Өзбек хан зекіп

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 168 бет
Таңдаулыға:

Алтын орда. II кітап
БІРІНШІ ТАРАУ
Ордада төртеуінен басқа ешкім жоқ еді. Төрде Батуханның немересі Тоғырылшадан туған Өзбек пен Өзбекпен бес атадан қосылатын Тамғамның баласы Құтлық Темір әмір отырған. Өзбектің оң жағында Орда иесі Алтын Орда ханы Тоқтайдың үлкен ұлы Елбасмыш, ал Құтлық Темірден сәл төмендеу, оның сол жағына бас әмірші Қадақ орналасқан.
Осы Тышқан, яғни 1312 жылы Алтын Орда ханы Тоқтай дүние салған. Сонау Өргеніштен Өзбек пен Құтлық Темір көңіл айта келген. Өзбек ол кезде, қазіргідей толықпаған, сұңғақ бойлы, сымбатты жігіт еді. Әдемі қоңырқай даусымен оқып отырған жаңа үйренген құранын аяқтай бергенінде ол кенет Құтлық Темірдің оқыс қозғалғанын көзі шалып қалды. Сөйткенінше болған жоқ, сол сәтте-ақ Елбасмыш пен екеуінің қарсы алдына, өткір қылыш алып түскен Қадақтың басы топ етті. Басынан айырылған дене кеңсірігінен қан бұрқырай атып, бір орнында тыпырлады да қалды. Ал Өзбектің қарсы алдына түскен Қадақтың буырыл сақалды басы бір сәт оған бірдеме айтқысы келгендей, көзі шарасынан шыға жасаурап, тілі әлденені былдырлай еріндері сәл ашылып-жабылып жатты да, кенет тына қалды. Сол мезетте Өзбектің өзінің де оң қолы сол жақтағы қынаптағы алдаспанның тұтқасын барып ұстады. Көз ілесердей уақыт өткен жоқ, жүзі ұстарадай қылшылдаған алдаспан жарқ етіп көкке бір көтерілді де, орғи сілтенді. Құран сөзін ұйып тыңдап отырған Елбасмыш Қадақтың басы келіп алдына түскенде шошып кеткен. Есін жиып ол үлгірген де жоқ, енді өз басы анандай жерге ұшып түсті. Бұның да денесі бір орнында тыпырлады да қалды. Өзбек орнынан ұшып түрегеліп, өзіне қарап тасырайып көзін алмай жатқан басынан бөлек қан-қан денесін алдаспанымен тартып-тартып жіберді.
Бассыз денесі тіріліп кетеді деді ме екен, бұнысы несі?
Өлі денені соншалық шапқылайтын әлде Елбасмышта ала алмай жүрген қанды кек, қайтпаған өші бар ма еді.
Жоқ, ондай кегі де, өші де жоқ. Немере аға, інісінің ішінде Өзбекке Елбасмыш ең көңілдес жақыны саналатын.
Елбасмыш пен Қадақтың да қапы қалғандары содан еді.
Көңіл айта келген бұл екеуі неге сонша Елбасмыш пен Қадаққа өшікті?
Өзбек құр ғана Елбасмыштың басын алып қойған жоқ қой, неге өлі денесін сонша шапқылады?
Әлде... Әлде бала кезіндегі бір оқиға есіне түсті ме?
Ол кезде Өзбек пен Елбасмыш өлердей дос еді. Бір жылы Мөңке Темірдің ортаншы ұлы Тоқтай мен ең кенжесі Тоғырылша ауыл жаз жайлауға бірге шыққан. Онда Тоқтай Алтын Орда ханы емес, Тоғырылшада оған деген күншілдіктің құсасы болмайтын. Екі ауыл Еділ бойына аралас-құралас келіп қонған. Түйдей құрдас, бес-алты жасар Елбасмыш пен Өзбек ұйқыдан өзге уақыттарын үнемі бірге өткізген. Асық ойнап алысып, тай мініп жарысып әбден қызыққа батқан. Бұлар әсіресе дұзақ құрып, құс аулап, соларды ұстап әурелеп өлтіруді қызық көретін.
Бір күні екеуінің құрған дұзағына кәдімгі үй арасында ұшып жүретін жаман торғай түсті. Дұзаққа бірінші боп жүгіріп жеткен Өзбек торғайдың мойнын бұрап үзіп, басын бір жаққа, денесін екінші жаққа лақтырып жіберді. Ентіге жеткен Елбасмыш пен екеуі сонда өмір бақи естерінен шықпайтын кереметті көрген! Торғайдың лақтырған денесі, басының жоқтығына қарамай сол бассыз қалпында, жерге түспей, әрі қарай ұша жөнелген. Торғай денесі осылай көз алдарында біраз жерге дейін қонбай барып, алдындағы қалың шиге жетіп жоқ болған. Бұны көрген екі жас бала таң қалған. Және өмір бойы ұмытпастай боп қорыққан. Қорыққандықтары соншалық, соңынан ер жетіп, ұрыстарға қатынасып, өлімге әбден етене боп үйренген кездерінде де, алда-жалда кісі өлтіре қалғандарында, олардың бассыз денелері тағы тіріліп кететіндей, қылыштарымен бірнеше рет шапқылауды әдет еткен.
Өзбектің бүгінгі қылығы содан ба?
Расыменен бассыз денені тіріліп кетеді деп ойлады ма? Әлде ана жылғы оқиға есінде ме?
Онда Өзбек жігіт болып қалған еді. Иран илханы Газан әскері мен Алтын Орда қосындары Қап тауының бір шахары үшін қатты соғысқан. Қала шетін Алтын Орда әскері алған еді. Ал шаһар бекіністеріндегі илхан қолы, іші-сырты демей қамал бұзатын құралдарымен үйдей-үйдей тастарды Алтын Орда шебіне қарсы атқылап жатқан. Өзбек бес-алты жолдастарымен қалаға таяу үңгірге кіріп, ас ішіп сәл көздерінің шырымын алмақ болған. Үңгір іші кең. Төбесіндегі ошақ көлеміндей тесіктен аспан көрінеді. Алтын Орда қосындарының алдыңғы шебі қала бекінісімен жалғасып жатқан тау деңгейлерінің ара-арасында, үстінде қарсы жақ жауынгерлерімен бетпе-бет келіп, белдесіп те қалған. Сөйтсе де илхан әскері қалаға жауды кіргізер емес. Бірақ олар құралдарымен қазандай-қазандай тастарды қанша жаудырса да, үңгір ішіндегі жігіттерге шыбын шаққан құрлы білінер емес, тек төбе үстіне түскен ауыр тастар құр күмп-күмп етеді. Жігіттердің онда шаруалары жоқ, үңгірдің дәл ортасындағы ошақта жағылған отты қоршай, мосыдағы шәйнектің қайнауын күтіп алқа қотан отырған. Әлденелерді әңгіме етіп күлісіп те қояды. Кенет сонау көгілдір аспан көрінген тесіктен бір домалақ қап-қара зат төмен қарай құлдырап құлай түсті. Жігіттер қашып та үлгірген жоқ, әйтеуір, әлгі қара нәрсе үңгірдің төменгі ернеуіне тиіп, ошаққа соқпай, домалай түсіп, үңгір есігінің арғы жағына барып тоқтады. Адамның басы екен. Есіктен көрініп тұр.
Бір жігіт орнынан түрегеліп, бастың жанына барып көріп келді.
-- Қарасақал Қарабайдың басы екен, -- деді ол. Сірә тас иық тұсынан тиген-ау деймін, мойын омыртқасын үзіп жіберіпті. Денесінен айырылған бас ұшып кеткен бойы ана тесіктен бері қарай құлаған ғой -- жігіт жоғарғы жақтағы тесікті көрсетті. -- Далиған адыр төбесінен оймақтай тесікті қалай тапты десеңдерші.
-- Жазмыш бұйрығы да, -- деді Өзбек. -- Бұ да қаза болды, бір асқан ер адам еді.
-- Ерлігі өз алдына, тым қара жүрек еді, -- деді бір мосқалдау келген жауынгер, -- жазығы жоқ талай адамды өз қолыменен бауыздаған.
Сөйткенше болған жоқ, үңгір үстіне дүңк-дүңк етіп түсіп жатқан тастардың дауыстары тағы естілді.
-- Қояр емес қой мыналар, -- деді Өзбек. -- Сірә... -- Өзбек сөзін айтып үлгірген де жоқ, қазандай қара тас, үңгірдің дәл есігінің арғы жағында жатқан Қарабайдың басының дәл үстінен келіп түсті.
Үңгірдегілер аң-таң қалды. Сонау ойлы-қырлы төбе шатқалдардың қилы, қиғаш арасынан, қүз биіктерден асып кеп мынау қазандай қара тас қалай Қарабайдың басына дәл түсті?
-- Япырмай, күнәсі шын көп адам болғаны ма? -- деген таңдана Өзбек. -- Ең болмаса басын жерлейміз бе деп отыр едім, көрдіңдер ме, оны да бұйыртпады ғой...
Сонда қалай, Елбасмыш та Қарабайдай күнәлі жан болғаны ма? Қарабайдың басын бөлшектеп, жерлетпеген қара тастай, Өзбектің өзі тағдыр боп кеп оның денесін шапқылады ма?
Иә, иә! Елбасмыштың күнәсі Қарабайдың күнәсінен де артық еді!
Өйткені Елбасмыш әкесі Тоқтайдың тағына отырғысы келді. Алтын Орда ханы болғысы келді.
Жоқ, Елбасмыш алтын таққа отырды да, Алтын Орда ханы болды да. Бас әмір Қадақтың арқасында бұл мұратының бәріне де жеткен. Тек біржолата бүкіл Алтын Орда ханы аталу үшін әкесінің асын беріп болғаннан кейін, Құрылтай шақырылуы ғана қалған.
Алтын таққа бір ие болған адамға Құрылтай деген не? Достары түгіл қастары да, қорыққандарынан бастарындағы бөріктерін аспанға лақтырып, алақайлап шыға келеді. Ал қорықпайтындары ол Құрылтайға қатыса алмайды. Бұрын өлтіріледі.
Міне сондықтан да Шыңғыстың бөтен ұрпақтары тұрғанда, бұның Алтын Орда ханы аталуы бақ күндестеріне үлкен күнә! Кешірілмес қылмыс!
Сол қылмысқа үкім шығарғалы, әкесіне көңіл айтамыз деп алдап, күні бұрын кісі салып, сонау Өргеніштен Өзбек пен Құтлық Темір келген. Және екеуден екеу емес, көп қолмен келген. Ол қолдар Ордалы ауылды қоршап сыртта қалған.
Ақ семсер, алмас қылыштың жүзіменен айтылған үкімнен кейін Алтын Орда ханы Өзбек болуға тиісті еді. Құтлық Темір осылай ойлаған. Солай шешілген. Елбасмыш пен Қадақ өлтірілісіменен, сыртқа хабар беріліп, Өргеніш жауынгерлері Алтын Орда сарайын басып алды. Әрине мұсылман дініндегі Алтын Ордаға жататын ел-жұрт Өзбектің хан болғанын қалады. Соның арқасында үш аптаға жетпей Алтын Орда ханы етіліп ақ кигізге Өзбек көтерілді.
Міне содан бері жиырма жыл өтіпті! Жиырма жыл! Айтуға оңай! Осы Алтын Орданы көркейтем деп сол жиырма жылдың ішінде Өзбек басынан не кешпеді. Қандай қанды қырғын, ұрыстарға бармады!
Алтын Орда тағына отырғаннан кейін, жеті жыл өткен соң, Жылқы, яғни 1318 жылы еді ғой қалың қолмен Иранға аттанғаны!
Төсек үстінде көйлекшең отырған Өзбек хан кенет тоңып кеткендей дір-дір етті. Кеше Сарай-Беркеден осы Қырымға келген. Жол соғып қалған екен, жастыққа басы тиісіменен қатты ұйықтап кеткен. Таң сыз бере бір жаман түс көріп содан шошып оянған. Қазір төсекте сол көрген түсінен айырыла алмай отырған түрі. Түс дегеннің өзі қайдан шығады екен? Бүгінгі көргені түсі емес, өңі тәрізді. Өмірдің асау толқынында алысып жүріп, мүлдем есінен шығып кеткен өткен кездегі тіршілігі, басынан өткен қанды оқиғалары. Егер бүгінгі көрген үрейлі суреттері түсі болса, мұндай шошынбас еді-ау! Ал түсіне кіргендерінің бәрі өзінің істегендері: өзі төккен қан, өзі жылатқан ел еді. Әдейі зәресін алғалы түс боп көрініп тұр. Бәрі өңіндегідей! Егер осының бәрі өзі істемеген, тек түсі ғана болса, көргеніне өзі де сенбес еді. Бірақ бәрі де шындық. Ал сонда осының бәрін неге істеді? Осыншама қан неге төкті? Тек қан құмарлығы үшін бе? Жоқ, жоқ, бәрі Алтын Орданы көркейту үшін! Соны ұлы мемлекетке айналдыру үшін! Сол үшін де ол Жылқы жылы Иранға аттанған еді ғой.
Міне сыңсыған қол, көк найзаларын күнмен шағылыстырып, таудан арқырап құлаған өзен тәрізді. Дәшті Қыпшақтың жазық даласынан Кавказ тауларына. қарай жүйтки төгіліп келеді. Әр жауынгердің жетегінде екі аттан. Үстерінде көбінің көк темір сауыт, бастарында сондай дулыға. Қару-жарақтарының бәрі асыл болат... Жауынгерлерінің мінгендері күрең мен торы, қара қылшықты құла.
Әскер басы батыр, бектерінің жүген-құйысқаны, ер-тоқым, өмілдірігі күміспенен қапталған. Күн сәулесімен ойнап бәрі жарқ-жарқ етеді.
Солардың алдында Алтын Орданың алтын сапты қара туының астында, тоқпақ жалды торы сәйгүлік мінген, қара торы, қыр мұрын, сымбатты, сұңғақ келген отыз жасар Өзбек хан.
Қандай керемет күндер! Әр жорығына бір жауынгер үш ат мінген қандай байлық!
Ұшы-қиырына көз жетпес сыңсыған қосындар жолдарында кім тұрса да, не тұрса да жоқ етіп жіберетін тасыған долы дариядай.
Солардың алдарында Алтын Орда ханының өзі, Сұлтан Мұхаммед Өзбек хан!
Еділдің төменгі шенінен шыққан Алтын Орда қосындары Дәшті Қыпшақтың жазық даласынан, Тан, Үзі, өзендерінің тоғайлы, орманды жағаларынан, теріскей Кавказдың қырлы, құзды белдерінен өтіп, Дербент шатқалынан бір-ақ шықты. Дербент өзенін бойлай отырып Темір қақпаның түбіне жетті. Бұл таулы өңірді жайлаған мұсылман лезгин халқы Алтын Орда әскерін құшағын жая қарсы алды. Олар осы Дербент маңын қорғауға қойылған, мықты қаруланған мыңдаған әскері бар Тарамтазу әмірге Жау келе жатыр деп еш хабар бермеді. Хабар бермек түгіл, лезгиндер Иран әміріне бұл жақта бәрі тыныш деп жалған айтты. Соның арқасында Дербент бекінісін алғанға дейін бұл араға Алтын Орда әскерінің келгенінен ешкім хабардар болмады. Сондықтан да Өзбек әскері Әзірбайжанның теріскей жағы -- Арранды оңай басып алды. Ширван өлкесін аямай шапты. Аз күннің ішінде қалың әскер әрі қарай жылжып Кура өзенінің бойына жетіп, теріскей жағасына шатырларын тікті. Өзін ісләм дінінің жалауы санаған Өзбек хан осы жерден Құтлық Темір әмірдің інісі Сарай Құтлықты бас етіп, бірнеше инақтарын дервиштер ханакасына6 тәжім етуге жіберді. Сүфи дәстүрімен дервиштер бұларды қарсы алды. Тағамдарын алдына қойып, бастарын иді. Ханака шейхі ісләм дінінің қамқоры Өзбек ханға алла тағаладан ұзақ жыл өмір сұрап, өздерінің арызын айтты. Алтын Орда әскері осы дервиштер ханакасына жататын елдің бірнеше әйелдері мен еркектерін, отыз мыңдай қойын, жиырма мыңдай қара малын айдап әкеткен екен, соларды қайтарып беруін сұрады. Онымен қатар Алтын Орда әскерлерінің дервиштер ғибадатханаларына, не кейбір үйлеріне кіріп дүние-мүліктерін тонайтынын арыз етті. Мысалға, бір үйдің терезеге ұстаған парча пердесін екі жауынгердің тартып алмақшы болғанын айтты.
Сарай Құтлық әмір шатырына келген соң осының бәрін Өзбекке баяндады. Мұсылман дервиштеріне жаны ашыған Алтын Орда ханы қатты ашуланды. Әскері тонаған малдарын, дүние-мүліктерін қайтарып беріп, айыбына шейхке ат басындай күміс жіберді. Дервиш үйінің терезе пердесіне қызыққан екі жауынгерін таптырып алып, біреуінің бірден басын алдырып, екіншісін дүрелеп, мойнына жолдасының басын байлап, өзгелерге сабақ болсын деп бүкіл әскерін аралап шығуға бұйырды. Ол қосындар шатырларының о жақ шеті мен бұ жақ шетіне дейін барып келгеннен кейін бұның да басын кестіріп, екі айыпкерді бірге көмдірді. Кімде-кім шейх мұриттерінің малын, дүние-мүлкін тонайтын, не ұрлайтын болса осылай өлтіріледі деді. Сол күні оң қанат әскерінің басшысы Құтлық Темір мен сол қанат әскерінің басшысы Иса әмірлерге жарлық жіберілді. Хан жарлығында: кімде-кім ісләм дініндегі дервиштердің мал-мүлкін тонайтын, не ұрлайтын болса, ондай адам ұстап алынып, жаза тартуға шейхтің мүриттеріне тапсырылсын. Ешкім ханака тұрғындарына озбырлық істемесін. Ал кімде-кім істелген озбырлыққа шара қолданбаса, не жасырып қалса, ондай адамдардың өздері өлтірілсін деді. Бұл жарлық әскер басшыларынан бастап он басына дейін жетті. Ісләм дініндегі дервиштерді тонау, өлтіру дереу тоқтатылды.
Бұл жыл -- Иранға бір ауыр жыл еді. Су тасып, найзағай ойнап малға жасыл түскен. Оның үстіне Иранның батыс жағына кресшілер тағы тиіп, Сұлұдзу руынан шыққан атақты әмір Чопанбек солармен соғысып жатқан. Есен Құтлық, Хусейн әмірлерінің де бірі ойда бірі қырда, Құлағу илхандарының бөтен жауларымен алысуда болатын. Иранның осы тұстағы илханы, Газаның немересі Әбусеит Чопанбек пен басқа әмірлеріне хабар беріп, қалың қолмен Кура өзенінің жағасына жеткенінше сол-ақ болды. Асау ағысты, долы өзен Кураның бер жағында, маңғыласы, кешкесімен тұрған Алтын Орда әскері алған жерлерінің мұсылмандарымен бітімге келіп, той-тойлап жатқандарында өзеннің арғы бетіне Әбусеит илханның қалың қолы келгенін, ал өздерінің арт жағынан бұларды шабуға жаудың он тұма әскері дайындалып жатқанын Өзбек білмей қалды. Иранның осындай қосындары Кураның күнгей тұсынан да көрінген. Екі жағынан жабылғалы тұрған қышқаштың ортасында қалмас үшін, амал жоқ, Алтын Орда әскеріне кейін шегінуге тура келген. Қашқанға қатын да батыр, бұл шегіну оңайға түспеген. Жедел кейін қайтқанда әскерінің бас-аяғын жинай алмай, кешкесінің біраз жауынгерлерін Өзбек хан жау қолына қалдырған. Арранды шауып, Ширванды тонап біраз мал мүлікке иеленгенмен Өзбек ханның бұл жолғы аттанысы сыртқы жұртқа Алтын Орда әскері Иран қосындыларынан жеңіліп қайтқандай көрінген. Алғашқы үлкен аттанысының мұндай сәтсіздікке ұшырағанына Өзбек хан жаман қорланған. Тек Тұра тұр, Әбусейт, Чопанбек, қайтадан оралармын деген тілегін ғана көңіліне жұбаныш еткен. Түсінде сонау өзінің Алтын Ордаға хан болған күнінен бастап осы ең алғашқы шегінуіне дейін көрген. Құр ғана шегініп келе жатпаған. Әскердің соңында, Кертөбел торы сәйгүлігінің жүгенін ұстаған, мойнына туған әкесінен де көп жақсылық істеген Хорезм әмірі Құтлық Темірдің басын салбыратып байлап алған, Қара терге малынып әзер-әзер жүріп келе жатқан. Кенет алдынан бір терең ор кездескен. Аттылы-жаяу шұбырған әскерінің алдыңғы шебі орға құлап жатыр. Орға өзі де таяу қалды... Енді аяғын бірер аттаса құлап кетуі хақ... Өзбек шыңыраудың дәл жиегіне келіп тоқтады. Төмен қараса, ор -- тұңғиық терең, адамның басы айналып кетердей... Жүрегі лоблып кеткен Өзбек Бұдан қалай өтемін?! деп айқайлап жіберді. Сол сәтте өз даусынан өзі шошып оянып кеткен.
Өзбек хан сол көйлекшең қалпында дір-дір етіп әлі отыр. Түсті өзінше жорығысы келеді... Бірақ жори алар емес. Барлық әскері шыңырауға құлап, өзі одан өте алмастай Алтын Ордасының ісі соншалық жаман ба еді? Құтлық Темірдің қу басын мойнына байлап алатындай бұған қандай күн туғалы тұр? Осының бәрі бір жамандыққа көрінді ме?
Ал шынына келсек, Тоқтай ханның ақырғы жылдары мен Өзбек ханның тұсы, замандастарының айтуына қарағанда, қой үстіне боз торғай жұмыртқалағандай, Алтын Орданың тыныштыққа бөленген тарихында ең биік шыңына шыққан шағы еді. Жамандықтың, күйреудің көлеңкесі де жоқ, көшпелі елдер құрған мемлекетінің үстінде оймақтай қара бұлт көрінбеген, төбесі айнадай ашық, алтын күн бақыт нұр сәулесін мейлінше төгіп аспаны көк торғындай үлбіреп тұрған.
Жамандық та, күйреу де соңынан, көп соңынан келген.
Бұл тұстағы Алтын Орданың жері Қырым мен Болғарды қоса санағанда Үзі өзенінен былай қарайғы күнгей шығыс Жағропадан, сонау шығысқа дейін созылып жатқан байтақ даланы тегіс алып жатқан. Оның үстіне Еділ өзенінің орта және аяқ тұсы, күнгей Орал, Дербент қақпасына дейінгі теріскей Кавказ, батыс Қорасан, Хорезм, Сейхүн-Дарияның аяқ тұсынан Арал теңізінің жағаларынан басталатын, Есіл, Нұра, Сарысу өзендеріне дейінгі cap дала тегіс кіретін. Мауараннахр, Иран, бұзау терілері болса, бұл өгіз талысы еді.
Жан-жағындағы мемлекеттермен жер үшін, су үшін таласқан бірен-саран соғыстарына қарамастан Алтын Орда осы кездерде бейбітшілік орнаған ең бай мемлекеттің бірі еді. Әскери күші де бұл мезгілдерде айта қаларлықтай айбарлы және мол еді. Көшпелі елдер азаматтарының үштен бірі қолына сойыл алуға жарайтын жауынгер деп танылатын. Алтын Орданың қуатының осындай мықтылығының арқасында оның өмірі қарамағындағы бағынышты елдердің бәріне бірдей жүрген. Тіпті Алтын Ордаға кірмейтін көршілес мемлекеттердің көбі оған алым-салық төлеп тұрған. Бір себептерде өздерін бағынышты санаған, Көнбеуге бұлар Алтын Орда қаһарынан қорыққан. Осындай себеппен, Ибн-Арабшахтың айтуынша, Өзбек ханның тұсында Өргеніштен шыққан керуен үш айдың ішінде Қырымға жеткен. Жолай ешкім оларға тимеген. Керуенге керек азық-түлік, көліктеріне деген жем, шөпті төлеулеріне қарай жергілікті жұрт қамтамасыз етіп отырған. Мұндай тыныштық Алтын Орда даласында бұрынды-соңды болмаған.
Алтын Орданың бай мемлекетке айналу себебі тек қана оның әскері күштілігінде ғана емес еді. Мұнда жаңадан қалалар салынған, ол қалаларда қолөнер, егін егу секілді пайдалы істердің өркендеуіменен қатар, сауда-саттық жұмысы да қатты жүргізілген. Машриқ пен Магрибтың саудагерлері осы Алтын Орда қалаларына келіп түйіскен. Осы себептен де, Өзбек өзі алтын таққа отырысымен Орда астанасын Сарай Батудан, теңізге таяу Сарай-Беркеге көшірген.
Қыпшақ даласында сауда саттықтың, әсіресе, оның шет мемелекеттерменен өркендеуіне екі үлкен себеп болған. Біріншісі, Тоқтай Алтын Орда ханы болғаннан кейін Қырымды өзінің сыбайласы Янжы өмірге ұлыс етумен қатар, Каффа, Судақ қалаларын Италия шаһары Генуядан келген купецтеріне Шығыс елдеріменен сауда-саттық жүргізетін колония-аймақ етуге рұқсат еткен. Бұл генуялықтар аз уақытта Қырымды Батыс пен Шығыс арасындағы көне Жібек жолының сауда-саттығы өркендейтін бір кіндігіне айналдырған.
Бұл жолмен Қытайдан Иранға тек жібек, Үндістаннан Жағропаға меруерт, маржан, асыл тастар, Ібір-Сібір мен Орыс жерінен құндыз, түлкі, бұлғын, ақ тиін терілері ғана жеткізіліп қоймаған, бұл асыл заттармен қатар Машриқтан Мағрибқа олардан да асыл арабтардың алгебрасы, Фердоусидың Шахнамасы, тоғызыншы ғасырда Отырарда туған ұлы ғалым -- Аристотель логикасының комментариясын -- жазған Абу Наср әл Фарабидің еңбектері, оныншы ғасырда Бұхарда өмір сүрген, дүние жүзінің мақтанышы атақты Кітәб ал-канун фи-т-тибатты жазған. Әл-Бирунидің, Шығыстың ұлы ғалымдары ар-Рази, Али-ибн Аббастың дәрігерлік ғылымдарын жалғастырған атақты Ибн Синаның дәрігерлік канондары осы Жібек жолы арқылы Батысқа келген. Ал ол жақтан Шығысқа, Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель, Птолемейлердің пәлсәпалық және ғылыми трактаттары, Архимедтің, Эвклидтың геометриялары жеткен.
Адам баласының мәдени, рухани дамуларындағы жағрафиялық қатынастардың қасиеттері, міне, осындай. Ал осы көне Жібек жолы Шыңғыс хан шабуылынан кейін де адам баласының өркендеуіне үлес қоса берген.
Он жеті жыл Құбылай ханның Ордасында қызмет істеген Венеция купеці Марко Поло, осы Жібек жолымен жүріп Шығыс елдеріне жеткен. Марко Полоның Кітәбі бойынша Қой, яғни 1247 жылы М. Санудо жасаған дүние жүзілік картаға Грузия, Дербент, Қытай түсірілген. Ал Барыс, яғни 1254 жылы П. Медичи жасаған картада Суматра, Бенгалия бар. Марко Полодан екі жүз жыл кейін өмір сүрген Христофор Колумб Американы ашатын сапарында, Испаниядан шығып Үндістанды іздеп бара жатқанында осы Марко Полоның Кітәбін жол нұсқағышы еткен. Осы кітәп Азияның теңізбен бітетінің Испаниядан шыққан кеме теңіз қуалай жүре берсе Үндістанға жететінін айтып берген. Сол кітәпті латын тіліне Пипино аударған. Кітәп Христофор Колумбаның өз қолымен қойған жетпіс белгісіменен осы күнге дейін Испаниядағы Севилье қаласындағы Колумбаның өз атындағы музейінде сақтаулы.
Колумбаға сүйеніш болған бұл карталардың дүние жүзіне келуіне Марко Поло себеп болса, ал оның кітәбін тудырған Марко Полоның Жібек жолымен Шығысқа аттанған саяхаты еді.
Қытайда -- Құбылай, Иранда -- Құлағу, Сарайда -- Бату отырңан кез, Жібек жолының көркейген кезеңдері еді. Өйткені Шығыс пен Батыстың қарым-қатынасының күшейгені осы кез.
Ал Жылан, яғни 1353 жылы, күшейіп қалған Осман патшаның ұрпақтары билеп тұрған Түркия Дарденелл билігін өз қолына алды. Осымен байланысты Шығыс елдерінің заттары Қара теңізден әрі өте алмай қалды. Бұнымен қатар Жерорта теңізі арқылы жүріп тұрған Алтын Орданың Мысыр мамлюктерімен қарым қатынасы мүлдем үзілді. Ал Ит, яғни 1394 жылы Ақсақ, Темір Алтын Орда ханы Тоқтамысты жеңіп Хаджы Тархан мен Сарай-Беркені күйретті.
Ақсақ Темір құр ғана Алтын Орда астанасын күйреткен жоқ, бұрынғы көне Жібек жолын біржолата жойды. Енді Батыс мемлекеттеріне Шығыс елдерінің заттарының баратын жолы мүлдем құрыды.
Сонда барып, Испания, Португалия тәрізді сол тұстағы, теңіз мемлекеттері Азияның Үнді секілді бай елдеріне теңізбен баратын жол іздеді. Ол жолды тапты. Бұл жағрафиялық үлкен табыс адамзаттың ғылым мәдени -- жаңа цивилизацияның жаңа дәуірін ашты.
Бірақ бұл керемет кезең біз жазып отырған уақыттан екі жүз жылға таман кейін келді.
Осы көне Жібек Жолымен Шығыс пен Батыс арасына керуен тартқан саудагерлер шылғи байыған.
Ал олардың байығаны -- Алтын Орданың байығаны еді. Әсіресе Өзбек хан мұсылман саудагерлерінің күшейгенін көксеген. Оның бұл тілегінде тек саудагерлерден түсетін алым-салық қана емес, өз Ордасы -- мұсылман Ордасы болғандықтан, бұл мәселеде мемлекеттік саясат та, өз басының қамы да бар еді.
Мұсылман саудагерлері кей жағдайда Өзбек ханға ел билеп отырған әмірлерінен де жақын тұратын. Өйткені бұл тұста Өзбекиян деп атала бастаған Өзбек хан әскерін, Өзбек Ордасы адамдарын қару-жарақпен, киім кешек, ат-көлікпен қамтамасыз ететін де осы мұсылман саудагерлері болатын.
Салынып жатқан жаңа қалаларды да керек құрылыс заттарымен, тұрған жұртты дүние-мүлікпен тіпті хан сарайларын фарсы кілемдеріменен, арабы алтын, күміс, қолөнері заттары мен қытай, үнді шайы, жібек төсек-орындарымен де безендіретін тағы осылар.
Қазір осындай мұсылманның екі саудагері, ағайынды Сауыт пен Дәуіт, Өзбек ханның өтініші бойынша, оның кей жазда шығатын жайлауы -- осы Қырымда мешіт пен хан сарайын тұрғыздырып, солардың ішін дүние мүлікпен сәндендіріп жатқан.
Өзбек Қырымға сол екі саудагердің өтініші бойынша хан сарайы мен мешітті көруге келген.
Таң құланиектеніп қалған екен Өзбек түс жоруын таба алмады. Ол кенет көптен бері ойлап жүрген ісін аяқтауға бел буды. Жылқы жылы Иранның солтүстік жағын тонап қайтқаннан кейін, Алтын Ордаға әбден өшіккен Чопанбек, осыдан он екі жыл бұрын, Тышқан, яғни 1324 жылы қалың қолменен Дербенттен өтіп келіп, Алтын Ордаға жататын Теріскей Кавказды шапқан. Бұ да Арран мен Ширванды күйреткен Өзбек хан тәрізді, Терек өзенінің бергі жағасынан бастап, лезгин, черкес, қарачай, осетин, шешен, алан жұрттарын қырған. Мал-мүліктерін тонап кейін шегінген. Содан бері он екі жыл өтіпті. Өзбек сол жылы-ақ Иранға аттануды ойлаған. Бірақ Мауараннахр жерінен басталған Ақберен деген қыпшақ батырының бүліншілігі Хорезмге қарай ойысып, Алтын Орда ханы сол дүрбеленді басамын деп жүріп, бір-екі жылын өткіздіріп алған. Оның бер жағында орыс князьдерімен қырғи-қабақты жағдайлар туып қалып, соны реттеуге тағы біраз уақыты кетіп, Иранға деген жорығын кейінге қалдырған. Содан бері он екі жыл болыпты. Шіркін, өтіп бара жатқан өмір! Өзбек ауыр күрсінді. Егер Иранды барып шаппаса, өмірден өзін бос өтетіндей көріп, Өзбек осы бүгінгі түсінен кейін, қайткенменен де Иранға тағы бір аттануға бел буды. Әрине, Ираннан Алтын Орда қазір күшті. Бірақ оған тек әскерінің көптігіне сеніп жорыққа шыға алмайсың. Жеңемін десең, қамсыз дайындалу қажет. Осындай ойға бел буған Өзбек енді бүгіннен бастап сол аттанысқа дайындалуға кіріспек боп бекінді. Енді дәрет алуға сыртқа шықты.
Таң құланиектеніп атып келе жатыр. Аспанда жұлдыздар да сирек. Дүниені өгейсінген жетім қыздай сөнуге айналған Бикеш пен Таразы да, ағара бастаған аспан төсінде көмескілене қалған. Қалың көрпе түннің іргесін сөгіп, күншығыстан көкжиекті сарғайтып келе жатқан күн нұрының мысы жеңіп, ай сәулесі таусыла түскен. Табиғат тылсым алғандай, әлі де әлем біткен жым-жырт. Тек қырқа басынан топ боз торғайдың сайрағаны естіледі. Бір сәт таңғы салқын жел тұрды... Өзбек ханның денесі кенет тоңазып кетті. Ол құндыз жағалы мауыты шапанымен сәл қымтанып жан-жағына қарады.
Бұл тұрған жері, біздің тұсымызда Ескі Қырым деп Теңіз бен адыр арасында бірнеше кішігірім тау, белестің ортасындағы жалпақ дөңестің үсті еді. Егер күнгейіндегі Қарадаққа, шығысындағы Каффаға осы Ескі Қырымнан сызықтар жүргізілсе, сол сызықтардан пайда болған үш бұрыштың бір бұрышындағы нүкте осы Өзбек хан тұрған биіктеу адыр дер едік. Осы адырдың осынау етек тұсында салынып бітуге айналған мешіт көзге түседі. Бұл арадан Қара теңіз көзге көрінбейді. Теңіз бен адыр арасында бірнеше кішігірім тау, белестер бар. Бірақ теңіздің таңғы дымқыл иісі кәдімгідей сезіліп тұр. Және оның асау толқындары жан-жағаны ұрған гүрілдері де таңғы тыныштыққа ап-айқын естіледі.
Өзбек хан Қырымға осыдан бір жеті бұрын келген. Ол кеше Ордасына Сарай-Беркеге қайтуға тиісті еді. Бірақ осы Қара теңіз арқылы Жерорталық теңізге өтетін Ханбалықтан шыққан жібек тиеген Дәуіт пен Сауыт саудагерлер жүргізген бірнеше керуен бүгін-ертең Қырымға жетуі керек еді. Хан саудагерлер дүниесін өз көзіменен көрмек болды. Бұл көштердің Хорезмнен өткенін Құтлық Темір осыдан үш ай бұрын хабарлаған. Қырымға Өзбек тек салынып жатқан мешіт пен хан сарайын көруге ғана келмеген. Осы жібек тиеген керуендер арқылы Батыс Жағропа елдерімен, әсіресе Бейбарыс Египетіменен байланысуды ойлаған. Алтын Орданың сауда саттық жұмысын кеңейте түсуді көксеген. Бұл тұста Шыңғыс ұрпағынан шыққан жалғыз Өзбек қана емес, Орта Азия, Иран, Қытай ұлы хандары да, сауда-саттық жұмыстарына көңілдерін қатты бөле бастаған.
Ал Алтын Орда ханының Жағропа елдерімен, әсіресе, Египет мемлекетіменен сауда-саттығын күшейтуде, бұдан да әрі, бір жағы ісләм дінінің өркендеуімен байланысты. Дәшті Қыпшақ Ордасын ұлы мемлекетке айналдыруды арман еткен бөтен де сырлары бар еді. Сол себептен де керуендерді күтіп қалған.
Алтын Орданың өзге хандарындай емес, Дәшті Қыпшақтың ұлы мемлекетке айналуы үшін Дүние жүзілік теңіз жолдарына шықпай ештеңе болмайтынын Өзбек жақсы түсінген. Сондықтан да ол өзге мемлекеттермен емес, тек Иранмен ғана соғысуды ойлаған. Фарсы елінен осы Жібек жолының әрі қарай жалғасы саналған -- теңіз жағаларын тартып алмақ болған. Сөйтіп кеме тоқтайтын Иран шаһарлары арқылы Шығыс дүние-мүлкін тікелей Батыс Жағропаға жеткізуді көксеген. Содан кейін Бейбарыс Египетіменен байланысын күшейтіп, екі ұлы мұсылман мемлекеті бірігіп дүние жүзіне үстемдіктерін жүргізуді көздеген. Әрине тарихында теңізбен шаруасы болмаған, көшпелі ел ханына мұндай арман -- аспандағы жұлдызды алумен бірдей еді, бірақ көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе дегендей ойлағанын сан рет іске асырған ханға бұл қиял да жеңіл көрінді.
Өзбек жөне бір қағиданы жақсы ұқты. Ата-бабаларындай Батысты шауып, сол арқылы Ордасын күшейтудің енді қисынсыз дүние екеніне көзі жеткен. Сол себептен де жаңа саясаты бағытына керек, сонау Ханбалықтан келе жатқан керуендерді күтіп қалған.
Ханның Қырымда аялдауына тағы бір себеп бар еді.
Өзбек Алтын Орда тағына отырған кезде бұл Дөніті Қыпшақтың оннан сегіз бөлегі мұсылман елі еді. Өзі бөтен дінде бола тұрып, мұсылман дініндегі жұртты басқарудың қиын екенін де ол түсінетін. Жасынан халық арасында жүргендіктен оған бұл жағдай көптен мәлім еді. Ел басқару үшін оның дінін де басқара білу керек. Сол үшін ол ата-балалары ұстап келе жатқан -- дінге немқұрайлы қарау жолынан мүлдем бас тартқан. Өзі біржолата мұсылман болған.
Үлкен балалары Тыныбек пен Жәнібектен бастап, Бердібек-сынды немерелеріне дейін мұсылман дін рухында тәрбиелеген. Соларға арнап медресе ашып, арабша оқытқан. Бәріне бірдей құран сүрелерін жаттатып, өздерін тегіс сүндеттендірген. Он беске толғандарына бес мәртебе намазы мен ораза ұстауын міндеттеген.
Орда маңайындағы бекзадалардан да, нөкерлерінен де осыны талап еткен. Қарамағындағы жұрттарына да мұсылман дініне кіруді бұйырған. Кімде-кім Мұхаммед пайғамбардың ережелерін бұзса, ондай адамды күнәкар деп өзінің жеке басының жауы санаған.
Сол үшін де мұсылман дінінің айқайшылары, жоқтаушылары имам, мүфти, кәри, мұриттер, мұсылман саудагерлері Өзбекті орасан дәріптеген, дәрежесінің жоғарылай беруін тілеген.
Осындай қошаметтердің арқасында ол бүкіл Алтын Орда еліне Мұхаммед пайғамбардың адал үмбеті саналып, қадірі аса түскен.
Ал ісләм дінінің Алтын Ордада өркеюі -- Дәшті Қыпшақтағы монғол бекзадаларының үстемдігінің, әдет-ғұрпының кеңи түсуінің бір жолы еді. Сонымен қатар көшпелі елдер өмірінде дін мәселесі ежелден екінші сатыда тұрғандықтан, монғолдардың мемлекеттік және дәстүрлік заңдарының әлсіреуі -- ісләм дінінің жеңісі болып саналды.
Сондықтан да ісләм діні Алтын Орданың бас күшінің біріне айналды.
Дінмен бірге Дәшті Қыпшақ еліне осы дінді мықтап ұстаған араб, фарсы елдерінің ғұрпы, мәдениеті келді. Бұдан мың жыл бұрын қыпшақ қауымының ата-бабалары жайлаған жазира даласына, ұшы-қиыры жоқ байтақ өлкесіне, масағаттардың әшекейлі қол өнеріне, көне қыпшақтың тас мүсін -- обатас, бал-баларына, қошқар мүйіз, өртеке өрнектеріне, ісләм діні әкелген құраны, сәлдесі, тәспісімен бірге араб, фарсы халықтарының шытырман әшекейлі кілемі, асыл қару-жарағы, дүние мүліктеріне қосыла Мың бір түн, Төрт дәруіш, Зарқұм, Сал-сал тәрізді қисса, ертегі, аңызы жетті. Бұл кітаптардың көбі діни тұрғыдан жазылғанмен жауынгершілік пен мал бағуды ғана білген қыпшақтың мылқау даласына келген жаңа өзгеріс, жаңа құбылыс еді. Бірақ Дәшті Қыпшақ жұрты енді некесін қимай әйел алмайтын болды. Бала біткен сүндетке отырғызылатын салт қалыптасты.
Ісләм діні Дәшті Қыпшаққа өзінің медресе, мешітіменен бірге Алтын Орданың жаңа қалаларына, күмбезді, минаретті жаңа бейнелерін де ала келді.
Ал ісләм дінінің Дәшті Қыпшаққа ең күшті шабуылы да және ең мықты жеңісі де осы Өзбек хан тұсында болды.
Сол себептен Алтын Орданың шын мағынасында мұсылман мемлекеті саналуы да осы Өзбек ханнан басталды. Сондықтан да ол өзін мұсылман ханы санаған, өзін мұсылман елдерінің басына көтерген діни жалауы көрген.
Ал кімде-кім осы өзі таңдаған дін жолын бұзса, оған аянбай жаза қолданған.
Өзбек ханды Қырымда ұстап қалған тағы бір себеп, осындай ісләм шариғатын бұзған бір жас адамның кінәсін қарау еді.
Мұхаммед пайғамбардың төрт шарының бірі Оспан халиф жазған Құран түсінігінде: Ел билеуші адам қандай мықты болмасын, өзі құран ережелерін бұлжытпай орындауды білмесе, ондай ел билеуші қарамағындағы елдеріне құран ережелерін орындата алмайды деген.
Ал Өзбек хан құран ережелерін бұлжытпай орындаған. Соның бірі Мұхаммед пайғамбар дінінің рұқсатымен некелі төрт қатын да алған.
Сол дін ережеге сәйкес гарем салдырған. Оған некелі әйелдерінен бөтен, аманат-құма жұбайларын да ұстаған.
Бес мәртебе намазын бұзып көрмеген. Намаз кезі келгенде, тіпті жүргізіп жатқан ұрыстарын да тоқтатқан.
Наурыз туа, бар мұсылмандарша бір ай оразасын ұстаған.
Өзі діншіл Өзбек хан, өзгелерден де дін шарттарын бұлжытпай орындауды әрдайым талап еткен.
Осындай діни талапты бұзған екі жас діншіл ханның Қырымға келуіне тап болған.
Қазір екеуі де зынданда жатқан.
Бүгін солардың кінәсі анықталып, үкім айтылмақ.
Әрине, үкімді Алтын Орда ханы Өзбек емес, шариғат қорғаны имам айтады. Тек Алтын Орда ханы сол үкімді дұрыс деп мақұлдауы керек.
Дүниеде орындалса махаббаттан асқан қуаныш, орындалмаса одан өткен қайғы жоқ.
Тоқ Бұқаның ортаншы баласы Жәдігер сұлтан Ажарды тоқалдыққа алар кезінде өзі қатты науқас болып, ұрын бара алмаған. Ал Ажар он беске жаңа шыққан бой жете бастаған, уылжыған жас өспірім қыз еді. Жас жанына арман етер ләззат құмар пәк сезімі әлі ояна қоймаған. Дүниеге таңдана қараған құралайдың лағындай, әлі қайғы-қасіретті көрмеген жаудыр көздерімен бар әлемге шаттана, сене көз тастайтын. Адам біткеннің бәрі оған кілең парасатты, аяулы көрінетін. Олардың ішінде сенің нәзік сезіміңді түсінбейтін қанды ауыз қасқыры, қабаған төбеті бар екенін білмейтін. Ал қызға сырттай қызығып құмар болып айттырған Жәдігер тоқал-қалындығын алар кезде де қатты сырқат еді. Бірақ құмар көңіл маза бермей, өзінің сырқаттығына қарамай қызды алып келуге кіші баласы Ерке Құланды бас етіп топ жігіттерді жіберген. Тоқ Бұқа балаларының кәрінен сескенген Тан бойын жайлаған құда жағы, қорланса да, амал жоқ, қыздарын келген жігіттерге қосып ұзатып жіберген. Бірақ дәм бұйырмаса ештеңе істей алмайсың, жігіттер қызды ақ отауға кіргізе бергенде, аңсай күтіп жатқан Жәдігердің жүрегі кенет қабынып кетіп, ол дүние салған.
Осылай келін болып оң жақтағы шымылдыққа кірген, бірақ, жар төсегіне жатпаған Ажар, әйел болмай жатып жесір болды. Қалың малы төленген деп Тоқ Бұқа тұқымдары оны еліне қайтарып жібермеді. Енді амал жоқ, жас қыз балаға жесір атанып қара жамылуға тура келді. Әрине, Сұлтанның асын бергенше жас жесірге ешкім тимеді. Қара жамылған күні бітіп, бірте-бірте есін жиіп, жаз шыға Ажар жаңадан түлеген қырдың қызыл түлкісіндей бұлаңдап құлпырып шыға келді. Бұл бұрынғы Ажар емес еді. Бұрынғы ұяң тартқан жаудыр көздерінде қазір ойнақшыған үміт бар. Бұрынғы тал шыбықтай бұралған нәзік денесі де қазір жарысқа түсуге жаралған бедеудей ысылып сымбаттана қалған. Ажар ең алдыменен қайнағасы Әділкерейдің көзіне түсті. Мықын тұсы бұралып, аяғын былқ-сылқ басқан жесір келіні алпысқа таяп қалған қайнағасының көзінің жауын алды, ұйқысын бөлді. Қоламтадай сөнуге айналған көңіліне кенет шоқ түсті. Мұсылман дініндегі Әділкерей Қырым имамының алдына шариғат заңын кесе-көлденең тартып, әмеңгерлік қақымен інісінің тоқалын өзі иеленбек болды.
Имам, Әділкерей жапқан құндыз ішіктің жағасын бір қолымен ақырын ғана сипай отырып, құран бетіне қарады.
-- Иә, -- деді ол, -- Келінді алуға шариғат қосады. Некелеріңді қиюға мен дайын. Тек келініңнің жарайды деген сөзі керек. Құранның мына бір сүресінде күйеуінің соңында қалған мирасқорларынан кімді қалайтыны жесірдің өз еркіне берілген. Келініңіз бөтен қайындарының біреуін тілемейтін болса, онда жол сіздікі...
-- Жоқ, оның менен бөтен ешкімді тілеуге қақы жоқ, -- деді сазара қалған Әділкерей, -- Жәдігердің жалғыз ағасы менмін. Тоқ Бұқаның шаңырағында менен үлкені жоқ. Әменгерлік жолы менікі.
-- Жәдігердің бес інісі бар емес пе? -- деді қатыгездігімен бүкіл Қырымға аян Әділкерейдің шымбайына тиіп кетпейін деп абайлай сөйлей имам. -- Әрине, олар сіз тұрғанда ағасының жесірінен үміттенбесе керек-ті...
-- Үміттеніп көрсін! -- деді қанын ішіне тартып алған алпамсадай Әділкерей. -- Бірін қалдырмай өз қолыммен бауыздаймын!
Имам Әділкерейдің Ажарды тым ұнатып қалғанын түсінді. Сөйтсе де шариғат жолын бұза алмады.
-- Мен сізді өте құрметтеймін, сұлтан, -- деді имам. -- Бірақ, сізден гөрі маған шариғат жолы қымбат. Бәріміз де пендеміз, алла тағаланың хақ жолынан таюымызға хақымыз жоқ. Сол себептен жесірдің өзінен сұралық...
-- Ал егер ол көнбесе ше? -- деді әлденеден сезіктенген Әділкерей.
-- Неге көнбейді? Сіздей адамға... -- Имам сәл күмілжіді. -- Әлде күмәніңіз бар ма?..
Әділкерейдің шынында күмәні де бар еді. Бірақ, ол имамға бірден ақтарыла қалмады.
-- Жарайды, кісіңізді жіберіңіз... -- деді ол.
Имам жіберген абыстайлар Ажарды таба-алмай келді.
Ал бұл кезде Қырымның қалың бау-бақшасының арасында екі жас отырды. Бірі Ажар еді де, екіншісі Жәдігердің туған баласы -- кенжесі Ерке Құлан болатын.
Ерке Құлан ат жақты аққұба келген сымбатты жігіт, биыл жиырма беске шыққан. Махаббат деген бір аққу құс қой. Оның ұшар көгі, қонар көлі тек өз жүрегінің соғуы. Осы жүрек Ерке Құланның да кеудесінде өз бетінше соққан, өз бетінше қуаныш тілеген. Ал Ерке Құланның сол жүрегі қалаған қуанышы да, сол соққан жүректің тынысы да тек Ажар еді. Махаббат деген ұлы дін. Оның өз ережесі, өз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.