аралас.
Ахметті Әзірейіл алашасың деп,
Қалмақтар оның атын қойған алаш [ 21,75].
Жан алғыш, Әзірейіл алаша, қанішер Абылай деген сөздердің мағыналары - бір-біріне жақын синонимдер. Бұл атаулар - батырлық, ерлік істердің марапаты, мадағы, мақтауы. Соғыста жолы болған атасының аруағы Абылайдың хан тағына көтерілуіне де септігін тигізеді. Жауды қашырған Сабалақты қазақ батырлары орталарынан көтеріп, хан сайлайды ... Жауды жеңіп, көңілдері көтерілген арғын-найманның батырлары: Кеше бізден айтылмаған аруақ, шақырылмаған ұран қалған жоқ - бәрі дәнемеге жарамады. Бұл өзі жалғыз болса да, тегі, заты кім екені белгісіз болса да, бәрімізден бақ-талайы жоғары, аруағы күшті екен. Бұрынғының сөзі бар еді Қой асығы деме, қолайыңа жақса, сақа қой деген, кел, осыны хан көтерейік, - деп әу десіп... ақ киізге салып хан көтерген екен [ 7,304].
Олай болса, халық арасында Сабалақты( Әбілмансұрды ) желеп-жебеп жүрген ұран - Қанішер Абылай есімі деген түсінік кеңінен тараған. Сол түсінікке сай, болашақ билеуші атасы қанішер Абылайдың аруағын шақырып, ұрандамағанда жекпе-жекте жеңіске жетіп, үлкен даңқа ие болмас еді, өмірі күрт өзгеріп, хан тағына отырмас еді деген наным қалыптасқан.
Қоғам дамып, соған сай адам баласының сана-сезімі өзгерген уақытта көне мифтік түсінік фольлкорлық көріктеу құралдары түрінде көркем шығармаға өтеді. Бізге жеткен аңыз-әңгімелердің басты қаһармандары да, ақыл-айласын, шынайы бет-бейнесін жасырып, жаман-жұтық киім киіп, мейлінше елеусіз өмір сүреді. Уақыты келгенде, өзіне берілген күш-қайратты, зерек ақыл ойын пайдалану арқылы бір мезетте алмас қылыштай жарқырып көріну - көне аңыз-әңгімелерге тән дүние. Яғни, аңыз желісіндегі ортақ сарындарды шынайы әрі ресми тарих деп қабылдауымыз әлмисақтан бері қалыптасқан түсінігімізге сай келгенімен, реалды тұрғыда орынсыз болып табылады.
Абылай хан да ел жүргенінде ерекше орын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.