Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі
Жұмыстың мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-ТАРАУ.
Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың теориялық негіздері
Құрмалас сөйлемді оқыту мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Синтаксисті оқытуда тілдік қатынас пен танымдық лингвистика теорияларының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2-ТАРАУ.
Қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуда берілетін білім мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың педагогикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3-ТАРАУ.
Орта мектепте құрмалас сөйлемді оқытуда оқушыларыдың біліктілігін қатысымдық-танымдық тұрғыдан қалыптастыру әдістемесі
Қатысымдық-танымдық білім мен білікті қалыптастыру
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қатысымдық-танымдық білікті жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... 44
Синтаксисті оқытуда оқушылардың құзіреттілігін қатысымдық-танымдық тұрғыдан жетілдірудің амал-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..46
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың эксперимент нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы әлемдік ғылым мен білім беру саласындағы жетістіктерге негізделген жаңа жүйе еліміздің білім беру саласына терең енгізіліп отыр. Бұл өзгерістер өз кезегінде болашақ интеллектуалды ұлтты қалыптастырудың кепілі болмақ. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Интеллектуалды ұлт-2020 ұлттық жобасы идеясына оның басты мақсаты - жаңа қалыпта қазақстандықтарды тәрбиелеу, сондай-ақ Қазақстанды бәсекеге қабілетті адамдық капиталы бар мемлекетке айналдыру деп, нақтылаған болатын. Елбасы негізгі үш аспектісін нақтылаған.Олар:
Білім беру үрдісіндегі инновациялық даму;
Ақпараттық даму;
Жастарды рухани тәрбиелеу.
Білім беру саласындағы бүгінгі таңдағы өзгерістер осы ұсынылып отырған үш аспекті негізінде дамуы білім алушылардың өзіндік көзқарасы қалыптасқан тұлға болып қалыптасуына жұмылдырылады.
Бүгінде, Қазақстанда білім беру үрдісінің өзіндік ұлттық үлгісі орнығып, жаңа мазмұндағы оқыту жүйесі қалыптасуда. Дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсаты көзделіп, әрбір ғылым саласында нақты өзгерістер енгізіліп жатыр. Мұндай өзгерістер білім беру жүйесінің даму бағыттарын нақтылап, оны тың арнаға, жаңа сапаға қарай дамыту қажеттілігін міндеттейді. Ұстаздар қауымы үшін тың міндеттер: оқыту әдістемелерін саралап, ғылым табыстарын сын көзбен бағалау; оқушыларды болашақта жан-жақты дамыған, рухани жетілген жеке тұлға ретінде қалыптастыру және өз іс-әрекетін, кәсіби шеберлігін жаңаша қалыптастырып, жаңаша ұйымдастыруды жолға қою. Еліміздің дамыған елдермен қатар тұра алатын терезесі тең, өркениетті ел ретінде танылып, олармен білімі мен ғылымы, мәдениеті мен технологиясы теңесуі үшін маңызды істер атқару - ел мүддесі алдындағы парыз. Сондықтан білім беру жүйесіне жаңа инновациялық технологияларды енгізу арқылы оқыту үрдісін жетілдіру, оқушының танымдық қабілетін дамыту бүгінгі күні білім беретін әдіскерлердің жаңа бағытта еңбектенуі мен іскерлігін талап етеді.
Адамзат қоғамының кез-келген өзгерісі ғылымның дамуынан байқалады. Тілге қатысты, әсіресе ұлт тіліне қатысты ілім-білімнің өркендеуінде қалыптасқан бір заңдылық бар. Ол - сол ұлт тіліндегі тілдік факторлардың тарих тасасында қалмай, уақыт озған сайын сан түрлі ғылыми зерттеу нысанына негіз болуы. Бұл ретте кезінде көп іс тындырған тілші, әдіскер ғалымдардың еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін қашан да жөн сілтейтін өлмес туындылармен құнды екендігін кейінгі ұрпақ үлкен
3
ілтипат көңілмен мойындайды. Сондай құнды мұралардың қатарына белгілі әдіскерлер Ж.Аймауытов, Ш.Х.Сарыбаев, Ы.Маманов, Д.Әлімжанов, Н.Оралбаева сияқты әдіскер-ғалымдардың қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты ғылыми зерттеулері жатады. Олардың қазақ тілін мектепте оқытудың әдістемесіне қатысты шыққан мазмұнды мақалалары, монографиялары - үлкен ғылыми ізденістерге бағдар болып табылатын туындылар екендігі шындық. Бұл еңбектерде аталған ғалымдар өздерінің қазақ тілін оқытудың әдістемесіне байланысты жинаған материал-деректерін ғана емес, сонымен қатар әр тақырыпқа қатысты сабақтың жүргізілу әдіснамасын жасап, жаттығулардың орындалу барысын, оқушыларға жаңа материалды үйретуде қолданылатын түрлі әдістерді (репродуктивтік, индуктивті, дедуктивті, интерактивті, интегралды, модульмен оқыту, т.б.) де қамти өткендігін айқын аңғаруға болады.
Әдіскер ғалымдар Х.Арғынов, Ш.Ерхожина, Б.Құлмағанбетова, Ш.Бектұров, Р.Рахметова қазақ тіліндегі синтаксисті оқытуға ерекше мән берді. Аталған ғалымдардың, әсіресе Р.Рахметованың, Ф.Оразбаеваның еңбектерін диплом жұмысына пайдалану барысында құрмалас сөйлемдерді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың тиімділігін ерекшеліктерін ескере отырып, олардың ой-пікірлерінің қазақ тілін оқыту әдіснамасы іліміндегі өзіндік орнын, дәрежесін байқадық.
Диплом жұмысының мақсаты: біз қарастырып отырған мәселе - құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту әдістемесі. Жоғарыда аты аталған ғалымдардың зерттеу еңбектерінде өзіндік ой-пікірлері негізінде қарастырылса да - бұл қазақ тілі пәні мұғалімі мамандығы бойынша жоғары білім алып жатқан студенттер үшін ауқымы көлемді, тың тақырыптардың бірі деуге болады.
Негізгі басты мақсатымыз - қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың тұжырымдалған ғылыми-теориялық және әдіснамалық негіздерін, ұсынылған жаңа сипаттағы әдістемелік жүйесін басшылыққа ала отырып, орта мектептерде құрмалас сөйлемді оқытуда бұл әдістің тиімділігін эксперимент арқылы дәйектеу. Айта кеткеніміз жөн, осы мақсатта біз әдіскер-ғалым Р.Рахметованың еңбегін негізге алып, басты бағытымыз еттік. Ол кісінің еңбегіне сүйене отырып, студенттерге арналған әдіс-тәсілдерді мектеп оқушыларына икемдедік. Сонымен қатар, қазақ тілін танымдық және қатысымдық тұрғыдан оқыту мәселесі төңірегінде
4
көптеп еңбектер жазған ғалым - Ф.Оразбаеваның да пікірлерін басшылыққа алдық.
Диплом жұмысын жазу барысында көптеген белгілі қазақстандық әдіскер ғалымдарымыздың ғылыми еңбектерін пайдаланып, өзімізше талдау жасауға тырыстық. Осы диплом жұмысын жазу барысында оларда келтірілген деректердің көп септігін тигізгендігін ерекше атап өтеміз. Бұл еңбектердің болашақта да орта мектепте қазақ тілін оқытудың өзіндік қыр-сырын танып білгісі келетін ғылымсүйер жас қауымға тигізер көмегі мол болары сөзсіз.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Білім және ғылым қызметкерлерінің II съезінде атап көрсеткеніндей, бүгінгі қоғамда тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттық құндылықтарға ие азаматтар буынын қалыптастыру, Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге, салт-дәстүрін қадірлеуге тәрбиелеу аса маңызды да жауапты іс. Сондықтан оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім берумен шектеліп қана қоймай, оларды шығармашылыққа үйрету, өзіндік жұмыстарын мазмұнды да сауатты түрде жүргізу арқылы олардың логикалық ойын, дүние танымын, сөз байлығын, сөйлеу мен жазу тілін әдеби нормада қалыптастыру көзделеді. [1]
Құрмалас сөйлемдерді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту барысында өзіндік пікірін білдіре алатын, еркін ойлы тұлғаның қалыптасуына жол ашады, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында көрсетілген қағидалардың орындалуына игі ықпалын тигізеді.
Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
5
1-тарау. Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың теориялық негіздері
Құрмалас сөйлемді оқыту мәселесі.
Қазақ тілі - сан ғасырдан бері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі дүние. Ол халықтың алтыннан да қымбат кені. Тіл - адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің, ойының, сезімнің, идеясының, дүниетанымының көрінісі.
Тіл - халық тарихы. Тілде халық жасаған мәдениет пен өркениеттің даму жолы жатады. Қазақ халқының барлық құнарлы ойы, құнды қиялы көркем сөзбен кестеленген. Сондықтан да тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихын білу - қажеттілік. Тіл бар жерде ұлт бар. Ұлттың өзгеден ерекшеленетін ең негізгі де тұғырлы белгісі - тілі. Тілдің қасиетін түйсіну - ұрпаққа парыз.
Қазақ тілін оқыту методикасы - мектепте оқытылатын қазақ тілі материалдарын практикалық тұрғыдан оқушыларға саналы түсіндіретін ғылым саласы.
Қазақ тілі оқыту әдістемесі бірден ғылым болып қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Әдістеме белгілі бір пәнге қатысты оқыту мен білім берудің нақтылы жолдары мен амалдарын, әдістері мен тәсілдерін зерттей отырып, осы әдістер мен тәсілдердің теориялық негізін де жасайды және оларды оқытудың тиімді, сапалы болуын қадағалайтын бір ортақ мақсатқа бағынған жүйеге топтастырады. Осы тұрғыдан келгенде, әдістеменің өзіндік принциптері, тарихы, қалыптасу жолы мен жүйесі бар [2,128]. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы.Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар бұған елеулі үлес қосты.
Қазақ тілінің оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу жолында ХХ ғасырдың бас кезі, әсіресе осы кезеңнің алғашқы онжылдық уақыты, ерекше атап өтуді қажет етеді. Себебі, бұл жылдары көрнекті ғалым-ұстаздардың, қоғам қайраткерлерінің, жазушылардың ұлттық тілдің ерекшелігіне, оның қоғамдағы орны мен әлеуметтік мәніне көңіл аударып, қалам тартпағаны кемде-кем.
6
Ахмет Байтұрсынов - қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп күш жұмсады. 1912 жылы мектеп балаларына қазақша сауаттандыратын Оқу құралын жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1-бөлімі Тіл құралы деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрді. Осы кітаптың морфологияға арналған 2-бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3-бөлімі 1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып пайдаланылып келді.
А.Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы. Ол - қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды. Ғұлама ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып, бұларды біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды
көздеп Оқу құралды жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы Тіл құралын ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көздеп Тіл жұмсарын, төртінші - сауат аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды алып, Баяншыны жазды. А.Байтұрсыновтың замандасы Телжан Шонанұлы 1931 жылы Орыстар үшін қазақша әліппе оқулығын жазды. Латын тілінде жазылған бұл әліппе 1 жылдық оқу құралы деп саналған.
ХХ ғасырдың төртінші он жылдығынан бастап әдістеме қолға алынып, біршама еңбектер жарық көре бастады. 1935 жылға дейін қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналған мақалалар ғана болды. Осы жылы Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдісі деген атпен жинақ шықты.
Қазақ тілі әдістемесінің алғашқы негізін салушылардың бірі - Ғали Бегалиев болды. 1940 жылы Бастауыш мектептерде қазақ тілінің методикасы деген еңбегі баспадан шықты. Бұл еңбекте орыс тілі әдістемесінің үлгілі жақтары алынған.
1956 жылы белгілі әдіскер - ғалым Шамғали Сарыбаевтың қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері (1-бөлім фонетика мен морфология) деген кітабы шықты. Бұл оқулық методикаға қосылған үлкен бір оқу құралы болды. Байқап отырғаныңыздай, қазақ тілін оқытудың әдістемелік мәселелері А.Байтұрсынов еңбектерінен бастау алған, кейін С.Аманжолов, Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, Т.Қордабаев, Б.Құлмағанбетов, Х.Арғынов, А.Әбілқаев, С.Исаев еңбектерінде оқу-тәлімдік ой-пікірлері мен тәжірибелерінде көрініс тапты.
Балғаным Құлмағамбетова 1956 жылдардан бастап қазақ тілі методикасының көптеген мәселелеріне ғылыми әрі практикалық жағынан зерттеу жүргізіп, Қазақ тіліндегі етістік категориясын оқыту (1957), Құрмалас сөйлемдерді оқытудың кейбір мәселелері (монография, 1963),
7
6-класта қазақ тілі сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру (1965), 5-класта қазақ тілі сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру (1966), т.б. еңбектерін дүниеге әкелді.
Ы.Мамановтың Д. Әлімжановпен бірігіп жазған Қазақ тілін оқыту әдістемесі деп аталатын оқулығы орта мектеп мұғалімдері мен Жоғары оқу орындарының филология факультеттеріне арналып, 1965 жылы жарық көрген. Еңбек орта мектепте қазақ тілін оқытудың жалпы мәелелері, Қазақ тілінен білім берудің методтары мен оқу жұмыстарын жүргізудің жолдары, грамматиканы оқыту методикасы деп аталатын үш тараудан тұрады.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисін теориялық жағынан зерттеген Хасен Арғынов. Оның Жай сөйлем синтаксисін оқытудың методикасы (1957), Қазақ тілін оқыту еңбектері жарық көрді.
Бұл аталған еңбектердің қазақ тілін оқыту методикасында алатын орны ерекше. Онда қазақ тілі методикасының педагогикалық негіздері, жазу жұмыстары, талдау үлгілері, грамматиканы оқыту, кітап оқу методикасы сияқты мәселелерге тоқталған. Еңбектердің барлығында да жасалатын тұжырым: Мұғалім сабақты беруді көрсетіп бергенінен айнытпай орындауға міндетті емес, өз білгенінше түрлі әдіс қолдануға ерікті. Методика рецепт те емес, әкімшілік нұсқау да емес, тек педагогикалық кеңес, жол-жоба,- дейді [12,7].
Мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі міндеттері мен мақсаттары анықталатын бірінші тарауда әдістеменің өзге пәндермен байланысы көрсетіліпті, орта мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламаларының негізгі принциптері баяндалды. Мұнда оқытудың бағдарламалық неізіне терең мән беріледі. Оның теориялық та, практикалық та маңызын белгілейді: (Әрбір класта қазақ тілінен өтілетін материалдардың көлемін дәл белгілеу; тілді оқыту жұмысын тәртіпті және жүйелі жүргізуге бағыт беру; мұғалімнің тілді оқытуға арналған жылдық, тоқсандық, айлық және жеке тақырыптарға арналған сабақ жоспарларын творчестволық тұрғыда жасауына ұйытқы болу; мұғалімдердің методикалық шеберлігін арттырып, әр тақырыптың мазмұнына қарай пайдалы әдістерді қолданып отруға, өз білімдерін толықытырып отыруға міндет жүктейді; мұғалімдердің сабақтарын ұқыпты дайындалып, оған керекті материалдарды күн ілгері әзірлеу құнттылығын арттырады; мұғалімдердің оқушылармен кластан тыс жүргізетін жұмыстарын жақсартуды, оларды өтудің әдістерін белгілейді; тілдік материалдарды бір-бірімен ұдайы байланыстырып, ұдайы қайталап отырудың әдістерін үйретелді.
8
Ғалымдар қазақ тілін оқытудың ең ұтымды әдістері ретінде фонетикалық, грамматикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдерді айтады. Сондай-ақ, анализ-синтез, салыстыру, индукция-дедукция, баяндау, әңгімелесу тәсілдерін пайдаланудың тиімді жолдары көрсетіледі.
Мұғалім индукция-дедукциялық методты жақсы білсе, біріншіден, индукциялық тәсіл мен дедеукциялық тәсілдің ара жігін ажыратып, оларды бір-бірімен шатастырмайтын болады; екіншіден, индукциялық тәсіл мен дедукциялық тәсілді практика жүзінде байланыстыра біледі; үшіншіден, оқушыларды өздерінің белгілі бір білім шындығы мен зат танытудағы ойлау қабілеттілігімен дұрыс қоытындылар шығарып үйренуге шеберленеді [3,80]
Құрмалас сөйлем туралы алғашқы пікірлер жиырмасыншы жылдар ішінде көріне бастады. Осы жылдар ішінде жазылған А.Байтұрсыновтың Тіл құралы атты оқулығында қазірде қолданылып жүрген басқа да көптеген лингвистикалық терминдер сияқты құрмалас сөзі көрініс тапты. Терминнің мағынасы өзі атау болған категорияның мазмұнына сай келеді. Өйткені құрмалас деген атаумен аталатын сөйлем - екі немесе одан да көп жай сөйлемдерден құралатын күрделі категория. Қазақ тілінде құрмалас сөйлемдер жүйесіне қатысты зерттеушілер ретінде А.Байтұрсынов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Т.Қордабаевтарды атай аламыз.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесіне қатысты зерттеушілер ретінде А.Байтұрсынов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолорв, С.Жиенбаев, Т.Қордабаевтарды атай аламыз. Құрмалас сөйлемді зерттеген ғалымдардың бәрі де оның кем дегенде екі жай сөйлемнен құралатынын, күрделі ойды білдіретінін ортақ пікір ретінде ұстанды [4]. Құрмалас сөйлемдерді оқыту әдістемесін қазақ тілі әдістеме ғылымында Б.Құлмағанбетова, Х.Арғынов секілді ғалымдар зерттеді. Ғалым Х.Арғынов Қазақ тілінің күрделі сөйлем синтаксисін оқыту әдістемесі тақырыбында кандидаттық (1963), Қазақ тілінің синтаксисі мен пунктуациясы әдістемесінің негіздері деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Құрмалас сөйлем синтаксисінің методикасы атты зерттеу еңбегін 1964 жылы жариялаған. 2006 жылы жарық көрген Ш.К.Бектұровтың Қазақ тілі атты еңбегінде, оқушыларға құрмалас сөйлемнен теориялық білім беріп, олардың практикалық дағдыларын қалыптастыру үшін қойылатын негізгі талаптарды атап көрсетеді. Олар:
1) Мұғалімнің түсіндіруі (толық, жартылай, бағыт бере түсіндіру: ауызша, жазбаша, баяндау);
2) Берілген тілдік материалды талдата білу;
3) Құрмалас сөйлемнің түрлерін (ауызша, жазбаша) құрастыру;
9
4) Құрмалас сөйлемнің компоненттеріне қатысты сұрақ қойып, оған жауап бергізу;
5) Жазбаша жұмыстарды (диктант, мазмұндама, шығармиа) құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін дұрыс қоюға үйрету;
Құрмалас сөйлемнің түрлеріне синоним таба білуге, талдау, синтез, салыстыру, қортынды жасай алу дәрежесіне жеткізу.
Міне, осылай әдіскер-ғалым құрмалас сөйлемдерді оқыту барысында ескеретін маңызды алты талапты атап және құрмалас сөйлемдерді оқыту барысында қолданылатын негізгі құралдар: оқулық, дидактикалық материалдар, көрнекі құрал (сызба кесте), техникалық құралдар (үнтаспа, киноқондырғы, диафильм, күйтабақтар), т.б. деп көрсетеді
[5,265]. Сабақтың әдістемесін жобалау - ұстаз бен оқушы арасындағы жаңа байланысты қалыптастырып, оның пәнге деген қызығушылығын арттыруда дұрыс нәтиже берері анық. Осындай мақсатпен пән мұғалімдеріне арнайы айлап шығып тұратын, көмекші әдістеме құрал ретінде танылған Қазақ тілі мен әдебиеті журналына да шолу жасағанымызда, құрмалас сөйлемді оқытуға байланысты мынадай әдіс-тәсілдерді жинақтадық: сұрақ-жауап, грамматикалық талдау, анализ, синтез, теориялық талдау, өзіндік ізденіс, топтастыру, түсіндіру, балама тест, графикалық сынақ, т.б. Бұл аталған әдіс-тәсілдер бүгінгі мектептерде жаңа техникалық құралдар (интерактивті тақта, үнтаспа, т.б. ) арқылы кеңінен қолданылып жүр.
Қазіргі таңда мұғалімдер инновациялық және интерактивтік әдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде.
Инновация термині қазіргі білім берудің теориясы мен тәжірибесінде кеңінен қолданылып жүр. Инновация аударғанда жаңа, жаңалық, жаңарту дегенді білдіреді. Яғни, С.Ожегов сөздігіне сүйенсек, инновация бірінші рет шыққан, жасалған, жуық арада пайда болған, бұрынғының орнын басатын, алғаш ашылған, бұрыннан таныс емес енгізілген жаңалық болып шығады. Инновациялық жүйеде ұйымдастырылған әрбір сабақтың берері мол. Оқушының ой дербестігін, оқу әрекетін жандандыра отырып, сөз өнерінің иіріміне бойлауға, жан-дүниесінің ұлттық рухта зерделенуіне, өзіндік жеке пікір қалыптастыруына бой алдырады [6,13]. Және осы айтылғандар бүгінгі таңда зерттеу еңбектерде өзекті мәселе болып жүргені де бар. Осыған орай кей зерттеулер құрмалас сөйлемдерді оқытуда шығармашылықпен жұмыс істеуді баса назарға қояды. Мәселен, Е.Ш.Лесбекқызының осы турасында жазылған Құрмалас сөйлемдерді оқыту барысында шығармашылықпен жұмыс істеу әдістемесі (8-сынып) атты зерттеу жұмысын айтып кетуімізге болады.
10
Мұнда ғалым: Егер қазақ тілінің құрмалас сөйлемдерін шығармашылық жұмыстар арқылы оқытса, оқушылардың ой-қиялына түрткі болады, логикалық қабілеті дамиды; Құрмалас сөйлемдерді шығармашылықпен оқыту оқушыларды теориялық ойлау деңгеінен шығармашылықпен ойлау деңгейіне көтереді - дейді [4,4-5]. Сонымен бірге, ғалым осы еңбегінде құрмалас сөйлемдерді оқытуда шығармашылықпен жұмыс істеудегі жаттығулар мен тапсырмалар және ойынның түрлерін атап кеткен. Оның сызбасы төменде көрсетілгендей (1-кесте).
Бүгінде, болащақ мамандарды даярлайтын жоғары оқу орындарында келешек қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдері үшін арнайы Қазақ тілін оқыту әдістемесі атты пән оқытылады және мектепте құрмалас сөйлемдерді қалай оқыту керек деген сауал негізінде құрмаластың әрбір түрін оқытуға арналған тақырыптар бөлінген. Бұл сөзімізге дәлел ретінде, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні бойынша 050117 Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттеріне арналған пән бағдарласын ұсынамыз:
Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі.
Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.
Сабақтас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдарын оқыту әдістемесі. Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлері мен олардың жасалу жолдарын меңгерту.
Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Аралас құрмаластың өзіне тән жасалу жолдарын меңгерту әдістемесі.
Көп компонентті құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Көп компонентті құрмаластың ішкі жүйесін құраушылар: көп компонентті салалас құрмалас сөйлем, көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем. Осыларды талдаудың өзіндік логикалық желісі болатындығы және оны оқушыларға меңгерту әдістері [7,8].
А.Байтұрсыновтың қазақ тілі синтаксисі туралы тұжырымдары оны оқыту жөніндегі соны пікірлер болып табылады. Тілші синтаксистің
11
теориясын бір жүйеге түсірумен қатар, оны меңгертудің жолдарын ұсынды. Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады деп, сөйлемнің қатысымдық қызметін айқындады [8, 264]. Осыған орай, қазақ тілі әдістеме ілімінде қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан оқыту әдісі де соңғы уақытта сөз болып келе жатыр.
Жалпы, қазақ тіліндегі синтаксис саласы оқушыларға сөз тіркесінің, сөйлем мен мәтіннің ерекшелігі мен өзіндік қолданысын үйретіп, сол арқылы олардың сөйлеу қабілетін жетілдіруді көздейді. Бұл Қазақстан Республикасының бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасының: Қазiр педагогикалық қоғамдастықтың алдында бiлiм берудiң жаңа моделiн құрудың, сынақтан өткiзу мен енгiзудiң ауқымды мiндеттерi тұр. Бiлiм берудiң қазiргi негiзгi мақсаты бiлiм алып, бiлiк пен дағды-машыққа қол жеткiзу ғана емес, солардың негiзiнде дербес, әлеуметтiк және кәсiби бiлiктiлiкке - ақпаратты өзi iздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгерiп жатқан бүгiнгi дүниеде лайықты өмiр сүру және жұмыс iстеу болып табылады, - деп көрсетiлген басты қағидатымен толық үндеседі [9, 5].
Бүгінгі қоғамда тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттық құндылықтарға ие азаматтар буынын қалыптастыру, Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу аса маңызды да жауапты іс. Сондықтан оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім беру, оларды шығармашылыққа үйрету, өзіндік жұмыстарын мазмұнды да сауатты түрде жүргізу арқылы олардың логикалық ойын, дүние танымын, сөз байлығын, сөйлеу мен жазу тілін әдеби нормада қалыптастыру құрмалас сөйлемді оқытуға қатысты қай еңбекті алып қарамайық, ең басты ұлы мақсат болып көзделген. Қорыта келе, іздену, тиімді әдістерді тауып, пайдалана білу, сабақ барысында үнемі түрліше әдістерге сүйеніп отыру,сапалы білім береміз деген қағидасы бар қай кезеңнің болмасын басты міндетіне айналған.
Ұлы ғалым Ахмет Байтұрсынов былай деген екен: жақсы мұғалім деген атқа түрлі әдістерді меңгеріп, соларды оқытуда қолда білу арқылы ғана жетуге болады. Сонымен қатар, бірнеше әдісті меңгеріп қана қоймай, табанда өзі қажет әдісті тауып, пайдалана білу керек.
12
Шығармашылық
тапсырмалар
ойындар
жаттығулар
Тапқырлық
Іскерлік
Рөлдік
Аналитикалық
Логикалық
Рефлексикалық
Танымдық
Ізденімділік
Интеллектуалдық
1-кесте
1.2
19
1.3. Синтаксисті оқытуда тілдік қатынас пен танымдық лингвистика теорияларының алатын орны.
Мемлекеттік тілге деген құрмет пен ықылас ұлттық сананың биігіне көтеріліп, жалпыхалықтық мүдде кеңістігіне шығуы керек. Тіл Қазақстан көлемінде қуатты қатынас құралы бола тұрып, халықаралық байланыста да өзінің мемлекеттік мәртебесін сақтауы үшін жас ұрпақтың жеке тұлғалық қасиеті мен патриоттық сезімін ұштастыра тәрбиелеу - біздің ұстаздық парызымыз. Сонда ғана қазақ тілі қоғам өмірінің бар саласында шынайы сұранысқа ие болады.
Тіл білімі мен әдебиетті оқытуда тың бағыттар мен жаңа технология үлгілерін жедел меңгеріп, оқу жүйесіне енгізу -- бүгінгі күн талабынан туып отырған мәселе. Осыған орай, қазақ тіл білімінің көптеген тың салалары жаңаша көзқараспен зерделенуде. Қазақ тілін оқыту әдістемесі де соңғы жылдары көптеген жаңа бағыттарды қамтып, ғылыми-теориялық және практикалық жағынан кең өріс алып дамып келеді. Мұндай бағыттар қазіргі өмір талабы мен уақыт сұранысына сәйкес пайда болып отырғаны белгілі. Сондықтан жаһандану жағдайында қазақ тілін сапалы оқыту білікті, ойлы, танымы кең маман дайындаумен тығыз байланысты.
Лингвистика ғылымы соңғы жылдары көптеген жаңа бағыттарды қамтып, ғылыми-теориялық және практикалық жағынан кең өріс алып дамып келеді. Қазіргі жаһандану процесі ғылым салаларының тоғысуы мен бірігуіне ғана ықпал етпей, сонымен қатар тың ғылыми салалардың қалыптасуы мен дамуына да әсер етеді. Танымдық лингвистика тіл білімінің қоғамдық-әлеуметтік орны мен рөлінің күшеюіне орай, адамзаттың ой мен тіл, сана мен сөйлеу, әртүрлі қарым-қатынас процестерінің бірлескен әрекеті нәтижесінде тілші-ғалымдар алдына жаңа идея, тың ізденісті қажет етеді.
Танымдық лингвистика тіл арқылы қоршаған ортаны, адамзат қасиеттерін, қоғамдық құбылыстар мен жаратылысты танып-білудің ғылыми-теориялық негіздерін қарастырады. Сондықтан қазақ тілін оқытуда танымдық лингвистика ілімі білім мазмұнының танымдық бағыттары мен аспектілерін әртүрлі қырынан ғылыми негіздейді және адамның таным процесіне қатысты білімін тереңдетіп, тәжірибесін молайтады.
Қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың мақсаты - тіл біліміндегі танымдық теорияның ғылыми негіздерін меңгерту арқылы теория мен
20
практиканы ұштастыра отырып, тіл үйренушінің өй-өрісін кеңейту.
Лингвистика қоғамдық ғылымдармен де, психофизиология мәселелерімен де, логика-философия заңдылықтарымен де, тарих-этнография деректерімен де сабақтаса дамып келеді. Осы орайда тілдің шығу тегін, табиғатын, қызметін саралау мақсатында тілшілер адам, ойлау, таным, халық, қоғам сияқты ұғымдардың мән-мағынасына көңіл бөлуде.
Адам ойының әрекеті, үздіксіз тануы мен пайымдауы психофизиологиялық, пәлсапалық өлшемдерді қалыптастырып келеді. Сол себепті лингвистер тіл білімін қарапайымнан күрделіге, жалқыдан жалпыға қарай айқындалатын, үнемі толығу, өзгеру үстінде болатын тұжырымдар тізбегі деп қарастырады. Қазақ тіл білімінің теориялық тұжырымдарын жан-жақты сұрыптай келе, дүниежүзі тілдерімен қатар өз ана тіліміздің әлеуметтік дәрежесін, танымдық мүмкіндігін, этнопсихологиялық пайымын зерттеу, оның әлемдік үлесін өзге тілдермен салыстыра дәл бағалай білу - тіл мамандарының алдында тұрған аса күрделі де маңызды мәселелердің бірі.
Қазір тіл табиғатын зерделеу тек формалық сипаттамалармен шектелмей, адам өмірінде алар орны мен атқарар қызметін анықтауға, оның физио-анатомиялық негізін айғақтауға ұласты. Лингвотанымдық зерттеулер тілді танымдық әрекеттің жемісі деп қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи қабілеттерге көңіл бөлуді мақсат етіп отыр. Когнитивистер адам тілді саналы түрде ғана қолданбайды, ол рефлексті түрде санасында орныққан танымдық қорды ретімен пайдалану арқылы қарым-қатынас жасайды, ойын сыртқа шығарады, пікірін айтады, тіпті жаңа затты да сәйкестендіре-салыстыра таниды деп есептейді [15].
Когнитивтік (танымдық) лингвистика пәні қазіргі тіл біліміндегі антропоценртистік бағыт бойынша тілді қатынас құралы тұрғысынан емес, Білімді жинап, сақтап, жеткізуші, дамытушы таным құралы ретінде зерттеуге негізделген жаңа парадигманы танытатын тың пән болып саналады. Танымдық лингвистика адам санасында сақталған білімнің коммуникацияда тілдік таңбалар арқылы бейнеленуін қарастырады. Адамзат үшін ақиқат дүние біреу болғанымен, оны түсіну, тану, сол дүниенің біртұтас бейнесін санада қалыптастыру әрекеттері әр адамда, әр ұлтта әр түрлі деңгейде, сан алуан интерпретацияда беріледі. Сондықтан тіл иесінің ой-өрісіне, дүниені тұтас таныған жан әлеміне байланысты дүниенің танымдық бөлшектері тілде өзінше көрініс табады [16, 3].
21
Студент санасында, ойында сақталған ақпаратты танып қана қоймайды, оны тілдік қатынаста қолданады. Тілдік қатынас екі түрлі қызмет атқарады. Біріншіден, ол баяншы мен қабылдаушы арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асырады. Бұл оның қатысымдық қызметін танытады. Екіншіден, ғаламның тілдік бейнесін таныту үшін адам мен өмірдің байланысын білдіруге бағытталады. Тіл қатысымда тек белгілі бір ойды, пікірді, хабарды жеткізудің құралы ғана болып табылмайды, ол адам санасында қалыптасқан, жинақталған, бейнеленген ұғымдар мен түсініктерді жеткізеді. Ол адамның жылдар бойы жинаған білімін сақтаушы, жеткізушінің қызметін атқарады. Бұдан оның танымдық қызметі көрінеді.
В.А.Маслованың тұжырымы бойынша, всю познавательную деятельность человека (когницию) можно рассматривать как развивающую умение ориентироваться в мире, а эта деятельность сопряжена с необходимостью отождествлять и различать объекты: концепты возникают для обеспечение операций этого рода [2,30]. Яғни, тіл - адамның дүниетанымын танытатын ақпараттық-танымдық күрделі құрылым. Ол студенттің ойлауы, санасы, пайымдауымен тығыз байланысты. Ақпарат, алдымен, студенттің миында сақталады, жинақталады, өңделеді. Санада бейнелеген ақпарат студент жадында сақталады да, оны ол қажет кезінде алып қолданады. Адамзат санасының қызметі қоршаған әлемнің жалпы заңдылықтары, өзара байланыстары туралы мәліметтерді, білім негіздерін жүйелеуге мүмкіндік беретіндіктен, кез келген адам оның көмегімен алдына мақсат қоя білуге, жоспарлы әрекет етуге, табиғи және әлеуметтік орталарда өзін-өзі ұстауға дағдыланады. Студент қатысымға түскен кезде ақпаратты өз қалауынша пайдалана алады.
Тілдің ең басты және негізгі қасиеті - қатынас құралы болу қызметі. Тіл - адам баласының қоғамында қатынас құралы, сөйлесіп, пікір алмасудың, жазбаша ой алмасуда белсенді қызмет атқаратын қоғамдық құбылыс. Тілдің мағлұмат беріп, сол дерек кейінгі жүргізілетін оқу әрекетінің бойында тілге деген қызығушылық қалыптасып, терең игеруге ұмтылар еді. Тілдің қарым-қатынастық ролін түсіндірумен қатар, тілді жақсы меңгерген оқушының ойлай да, жаза да, сөйлей де білетіндігі, басқа пәндерді де жақсы меңгеру үшін алдымен тілді меңгерудің маңыздылығын түсіндіру шарт. Бұл - өмірдің өзі туғызып отырған талап.
Тіл - адамдар арасындағы тілдік қатынасты қамтамасыз ететін,
22
дыбыстық таңбалар жүйесінің жиынтығы арқылы ойды жарыққа шығарудың құралы.
Тіл сияқты сөйлесім де әлеуметтік құбылыс. Өйткені сөйлесімді жекебір адам жүзеге асыра алмайды, ол бірнеше адамдардың тілдік түсіністігі арқылы іске асады.Сөйлесім адамдарды біріктіреді, оларды өзара байланысқа түсіреді.[2,82]
Тілдік қатынастың негізгі мазмұны, мәні, мағынасы болып табылатын - хабарды іс жүзіне асырушылар, хабарға тікелей қатысушылар. Олар мынадай құрамнан тұратындығы:1.Белгілі бір ақпаратты, деректі хабарлайтын - Баяншы; 2. Ақпаратты жеткізетін - Тұлғалар; 3. Ақпаратты не деректі - Қабылдаушы екендігі белгілі. Бұл туралы Ф.Оразбаеваның еңбегінде кеңінен айтылып өткен.
Психологтар сөйлесім кезінде баяншының қабылдаушының әр түрлі ерекшеліктерін ескере отырып тілді қолданатынын айтады. Баяншы кімге қалай және қайтіп сөйлеу керектігін өзі шешеді. Студенттің тілдік жағдаятта қолданатын ақпараттары санасында сызба, модель, яғни фрейм түрінде сақталады. Фрейм - когнитивтік лингвистикада бұл термин қандай да бір заттар мен құбылыстар, олардың арақатынасы туралы біздің санамызда орныққан, қалыптасқан стереотип құрылымы, ой бейнесі (ой-схемасы) мағынасында жұмсалады. Ал, ХХ ғасырдың 70 жылдарында Марвин Минский: фрейм дегеніміз - белгілі бір зат, объект, процесс, ситуация, жағдай турасындағы абстрактілі білім - деп көрсетеді. Мәселен, сөйлем сөзі арқылы студент санасында сөйлемге қатысты жай, құрмалас, аралас құрмалас, салалас, сабақтас т.б. фреймдар пайда болады. Сондықтан қазір оқытуды фреймдік тұрғыдан ұйымдастыру керек деген пікірлер кездеседі. Әсіресе, екінші бір тілді меңгеруде рөлінің зор екендігін айта кеткеніміз жөн. Фреймдік тұрғыдан оқыту студент санасында алынған ақпаратты терең сақтауға ықпал етеді. Мысалы, сөз тіркесі синтаксисі бойынша оның фреймдерін құру кезінде сөз тіркесінің ережесін білмейтін студенттер оның қатарына күрделі сөзді, атаулық тіркесті, шектеулі тіркесті т.б. жатқызуы ықтимал. Яғни студент өзі таныған, білген, меңгерген дүниесін ғана қолданады, пайдаланады. Студенттің ойында көп уақытқа дейін тілдік кодтар сөз, сөйлеу немесе әр түрлі концептілер түрінде сақталады. Баяншы өзіне қажет кезінде, белгілі бір қатысымдық міндеттерді шешуде ойда сақталған тілдік кодтарды таным елегінен өткізіп тілдік қатынасқа түседі.
23
Оқушы миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдікматериалдың негізінде ғана туындап, іске асады.
Сонымен қатар, тілдік қатынасқа түсушілердің ең басты қызметі - қатысымдық, байланыстырушылық, экспрессивтік.
Қатысымдық қызмет бойынша баяндаушы мен қабылдаушылар тілдік қарым-қатынастың барлық түрлерін іс жүзіне асыра келіп, хабар арқылы бір-бірімен қарым-қатынастық қызмет атқарады.
Байланыстырушылық қызмет тілдік қатынасты жүзеге асырушылардың бір-бірімен пікір алмасуынан, бірінің айтқан ойын екіншісінің жалғастырып, сабақтастырып отыруынан көрінеді. Мұнда негізгі қызмет атқаратын - хабарды жеткізетін тұлғалар. Ол баяншы мен қабылдаушыны өзара байланыстырады және тілдік қатынастың түсінікті болуын қамтамасыз етеді.
Экспрессивтік қызмет тілдік қарым-қатынасқа түсушілердің бір-біріне берілген хабарды қабылдап қана қоймай, оның айрықша мәнін, күшейту реңкін толық түсінуінің нәтижесінде орындалады. Баяншы хабарды жай айтып қана қоймайды, ондағы қандай ойға ерекше көңіл бөлу керектігін де, өзінің көңіл-күй, сезімін, көзқарасын да жеткізуге тырысады. Ал қабылдаушының осыны дәл танып, жете түсінуі қажет болады.[2,51]
Бүгінгі білім жүйесінің басты талабына сай, оқушылардың берілген тақырыпты мұғалімнің бағдарлауы бойынша өздері оқып, еркін пікірін білдіре отырып, ұғынулары тиіс деген ұстанымды ескерсек, синтаксисті оқытуда да бұл аталған тілдік қатынасқа түсушілердің басты қызметтерінің алар орны айрықша. Мәселен, берілген жаңа тақырып Сабақтас құрмалас сөйлем дейік. Қатысымдық қызмет бойынша мұнда оқушылар бұған дейінгі құрмалас сөйлем жайындағы пікірлерін, білімдерін ортаға салып өзара тілдік қатынасқа түседі. Кейін жаңа тақырыпқа толық ауыса отырып, кітаптағы берілген ережені ескере келе, сабақтастың салалас сөйлемнен нендей айырмашылығы барын, оған қандай мысалдар келтіруге болатынын бірінің пікірін бірі жалғастыра келе, тіптен, жаңа тақырыпқа өздері ереже шығаруларына да мүмкіндік туары хақ. Ал, экспрессивтік қызмет тілдік қатынас кезінде әрдайым көрініс беріп отырары анық. Себебі, мұғалім не оқушы сабақ барысында белгілі бір жағдайға немесе тақырыпқа
24
ерекше көңіл аударту мақсатында сол сөзге ерекше интонация қойып жеткізері мәлім, сөйтіп, мұндай жағдайлар тілдік қатынастың бұл қызметін жиірек іске асырып отырады.
Синтаксисті коммуникативтік лингвистикамен байланыста оқытудың рөлі ерекше. Өйткені тілдік қатынас синтаксистік бірлік арқылы жүзеге асады. Студент сөйлесім әрекетін тілдік жағдаятта қолданады. Нәтижесінде қарым-қатынастың түрлерін игеру арқылы оны кез келген жағдаятта орынды қолдануға дағдыланады.
Білім мазмұнын танымдық әрекеттер (қабылдау, ойлау, пайымдау, түсіну, зейін қою) арқылы меңгерту синтаксисті оқытудың когнитивтік лингвистикамен байланысын көрсетеді. Когнитивтік лингвистика синтаксистік бірліктердің танымдық аспектілерін әр қырынан айқындап, студенттің таным үрдісіне қатысты білімін тереңдетіп, тәжірибесін молайтады. Мысалы, студент сөз тіркесінің танымдық табиғатын түсінумен қатар, оны қалай, қандай жағдайда қолдана білу керектігіне мән береді. Студент білімін тілдік бірліктерді пайымдау арқылы қолдануға жаттығады. Ол тілдік бірліктердің мағыналық реңкін әр түрлі жағдаятқа сәйкес бейнелі жеткізуге дағдыланады. Сөз тіркесі мен сөйлемді және мәтінді меңгертуде ой салатын, өз пайымын дәл, нақты жеткізуді талап ететін тапсырмалар студенттердің танымдық іскерліктерін дамытады.
25
2-тарау. Қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
2.1 Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуда берілетін білім мазмұны.
Қазіргі өсіп келе жатқан жастарға білі мен тәрбие беру, оларды жан-жақты дамыту - қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі.
Қазақ тілі синтаксисінің методикасы - жас буындарға тіл ғылымының озық табыстарының негіздерінде сөз тіркесі мен жай және құрмалас сөйлемдерден, қазақ тілі пунктуациясынан терең, жүйелі, берік, саналы білім беру жолында қолданылатын ең тиімді әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Ол әдістер: байқау әдісі, тәжірибені талдау-жинақтау әдісі, бұрынғы мұраны үйрену әдісі, эксперт-анкета әдісі.
Қазақ тіл ғылымының синтаксис жөніндегі зерттеулері - қазақ тілі синтаксисі методикасының оқушыларға меңгерту үшін ұсынылатын материалдары. Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды қамтиды:
1. Синтаксистен орта мектеп оқушыларына берілетін білім көлемін белгілеу.
2. Синтаксистен берілетін білімнің танымдық және тәрбиелік мәнін ашу.
3. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау.
4. Синтаксисті оқытуға байланысты жүргізілетін негізгі жұмыстардың, жазба жұмыстарының, жаттығу жұмыстарының түрлерін белгілеу.
5. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін жасау.
Жалпы айтқанда, синтаксистік талдау және оның методикасы -қазақ тілін жан-жақты зерттеуді қарастыруды мақсат тұтқан талдаулардың бірі. Ол - оқушылардың саналы, дара білімдерін жетілдіруге, мұғалімдер мен
26
шәкірттердің арасындағы байланысты нығайтуға және синтаксистік талдауды дамытуға әсер ететін фактор.
Қазіргі кездегі тәжірибелі мамандар мен қазақ тілі методикасын жетілдіру үшін өз ізденістері мен еңбектерін ұсынып отырған мақалалар мен оқулық авторларының басты мақсаты- қазақ тілінің синтаксистік талдау методикасына жаңа әдіс-тәсілдер енгізу, жаңа бағдарламалар жасау [17,27].
Мектептің негізгі деңгейіндегі (5-9 сынып) қазақ тілі пәнін оқытуда оқушыға тілдің ғылыми негіздері жөнінде толық, аяқталған сипаттағы тұтас білім беру және әдеби тіл нормасын меңгерту көзделеді. Тілдік білім оқушының ойлау қабілетін дамыту арқылы дүниетанымын жетілдіреді.
Негізгі мектепте теориялық білімнің практикалық дағдыларға база қалыптастыруына басымдылық беріледі. Олар әдебинормаларын игертуге бағытталады. Әдеби тіл нормалары ауызша, жазбаша дұрыс сөйлеу ережелерін қамтиды. Оқушының сөйлесім дағдыларын дамыту тіл білімі салалары бойынша сатылап, олардың өзара сабақтастығына негізделіп жүргізіледі. Сөйтіп, негізгі деңгейдегі оқушы білімі бастауышта меңгерген сауаттылық дағдыларына табан тірейді де, бейіндік деңгейдегі сөз мәдениетіне база қалыптастырады.
Ана тілі ретінде оқылатын қазақ тілі пәні оқушының лексикалық қорын байытады, сөз мағыналарын танытады, тіл дыбыстарының жасалу жолдары мен қызметін білдіреді, сөздерді байланыстырудың тәсілдері мен түрлерін білгізеді, сөйлемнің түрлері мен стиль түрлерін және пунктуацияны меңгертеді. Оқушыға тіл туралы, оның қоғамдық маңызы мен адам өміріндегі мәні, рөлі жайлы, танымдық қызметі жөнінде өзара сабақтас түсінік қалыптастырады.
Сөйлесім компоненттерінің түрлері - оқылым, тыңдалым, айтылым, жазылым бойынша қол жеткізетін құзыреттіліктер оқушының ақпаратты түсіну, қолдану, жинақтау, өңдеу және өз ой-тұжырымдарын қорытып шығару, бағалау әрекеттеріне сүйене отырып анықталады. Мысалы, оқылым мен тыңдалым, айтылым мен жазылым әрекеттерінде оқушының өз бетінше ізденуі, шығармашылық тұрғыда қолдануы, дара ойлауға ұмтылы негізінде туындайтын құзыреттіліктер қалыптастыруға мүмкіндік мол. Мұнда өмір жағдаяттарында оқушының дұрыс жол табуы, сын сәттерде өзіне тиімді шешім жасауы, өзіндік көзқарастарын сөз әдебін сақтап жеткізе алу, ойын
27
түсінікті әрі жүйелі айта алу қабілеттері шыңдалады. Оқушының ауызша және жазбаша тілде ойын еркін және әдеби тіл нормаларының талаптарына сай стильдік ерекшеліктерді ескере отырып жеткізуі біліктіліктің өлшемі болып саналады.
Білім мазмұнындағы тақырыптар тілдің коммуникативтік, танымдық, экспрессивтік қызметтерін бірлікте меңгертеді. Тілдің ішкі заңдылықтары мен өзара байланысын танытады және тілдік сезімін қалыптастырады.
Негізгі мектепте оқылатын тілідк материалдар мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне орай дидактикалық ұстанымдар негізінде сұрыпталды. Қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын таңдауда басшылыққа алынған негізгі ұстанымдар:
Түсініктілік, жүйелілік, ғылымилық, жас және психофизиологиялық ерекшелікті ескеру, т.б. ұстанымдар;
Білімді дара тұлғаға бағдарлау (бейімдеу, амыту, психологиялық үйлесімділік, өмірлік қажеттілік);
Тілдік білімді функциональдық тұрғыдан сұрыптау,
Этнолингвистикалық және этномәдени ерекшеліктерді ескеру;
Оқушыны әлеуметтендіру ұстанымы;
Пәнаралық байланысты сақтау;
Әрекетшілдік-бағдарлылық ұстанымы (әрекетке үйрету, оқу жағдаятындағы әрекеттен өмірлік жағдаяттық әрекетке көшу, оқу танымдық әрекеттен оқушының өзіндік әрекетіне көшу, креативті немесе шығармашылық пен біліктілікке мүдделілігінің негіздрерін қалыптастыру);
Мәдени-бағдарлылық ұстанымы (әлемнің бейнесі, әлемге мәндік көзқарас, білім мазмұнының тұтастығы, жүйелілігі; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-ТАРАУ.
Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың теориялық негіздері
Құрмалас сөйлемді оқыту мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Синтаксисті оқытуда тілдік қатынас пен танымдық лингвистика теорияларының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2-ТАРАУ.
Қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуда берілетін білім мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың педагогикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3-ТАРАУ.
Орта мектепте құрмалас сөйлемді оқытуда оқушыларыдың біліктілігін қатысымдық-танымдық тұрғыдан қалыптастыру әдістемесі
Қатысымдық-танымдық білім мен білікті қалыптастыру
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қатысымдық-танымдық білікті жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... 44
Синтаксисті оқытуда оқушылардың құзіреттілігін қатысымдық-танымдық тұрғыдан жетілдірудің амал-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..46
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың эксперимент нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы әлемдік ғылым мен білім беру саласындағы жетістіктерге негізделген жаңа жүйе еліміздің білім беру саласына терең енгізіліп отыр. Бұл өзгерістер өз кезегінде болашақ интеллектуалды ұлтты қалыптастырудың кепілі болмақ. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Интеллектуалды ұлт-2020 ұлттық жобасы идеясына оның басты мақсаты - жаңа қалыпта қазақстандықтарды тәрбиелеу, сондай-ақ Қазақстанды бәсекеге қабілетті адамдық капиталы бар мемлекетке айналдыру деп, нақтылаған болатын. Елбасы негізгі үш аспектісін нақтылаған.Олар:
Білім беру үрдісіндегі инновациялық даму;
Ақпараттық даму;
Жастарды рухани тәрбиелеу.
Білім беру саласындағы бүгінгі таңдағы өзгерістер осы ұсынылып отырған үш аспекті негізінде дамуы білім алушылардың өзіндік көзқарасы қалыптасқан тұлға болып қалыптасуына жұмылдырылады.
Бүгінде, Қазақстанда білім беру үрдісінің өзіндік ұлттық үлгісі орнығып, жаңа мазмұндағы оқыту жүйесі қалыптасуда. Дүниежүзілік білім әлеміне кіру мақсаты көзделіп, әрбір ғылым саласында нақты өзгерістер енгізіліп жатыр. Мұндай өзгерістер білім беру жүйесінің даму бағыттарын нақтылап, оны тың арнаға, жаңа сапаға қарай дамыту қажеттілігін міндеттейді. Ұстаздар қауымы үшін тың міндеттер: оқыту әдістемелерін саралап, ғылым табыстарын сын көзбен бағалау; оқушыларды болашақта жан-жақты дамыған, рухани жетілген жеке тұлға ретінде қалыптастыру және өз іс-әрекетін, кәсіби шеберлігін жаңаша қалыптастырып, жаңаша ұйымдастыруды жолға қою. Еліміздің дамыған елдермен қатар тұра алатын терезесі тең, өркениетті ел ретінде танылып, олармен білімі мен ғылымы, мәдениеті мен технологиясы теңесуі үшін маңызды істер атқару - ел мүддесі алдындағы парыз. Сондықтан білім беру жүйесіне жаңа инновациялық технологияларды енгізу арқылы оқыту үрдісін жетілдіру, оқушының танымдық қабілетін дамыту бүгінгі күні білім беретін әдіскерлердің жаңа бағытта еңбектенуі мен іскерлігін талап етеді.
Адамзат қоғамының кез-келген өзгерісі ғылымның дамуынан байқалады. Тілге қатысты, әсіресе ұлт тіліне қатысты ілім-білімнің өркендеуінде қалыптасқан бір заңдылық бар. Ол - сол ұлт тіліндегі тілдік факторлардың тарих тасасында қалмай, уақыт озған сайын сан түрлі ғылыми зерттеу нысанына негіз болуы. Бұл ретте кезінде көп іс тындырған тілші, әдіскер ғалымдардың еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін қашан да жөн сілтейтін өлмес туындылармен құнды екендігін кейінгі ұрпақ үлкен
3
ілтипат көңілмен мойындайды. Сондай құнды мұралардың қатарына белгілі әдіскерлер Ж.Аймауытов, Ш.Х.Сарыбаев, Ы.Маманов, Д.Әлімжанов, Н.Оралбаева сияқты әдіскер-ғалымдардың қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты ғылыми зерттеулері жатады. Олардың қазақ тілін мектепте оқытудың әдістемесіне қатысты шыққан мазмұнды мақалалары, монографиялары - үлкен ғылыми ізденістерге бағдар болып табылатын туындылар екендігі шындық. Бұл еңбектерде аталған ғалымдар өздерінің қазақ тілін оқытудың әдістемесіне байланысты жинаған материал-деректерін ғана емес, сонымен қатар әр тақырыпқа қатысты сабақтың жүргізілу әдіснамасын жасап, жаттығулардың орындалу барысын, оқушыларға жаңа материалды үйретуде қолданылатын түрлі әдістерді (репродуктивтік, индуктивті, дедуктивті, интерактивті, интегралды, модульмен оқыту, т.б.) де қамти өткендігін айқын аңғаруға болады.
Әдіскер ғалымдар Х.Арғынов, Ш.Ерхожина, Б.Құлмағанбетова, Ш.Бектұров, Р.Рахметова қазақ тіліндегі синтаксисті оқытуға ерекше мән берді. Аталған ғалымдардың, әсіресе Р.Рахметованың, Ф.Оразбаеваның еңбектерін диплом жұмысына пайдалану барысында құрмалас сөйлемдерді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың тиімділігін ерекшеліктерін ескере отырып, олардың ой-пікірлерінің қазақ тілін оқыту әдіснамасы іліміндегі өзіндік орнын, дәрежесін байқадық.
Диплом жұмысының мақсаты: біз қарастырып отырған мәселе - құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту әдістемесі. Жоғарыда аты аталған ғалымдардың зерттеу еңбектерінде өзіндік ой-пікірлері негізінде қарастырылса да - бұл қазақ тілі пәні мұғалімі мамандығы бойынша жоғары білім алып жатқан студенттер үшін ауқымы көлемді, тың тақырыптардың бірі деуге болады.
Негізгі басты мақсатымыз - қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың тұжырымдалған ғылыми-теориялық және әдіснамалық негіздерін, ұсынылған жаңа сипаттағы әдістемелік жүйесін басшылыққа ала отырып, орта мектептерде құрмалас сөйлемді оқытуда бұл әдістің тиімділігін эксперимент арқылы дәйектеу. Айта кеткеніміз жөн, осы мақсатта біз әдіскер-ғалым Р.Рахметованың еңбегін негізге алып, басты бағытымыз еттік. Ол кісінің еңбегіне сүйене отырып, студенттерге арналған әдіс-тәсілдерді мектеп оқушыларына икемдедік. Сонымен қатар, қазақ тілін танымдық және қатысымдық тұрғыдан оқыту мәселесі төңірегінде
4
көптеп еңбектер жазған ғалым - Ф.Оразбаеваның да пікірлерін басшылыққа алдық.
Диплом жұмысын жазу барысында көптеген белгілі қазақстандық әдіскер ғалымдарымыздың ғылыми еңбектерін пайдаланып, өзімізше талдау жасауға тырыстық. Осы диплом жұмысын жазу барысында оларда келтірілген деректердің көп септігін тигізгендігін ерекше атап өтеміз. Бұл еңбектердің болашақта да орта мектепте қазақ тілін оқытудың өзіндік қыр-сырын танып білгісі келетін ғылымсүйер жас қауымға тигізер көмегі мол болары сөзсіз.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Білім және ғылым қызметкерлерінің II съезінде атап көрсеткеніндей, бүгінгі қоғамда тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттық құндылықтарға ие азаматтар буынын қалыптастыру, Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге, салт-дәстүрін қадірлеуге тәрбиелеу аса маңызды да жауапты іс. Сондықтан оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім берумен шектеліп қана қоймай, оларды шығармашылыққа үйрету, өзіндік жұмыстарын мазмұнды да сауатты түрде жүргізу арқылы олардың логикалық ойын, дүние танымын, сөз байлығын, сөйлеу мен жазу тілін әдеби нормада қалыптастыру көзделеді. [1]
Құрмалас сөйлемдерді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту барысында өзіндік пікірін білдіре алатын, еркін ойлы тұлғаның қалыптасуына жол ашады, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында көрсетілген қағидалардың орындалуына игі ықпалын тигізеді.
Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
5
1-тарау. Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың теориялық негіздері
Құрмалас сөйлемді оқыту мәселесі.
Қазақ тілі - сан ғасырдан бері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі дүние. Ол халықтың алтыннан да қымбат кені. Тіл - адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің, ойының, сезімнің, идеясының, дүниетанымының көрінісі.
Тіл - халық тарихы. Тілде халық жасаған мәдениет пен өркениеттің даму жолы жатады. Қазақ халқының барлық құнарлы ойы, құнды қиялы көркем сөзбен кестеленген. Сондықтан да тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихын білу - қажеттілік. Тіл бар жерде ұлт бар. Ұлттың өзгеден ерекшеленетін ең негізгі де тұғырлы белгісі - тілі. Тілдің қасиетін түйсіну - ұрпаққа парыз.
Қазақ тілін оқыту методикасы - мектепте оқытылатын қазақ тілі материалдарын практикалық тұрғыдан оқушыларға саналы түсіндіретін ғылым саласы.
Қазақ тілі оқыту әдістемесі бірден ғылым болып қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Әдістеме белгілі бір пәнге қатысты оқыту мен білім берудің нақтылы жолдары мен амалдарын, әдістері мен тәсілдерін зерттей отырып, осы әдістер мен тәсілдердің теориялық негізін де жасайды және оларды оқытудың тиімді, сапалы болуын қадағалайтын бір ортақ мақсатқа бағынған жүйеге топтастырады. Осы тұрғыдан келгенде, әдістеменің өзіндік принциптері, тарихы, қалыптасу жолы мен жүйесі бар [2,128]. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы.Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар бұған елеулі үлес қосты.
Қазақ тілінің оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу жолында ХХ ғасырдың бас кезі, әсіресе осы кезеңнің алғашқы онжылдық уақыты, ерекше атап өтуді қажет етеді. Себебі, бұл жылдары көрнекті ғалым-ұстаздардың, қоғам қайраткерлерінің, жазушылардың ұлттық тілдің ерекшелігіне, оның қоғамдағы орны мен әлеуметтік мәніне көңіл аударып, қалам тартпағаны кемде-кем.
6
Ахмет Байтұрсынов - қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп күш жұмсады. 1912 жылы мектеп балаларына қазақша сауаттандыратын Оқу құралын жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1-бөлімі Тіл құралы деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрді. Осы кітаптың морфологияға арналған 2-бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3-бөлімі 1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып пайдаланылып келді.
А.Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы. Ол - қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды. Ғұлама ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып, бұларды біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды
көздеп Оқу құралды жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы Тіл құралын ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көздеп Тіл жұмсарын, төртінші - сауат аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды алып, Баяншыны жазды. А.Байтұрсыновтың замандасы Телжан Шонанұлы 1931 жылы Орыстар үшін қазақша әліппе оқулығын жазды. Латын тілінде жазылған бұл әліппе 1 жылдық оқу құралы деп саналған.
ХХ ғасырдың төртінші он жылдығынан бастап әдістеме қолға алынып, біршама еңбектер жарық көре бастады. 1935 жылға дейін қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналған мақалалар ғана болды. Осы жылы Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдісі деген атпен жинақ шықты.
Қазақ тілі әдістемесінің алғашқы негізін салушылардың бірі - Ғали Бегалиев болды. 1940 жылы Бастауыш мектептерде қазақ тілінің методикасы деген еңбегі баспадан шықты. Бұл еңбекте орыс тілі әдістемесінің үлгілі жақтары алынған.
1956 жылы белгілі әдіскер - ғалым Шамғали Сарыбаевтың қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері (1-бөлім фонетика мен морфология) деген кітабы шықты. Бұл оқулық методикаға қосылған үлкен бір оқу құралы болды. Байқап отырғаныңыздай, қазақ тілін оқытудың әдістемелік мәселелері А.Байтұрсынов еңбектерінен бастау алған, кейін С.Аманжолов, Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, Т.Қордабаев, Б.Құлмағанбетов, Х.Арғынов, А.Әбілқаев, С.Исаев еңбектерінде оқу-тәлімдік ой-пікірлері мен тәжірибелерінде көрініс тапты.
Балғаным Құлмағамбетова 1956 жылдардан бастап қазақ тілі методикасының көптеген мәселелеріне ғылыми әрі практикалық жағынан зерттеу жүргізіп, Қазақ тіліндегі етістік категориясын оқыту (1957), Құрмалас сөйлемдерді оқытудың кейбір мәселелері (монография, 1963),
7
6-класта қазақ тілі сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру (1965), 5-класта қазақ тілі сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру (1966), т.б. еңбектерін дүниеге әкелді.
Ы.Мамановтың Д. Әлімжановпен бірігіп жазған Қазақ тілін оқыту әдістемесі деп аталатын оқулығы орта мектеп мұғалімдері мен Жоғары оқу орындарының филология факультеттеріне арналып, 1965 жылы жарық көрген. Еңбек орта мектепте қазақ тілін оқытудың жалпы мәелелері, Қазақ тілінен білім берудің методтары мен оқу жұмыстарын жүргізудің жолдары, грамматиканы оқыту методикасы деп аталатын үш тараудан тұрады.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисін теориялық жағынан зерттеген Хасен Арғынов. Оның Жай сөйлем синтаксисін оқытудың методикасы (1957), Қазақ тілін оқыту еңбектері жарық көрді.
Бұл аталған еңбектердің қазақ тілін оқыту методикасында алатын орны ерекше. Онда қазақ тілі методикасының педагогикалық негіздері, жазу жұмыстары, талдау үлгілері, грамматиканы оқыту, кітап оқу методикасы сияқты мәселелерге тоқталған. Еңбектердің барлығында да жасалатын тұжырым: Мұғалім сабақты беруді көрсетіп бергенінен айнытпай орындауға міндетті емес, өз білгенінше түрлі әдіс қолдануға ерікті. Методика рецепт те емес, әкімшілік нұсқау да емес, тек педагогикалық кеңес, жол-жоба,- дейді [12,7].
Мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі міндеттері мен мақсаттары анықталатын бірінші тарауда әдістеменің өзге пәндермен байланысы көрсетіліпті, орта мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламаларының негізгі принциптері баяндалды. Мұнда оқытудың бағдарламалық неізіне терең мән беріледі. Оның теориялық та, практикалық та маңызын белгілейді: (Әрбір класта қазақ тілінен өтілетін материалдардың көлемін дәл белгілеу; тілді оқыту жұмысын тәртіпті және жүйелі жүргізуге бағыт беру; мұғалімнің тілді оқытуға арналған жылдық, тоқсандық, айлық және жеке тақырыптарға арналған сабақ жоспарларын творчестволық тұрғыда жасауына ұйытқы болу; мұғалімдердің методикалық шеберлігін арттырып, әр тақырыптың мазмұнына қарай пайдалы әдістерді қолданып отруға, өз білімдерін толықытырып отыруға міндет жүктейді; мұғалімдердің сабақтарын ұқыпты дайындалып, оған керекті материалдарды күн ілгері әзірлеу құнттылығын арттырады; мұғалімдердің оқушылармен кластан тыс жүргізетін жұмыстарын жақсартуды, оларды өтудің әдістерін белгілейді; тілдік материалдарды бір-бірімен ұдайы байланыстырып, ұдайы қайталап отырудың әдістерін үйретелді.
8
Ғалымдар қазақ тілін оқытудың ең ұтымды әдістері ретінде фонетикалық, грамматикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдерді айтады. Сондай-ақ, анализ-синтез, салыстыру, индукция-дедукция, баяндау, әңгімелесу тәсілдерін пайдаланудың тиімді жолдары көрсетіледі.
Мұғалім индукция-дедукциялық методты жақсы білсе, біріншіден, индукциялық тәсіл мен дедеукциялық тәсілдің ара жігін ажыратып, оларды бір-бірімен шатастырмайтын болады; екіншіден, индукциялық тәсіл мен дедукциялық тәсілді практика жүзінде байланыстыра біледі; үшіншіден, оқушыларды өздерінің белгілі бір білім шындығы мен зат танытудағы ойлау қабілеттілігімен дұрыс қоытындылар шығарып үйренуге шеберленеді [3,80]
Құрмалас сөйлем туралы алғашқы пікірлер жиырмасыншы жылдар ішінде көріне бастады. Осы жылдар ішінде жазылған А.Байтұрсыновтың Тіл құралы атты оқулығында қазірде қолданылып жүрген басқа да көптеген лингвистикалық терминдер сияқты құрмалас сөзі көрініс тапты. Терминнің мағынасы өзі атау болған категорияның мазмұнына сай келеді. Өйткені құрмалас деген атаумен аталатын сөйлем - екі немесе одан да көп жай сөйлемдерден құралатын күрделі категория. Қазақ тілінде құрмалас сөйлемдер жүйесіне қатысты зерттеушілер ретінде А.Байтұрсынов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Т.Қордабаевтарды атай аламыз.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесіне қатысты зерттеушілер ретінде А.Байтұрсынов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолорв, С.Жиенбаев, Т.Қордабаевтарды атай аламыз. Құрмалас сөйлемді зерттеген ғалымдардың бәрі де оның кем дегенде екі жай сөйлемнен құралатынын, күрделі ойды білдіретінін ортақ пікір ретінде ұстанды [4]. Құрмалас сөйлемдерді оқыту әдістемесін қазақ тілі әдістеме ғылымында Б.Құлмағанбетова, Х.Арғынов секілді ғалымдар зерттеді. Ғалым Х.Арғынов Қазақ тілінің күрделі сөйлем синтаксисін оқыту әдістемесі тақырыбында кандидаттық (1963), Қазақ тілінің синтаксисі мен пунктуациясы әдістемесінің негіздері деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Құрмалас сөйлем синтаксисінің методикасы атты зерттеу еңбегін 1964 жылы жариялаған. 2006 жылы жарық көрген Ш.К.Бектұровтың Қазақ тілі атты еңбегінде, оқушыларға құрмалас сөйлемнен теориялық білім беріп, олардың практикалық дағдыларын қалыптастыру үшін қойылатын негізгі талаптарды атап көрсетеді. Олар:
1) Мұғалімнің түсіндіруі (толық, жартылай, бағыт бере түсіндіру: ауызша, жазбаша, баяндау);
2) Берілген тілдік материалды талдата білу;
3) Құрмалас сөйлемнің түрлерін (ауызша, жазбаша) құрастыру;
9
4) Құрмалас сөйлемнің компоненттеріне қатысты сұрақ қойып, оған жауап бергізу;
5) Жазбаша жұмыстарды (диктант, мазмұндама, шығармиа) құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін дұрыс қоюға үйрету;
Құрмалас сөйлемнің түрлеріне синоним таба білуге, талдау, синтез, салыстыру, қортынды жасай алу дәрежесіне жеткізу.
Міне, осылай әдіскер-ғалым құрмалас сөйлемдерді оқыту барысында ескеретін маңызды алты талапты атап және құрмалас сөйлемдерді оқыту барысында қолданылатын негізгі құралдар: оқулық, дидактикалық материалдар, көрнекі құрал (сызба кесте), техникалық құралдар (үнтаспа, киноқондырғы, диафильм, күйтабақтар), т.б. деп көрсетеді
[5,265]. Сабақтың әдістемесін жобалау - ұстаз бен оқушы арасындағы жаңа байланысты қалыптастырып, оның пәнге деген қызығушылығын арттыруда дұрыс нәтиже берері анық. Осындай мақсатпен пән мұғалімдеріне арнайы айлап шығып тұратын, көмекші әдістеме құрал ретінде танылған Қазақ тілі мен әдебиеті журналына да шолу жасағанымызда, құрмалас сөйлемді оқытуға байланысты мынадай әдіс-тәсілдерді жинақтадық: сұрақ-жауап, грамматикалық талдау, анализ, синтез, теориялық талдау, өзіндік ізденіс, топтастыру, түсіндіру, балама тест, графикалық сынақ, т.б. Бұл аталған әдіс-тәсілдер бүгінгі мектептерде жаңа техникалық құралдар (интерактивті тақта, үнтаспа, т.б. ) арқылы кеңінен қолданылып жүр.
Қазіргі таңда мұғалімдер инновациялық және интерактивтік әдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде.
Инновация термині қазіргі білім берудің теориясы мен тәжірибесінде кеңінен қолданылып жүр. Инновация аударғанда жаңа, жаңалық, жаңарту дегенді білдіреді. Яғни, С.Ожегов сөздігіне сүйенсек, инновация бірінші рет шыққан, жасалған, жуық арада пайда болған, бұрынғының орнын басатын, алғаш ашылған, бұрыннан таныс емес енгізілген жаңалық болып шығады. Инновациялық жүйеде ұйымдастырылған әрбір сабақтың берері мол. Оқушының ой дербестігін, оқу әрекетін жандандыра отырып, сөз өнерінің иіріміне бойлауға, жан-дүниесінің ұлттық рухта зерделенуіне, өзіндік жеке пікір қалыптастыруына бой алдырады [6,13]. Және осы айтылғандар бүгінгі таңда зерттеу еңбектерде өзекті мәселе болып жүргені де бар. Осыған орай кей зерттеулер құрмалас сөйлемдерді оқытуда шығармашылықпен жұмыс істеуді баса назарға қояды. Мәселен, Е.Ш.Лесбекқызының осы турасында жазылған Құрмалас сөйлемдерді оқыту барысында шығармашылықпен жұмыс істеу әдістемесі (8-сынып) атты зерттеу жұмысын айтып кетуімізге болады.
10
Мұнда ғалым: Егер қазақ тілінің құрмалас сөйлемдерін шығармашылық жұмыстар арқылы оқытса, оқушылардың ой-қиялына түрткі болады, логикалық қабілеті дамиды; Құрмалас сөйлемдерді шығармашылықпен оқыту оқушыларды теориялық ойлау деңгеінен шығармашылықпен ойлау деңгейіне көтереді - дейді [4,4-5]. Сонымен бірге, ғалым осы еңбегінде құрмалас сөйлемдерді оқытуда шығармашылықпен жұмыс істеудегі жаттығулар мен тапсырмалар және ойынның түрлерін атап кеткен. Оның сызбасы төменде көрсетілгендей (1-кесте).
Бүгінде, болащақ мамандарды даярлайтын жоғары оқу орындарында келешек қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдері үшін арнайы Қазақ тілін оқыту әдістемесі атты пән оқытылады және мектепте құрмалас сөйлемдерді қалай оқыту керек деген сауал негізінде құрмаластың әрбір түрін оқытуға арналған тақырыптар бөлінген. Бұл сөзімізге дәлел ретінде, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәні бойынша 050117 Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттеріне арналған пән бағдарласын ұсынамыз:
Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі.
Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.
Сабақтас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдарын оқыту әдістемесі. Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлері мен олардың жасалу жолдарын меңгерту.
Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Аралас құрмаластың өзіне тән жасалу жолдарын меңгерту әдістемесі.
Көп компонентті құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Көп компонентті құрмаластың ішкі жүйесін құраушылар: көп компонентті салалас құрмалас сөйлем, көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем. Осыларды талдаудың өзіндік логикалық желісі болатындығы және оны оқушыларға меңгерту әдістері [7,8].
А.Байтұрсыновтың қазақ тілі синтаксисі туралы тұжырымдары оны оқыту жөніндегі соны пікірлер болып табылады. Тілші синтаксистің
11
теориясын бір жүйеге түсірумен қатар, оны меңгертудің жолдарын ұсынды. Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады деп, сөйлемнің қатысымдық қызметін айқындады [8, 264]. Осыған орай, қазақ тілі әдістеме ілімінде қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан оқыту әдісі де соңғы уақытта сөз болып келе жатыр.
Жалпы, қазақ тіліндегі синтаксис саласы оқушыларға сөз тіркесінің, сөйлем мен мәтіннің ерекшелігі мен өзіндік қолданысын үйретіп, сол арқылы олардың сөйлеу қабілетін жетілдіруді көздейді. Бұл Қазақстан Республикасының бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасының: Қазiр педагогикалық қоғамдастықтың алдында бiлiм берудiң жаңа моделiн құрудың, сынақтан өткiзу мен енгiзудiң ауқымды мiндеттерi тұр. Бiлiм берудiң қазiргi негiзгi мақсаты бiлiм алып, бiлiк пен дағды-машыққа қол жеткiзу ғана емес, солардың негiзiнде дербес, әлеуметтiк және кәсiби бiлiктiлiкке - ақпаратты өзi iздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгерiп жатқан бүгiнгi дүниеде лайықты өмiр сүру және жұмыс iстеу болып табылады, - деп көрсетiлген басты қағидатымен толық үндеседі [9, 5].
Бүгінгі қоғамда тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттық құндылықтарға ие азаматтар буынын қалыптастыру, Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу аса маңызды да жауапты іс. Сондықтан оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім беру, оларды шығармашылыққа үйрету, өзіндік жұмыстарын мазмұнды да сауатты түрде жүргізу арқылы олардың логикалық ойын, дүние танымын, сөз байлығын, сөйлеу мен жазу тілін әдеби нормада қалыптастыру құрмалас сөйлемді оқытуға қатысты қай еңбекті алып қарамайық, ең басты ұлы мақсат болып көзделген. Қорыта келе, іздену, тиімді әдістерді тауып, пайдалана білу, сабақ барысында үнемі түрліше әдістерге сүйеніп отыру,сапалы білім береміз деген қағидасы бар қай кезеңнің болмасын басты міндетіне айналған.
Ұлы ғалым Ахмет Байтұрсынов былай деген екен: жақсы мұғалім деген атқа түрлі әдістерді меңгеріп, соларды оқытуда қолда білу арқылы ғана жетуге болады. Сонымен қатар, бірнеше әдісті меңгеріп қана қоймай, табанда өзі қажет әдісті тауып, пайдалана білу керек.
12
Шығармашылық
тапсырмалар
ойындар
жаттығулар
Тапқырлық
Іскерлік
Рөлдік
Аналитикалық
Логикалық
Рефлексикалық
Танымдық
Ізденімділік
Интеллектуалдық
1-кесте
1.2
19
1.3. Синтаксисті оқытуда тілдік қатынас пен танымдық лингвистика теорияларының алатын орны.
Мемлекеттік тілге деген құрмет пен ықылас ұлттық сананың биігіне көтеріліп, жалпыхалықтық мүдде кеңістігіне шығуы керек. Тіл Қазақстан көлемінде қуатты қатынас құралы бола тұрып, халықаралық байланыста да өзінің мемлекеттік мәртебесін сақтауы үшін жас ұрпақтың жеке тұлғалық қасиеті мен патриоттық сезімін ұштастыра тәрбиелеу - біздің ұстаздық парызымыз. Сонда ғана қазақ тілі қоғам өмірінің бар саласында шынайы сұранысқа ие болады.
Тіл білімі мен әдебиетті оқытуда тың бағыттар мен жаңа технология үлгілерін жедел меңгеріп, оқу жүйесіне енгізу -- бүгінгі күн талабынан туып отырған мәселе. Осыған орай, қазақ тіл білімінің көптеген тың салалары жаңаша көзқараспен зерделенуде. Қазақ тілін оқыту әдістемесі де соңғы жылдары көптеген жаңа бағыттарды қамтып, ғылыми-теориялық және практикалық жағынан кең өріс алып дамып келеді. Мұндай бағыттар қазіргі өмір талабы мен уақыт сұранысына сәйкес пайда болып отырғаны белгілі. Сондықтан жаһандану жағдайында қазақ тілін сапалы оқыту білікті, ойлы, танымы кең маман дайындаумен тығыз байланысты.
Лингвистика ғылымы соңғы жылдары көптеген жаңа бағыттарды қамтып, ғылыми-теориялық және практикалық жағынан кең өріс алып дамып келеді. Қазіргі жаһандану процесі ғылым салаларының тоғысуы мен бірігуіне ғана ықпал етпей, сонымен қатар тың ғылыми салалардың қалыптасуы мен дамуына да әсер етеді. Танымдық лингвистика тіл білімінің қоғамдық-әлеуметтік орны мен рөлінің күшеюіне орай, адамзаттың ой мен тіл, сана мен сөйлеу, әртүрлі қарым-қатынас процестерінің бірлескен әрекеті нәтижесінде тілші-ғалымдар алдына жаңа идея, тың ізденісті қажет етеді.
Танымдық лингвистика тіл арқылы қоршаған ортаны, адамзат қасиеттерін, қоғамдық құбылыстар мен жаратылысты танып-білудің ғылыми-теориялық негіздерін қарастырады. Сондықтан қазақ тілін оқытуда танымдық лингвистика ілімі білім мазмұнының танымдық бағыттары мен аспектілерін әртүрлі қырынан ғылыми негіздейді және адамның таным процесіне қатысты білімін тереңдетіп, тәжірибесін молайтады.
Қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың мақсаты - тіл біліміндегі танымдық теорияның ғылыми негіздерін меңгерту арқылы теория мен
20
практиканы ұштастыра отырып, тіл үйренушінің өй-өрісін кеңейту.
Лингвистика қоғамдық ғылымдармен де, психофизиология мәселелерімен де, логика-философия заңдылықтарымен де, тарих-этнография деректерімен де сабақтаса дамып келеді. Осы орайда тілдің шығу тегін, табиғатын, қызметін саралау мақсатында тілшілер адам, ойлау, таным, халық, қоғам сияқты ұғымдардың мән-мағынасына көңіл бөлуде.
Адам ойының әрекеті, үздіксіз тануы мен пайымдауы психофизиологиялық, пәлсапалық өлшемдерді қалыптастырып келеді. Сол себепті лингвистер тіл білімін қарапайымнан күрделіге, жалқыдан жалпыға қарай айқындалатын, үнемі толығу, өзгеру үстінде болатын тұжырымдар тізбегі деп қарастырады. Қазақ тіл білімінің теориялық тұжырымдарын жан-жақты сұрыптай келе, дүниежүзі тілдерімен қатар өз ана тіліміздің әлеуметтік дәрежесін, танымдық мүмкіндігін, этнопсихологиялық пайымын зерттеу, оның әлемдік үлесін өзге тілдермен салыстыра дәл бағалай білу - тіл мамандарының алдында тұрған аса күрделі де маңызды мәселелердің бірі.
Қазір тіл табиғатын зерделеу тек формалық сипаттамалармен шектелмей, адам өмірінде алар орны мен атқарар қызметін анықтауға, оның физио-анатомиялық негізін айғақтауға ұласты. Лингвотанымдық зерттеулер тілді танымдық әрекеттің жемісі деп қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи қабілеттерге көңіл бөлуді мақсат етіп отыр. Когнитивистер адам тілді саналы түрде ғана қолданбайды, ол рефлексті түрде санасында орныққан танымдық қорды ретімен пайдалану арқылы қарым-қатынас жасайды, ойын сыртқа шығарады, пікірін айтады, тіпті жаңа затты да сәйкестендіре-салыстыра таниды деп есептейді [15].
Когнитивтік (танымдық) лингвистика пәні қазіргі тіл біліміндегі антропоценртистік бағыт бойынша тілді қатынас құралы тұрғысынан емес, Білімді жинап, сақтап, жеткізуші, дамытушы таным құралы ретінде зерттеуге негізделген жаңа парадигманы танытатын тың пән болып саналады. Танымдық лингвистика адам санасында сақталған білімнің коммуникацияда тілдік таңбалар арқылы бейнеленуін қарастырады. Адамзат үшін ақиқат дүние біреу болғанымен, оны түсіну, тану, сол дүниенің біртұтас бейнесін санада қалыптастыру әрекеттері әр адамда, әр ұлтта әр түрлі деңгейде, сан алуан интерпретацияда беріледі. Сондықтан тіл иесінің ой-өрісіне, дүниені тұтас таныған жан әлеміне байланысты дүниенің танымдық бөлшектері тілде өзінше көрініс табады [16, 3].
21
Студент санасында, ойында сақталған ақпаратты танып қана қоймайды, оны тілдік қатынаста қолданады. Тілдік қатынас екі түрлі қызмет атқарады. Біріншіден, ол баяншы мен қабылдаушы арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асырады. Бұл оның қатысымдық қызметін танытады. Екіншіден, ғаламның тілдік бейнесін таныту үшін адам мен өмірдің байланысын білдіруге бағытталады. Тіл қатысымда тек белгілі бір ойды, пікірді, хабарды жеткізудің құралы ғана болып табылмайды, ол адам санасында қалыптасқан, жинақталған, бейнеленген ұғымдар мен түсініктерді жеткізеді. Ол адамның жылдар бойы жинаған білімін сақтаушы, жеткізушінің қызметін атқарады. Бұдан оның танымдық қызметі көрінеді.
В.А.Маслованың тұжырымы бойынша, всю познавательную деятельность человека (когницию) можно рассматривать как развивающую умение ориентироваться в мире, а эта деятельность сопряжена с необходимостью отождествлять и различать объекты: концепты возникают для обеспечение операций этого рода [2,30]. Яғни, тіл - адамның дүниетанымын танытатын ақпараттық-танымдық күрделі құрылым. Ол студенттің ойлауы, санасы, пайымдауымен тығыз байланысты. Ақпарат, алдымен, студенттің миында сақталады, жинақталады, өңделеді. Санада бейнелеген ақпарат студент жадында сақталады да, оны ол қажет кезінде алып қолданады. Адамзат санасының қызметі қоршаған әлемнің жалпы заңдылықтары, өзара байланыстары туралы мәліметтерді, білім негіздерін жүйелеуге мүмкіндік беретіндіктен, кез келген адам оның көмегімен алдына мақсат қоя білуге, жоспарлы әрекет етуге, табиғи және әлеуметтік орталарда өзін-өзі ұстауға дағдыланады. Студент қатысымға түскен кезде ақпаратты өз қалауынша пайдалана алады.
Тілдің ең басты және негізгі қасиеті - қатынас құралы болу қызметі. Тіл - адам баласының қоғамында қатынас құралы, сөйлесіп, пікір алмасудың, жазбаша ой алмасуда белсенді қызмет атқаратын қоғамдық құбылыс. Тілдің мағлұмат беріп, сол дерек кейінгі жүргізілетін оқу әрекетінің бойында тілге деген қызығушылық қалыптасып, терең игеруге ұмтылар еді. Тілдің қарым-қатынастық ролін түсіндірумен қатар, тілді жақсы меңгерген оқушының ойлай да, жаза да, сөйлей де білетіндігі, басқа пәндерді де жақсы меңгеру үшін алдымен тілді меңгерудің маңыздылығын түсіндіру шарт. Бұл - өмірдің өзі туғызып отырған талап.
Тіл - адамдар арасындағы тілдік қатынасты қамтамасыз ететін,
22
дыбыстық таңбалар жүйесінің жиынтығы арқылы ойды жарыққа шығарудың құралы.
Тіл сияқты сөйлесім де әлеуметтік құбылыс. Өйткені сөйлесімді жекебір адам жүзеге асыра алмайды, ол бірнеше адамдардың тілдік түсіністігі арқылы іске асады.Сөйлесім адамдарды біріктіреді, оларды өзара байланысқа түсіреді.[2,82]
Тілдік қатынастың негізгі мазмұны, мәні, мағынасы болып табылатын - хабарды іс жүзіне асырушылар, хабарға тікелей қатысушылар. Олар мынадай құрамнан тұратындығы:1.Белгілі бір ақпаратты, деректі хабарлайтын - Баяншы; 2. Ақпаратты жеткізетін - Тұлғалар; 3. Ақпаратты не деректі - Қабылдаушы екендігі белгілі. Бұл туралы Ф.Оразбаеваның еңбегінде кеңінен айтылып өткен.
Психологтар сөйлесім кезінде баяншының қабылдаушының әр түрлі ерекшеліктерін ескере отырып тілді қолданатынын айтады. Баяншы кімге қалай және қайтіп сөйлеу керектігін өзі шешеді. Студенттің тілдік жағдаятта қолданатын ақпараттары санасында сызба, модель, яғни фрейм түрінде сақталады. Фрейм - когнитивтік лингвистикада бұл термин қандай да бір заттар мен құбылыстар, олардың арақатынасы туралы біздің санамызда орныққан, қалыптасқан стереотип құрылымы, ой бейнесі (ой-схемасы) мағынасында жұмсалады. Ал, ХХ ғасырдың 70 жылдарында Марвин Минский: фрейм дегеніміз - белгілі бір зат, объект, процесс, ситуация, жағдай турасындағы абстрактілі білім - деп көрсетеді. Мәселен, сөйлем сөзі арқылы студент санасында сөйлемге қатысты жай, құрмалас, аралас құрмалас, салалас, сабақтас т.б. фреймдар пайда болады. Сондықтан қазір оқытуды фреймдік тұрғыдан ұйымдастыру керек деген пікірлер кездеседі. Әсіресе, екінші бір тілді меңгеруде рөлінің зор екендігін айта кеткеніміз жөн. Фреймдік тұрғыдан оқыту студент санасында алынған ақпаратты терең сақтауға ықпал етеді. Мысалы, сөз тіркесі синтаксисі бойынша оның фреймдерін құру кезінде сөз тіркесінің ережесін білмейтін студенттер оның қатарына күрделі сөзді, атаулық тіркесті, шектеулі тіркесті т.б. жатқызуы ықтимал. Яғни студент өзі таныған, білген, меңгерген дүниесін ғана қолданады, пайдаланады. Студенттің ойында көп уақытқа дейін тілдік кодтар сөз, сөйлеу немесе әр түрлі концептілер түрінде сақталады. Баяншы өзіне қажет кезінде, белгілі бір қатысымдық міндеттерді шешуде ойда сақталған тілдік кодтарды таным елегінен өткізіп тілдік қатынасқа түседі.
23
Оқушы миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдікматериалдың негізінде ғана туындап, іске асады.
Сонымен қатар, тілдік қатынасқа түсушілердің ең басты қызметі - қатысымдық, байланыстырушылық, экспрессивтік.
Қатысымдық қызмет бойынша баяндаушы мен қабылдаушылар тілдік қарым-қатынастың барлық түрлерін іс жүзіне асыра келіп, хабар арқылы бір-бірімен қарым-қатынастық қызмет атқарады.
Байланыстырушылық қызмет тілдік қатынасты жүзеге асырушылардың бір-бірімен пікір алмасуынан, бірінің айтқан ойын екіншісінің жалғастырып, сабақтастырып отыруынан көрінеді. Мұнда негізгі қызмет атқаратын - хабарды жеткізетін тұлғалар. Ол баяншы мен қабылдаушыны өзара байланыстырады және тілдік қатынастың түсінікті болуын қамтамасыз етеді.
Экспрессивтік қызмет тілдік қарым-қатынасқа түсушілердің бір-біріне берілген хабарды қабылдап қана қоймай, оның айрықша мәнін, күшейту реңкін толық түсінуінің нәтижесінде орындалады. Баяншы хабарды жай айтып қана қоймайды, ондағы қандай ойға ерекше көңіл бөлу керектігін де, өзінің көңіл-күй, сезімін, көзқарасын да жеткізуге тырысады. Ал қабылдаушының осыны дәл танып, жете түсінуі қажет болады.[2,51]
Бүгінгі білім жүйесінің басты талабына сай, оқушылардың берілген тақырыпты мұғалімнің бағдарлауы бойынша өздері оқып, еркін пікірін білдіре отырып, ұғынулары тиіс деген ұстанымды ескерсек, синтаксисті оқытуда да бұл аталған тілдік қатынасқа түсушілердің басты қызметтерінің алар орны айрықша. Мәселен, берілген жаңа тақырып Сабақтас құрмалас сөйлем дейік. Қатысымдық қызмет бойынша мұнда оқушылар бұған дейінгі құрмалас сөйлем жайындағы пікірлерін, білімдерін ортаға салып өзара тілдік қатынасқа түседі. Кейін жаңа тақырыпқа толық ауыса отырып, кітаптағы берілген ережені ескере келе, сабақтастың салалас сөйлемнен нендей айырмашылығы барын, оған қандай мысалдар келтіруге болатынын бірінің пікірін бірі жалғастыра келе, тіптен, жаңа тақырыпқа өздері ереже шығаруларына да мүмкіндік туары хақ. Ал, экспрессивтік қызмет тілдік қатынас кезінде әрдайым көрініс беріп отырары анық. Себебі, мұғалім не оқушы сабақ барысында белгілі бір жағдайға немесе тақырыпқа
24
ерекше көңіл аударту мақсатында сол сөзге ерекше интонация қойып жеткізері мәлім, сөйтіп, мұндай жағдайлар тілдік қатынастың бұл қызметін жиірек іске асырып отырады.
Синтаксисті коммуникативтік лингвистикамен байланыста оқытудың рөлі ерекше. Өйткені тілдік қатынас синтаксистік бірлік арқылы жүзеге асады. Студент сөйлесім әрекетін тілдік жағдаятта қолданады. Нәтижесінде қарым-қатынастың түрлерін игеру арқылы оны кез келген жағдаятта орынды қолдануға дағдыланады.
Білім мазмұнын танымдық әрекеттер (қабылдау, ойлау, пайымдау, түсіну, зейін қою) арқылы меңгерту синтаксисті оқытудың когнитивтік лингвистикамен байланысын көрсетеді. Когнитивтік лингвистика синтаксистік бірліктердің танымдық аспектілерін әр қырынан айқындап, студенттің таным үрдісіне қатысты білімін тереңдетіп, тәжірибесін молайтады. Мысалы, студент сөз тіркесінің танымдық табиғатын түсінумен қатар, оны қалай, қандай жағдайда қолдана білу керектігіне мән береді. Студент білімін тілдік бірліктерді пайымдау арқылы қолдануға жаттығады. Ол тілдік бірліктердің мағыналық реңкін әр түрлі жағдаятқа сәйкес бейнелі жеткізуге дағдыланады. Сөз тіркесі мен сөйлемді және мәтінді меңгертуде ой салатын, өз пайымын дәл, нақты жеткізуді талап ететін тапсырмалар студенттердің танымдық іскерліктерін дамытады.
25
2-тарау. Қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
2.1 Құрмалас сөйлемді қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуда берілетін білім мазмұны.
Қазіргі өсіп келе жатқан жастарға білі мен тәрбие беру, оларды жан-жақты дамыту - қоғам алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Білім беру - бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі.
Қазақ тілі синтаксисінің методикасы - жас буындарға тіл ғылымының озық табыстарының негіздерінде сөз тіркесі мен жай және құрмалас сөйлемдерден, қазақ тілі пунктуациясынан терең, жүйелі, берік, саналы білім беру жолында қолданылатын ең тиімді әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Ол әдістер: байқау әдісі, тәжірибені талдау-жинақтау әдісі, бұрынғы мұраны үйрену әдісі, эксперт-анкета әдісі.
Қазақ тіл ғылымының синтаксис жөніндегі зерттеулері - қазақ тілі синтаксисі методикасының оқушыларға меңгерту үшін ұсынылатын материалдары. Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды қамтиды:
1. Синтаксистен орта мектеп оқушыларына берілетін білім көлемін белгілеу.
2. Синтаксистен берілетін білімнің танымдық және тәрбиелік мәнін ашу.
3. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау.
4. Синтаксисті оқытуға байланысты жүргізілетін негізгі жұмыстардың, жазба жұмыстарының, жаттығу жұмыстарының түрлерін белгілеу.
5. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін жасау.
Жалпы айтқанда, синтаксистік талдау және оның методикасы -қазақ тілін жан-жақты зерттеуді қарастыруды мақсат тұтқан талдаулардың бірі. Ол - оқушылардың саналы, дара білімдерін жетілдіруге, мұғалімдер мен
26
шәкірттердің арасындағы байланысты нығайтуға және синтаксистік талдауды дамытуға әсер ететін фактор.
Қазіргі кездегі тәжірибелі мамандар мен қазақ тілі методикасын жетілдіру үшін өз ізденістері мен еңбектерін ұсынып отырған мақалалар мен оқулық авторларының басты мақсаты- қазақ тілінің синтаксистік талдау методикасына жаңа әдіс-тәсілдер енгізу, жаңа бағдарламалар жасау [17,27].
Мектептің негізгі деңгейіндегі (5-9 сынып) қазақ тілі пәнін оқытуда оқушыға тілдің ғылыми негіздері жөнінде толық, аяқталған сипаттағы тұтас білім беру және әдеби тіл нормасын меңгерту көзделеді. Тілдік білім оқушының ойлау қабілетін дамыту арқылы дүниетанымын жетілдіреді.
Негізгі мектепте теориялық білімнің практикалық дағдыларға база қалыптастыруына басымдылық беріледі. Олар әдебинормаларын игертуге бағытталады. Әдеби тіл нормалары ауызша, жазбаша дұрыс сөйлеу ережелерін қамтиды. Оқушының сөйлесім дағдыларын дамыту тіл білімі салалары бойынша сатылап, олардың өзара сабақтастығына негізделіп жүргізіледі. Сөйтіп, негізгі деңгейдегі оқушы білімі бастауышта меңгерген сауаттылық дағдыларына табан тірейді де, бейіндік деңгейдегі сөз мәдениетіне база қалыптастырады.
Ана тілі ретінде оқылатын қазақ тілі пәні оқушының лексикалық қорын байытады, сөз мағыналарын танытады, тіл дыбыстарының жасалу жолдары мен қызметін білдіреді, сөздерді байланыстырудың тәсілдері мен түрлерін білгізеді, сөйлемнің түрлері мен стиль түрлерін және пунктуацияны меңгертеді. Оқушыға тіл туралы, оның қоғамдық маңызы мен адам өміріндегі мәні, рөлі жайлы, танымдық қызметі жөнінде өзара сабақтас түсінік қалыптастырады.
Сөйлесім компоненттерінің түрлері - оқылым, тыңдалым, айтылым, жазылым бойынша қол жеткізетін құзыреттіліктер оқушының ақпаратты түсіну, қолдану, жинақтау, өңдеу және өз ой-тұжырымдарын қорытып шығару, бағалау әрекеттеріне сүйене отырып анықталады. Мысалы, оқылым мен тыңдалым, айтылым мен жазылым әрекеттерінде оқушының өз бетінше ізденуі, шығармашылық тұрғыда қолдануы, дара ойлауға ұмтылы негізінде туындайтын құзыреттіліктер қалыптастыруға мүмкіндік мол. Мұнда өмір жағдаяттарында оқушының дұрыс жол табуы, сын сәттерде өзіне тиімді шешім жасауы, өзіндік көзқарастарын сөз әдебін сақтап жеткізе алу, ойын
27
түсінікті әрі жүйелі айта алу қабілеттері шыңдалады. Оқушының ауызша және жазбаша тілде ойын еркін және әдеби тіл нормаларының талаптарына сай стильдік ерекшеліктерді ескере отырып жеткізуі біліктіліктің өлшемі болып саналады.
Білім мазмұнындағы тақырыптар тілдің коммуникативтік, танымдық, экспрессивтік қызметтерін бірлікте меңгертеді. Тілдің ішкі заңдылықтары мен өзара байланысын танытады және тілдік сезімін қалыптастырады.
Негізгі мектепте оқылатын тілідк материалдар мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне орай дидактикалық ұстанымдар негізінде сұрыпталды. Қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын таңдауда басшылыққа алынған негізгі ұстанымдар:
Түсініктілік, жүйелілік, ғылымилық, жас және психофизиологиялық ерекшелікті ескеру, т.б. ұстанымдар;
Білімді дара тұлғаға бағдарлау (бейімдеу, амыту, психологиялық үйлесімділік, өмірлік қажеттілік);
Тілдік білімді функциональдық тұрғыдан сұрыптау,
Этнолингвистикалық және этномәдени ерекшеліктерді ескеру;
Оқушыны әлеуметтендіру ұстанымы;
Пәнаралық байланысты сақтау;
Әрекетшілдік-бағдарлылық ұстанымы (әрекетке үйрету, оқу жағдаятындағы әрекеттен өмірлік жағдаяттық әрекетке көшу, оқу танымдық әрекеттен оқушының өзіндік әрекетіне көшу, креативті немесе шығармашылық пен біліктілікке мүдделілігінің негіздрерін қалыптастыру);
Мәдени-бағдарлылық ұстанымы (әлемнің бейнесі, әлемге мәндік көзқарас, білім мазмұнының тұтастығы, жүйелілігі; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz