Химиялық заттардан уланулар
Ф.7.03-03
ТУЛЕМЕТОВА С.Е.
Ветеринариялық токсикология пәнінен
дәріс жинағы
Шымкент,2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
АГРАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
Ветеринарлық медицина кафедрасы
ТУЛЕМЕТОВА С. Е.
Ветеринариялық токсикология пәнінен 6В09111-Ветеринарлық медицина
білім беру бағдарламалары бойынша білім алушыларына
арналған дәріс жинағы
Оқу түрі-күндізгі
ШЫМКЕНТ,2022
ӘОЖ 636.671.15
Құрастырған: Тулеметова С.Е. Ветеринариялық токсикология Дәрістер
жинағы. Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Университеті. 2021, -
113б.
Дәріс жинағы Ветеринариялық токсикология оқу жоспарына және
бағдарламасына сәйкес жасалынған және курстың дәріс сабақтарын орындауға
қажетті барлық мәліметтер қамтылған.
Дәріс жинағы 6В09111-Ветеринарлық медицина білім беру
бағдарламалары бойынша білім алушыларына арналған.
Ветеринариялық токсикология пәніне арналған дәріс жинағында 15 дәріс
сабақ қамтылған.
Пікір беруші: Жаңбырбаев М. – ветеринария ғылымдарының кандидаты,
доцент
Ветеринарлық медицина кафедрасының жиналысында
Хаттама №6 24 01 2022 ж.
“Аграрлық” факультетте оқытудың инновациялық технологиясы және
әдістемелік қамтамасыз ету комитеті
Хаттама № 6 24 01 2022 ж.
қаралып, баспаға ұсынылды.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Университетінің оқу-әдістемелік
Кеңесінің шешімімен
Хаттама № 2022 ж. қаралып, баспадан шығаруға
ұсынылды
© М.Әуезов атындағы ОҚУ, 2022ж.
© Тулеметова С.Е.
Мазмұны
1 Дәріс № 1 Тақырыбы: Токсикология ғылымы. Улану туралы
түсінік
2 Дәріс № 2 Тақырыбы: Токсикокинетика
3 Дәріс № 3 Тақырыбы: Токсикологияның міндеттері, уланудың
себептері, емдеу, алдын алу
4 Дәріс 4 Тақырыбы: ЖЕКЕ ТОКСИКОЛОГИЯ. Химиялық заттардан
уланулар
5 Дәріс 5 Тақырыбы Химиялық заттардан уланулар
6 Дәріс 6 Тақырыбы: Пестицидтер әсерінен туындайтын уланулар
7 Дәріс №7 Тақырыбы: Өсімдіктер токсикологиясы
8 Дәріс № 8 Тақырыбы: Құрамында гликозидтері бар улы
өсімдіктер.
9 Дәріс № 9 Тақырыбы: Құрамында эфир майлары және шайыр
тәрізді заттары бар өсімдіктер токсикологиясы
10 Дәріс № 10 Тақырыбы: Құрамында улы заттары бар баска
топтардың өсімдіктері
11 Дәріс №11 Тақырыбы: Құрама жеммен, күнжарамен, шротпен
улану және екпе өсімдіктерді малды азықтандырғанда
туындайтын токсикоздар
12 Дәріс № 12 Тақырыбы: Микотоксикоздар.
13 Дәріс №13 Тақырыбы: Жануар тектес уытты заттардың әсерінен
болатын токсикоздар
14 Дәріс №14 Тақырыбы: Мал азығын суды және патологиялық
материалдарды химиялық-токсикологиялық тексеру тәсілдері
15 Дәріс №15 Тақырыбы: Ветеринариялық- лабораториялық,
химиялық – токсикологиялык бөлімге қажетті жабдықтар
Дәріс № 1 Токсикология ғылымы. Улану туралы түсінік
Жоспары:
1 Токсикология ғылымы, дамуы, тарихы
2 Қазіргі кезде токсикологияда уытты заттардың улылығын анықтайтын
негізгі критерилері
3 Уланудың пайда болуы ( шығу тегі) және себебі
4 Улы заттардың жануарлар, құстар, балык және басқада жәндіктер ағзасына
әсер етуінің маңыздылығы.
1 Токсикология ғылымы, дамуы, тарихы
Токсикология - улы заттар және олардың тірі ағзаға (жануарлар,
өсімдіктер, т. б.) тигізетін әсерін зерттейтін ілім; бұл ілім улы заттардың
табиғатын, олардың әртүрлі қасиеттерін, жан-жануарлардың улы заттарға деген
сезімталдығын, уланудын ағзада әртүрлі түрленуін, уланудың себептері мен
салдарын, улардың ағзаға енуі және одан бөлінуін, уланудын негізгі
клиникалық белгілері мен патологиялық өзгерістерін зерттейді; сонымен қатар
уланудың алдын-алу, уланған кезде көрсетілуге тиіс көмектер мен емдік
тәсілдерді де зерттеумен шұғылданады.
Токсикология - гректің toxicon - жебе уы және logos - ілім, деген
сөзінен шыққан.
Ғылымның дамуы, оның ішінде химия ғылымының дамып-оркендеуі нәтижесінде
тірі ағзаға зиянды ( әсер ететін заттардың саны орасан зор мөлшерге жетті.
Оның үстіне адамдар мен жануарлардың улы заттармен байланысы өте
күрделілене түсуде. Көптеген улы заттардың ауыл шаруашылығында кең
қолданылуы токсикологияның салалық бөлінуін қажет етті. Қазіргі замандық
өндірісте сан қилы химиялық қосылыстарды тұтыну "өндірістік
токсикологияны" құруға негіз болды. Бұл саланың маңыздылығы сол, ол улы
заттардың адам ағзасына зияндылығын, жұмыс істеу шарттарын
белгілейді.
Мал дәрігерлік токсикология мынадай негізгі үш бөлімнен тұрады: жалпы
токсикология, жеке токсикология, химиялық-токсикологиялық талдау әдістері.
1. Жалпы токсикология уланудың себептері мен улану патологиясының даму
механизмін, улану кезіндегі патологиялық-анатомиялық өзгерістерді
зерттейді;сонымен бірге, улануды емдеу және оны алдын-алудың жалпы
әдістерін қарастырады.
2. Жеке токсикология жекелеген улы заттардың белгілі бір мал түрлеріне
әсер ету ерекшеліктерін зерттейді. Басқаша айтканда, жеке токсикология
улануды белгілі бір жеке таксикологиялық құбылыс ретінде қарастырады.
Жеке токсикологияның өзін бірнеше жолдармен жіктеуге болады. Бұл
ұсынылып отырған оқу құралында оқу материалдары мынадай жүйемен беріліп
отыр:
улы химикаттардан уланулар
минералдық улардан уланулар
улы өсімдіктерден уланулар
сапасыз азықтық заттардан уланулар
жануар тектес улардан уланулар
3. Химиялық-токсикологиялық талдау әдістері бөлімінде токсикологиялық-
зертханалық зерттеулер жүргізудің жалпы ережелері мен қағидалары жайлы
баяндалады.
Токсикологияның дамуына зор үлес қосқан орыстың ұлы ғалымы С.В.
Баженовтың пайымдауынша удың жалпы биологиялық және токсикологиялық
анықтамасына былай деп тұжырымдау жасау дәл сияқты: "У дегеніміз тірі
ағзалармен өзара әсерлесуге түскен кезде, соңғысында әртүрлі патологиялық
құбылыстар тудыратын немесе өлімге душар ететін кез келген химиялық зат".
Мысалы, ас тұзының көп мөлшері құстар, иттер, мысықтар және шошқа үшін улы,
ақыры өліммен аяқталуы мүмкін.
Улану - жануар ағзасына табиғаты әртүрлі улы заттардың әсері нәтижесінде
пайда болатын патологиялық жағдай немесе у - себеп, улану -салдары.
Улы заттар ағзаға ас қорыту, тыныс алу жолдары, тері беті, кілегей
қабығы арқылы түседі. Малдардың улануы көбінесе сырттан келген, яғни ағзаға
бөтен заттардың (ксенобиотик, xenos - бөтен) әсерінен болады.
Улы заттардың ағзаға әсері, ең алдымен, оның мөлшеріне байланысты.
Фармакопея бойынша дәрі-дәрмектердің бір мезгілде берілетін немесе
тәуліктік ең жоғарғы мөлшері болатындығын білеміз. Ал, бұл мөлшерден асып
кеткен жағдайда ағзаның улануы (dosis toxica) немесе өлімге душар болуы
(dosis letalis) мүмкін. Емдік мақсатқа қолданылмайтын, бірақ, улы заттар
қатарына жатқызылатын заттардың уландырғыш мөлшері токсикологиялық
әдістер арқылы анықталынады.
2 Қазіргі кезде токсикологияда уытты заттардың улылығын анықтайтын
негізгі критерилері
Қазіргі кезде токсикологияда уытты заттардың улылығын анықтайтын негізгі
критерилері (улы заттардың токсиметриялық өлшем бірліктері) - LIM ас, ЛМ0
(LD0), ЛМ50 (LD50) және ЛМ100 (LD100) деген халықаралық көрсеткіштер
қолданылады. Сонымен бірге, улы заттардың уытты мөлшері, малдың 1 кг тірі
салмағына уытты заттың 1 мг мөлшерінің әсері арқылы анықталынады (мгкг).
Егер заттың улылығы 1-2 мгкг болса, онда ол өте улы және керісінше улылық
мөлшері 1000мгкг (1гркг) болса улылығы аз зат болып есептелінеді.
Улы заттар токсиметриясының негізгі критериилеріне (өлшем бірліктеріне)
сипаттама :
LIМас - (Лима атты автордың атымен байланысты) - малдарға ішке бергенде
және терісі астына еккенде, ағзада белгілі бір деңгейде функцио-налдық
өзгерістер туғызғанымен, уланудың клиникалық белгілері байқалмайтын уытты
заттардың 1 мәрте еккендегі (мгкг) ең төменгі мөлшері.
ЛМ0 - 2 апталық бақылау мерзімінде, жануарлар төтеп бере алатын улы
заттардың ішке берілетін және терісі астына егілетін мөлшері. Мұнда мал
ағзасында айтарлыктай патологиялық өгерістер болғанымен, малдар өлімге
ұшырамайды.
ЛМ50 көрсеткіші - улы заттың мгкг есебінде алынған, тәжірбиеге алынған
жануарларды тері астына немесе ішке ішкізілгеннен кейін екі апта ішінде 50%
өлімге душар ететін орташа мөлшері.
LM100 көрсеткіші - жоғарыдағы айтылған жағдайда тәжірбиеге алынған
жануарлардың барлығын (100%) өліміне душар ететін уытты зат мөлшері.
ЛК50 (CL50) және ЛК100 (CL100) - бұл 20к С температурили 2 сағат ішінде
жануарларды 50% және 100% өлімге душар ететін улы заттардың 1мгм ауадағы
концентрациясы.
ҚБШМ - жануарлар ағзасында патологиялық өзгерістер тудырмайтын, улы
заттардың ауадағы қолдануға болатын шектеулі мөлшері.
ШАҚД- улы заттардың 1мгм ауадағы шамамен алынған қауіпсіз деңгейі.
Кез келген заттың ағзамен әсерлесуіне, оның физикалық күй-жағдайы ықпал
ететіндігі белгілі. Бүл жағдай улы заттарға да тән қасиет. Улы заттар тірі
ағзаларға барлық үш агрегаттық күйде - (қатты, сұйық, газ) әсер ете береді.
Улы заттардың ағзамен әсерлесуі барысында удың ерігіштік қасиеті маңызды
міндет атқарады. Себебі, ерігіштік қасиеті неғұрлым жылдам болған сайын
оның сіңгіштігі де соғүрлым жоғары болады да, әсер етуі тез арада пайда
болады. Сонымен бірге, ерігіштігі жоғары заттардың ағзаға таралуы да
шапшаң. Яғни, олардың мүшелерге де әсер етуі тез болады. Асқазан-ішек
сөлдерінің де көптеген заттарды жаксы ерітетін қасиеттері бар. Суда немесе
ағза солдерінде ерімейтін заттар әдетте денеге сіңбейді және олардың ешбір
токсикологиялық маңыздылығы болмайды. Мысал ретінде сынап қосылыстарының
токсикологиялық жағдайын қарастырып көрейік: Сулема (HgC12) ерігіштігі өте
жоғары улы зат, ал каломель болса (HgC12) ерігіштігі жоқ, дәрі есебінде
қолданылатын зат.
Әсер ету уақыты бойынша қатты күйдегі улар сұйық уларға қарағанда
баяуырақ әсер береді. Газ және өте ұсақ дисперсті (аэрозоль) күйдегі
заттардың әсері өте тез дамиды. Заттың улылығына - оның химиялык, қүрамының
да ықпалы зор. Мысалы, мышьяктың бейорганикалық қосылыстары (мышьякты
қышқылдар мен оның тұздары) күшті улы заттар болса, оның органикалық
қосылыстарының (атоксил қышқылы мен оның тұздары т.б.) улылығы өте төмен
заттар. Зат улылығы оның негізгі қосылыстарының құрылымына әртүрлі
спецификалық топтар және Радикалдар (ОН, NН2,СН3,т.б.) енушеде байланысты.
Кейбір жағдайда құрамындағы радикалдарға байланысты зат уыттылығы
төмендейді немесе керісінше жоғарылайды. Мысалы: бензол молекуласына
гидроксил (ОН) тобы енгізілсе, ол фенолға, ал амин тобы енгізілсе (NH2)-
аналинге, метил радикалы (СН3) енгізілсе – толуолға айналады. Бұл заттардың
әркайсысының улылығы әртүрлі болып қана, қоймай, олардың ағзаға әсері және
ағзаның қарсы жауап реакциясыда әр алуан болып келеді.
3 Уланудың пайда болуы ( шығу тегі) және себебі
Экзогенді улармен уланудың барлық түрінде улану себебі айқын болғанымен,
улы заттардың ағзаға енуі кезіндегі оның жағдайы мен шарттарын әртүрлі
болады. Сондықтан, уланудың жағдайы мен себебін анықтағанда, төмендегідей
сұрақтар шешімін тапқаны дұрыс болар еді.
Біріншіден, шаруашылықта улы химикаттар түріндегі кездесетін улы заттар
бар ма немесе кездесе ме, соны анықтап алу керек. Улы химикаттарға - фтор,
барий, мышьяк, сынап, мырыш және басқа заттар, сондай-ақ, инсектицидтер,
гербицидтер, фунгицидтер, дефолианттар және т.б. жатады. Бұл категорияға
кейбір минералды тыңайтқыштарды да жатқызуга болады. Қәзіргі уакытта,
мұндай пестицидтерді қолданбайтын бірде-бір шаруашылық жоқ. Сондықтан да,
олардың тек қана номенклатурасын, санын, әр препараттың қасиетін, пайдалану
туралы сипаттамасын ғана емес, сонымен бірге, шаруашылықтағы жануарлар мен
ұштасу мүмкіндігін есте ұстап, білу керек.
Уланудың себебін анықтағанда, су көздерінің (бұлақ, бастау, көл, өзен)
жағдайына да көңіл аудару керек. Себебі, ашық ағын сулар химиялық заттармен
ластануы мүмкін, әсіресе олар, зауыт, фабрика және басқа да мекемелерге
жақын орналасса.
Жануарлардың химикаттармен улануы, жайылымдарды ауыл шаруашылық
зиянкестерінен жою барысында пестицидтермен кездейсоқ ластанғанда, басқа да
химиялық заттарға дұрыс көңіл аудармай, оларды әрқилы пайдалануға
байланысты. Құстарға, сондай-ақ, жануарларға өте қауіпті болып келетін,
дератизация жасауға арналған препараттарды қолдану ерекше сақтықты қажет
етеді.
Жануарлар минералдық ашығу кезінде улы химикаттарға жататын минеральды
тыңайтқыштармен азықтанып қойса, уланатынын ескеру керек.
Соңғы кездерде ауыл шаруашылығында аммиактық қосылыстарды (несеп нәрі
(мочевина) т.б.) қолдану кең таралған. Оларды дұрыс пайдаланбау да
малдардың улануына әкеліп соқтырады.
Шөп қоректі жануарлар көбінесе, улы өсімдіктермен ерте көктем айларында,
бір орындағы күтіп бағудан шыққаннан кейін, көк шөптермен қоректенгенде
анағұрлым көп уланады.
4 Улы заттардың жануарлар, құстар, балык және басқада жәндіктер ағзасына
әсер етуінің маңыздылығы.
Удың жануарлар ағзасына әсері
Токсикодинамика – немесе удың мал ағзасына әсері токсикологияның негізгі
бөліп болып табылады. Ол мал ағзасына улардың улылығы әсер ету механизмін
қарастырады.
Токсикокинетика - малдың жіті және созылмалы улануы кезіндегі улы
заттардың сіңу,таралу,жинақталу және ағзадан бөліну заңдылықтарын
өарастырады.
Ағза мен улы заттардың өзара әсері екі жағдайда болады. Оның біріншісі -
контактілі (жанасу), екіншісі - ағза мен удың тәндік әрекеттесуші
қасиеттері.
Ағзаның удың зиянды әсеріне қарсы жауап реакциясы коптеген Факторларға
байланысты. Олар
1. Малдың уға сезімталдығы.
2. Ағзаның жағдайы.
3. Удың ағзаға ену жолдары.
4. Удың ағзаға таралуы және оның талғамалы әсері.
Малдың улы заттарға сезімталдығы
Малдәрігерлік токсикология уытты заттардың ауылшаруашылык малдары мен
жабайы жануарларға, сондай-ак құстарға, балықтарға және пайдалы жәндіктерге
әсерін зерттейді.Жануарларға түрінің, уға сезімталдык дәрежесі бірдей
болмайды. У түрлі мал ағзасына әртүрлі әсер етеді. Мысалы; ірі қара мал
ағзасы ұсақ мал ағзасына карағанда қоргасын косылыстарына бейім келеді. Ал
жылкылар ірі қара малға қарағанда оймақгүл гликозидтеріне қте сезімтал
келеді.Иттер мен шошқалар үшін ас тұзы өте қауіпті болса, ал мысықтарға
фенол туындыларының препараттары жағымсыз жәие т.б.
Барлық шөп қоректі жануарлардың улы өсімдіктерге деген сезімталдығы
бірдей емес екендігі ежелден белгілі. Мысалы, ешкілер темекіге сезімтал,
бір бөлімді қарынды малдар үшін у сасыр өте қауіпті. Оларды малдар жеген
соң, малда В витаминінің жетіспеушілігі (авитаминоз) басталады, ал көп
бөлімді қарынды малдарда байқалмайды. Себебі, олардың мес қарынында
Ввитаминінің синтезіне у сасыр улы әсер корсете алмайды.
Жіті және созылмалы уланулар туралы түсінік
Улану деп жануар ағзасына улы заттар енгенде болатын патологиялық
өзгерістерді айтамыз. Улану уақыты жіті және созылмалы болып бөлінеді.
1.Жіті улану — құстарда немесе жануарларда клиникалық белгілердің
кенеттен байқалуымен және ауыр жағдайда өтуімен сипатталады, ол көбінесе
кенеттен болатын өліммен аяқалады. Жіті улану кезінде ағзаға түскен удың
уыттылығы мен ағзаның жағдайынның шешуші маңызы бар.
2. Созылмалы улану - көбінесе клиникалық белгілердің жасырын өтуімен
және жануарлардың жалпы жағдайының аз ғана өзгеруімен сипатталады. Ағзаға
ұзақ уақыт ішінде, улы заттардың аз мөлшерінің енуі, созылмалы уланудың
негізгі себебі болып табылады. Созылмалы улану, жануарлардың өлуіне әкеп
сақтырмайды, бірақ олардың өнімділігін айтар-лықтай төмендетеді. Бұдан
бөлек, мұндай жануарларды союға мәжбүр болған жағдайда, олардың етінде у
қалдығының аздаған мөлшерінің кездесуі мүмкін екенін ескере отырып, олардан
алынған етке сақтықпен қараған жөн. Бұл, әсіресе, паренхиматозды мүшелерге
және бірінші кезекте, бауырға тән.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығындағы пестицидтердің кең таралып, нығаюына
байланысты, улы заттардың өсімдіктерден адам ағзасына жануарлар арқылы енуі
маңызды мәселе болып отыр. Медици-налық токсикология бұл проблемаға ертеден-
ақ үлкен қөңіл бөлуде. Бұл мәселеге ветеринарлық токсикологияның да
қызығушылығы жоғалған жоқ.
Дәріс № 2 Токсикокинетика
Жоспары:
1 Улы заттардың организмге ену жолдары, таралуы, жинақталу ерекшеліктері
және олардың бөлінуі.
2 Улануды клиникалық балау
3 Уланған мал өлексесіндегі патологиялық-анатомиялық өзгерістер
1 Улы заттардың организмге ену жолдары, таралуы, жинақталу ерекшеліктері
және олардың бөлінуі.
Улы заттардың ағзаға ену жолдары, сіңу жылдамдығы токсикологияда аса
маңызды болып саналады. Мал дәрігерлік токсикологияда ағзаға удың ауыз
арқылы ену жолы негізгі маңызға ие. Қарында улы заттар азықпен, карын
сөлімен, ондағы микрофлоралармен араласады. Мүның бәрі қарынға түскен улы
заттардың физикалық-химиялық қүрылымына және уытттылығына әсер етеді.
Мысалы, қүрамында алколойдтары бар өсімдіктер қарынға түскенде азық
есебінен уыттылығын жоғалтады, ал каломель қарында уытты әсер ете алмайды,
бірақ кейбір жағдайларда сулемаға айналып кетуі мүмкін. Өз кезегінде, ол
әте уытты. Қүсқан кезде қарыннан улы заттар шықпаса, онда кілегей
қабыктардың copy қабілеті нашарлап, у ащы ішекке, одан ары қанға, қан
арқылы бауырға өтеді. Тоқ ішекте ащы ішекке қарағанда удың сорылуы аз
деңгейде болады.
Тыныс алу (ингаляциялык) жолмен агзаға газ тәрізді улы заттар (көміртегі
тотығы, күкіртті сутегі, аммиак) т.б. аэрозольдар, шаң-тозаң түсуі мүмкін.
Бұл жолмен ағзаға түскен у өкпе арқылы сорылып, онда күшті тітіркенген окпе
үлпалары қабынуға ұшырайды (хлор, фосген) немесе өкпе арқылы қанға сіңіп,
ағзага резорбтивті әсер етеді.
Улы заттар әртүрлі ағзалардың кілегей қабықтары арқылы да сорыла алады.
Сонымен қатар, көз конъюктивасы, жыныс мүшелерінің кілегей қабықтары, қуық
арқылы да енеді. Бірақ, бүлардың мал дәрігерлік токсикология тәжірибесінде
маңызы шамалы.Кейбір улы заттар тері арқылы да енуі мүмкін Удың ағзаға
таралуы және оның талғамалы әсері
Улы заттар жергілікті және жалпы әсер етеді. Жергілікті әсер еткенде улы
заттар сол жердегі үлпалармен ғана байланысқа түседі. Ал жалпы әсер еткенде
улы зат қанға түседі де, бүкіл ағзаға таралады және жекеленген мүшелер
жүйесін зақымдайды да, клиникалық белгілері пайда болады.
Улы заттар мал ағзасына талгамалы әсер еткенде жүйке жүйесін, ас қорыту
жолдарын зақымдайды, бұл улы заттардың ағзаға таралуының негізгі көрінісі
болып табылады.
Улы заттардың резорбтивті (қанға сіңгеннен кейінгі) әсері ағзаның қан
тамырлар жүйесімен тығыз байланысты болады. Қандағы өзгерістер қозу және
тежелу түрінде білінуі мүмкін. Қан улы заттарды бүкіл ағзаға тасымалдайды
және жүйке ұлпасына да жеткізеді, жүйке қызметінің бүзылуы, қатерлі
белгілер пайда болады. Жүйке жүйесін зақымдайтын улы заттарға есірткілер,
гликозидтер және алколойдтар жатады.
Ағзаға түскен улы зат үлпалармен өзара әрекеттесу барысында көптеген
өзгерістерге үшырайды. Бүл өзгерістер удың физиклық-химиялық қасиеттерімен
анықталады, сондай-ақ ағзаның залалсыздандыру мүмкіндігіне немесе удың
бөлінуіне де байланысты болады.
Ағзадан удың бөлінуі. Улы заттар ағзадан әртүрлі жолмен бөлініп шығады.
Алиментарлы жолмен түскен улар ағзадан құсу актісі арқылы шыгуы мүмкін, ал
удың сорылып болғаннан кейінгі негізгі шығу жолы бүйрек пен несеп шығару
жолдары болып табылады. Көбінесе улардың ағзадан бөлінуіне ас қорыту жолы
(қи, нәжіс), тыныс алу мүшелері және бездер (сүт, сілекей, тері) белсенді
әсер етеді.
Улы заттар ағзадан құсу арқылы шыққанда, олар өзгермеген күйде шығады.
Сондықтан, құсықты зерттеудің улануды балаудағы маңызы өте құнды болып
есептеледі. Бұл соттық ветеринария жағынан да аса маңызды.
Несеп сынамаларын зерттеген кезде көп жағдайда удың өзі емес қалдықтар
табылады. Бұл атропин, стрихнин секілді заттармен уланғанда болуы мүмкін.
Несеп бөлу мүшелері арқылы суда еритін және ағзаға қан арқылы таралатын
заттар шығарылады. Несептің құрамында алколойдтар, нитраттар, эфир
майлары, метал қосылыстары болады. Жіті және созылмалы улануларда несепті
зерттеудің улануды балауда маңызы зор. Құсу актісі тән емес барлық малдарда
улы заттар нәжіспен шығарылады. Бұл негізінен ірі қара малы мен жылқыларға
қатысты. Дегенмен, құсу актісі тән болса да, улы заттың бір бөлігі нәжіс
арқылы шығарылады. Бұл көбінесе, удың ішекте нашар ыдырап. қанның құрамына
енбеген жағдайда болады. Осындай жолмен ағзадан алколойдтар, металл
қосындылары, кейбір улы заттар өзгермеген қалпында бөлініп шығады.
Мал дәрігерлік токсикологияда улы заттардың деммен (тыныс алу)
бөлінуінің маңызы да айтарлықтай. Мысалы: шыққан ауадан сарымсақтың иісі
шықса, онда ол мышьяк қосылыстарымен уланғандығын көрсетеді.
Сонымен қатар, кейбір уытты заттар едәуір мөлшерде сүтпен бөлінеді.
Әсіресе, сүттің құрамындағы хлорорганикалық қосылыстардың (ДДҮ, гексахлоран
т.б.), болуы, жас төлдер мен адамдарға қауіп төндіреді. Тірі кезіндегі
созылмалы улануды анықтау үшін, экскретті зерттеу құнды болып табылады
(зәр, нәжіс, құсық массасы).
2 Улануды клиникалық балау
Жануарлардың улануының басқа аурулардан айырмашылығы, оның өзіне тән өту
сатысы және ерекшелік сипаттары бар.
Олардың негізгілері болып мыналар табылады:
1. аурудың аяқ асты болуы, қарқынды өту кезі және ауырған жануарлар мен
құстардың жіті өлімі.
2. аурудың азық қабылдаудан болуы (немесе соған тәуелділігі)
3. бірнеше жануарлардың бір уакытта улануы (ауруы).
4. контагиоздың болмауы (жұғымталдығы).
5. жүйке, ас қорыту жүйесі жұмысының бұзылу белгілерінің
білінуі.
Улануды балау айтарлықтай қиыншылықтарды көрсетеді. Улануға тек
клиникалық белгілеріне қарап балау қоя беру әрқашан мүмкін бола бермейді.
Улануға балау қоюдағы бірінші кезектегі міндет -шаруашылықта жұқпалы
арулардың бар-жоқтығын ескеру қажет. Өйткені, жұкпалы аурулар мен уланудың
клиникалық белгілері бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Мысалы, жұқпалы
ауру шыққан шаруашылықтардағы малдарға "уланған" деп балау қойсақ,
нәтижесінде малдардың жаппай қырылуы, ал керісінше, уланған малдарды
"жұқпалы аурумен ауырған" деген шешімге келеек немесе балауда кеткен басқа
да қателіктер шаруашылыққа карантинмен, шектеу шараларымен аяқталатын үлкен
экономикалық шығын немесе зардап әкеледі.
Улануға және инфекциялық ауруларға ажырата балау қоюда дене
температурасын өлшеудің маңызы зор. Мысалы, уланудың басым көпшілігінде,
жануаолардың дене температурасы қалыпты немесе қалыпты мөлшерден төмен
болатын болса, ал инфекциялық ауруларда керісінше, температура әдетте
жоғары болады.
Улануға клиникалық балау қойғанда төмендегі екі белгі дұрыс бағыт беруі
мүмкін:
1. Ас қорыту жүйесіндегі өзгерістер - пальпация кезінде ауырсыну, құсу,
іш өту газ жиналу (тимпания).
2. Жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуы - талма, қозу және қысылу, жоғары
сезімталдық (гиперестезия), т.б.
Көптеген уланулар орталық жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуымен
ерекшелінеді. Мырыш, нитрит-нитраттармен және фенол қосындыларымен
уланғанда жануарларда қозу, кейде қысылу және күйзелуі секілді жүйкелік
өзгерістер байқалады. Құрамында миметикалық заттары бар фосфорорганикалық
заттармен уланғанда парасимпатикалық жүйке жүйесі зақымданып, көз
қарашығының тарылуы, саливация (сілекей ағу), тыныс алудың және жүрек
ритмінің бәсеңдеуі секілді белгілер байкалады.
Құрамында парасимпатикалық жүйке жүйесіне әсер ететін заттарға жататын
атропин алколоиды бар өсімдіктерден немесе препараттардан уланғанда, жүйке
жүйесі функциясының бұзылуы, көз қарашығының кеңейюі және тамыр соғуының
жиілеуі байқалады. Сонымен қатар цианогенді гликозидтерден, нитрат-
нитриттерден уланғанда, тыныс алу жүйесі зақымданып, тыныс алудың жиілеуі
және қиындауы, тиомоче-винадан уланғанда - өкпе ісініп, малдың тұншығуы,
зооцидтерден уланған малдарда - жүрек-қан тамыр жүйесі зақымданып, нүктелі
қан толулар секілді белгілерді байқауға болады.
Улануға балау қоюда несеп бөлінудің бұзылуы және несеп құрылысы мен
қасиеті өзгерісінің айтарлықтай маңызы бар.
Нитраттармен уланғанда несеп бөліну бұзылып, полиурия, гематурия; сынап
қосылыстарымен уланғанда олигурия секілді белгілср білінеді. Хлораттар мен
нитраттардан, сондай-ақ люпиннен, еркек у сасырдан және басқа өсімдіктермен
уланғанда несеп түсінін өзгеруі байқалады.
Уланудағы байқалған кейбір белгілерге қарай салып жануарлардың улануына
балау қою мүмкін емес.
Нақты балауды төмендегідей белгілерге қарап қоюға болады:
- мал өлексесіндегі клиникалық белгілер.
- сойғандағы патологиялық-анатомиялық өзгерістер.
- химиялық-токсикологиялық талдаудың нәтижесі
(азық қалдығы, құсық массасы, несепті, патологиялық материалдарды,
химикаттарды тексеру нәтижесі).
Уланудағы болжау
Жануарлардағы улануды болжау әртүрлі болады. Ол көптеген себептермен
анықталады, басты себептері болып мыналар саналады:
1. Удың белсенділігі.
2. Ағзадан улардың тез шығуы немесе олардың бей-тараптануы
3. Ағзаға енген удың мөлшері және оның құрамы (концентрациясы, жағдайы).
4. Ағзаның физиологиялық дәрежесінің бұзылуы.
Удың ағзаға әсері және енген кезде байкалатын реакциясының көрінуімен
сипатталатын клиникалық белгілер, болжау шешуші факторы болып табылады.
Ағзаға енген удың концентрациясына, олардың түрлеріне, малдың жалпы
жағдайына және клиникалық белгілеріне байланысты болжау кебір жағдайларда
қолайлы, кейде қолайсыз болып табылады.
Уланған мал өлексесіндегі патологиялық-анатомиялық өзгерістер
Уланған мал өлексесін союдың тек балаулық қана емес, сондай-ақ, соттық-
ветеринарлық маңызы да бар.
Соттық-ветеринарлық сою соттық-ветеринарлық сараптаудың бір бөлігі болып
табылады және тергеу мекемелерінің қатысуымен жүргізіледі.
Өлексені диагностикалық сою тек ұлпалар мен мүшелердегі өзгерістерді
анықтау үшін ғана емес, сонымен бірге гистологиялық және басқа да
зерттеулерге сынама алу мақсатында жүргізіледі. Соңғылары, әсіресе, жіті
улану кезінде макроскопиялық өзгерістері байқалмаған жағдайда өте қажет.
Өлексені диагностикалық сою кезінде, алиментарлық уланудан ас қорыту
жүйесінде, бауырда және несеп-нәжіс бөлетін мүшелерде айтарлықтай
өзгерістер болатынын есте ұстау керек.
Улануды балауда асқазандағы азық қалдығын тексерудің және иісінің зор
маңызы бар. Мысалы, мышьяк қосылыстарынан уланғанда сарымсақ иісі шығып
тұрады.
Бауырдағы өзгерістер әртүрлі болып келеді және ол өзгерістерді жіті
уланумен қатар, созылмалы интоксикация кезінде де анық байқауға болады.
Мысалы, люпиннен, ауыр металл қосындыларынан және хлор препараттарынан
созылмалы уланғанда бауырдың сарғыштанып, атрофиялануы (семуі) сияқты
белгілер білінеді.
Улану кезінде, несеп болу ағзаларында да үлкен өзгерістер болады.
Мысалы, айқын керінетін нефроз сынап қосылыстарынан уланғанда көрініс
тапса, нитраттармен уланғанда гиперсмиялық қан ұюларды байқауға болады.
Сондай-ақ, қан түсінің өзгеруінің де үлкен диагностикалық құндылығы бар.
Мысалы. сутек тотығынан уланғанда қан қызыл шие түстеніп кетсе,
метгемоглобин түзетін улармен уланғанда қан қоңыр немесе қоңырқай (шоколад
түстес) түстеніп кетеді.
Дәріс № 3 Тақырыбы: Токсикологияның міндеттері, уланудың себептері,
емдеуі, алдын алу
Жоспары:
1Мал дәрігерлік токсикологияның міндеттері
2Уланудың негізгі себептері
3 Улануды емдеудің жалпы принциптері және алдын алу
4Улану кезінде көрсетілетін алғашқы көмек
1Мал дәрігерлік токсикологияның міндеттері
Мал дәрігерлік токсикологияның ең негізгі басты міндеті - ауыл
шаруашылық малдары мен үй жануарларының, пайдалы жәндіктердін (ара, жібек
құрты, т. б.) улануларының алдын-алу бағытында атқарылатын іс-шаралар. Бұл
міндет қазіргі кезде өте қауырт белең алып отыр. Мал басының уланулардан
өлім-жітімге ұшырауы немесе лажсыз сойылуы салдарынан шаруашылықтар шегетін
зиянды, шығынды зерттеу және ол шығындарға ғылыми талдау жасау мынадай
қорытындыға әкеліп отыр: мал басының улануынан болған жылдық шығынның 50%-
ын улы химикаттармен улану (гербицидтер, фунгицидтер, тыңайткыштар, т. б.),
30%-ын әртүрлі патогендік саңырауқұлақтармен зақымданған азықтармен,
құрамында көп мөлшерде фтор, мышьяк, госсипол, мочевина, натрий хлориді бар
минералдық азықтық қоспалармен азықтандырудан улану және 20%-ын улы
өсімдіктермен улану құрайды екен.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ауыл шаруашылығы өндірісін
жаппай жеделдету кезенінде мал дәрігерлік токсикологияның ең маңызды
міндеттері мынадай болуы керек:
а) әртүрлі улы химикаттардың, минералдық тыңайтқыштардың, улы
өсімдіктердің, азықтық қоспалардың мал ағзасы үшін уыттылығын, олардың мал
ағзасындағы кумулятивтік (жинақталғыш) әсерін зерттеу.
ә) улы заттардың уытты әсерінің биохимиялық және молекулярлық,
механизмін (токсикодинамикасын), жануарлар ағзасындағы улар метаболизмі
(алмасуы) мен биотасымалдануын зерттеу, сонымен бірге, әртүрлі токсиндердің
эмбриоуыттық, бластомогендік, тератогендік, алллергендік, мутагендік және
канцерогендік әсерлеріне талдау жасау.
б) улы заттардың мал ағзалары мен жекеленген ұлпаларында
сіңірілуін, таралуын және жинақталуын, мал ағзасынан бөлініп шығу
динамикасына (токсикокинетика) зерттеу жүргізу.
в) ауыл шаруашылығы малдарының пестицидтерден, минералды
тыңайтқыштардан, улы өсімдіктерден, биологиялық улардан улануын анықтау,
емдеу және алдын-алу шараларының осы замандандырылған әдістерін меңгеру.
г) мал азықтарында, ауыз суда және малдың жекелеген мүшелері мен
ұлпаларында, сонымен бірге, жайылымдар мен шабындықтарда және су көздерінде
улы заттардың бар немесе жоқ екендігін анықтайтын тиімді әдістер іздестіру.
д) ауыл шаруашылық малдары, құстары бал арасы, жабайы жануарлар, пайдалы
жәндіктер және тағы басқалары уланған жағдайда сүт, ет, жұмыртқа, ара
балының биологиялық жарамдылығын анықтайтын токсикологиялық малдәрігерлік-
санитарлық сарап-таудың озық әдістерін іздестіру.
е) ауыл шаруашылығы малдары, жабайы аң-құстар, үй құстары, балықтар, бал
арасы, пайдалы жәндіктердің улануын анықтау, алдын-алу, емдеу шараларының
қолданылып жүрген заңға сәйкес әдістемелік нұсқауларын іс жүзіне енгізу.
2 Уланудың негізгі себептері
2 Уланудың негізгі себептері төмендегідей жағдайларға негізделген:
Улы химикаттарды сақтағанда, тасымалдағанда және қолданғанда қауіпсіздік
шараларын және санитарлық ережелерді сақтамау.
Құрама жем шығаратын зауыттарда жемнің сапасын дұрыс бақыламау.
Жайылымдар мен шыбындық жерлерді дұрыс бақылауға алып, қадағаламау.
Өсімдіктерді әртүрлі зиянкестерден қорғау кезінде қолданылатын химиялық
заттарды дұрыс қолдана білмеу.
Егін және мал шаруашылығының мамандарының бір-бірімен байланысының жоқтығы.
Егін және мал шаруашылығы мамандарының улы химикаттар, минералды
тыңайтқыштар, улы өсімдіктер туралы білімдерінің таяздығы.
Ауыл шаруашылық мамандарының арасындағы уытты заттар және олардың зияндығы
туралы үгіт-насихат жұмыстарының нашар жүргізілуі.
Экзогенді улармен уланудың барлық түрінде улану себебі айқын болғанымен,
улы заттардың ағзаға енуі кезіндегі оның жағдайы мен шарттарын әртүрлі
болады. Сондықтан, уланудың жағдайы мен себебін анықтағанда, төмендегідей
сұрақтар шешімін тапқаны дұрыс болар еді.
Біріншіден, шаруашылықта улы химикаттар түріндегі кездесетін улы заттар
бар ма немесе кездесе ме, соны анықтап алу керек. Улы химикаттарға - фтор,
барий, мышьяк, сынап, мырыш және басқа заттар, сондай-ақ, инсектицидтер,
гербицидтер, фунгицидтер, дефолианттар және т.б. жатады. Бұл категорияға
кейбір минералды тыңайтқыштарды да жатқызуга болады. Қәзіргі уакытта,
мұндай пестицидтерді қолданбайтын бірде-бір шаруашылық жоқ. Сондықтан да,
олардың тек қана номенклатурасын, санын, әр препараттың қасиетін, пайдалану
туралы сипаттамасын ғана емес, сонымен бірге, шаруашылықтағы жануарлар мен
ұштасу мүмкіндігін
Уланудың себебін анықтағанда, су көздерінің (бұлақ, бастау, көл, өзен)
жағдайына да көңіл аудару керек. Себебі, ашық ағын сулар химиялық заттармен
ластануы мүмкін, әсіресе олар, зауыт, фабрика және басқа да мекемелерге
жақын орналасса.
Жануарлардың химикаттармен улануы, жайылымдарды ауыл шаруашылық
зиянкестерінен жою барысында пестицидтермен кездейсоқ ластанғанда, басқа да
химиялық заттарға дұрыс көңіл аудармай, оларды әрқилы пайдалануға
байланысты. Құстарға, сондай-ақ, жануарларға өте қауіпті болып келетін,
деротизация жасауға арналған препараттарды қолдану ерекше сақтықты қажет
етеді.
Жануарлар минералдық ашығу кезінде улы химикаттарға жататын минеральды
тыңайтқыштармен азықтанып қойса, уланатынын ескеру керек.
Соңғы кездерде ауыл шаруашылығында аммиактық қосылыстарды (несеп нәрі
(мочевина) т.б.) қолдану кең таралған. Оларды дұрыс пайдаланбау да
малдардың улануына әкеліп соқтырады.
Шөп қоректі жануарлар көбінесе, улы өсімдіктермен ерте көктем айларында,
бір орындағы күтіп бағудан шыққаннан кейін, көк шөптермен қоректенгенде
анағұрлым көп уланады.
Құрғақшылық жылдары, улы өсімдіктердің басым болуына байланысты, жер
отының сапасы өзгергенде, жапылым малдарының жаппай уланатыны белгілі
жағдай;
Жануарлардағы улануды болжау әртүрлі болады. Ол көптеген себептермен
анықталады, басты себептері болып мыналар саналады:
1. Удың белсенділігі.
2. Ағзадан улардың тез шығуы немесе олардың бей-тараптануы
3. Ағзаға енген удың мөлшері және оның құрамы (концентрациясы, жағдайы).
4. Ағзаның физиологиялық дәрежесінің бұзылуы.
3 Улануды емдеудің жалпы принциптері және алдын алу
Жануардың түріне қарай, олардың ағзасындағы уды әртүрлі әдістермен
бейтараптауға болады. Кейбір құсу актісі тән жануарлар ағзасын улы заттан
босату мақсатында құстыратын заттар береді (апоморфин, вератрин). Ірі қара,
жылқылардың асқазанындағы уды зонтпен жуу арқылы, ал кейбір жағдайларда
румина-торлық дәрілік заттар көмегімен сыртқа шығаруға болады.
Асқазанындағы улы заттарды тазалап алып тастағанменде, онда удың аздаған
мөлшері қалып қалатынын есте ұстау керек. Ағзадағы улы заттар әсерін жою
үшін асқазан-ішек жолдарында олардың сорылуын азайтып, олардың уытты өсерін
жоюға жағдай жасау керек. Осындай жағдайларда кілегейлі және ақзаттық
препараттар қолданылады. Бұларға: алтей тамырының қайнатпасы, зығыр дәні,
тауық жұмыртқасы және басқа да құрамында кілегей, крахмал, ақзаты және сүті
бар препараттар жатады. Бұл заттар ішек қарын, асқазанның кілегейлі кабығын
жұка қабатпен жаба отырып, удың сіңімділігін төмендетеді, сонымен бірге,
кейбір улы заттардың тітіркендіргіштік және күйдіретін әсерінен корғайды.
Улануды емдеуде адсорбенттерді қолданудың маңызы өте зор. Адсорбция - ас
қорыту жүйесіне улы заттардың сіңуін айтарлықтай немесе толық тоқтатып
тастай алатын, өте құнды физикалық әдіс. Адсорбентті заттар удын құрылысын
бұза алмаса да, қолданғанда, олардың ағзаға әсерін тежейді.
Уланғанда қолданылатын негізгі адсорбенттердің бірі - белсендірілген
көмір. Оның алколоидтарды, сынап және мышьяк қосылыстарын, әртүрлі газ
түзгіш уытты заттарды сіңіру қасиеті өте жоғары. Бірақ, қарындағы уға
қарағанда, оның ішектегі уға әсері өте әлсіз. Сондықтан, малдың уланғанына
біршама уақыт өтіп кетсе, адсорбенттермен қатар, белсенді іш өткізгіштер
(карбохолин, пилокарпин, прозерин, глаубер тұзы) берсе, ем нәтижелі болары
сөзсіз.
Төмендегі екі түрлі әдіспен ағзаға түскен уды құрғатуға және олардың
уыттылық қасиетін жоюга болады:
1. физикалық - улы заттардың адсорбциясы;
2. химиялық улы заттардың құрамынын бұзылуы
Улы заттардың құрылымын бұзып, ыдыратып, уытты әсерін тоқтату үшін
уға қарсы заттар кабылдайды. Кәзіргі уақытта уға қарсы заттар антидоттар
деген жалпы атпен кең таралган.
Фосфорорганикалық және карбаматты пестицидтерден уланғанда: атропин
сульфаты - бронхоспазм, коз қарашығының тарылуы (миоз), сілекей агу, қаңка
бұлшық еттерінің треморы және дірілі секілді клиникалық белгілерді жою
үшін; тропацин-антихолин-эстеразды заттардың жүйке жүйесін салдандыратын
уытты әсерін жоятын холинолитик ретінде; фосфолитин-холинолитикалық әсер
ететін атропин тәрізді химиялық зат түрінде; дипироксин - фосфорорганикалық
қосылыстардың уытты әсерінен қызметі томендеген жүйке жүйесіндегі
ацетилхолинэстеразаны қуаттандыратын зат ретінде қолданылады. Бүлармен
қатар, диэтиксим, токсогонин, изонитрозин, дипраксим секілді антидоттар
комегімен уланудың бетін қайтаруға болады.
Хлорорганикалық қосылыстардан уланганда токоферол ацетатының (Е витамині
ацетаты) антидоттық әсері өте жогары.
Ауыр металдардан уланғанда: унитиол - жіті және созылмалы уланганда
жоғарьы дәрежелі емдік қасиет көрсететін антидот; тетацин-кальций -
қоргасын, сынап, кобальт және кадмий сияқты металдармен уланганда
қолданылады; пеницилламин - мыс, мышьяк және т.б. заттармен уланганда
қолданылатын у қайтарғыш.
Цианид, синил қышқылы жэне селеннен уланганда тиосульфат натрийдің,
натрий нитриттің, амилнитриттің емдік қасиеті өте нәтижелі.
Фтордан, ас тұзынан уланғанда ішке әк суын жэне 10%-ды хлорлы кальций
ерітіндісін 0,1 мгкг мөлшерінде күре тамырға егеді. Кейбір кездері
антидоттардың орнына, улардың преципитациясын немесе тұнуын болдыратын
заттарды да қолданады. Бұл жағдайда танин және иод ерітіндісі үлкен
белсенділік танытады. Таниннің (еменнің кабығы ерітіндісі) 1%-тік суды
ерітіндісі немесе 10-20%-дық концентрациясы алколоидтарды тұндырады. Йод
ерітіндісі алколоидтарды шөктіреді, кобальт және мырыш қосылыстарының
белсенділігін айтарлықтай төмендетеді. Ак мышьякпен және кейбір
алколоидтармен (морфин, кониин, атропин) уланғанда танинді антидот ретінде
қолдану керексіз.
Умен қосыла отырып, оның құрылымын өзгертетін және кешендік сипаты бар
қосылыстар түзетін уыттылығы жоқ дәрілік заттарды арнайы (специфи-калық)
антидот деп санауға болады. Мұндай әсердің көрнекті мысалы ретінде, ауыр
металмен қатынастағы дикаптол және унитолды (әсіресе құрамында сынап және
мышьяк бар препараттарды) айтуға болады. Спецификалық, бірақ поливалентті
антидоттарға кейбір темір қосылыстарын, магний күкіртсутегін және т.б.
жатқызуға болады.
Ағзаны улы заттардан тазалаған соң, зақымданған мүшелердің жағдайын
жақсарту, яғни, симптоматикалық көмек көрсету керек. Орталық жүйке жүйесі
жағынан болған өзгерістер кысылуымен, тежелумен аякталса, оған стрихини, ал
қозғанда барбитураттарды қолдануға болады. Жүрек-қан тамыр жүйесі
әлсірегенде, оның жұмысының жақсаруына камфора, кофеин және кордиамин
препараттары комектеседі. Асфиксиямен аяқталатын улануларда көмірқышқыл
газын қолдану, ал синиль қышқылымен уланғанда метгемоглобин түзушілерді
қолдануға кеңес беріледі.
Уланудың алдын алу. Ауыл шаруашылығын жаппай химияландыру жағдайында
малдардың, сонымен қатар, құстардың, балықтардың және бал араларының
улануының алдын-алу - мал дәрігерлерінің және т.б. ауыл іпаруашылығы
мамандарының біліктілігін көрсететін негізгі міндет..
Бүл мамандар минералды тыңайткышылардың қолданылу уақытын, ағзаға әсерін
және қауіптілік деңгейін білгені жөн. Мысалы, аммиак селитрасы мақта
талшығы, құнжаралармен әсерлескенде жарылғыш келеді; сусыз аммиак тез
жанғыш зат, ауамен әрекеттесіп, жарылыс тудыруы мүмкін; мочевинаны дайындау
ережелерін дұрыс сақтамау өте уытты биуреттер түзілуіне әкеліп соқтырады;
аммоний гульфатын роданды натриймен немесе аммониймен араластырса,
уыттылығы арта түседі; бутифос, антио, кельтан, сайфос,севин жарылыс немесе
өрт тудыратын қасиеттерімен ерекшелінетін пестицидтер. Сонымен қатар,
бромды метил, глифтор, гранозан, зоокумарин, меркургексан, мырыш фосфиді
уыттылығы өте күшті заттар болса, реглон, фталофос, гексахлоран жоғары
уытты заттар қатарына жатады.
Пестицидтермен өнделген жайылымдарда малдарды жаю 25 күннен кейін
жүргізілуі керек. Пестицидтер сақталынатын қоймаларды, тыңайтқыштарды
себетін құрал-жабдықтарды, машиналарды балық шаруашылығы орналасқан
жерлердегі су көздерінен 2000 м қашықтықта, елді мекендер мен мал
қораларды, суаттардан 200 м қашықтықта орналастырған дұрыс. Ұшақтармен дәрі
себу немесе бүрку жұмыстарын елді мекендерден және мал шаруашылығы
орналасқан жерлерден 1000 м, балық шаруашылығы орналасқан жағалаулардан
2000 метрден кем қашықтықта жүргізуге тиым салынады. Улы химикаттарды
пайдаланушыға жеткізу және оларды пайдалану ережелерімен таныстыру
(инструкция) уланудың алдын алуда маңызды орын алады. Бұл инструкцияларда
шаруашылықта қолданылатын препараттардың қасиеті, олардың өсімдіктердің
қандай зиянкестеріне қарсы тағайындалғандығы туралы, олардың қолданылу
формасы және уакыты көрсетілуі керек. Инструкцияда тағайындалған
көрсеткіштердің бақылауда болуына шаруашылықтың басқарушысы жауапты болады.
Улы химикаттарды далада, eric алқабында және басқа орындарда қараусыз
қалдыруға тиым салынады. Қолданылмаған улы химикаттардың қалдығын тез арада
қоймаға қайтару керек немесе оларды инструкциясына сай жою
керек. Ондай улы заттарды жоятын жер, ағын су, мал жайылатын жерлерден және
қоралардан алые болуы шарт.
4 Улану кезінде көрсетілетін алғашқы көмек
Улану, басқа жұқпалы аурулардан айтарлықтай белгілермен ерекшеленетін
категорияға жататын ауру. Жіті улану күтпеген жерден болады. Сондықтан да,
улануды емдеуде шешуші маңызы бар алғашқы көмек, уланған жануарға дер
кезінде көрсетілуі керек.
Уланған мал га алғашкы көмекті дәрігер келгенге дейін, мал шаруашылық
мекемелерінің жұмысшылары көрсетуі тиіс. Ол үшін:
1. Жануар ағзасына удың ары қарай түсуін тоқтатуы
2. Ағзаға еніп кеткен удың әсерін төмендету
3. Уланған жануар өмірін сақтайтын шаралар қолдану
4. Басқа жануарларда улану белгілері басталмай тұрғанда, күмәнді азықты
алып тастап, сол жануарлардың ағзасына удың енуін тоқтатып немесе қысқартып
қалу
5. Жануарларға көп мөлшерде су беру
6. Егер мүмкіндік болса, жануарды қорадан таза ауаға алып шығу.
7. Дәрігердің келуін тездетіп, оның көмегіне сүйену керек.
Жануардың түріне қарай, олардың ағзасындағы уды әртүрлі әдістермен
бейтараптауға болады. Кейбір құсу актісі тән жануарлар ағзасын улы заттан
босату мақсатында құстыратын заттар береді (апоморфин, вератрин). Ірі қара,
жылқылардың асқазанындағы уды зонтпен жуу арқылы, ал кейбір жағдайларда
румина-торлық дәрілік заттар көмегімен сыртқа шығаруға болады.
Асқазанындағы улы заттарды тазалап алып тастағанменде, онда удың аздаған
мөлшері қалып қалатынын есте ұстау керек. Ағзадағы улы заттар әсерін жою
үшін асқазан-ішек жолдарында олардың сорылуын азайтып, олардың уытты өсерін
жоюға жағдай жасау керек. Осындай жағдайларда кілегейлі және ақзаттық
препараттар қолданылады. Бұларға: алтей тамырының қайнатпасы, зығыр дәні,
тауық жұмыртқасы және басқа да құрамында кілегей, крахмал, ақзаты және сүті
бар препараттар жатады. Бұл заттар ішек қарын, асқазанның кілегейлі кабығын
жұка қабатпен жаба отырып, удың сіңімділігін төмендетеді, сонымен бірге,
кейбір улы заттардың тітіркендіргіштік және күйдіретін әсерінен корғайды.
Дәріс 4 Тақырыбы ЖЕКЕ ТОКСИКОЛОГИЯ. Химиялық заттардан уланулар
Жоспары:
1 Ac тұзы, азот, фтор қосылыстарынан улану
2 Гербицидтермен улану
1 Ac тұзы, азот, фтор қосылыстарынан улану
Хлорлы натрий (NaCI)-жануарлар мен құстардың рационындағы арнайы және
қажетті азыктық қоспа болып саналады. Ол ақ түсті кристаллды ұнтақ, суда
жаксы ериді. Азықтық мақсатта ірі кесек, ірі ұнтақ немесе брикет күйінде
пайдаланылады. Қазіргі кезде оны азыққа қосумен қатар, жеке кесек күйінде
ірі қара малға, оның өнімділігін арттыру және жаңа туылған төлдердің өсіп-
өнуін жоғарылату максатымен береді. Кейбір әдебиеттерде шошқаларды тұздың
жоғарғы мөлшерлерімен (1,25-1,66 гкг) ұзақ уакыт азықтандырғанда алынған
тиімді нәтижелер жазылған. Осы кезде жануарлардың өсімі 33-36% жоғары
болады. Бірақ ас тұзын абайлап пайдаланган жөн, себебі, онымен
жануарлардың, әсіресе, шошқа және құстың улануы жиі кездеседі.
Токсикологиялык, маңызы және мөлшері.
Жануарлардың ас тұзымен улануы, әсіресе, құстардың улануы, құрама жем
мен құрғак сүт алмастырғышта тұз концентрациясының көбейіп кетуінен, ірі
қара малына арналған құрама жемді шошка мен құстарға байқамай беріп
койғаннан ас тұзымен ұзақ уакыт ашыққаннан соң ағзаға көп мөлшерде ас тұзы
түсуінен. Тұздалған балық пен әртүрлі тұздықтарды бергенен болады. Кейбір
кездері, құрама жемді алыс қашықтықта темір жол вагондарымен және
автотранспортпен тасымалдағанда тұздың сеперациясы, яғни, натрий хлорилінін
ауыр кристалдары құрама жемнің төменгі қабаттарына шөгіп, нәтижесінде
құрама жемнің төменгі қабаттарынан азықтандырылған мал улануы мүмкін.
Ac тұзының уытты және өлтіре әсер ететін мөлшері әртүрлі. Бұл токсикалық
әсергс әртүрлі факторлардың әсер етуіне байланысты болуы мүмкін. Және
төлдер натрий хлоридіне анағұрлым сезімтал, арық немесе күтіп-бапталуы
нашар мал аз мөлшерінде де уланып қалуы мүмкін. Сумен ашығу уытты осерді
күшейтеді, кристалдармен тұзбен азықтандырганнан гөрі ас тұзы
ерітінділерімен суару әлдеқайда қауіпті. Ac тұзының өлтіріп әсер ететін
мөлшері ірі караға 5-6гкг, қойға 3-4гкг, жылқыға 2-Згкг, шошқаға 1,5-
2,5гкг, құсқа 3-4гкг, су тышқанға 2гкг. Үлкен мөлшерде көп уакыт ас
тұзын берсе, созылмалы улану туындайды.
Патогенез. Ол суда жақсы еріп, қанга жылдам сіңеді де, изононияның
бұзылуына әкеліп соғады да, орталық және шеткі жүйке жүйесінің, жүйке мен
синапстарда импульстардың өтуіне зор ықпал жасайтын, бір және екі валентті
катиондардың қызметін бұзады. Қан мен ұлпааралық сұйықтағы осмостық
қысымның бірден жоғарылауынан эритроциттер бүрісіп, тіршілікке маңызы зор
мүшелер торшаларында сусыздану пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТУЛЕМЕТОВА С.Е.
Ветеринариялық токсикология пәнінен
дәріс жинағы
Шымкент,2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
АГРАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
Ветеринарлық медицина кафедрасы
ТУЛЕМЕТОВА С. Е.
Ветеринариялық токсикология пәнінен 6В09111-Ветеринарлық медицина
білім беру бағдарламалары бойынша білім алушыларына
арналған дәріс жинағы
Оқу түрі-күндізгі
ШЫМКЕНТ,2022
ӘОЖ 636.671.15
Құрастырған: Тулеметова С.Е. Ветеринариялық токсикология Дәрістер
жинағы. Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Университеті. 2021, -
113б.
Дәріс жинағы Ветеринариялық токсикология оқу жоспарына және
бағдарламасына сәйкес жасалынған және курстың дәріс сабақтарын орындауға
қажетті барлық мәліметтер қамтылған.
Дәріс жинағы 6В09111-Ветеринарлық медицина білім беру
бағдарламалары бойынша білім алушыларына арналған.
Ветеринариялық токсикология пәніне арналған дәріс жинағында 15 дәріс
сабақ қамтылған.
Пікір беруші: Жаңбырбаев М. – ветеринария ғылымдарының кандидаты,
доцент
Ветеринарлық медицина кафедрасының жиналысында
Хаттама №6 24 01 2022 ж.
“Аграрлық” факультетте оқытудың инновациялық технологиясы және
әдістемелік қамтамасыз ету комитеті
Хаттама № 6 24 01 2022 ж.
қаралып, баспаға ұсынылды.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Университетінің оқу-әдістемелік
Кеңесінің шешімімен
Хаттама № 2022 ж. қаралып, баспадан шығаруға
ұсынылды
© М.Әуезов атындағы ОҚУ, 2022ж.
© Тулеметова С.Е.
Мазмұны
1 Дәріс № 1 Тақырыбы: Токсикология ғылымы. Улану туралы
түсінік
2 Дәріс № 2 Тақырыбы: Токсикокинетика
3 Дәріс № 3 Тақырыбы: Токсикологияның міндеттері, уланудың
себептері, емдеу, алдын алу
4 Дәріс 4 Тақырыбы: ЖЕКЕ ТОКСИКОЛОГИЯ. Химиялық заттардан
уланулар
5 Дәріс 5 Тақырыбы Химиялық заттардан уланулар
6 Дәріс 6 Тақырыбы: Пестицидтер әсерінен туындайтын уланулар
7 Дәріс №7 Тақырыбы: Өсімдіктер токсикологиясы
8 Дәріс № 8 Тақырыбы: Құрамында гликозидтері бар улы
өсімдіктер.
9 Дәріс № 9 Тақырыбы: Құрамында эфир майлары және шайыр
тәрізді заттары бар өсімдіктер токсикологиясы
10 Дәріс № 10 Тақырыбы: Құрамында улы заттары бар баска
топтардың өсімдіктері
11 Дәріс №11 Тақырыбы: Құрама жеммен, күнжарамен, шротпен
улану және екпе өсімдіктерді малды азықтандырғанда
туындайтын токсикоздар
12 Дәріс № 12 Тақырыбы: Микотоксикоздар.
13 Дәріс №13 Тақырыбы: Жануар тектес уытты заттардың әсерінен
болатын токсикоздар
14 Дәріс №14 Тақырыбы: Мал азығын суды және патологиялық
материалдарды химиялық-токсикологиялық тексеру тәсілдері
15 Дәріс №15 Тақырыбы: Ветеринариялық- лабораториялық,
химиялық – токсикологиялык бөлімге қажетті жабдықтар
Дәріс № 1 Токсикология ғылымы. Улану туралы түсінік
Жоспары:
1 Токсикология ғылымы, дамуы, тарихы
2 Қазіргі кезде токсикологияда уытты заттардың улылығын анықтайтын
негізгі критерилері
3 Уланудың пайда болуы ( шығу тегі) және себебі
4 Улы заттардың жануарлар, құстар, балык және басқада жәндіктер ағзасына
әсер етуінің маңыздылығы.
1 Токсикология ғылымы, дамуы, тарихы
Токсикология - улы заттар және олардың тірі ағзаға (жануарлар,
өсімдіктер, т. б.) тигізетін әсерін зерттейтін ілім; бұл ілім улы заттардың
табиғатын, олардың әртүрлі қасиеттерін, жан-жануарлардың улы заттарға деген
сезімталдығын, уланудын ағзада әртүрлі түрленуін, уланудың себептері мен
салдарын, улардың ағзаға енуі және одан бөлінуін, уланудын негізгі
клиникалық белгілері мен патологиялық өзгерістерін зерттейді; сонымен қатар
уланудың алдын-алу, уланған кезде көрсетілуге тиіс көмектер мен емдік
тәсілдерді де зерттеумен шұғылданады.
Токсикология - гректің toxicon - жебе уы және logos - ілім, деген
сөзінен шыққан.
Ғылымның дамуы, оның ішінде химия ғылымының дамып-оркендеуі нәтижесінде
тірі ағзаға зиянды ( әсер ететін заттардың саны орасан зор мөлшерге жетті.
Оның үстіне адамдар мен жануарлардың улы заттармен байланысы өте
күрделілене түсуде. Көптеген улы заттардың ауыл шаруашылығында кең
қолданылуы токсикологияның салалық бөлінуін қажет етті. Қазіргі замандық
өндірісте сан қилы химиялық қосылыстарды тұтыну "өндірістік
токсикологияны" құруға негіз болды. Бұл саланың маңыздылығы сол, ол улы
заттардың адам ағзасына зияндылығын, жұмыс істеу шарттарын
белгілейді.
Мал дәрігерлік токсикология мынадай негізгі үш бөлімнен тұрады: жалпы
токсикология, жеке токсикология, химиялық-токсикологиялық талдау әдістері.
1. Жалпы токсикология уланудың себептері мен улану патологиясының даму
механизмін, улану кезіндегі патологиялық-анатомиялық өзгерістерді
зерттейді;сонымен бірге, улануды емдеу және оны алдын-алудың жалпы
әдістерін қарастырады.
2. Жеке токсикология жекелеген улы заттардың белгілі бір мал түрлеріне
әсер ету ерекшеліктерін зерттейді. Басқаша айтканда, жеке токсикология
улануды белгілі бір жеке таксикологиялық құбылыс ретінде қарастырады.
Жеке токсикологияның өзін бірнеше жолдармен жіктеуге болады. Бұл
ұсынылып отырған оқу құралында оқу материалдары мынадай жүйемен беріліп
отыр:
улы химикаттардан уланулар
минералдық улардан уланулар
улы өсімдіктерден уланулар
сапасыз азықтық заттардан уланулар
жануар тектес улардан уланулар
3. Химиялық-токсикологиялық талдау әдістері бөлімінде токсикологиялық-
зертханалық зерттеулер жүргізудің жалпы ережелері мен қағидалары жайлы
баяндалады.
Токсикологияның дамуына зор үлес қосқан орыстың ұлы ғалымы С.В.
Баженовтың пайымдауынша удың жалпы биологиялық және токсикологиялық
анықтамасына былай деп тұжырымдау жасау дәл сияқты: "У дегеніміз тірі
ағзалармен өзара әсерлесуге түскен кезде, соңғысында әртүрлі патологиялық
құбылыстар тудыратын немесе өлімге душар ететін кез келген химиялық зат".
Мысалы, ас тұзының көп мөлшері құстар, иттер, мысықтар және шошқа үшін улы,
ақыры өліммен аяқталуы мүмкін.
Улану - жануар ағзасына табиғаты әртүрлі улы заттардың әсері нәтижесінде
пайда болатын патологиялық жағдай немесе у - себеп, улану -салдары.
Улы заттар ағзаға ас қорыту, тыныс алу жолдары, тері беті, кілегей
қабығы арқылы түседі. Малдардың улануы көбінесе сырттан келген, яғни ағзаға
бөтен заттардың (ксенобиотик, xenos - бөтен) әсерінен болады.
Улы заттардың ағзаға әсері, ең алдымен, оның мөлшеріне байланысты.
Фармакопея бойынша дәрі-дәрмектердің бір мезгілде берілетін немесе
тәуліктік ең жоғарғы мөлшері болатындығын білеміз. Ал, бұл мөлшерден асып
кеткен жағдайда ағзаның улануы (dosis toxica) немесе өлімге душар болуы
(dosis letalis) мүмкін. Емдік мақсатқа қолданылмайтын, бірақ, улы заттар
қатарына жатқызылатын заттардың уландырғыш мөлшері токсикологиялық
әдістер арқылы анықталынады.
2 Қазіргі кезде токсикологияда уытты заттардың улылығын анықтайтын
негізгі критерилері
Қазіргі кезде токсикологияда уытты заттардың улылығын анықтайтын негізгі
критерилері (улы заттардың токсиметриялық өлшем бірліктері) - LIM ас, ЛМ0
(LD0), ЛМ50 (LD50) және ЛМ100 (LD100) деген халықаралық көрсеткіштер
қолданылады. Сонымен бірге, улы заттардың уытты мөлшері, малдың 1 кг тірі
салмағына уытты заттың 1 мг мөлшерінің әсері арқылы анықталынады (мгкг).
Егер заттың улылығы 1-2 мгкг болса, онда ол өте улы және керісінше улылық
мөлшері 1000мгкг (1гркг) болса улылығы аз зат болып есептелінеді.
Улы заттар токсиметриясының негізгі критериилеріне (өлшем бірліктеріне)
сипаттама :
LIМас - (Лима атты автордың атымен байланысты) - малдарға ішке бергенде
және терісі астына еккенде, ағзада белгілі бір деңгейде функцио-налдық
өзгерістер туғызғанымен, уланудың клиникалық белгілері байқалмайтын уытты
заттардың 1 мәрте еккендегі (мгкг) ең төменгі мөлшері.
ЛМ0 - 2 апталық бақылау мерзімінде, жануарлар төтеп бере алатын улы
заттардың ішке берілетін және терісі астына егілетін мөлшері. Мұнда мал
ағзасында айтарлыктай патологиялық өгерістер болғанымен, малдар өлімге
ұшырамайды.
ЛМ50 көрсеткіші - улы заттың мгкг есебінде алынған, тәжірбиеге алынған
жануарларды тері астына немесе ішке ішкізілгеннен кейін екі апта ішінде 50%
өлімге душар ететін орташа мөлшері.
LM100 көрсеткіші - жоғарыдағы айтылған жағдайда тәжірбиеге алынған
жануарлардың барлығын (100%) өліміне душар ететін уытты зат мөлшері.
ЛК50 (CL50) және ЛК100 (CL100) - бұл 20к С температурили 2 сағат ішінде
жануарларды 50% және 100% өлімге душар ететін улы заттардың 1мгм ауадағы
концентрациясы.
ҚБШМ - жануарлар ағзасында патологиялық өзгерістер тудырмайтын, улы
заттардың ауадағы қолдануға болатын шектеулі мөлшері.
ШАҚД- улы заттардың 1мгм ауадағы шамамен алынған қауіпсіз деңгейі.
Кез келген заттың ағзамен әсерлесуіне, оның физикалық күй-жағдайы ықпал
ететіндігі белгілі. Бүл жағдай улы заттарға да тән қасиет. Улы заттар тірі
ағзаларға барлық үш агрегаттық күйде - (қатты, сұйық, газ) әсер ете береді.
Улы заттардың ағзамен әсерлесуі барысында удың ерігіштік қасиеті маңызды
міндет атқарады. Себебі, ерігіштік қасиеті неғұрлым жылдам болған сайын
оның сіңгіштігі де соғүрлым жоғары болады да, әсер етуі тез арада пайда
болады. Сонымен бірге, ерігіштігі жоғары заттардың ағзаға таралуы да
шапшаң. Яғни, олардың мүшелерге де әсер етуі тез болады. Асқазан-ішек
сөлдерінің де көптеген заттарды жаксы ерітетін қасиеттері бар. Суда немесе
ағза солдерінде ерімейтін заттар әдетте денеге сіңбейді және олардың ешбір
токсикологиялық маңыздылығы болмайды. Мысал ретінде сынап қосылыстарының
токсикологиялық жағдайын қарастырып көрейік: Сулема (HgC12) ерігіштігі өте
жоғары улы зат, ал каломель болса (HgC12) ерігіштігі жоқ, дәрі есебінде
қолданылатын зат.
Әсер ету уақыты бойынша қатты күйдегі улар сұйық уларға қарағанда
баяуырақ әсер береді. Газ және өте ұсақ дисперсті (аэрозоль) күйдегі
заттардың әсері өте тез дамиды. Заттың улылығына - оның химиялык, қүрамының
да ықпалы зор. Мысалы, мышьяктың бейорганикалық қосылыстары (мышьякты
қышқылдар мен оның тұздары) күшті улы заттар болса, оның органикалық
қосылыстарының (атоксил қышқылы мен оның тұздары т.б.) улылығы өте төмен
заттар. Зат улылығы оның негізгі қосылыстарының құрылымына әртүрлі
спецификалық топтар және Радикалдар (ОН, NН2,СН3,т.б.) енушеде байланысты.
Кейбір жағдайда құрамындағы радикалдарға байланысты зат уыттылығы
төмендейді немесе керісінше жоғарылайды. Мысалы: бензол молекуласына
гидроксил (ОН) тобы енгізілсе, ол фенолға, ал амин тобы енгізілсе (NH2)-
аналинге, метил радикалы (СН3) енгізілсе – толуолға айналады. Бұл заттардың
әркайсысының улылығы әртүрлі болып қана, қоймай, олардың ағзаға әсері және
ағзаның қарсы жауап реакциясыда әр алуан болып келеді.
3 Уланудың пайда болуы ( шығу тегі) және себебі
Экзогенді улармен уланудың барлық түрінде улану себебі айқын болғанымен,
улы заттардың ағзаға енуі кезіндегі оның жағдайы мен шарттарын әртүрлі
болады. Сондықтан, уланудың жағдайы мен себебін анықтағанда, төмендегідей
сұрақтар шешімін тапқаны дұрыс болар еді.
Біріншіден, шаруашылықта улы химикаттар түріндегі кездесетін улы заттар
бар ма немесе кездесе ме, соны анықтап алу керек. Улы химикаттарға - фтор,
барий, мышьяк, сынап, мырыш және басқа заттар, сондай-ақ, инсектицидтер,
гербицидтер, фунгицидтер, дефолианттар және т.б. жатады. Бұл категорияға
кейбір минералды тыңайтқыштарды да жатқызуга болады. Қәзіргі уакытта,
мұндай пестицидтерді қолданбайтын бірде-бір шаруашылық жоқ. Сондықтан да,
олардың тек қана номенклатурасын, санын, әр препараттың қасиетін, пайдалану
туралы сипаттамасын ғана емес, сонымен бірге, шаруашылықтағы жануарлар мен
ұштасу мүмкіндігін есте ұстап, білу керек.
Уланудың себебін анықтағанда, су көздерінің (бұлақ, бастау, көл, өзен)
жағдайына да көңіл аудару керек. Себебі, ашық ағын сулар химиялық заттармен
ластануы мүмкін, әсіресе олар, зауыт, фабрика және басқа да мекемелерге
жақын орналасса.
Жануарлардың химикаттармен улануы, жайылымдарды ауыл шаруашылық
зиянкестерінен жою барысында пестицидтермен кездейсоқ ластанғанда, басқа да
химиялық заттарға дұрыс көңіл аудармай, оларды әрқилы пайдалануға
байланысты. Құстарға, сондай-ақ, жануарларға өте қауіпті болып келетін,
дератизация жасауға арналған препараттарды қолдану ерекше сақтықты қажет
етеді.
Жануарлар минералдық ашығу кезінде улы химикаттарға жататын минеральды
тыңайтқыштармен азықтанып қойса, уланатынын ескеру керек.
Соңғы кездерде ауыл шаруашылығында аммиактық қосылыстарды (несеп нәрі
(мочевина) т.б.) қолдану кең таралған. Оларды дұрыс пайдаланбау да
малдардың улануына әкеліп соқтырады.
Шөп қоректі жануарлар көбінесе, улы өсімдіктермен ерте көктем айларында,
бір орындағы күтіп бағудан шыққаннан кейін, көк шөптермен қоректенгенде
анағұрлым көп уланады.
4 Улы заттардың жануарлар, құстар, балык және басқада жәндіктер ағзасына
әсер етуінің маңыздылығы.
Удың жануарлар ағзасына әсері
Токсикодинамика – немесе удың мал ағзасына әсері токсикологияның негізгі
бөліп болып табылады. Ол мал ағзасына улардың улылығы әсер ету механизмін
қарастырады.
Токсикокинетика - малдың жіті және созылмалы улануы кезіндегі улы
заттардың сіңу,таралу,жинақталу және ағзадан бөліну заңдылықтарын
өарастырады.
Ағза мен улы заттардың өзара әсері екі жағдайда болады. Оның біріншісі -
контактілі (жанасу), екіншісі - ағза мен удың тәндік әрекеттесуші
қасиеттері.
Ағзаның удың зиянды әсеріне қарсы жауап реакциясы коптеген Факторларға
байланысты. Олар
1. Малдың уға сезімталдығы.
2. Ағзаның жағдайы.
3. Удың ағзаға ену жолдары.
4. Удың ағзаға таралуы және оның талғамалы әсері.
Малдың улы заттарға сезімталдығы
Малдәрігерлік токсикология уытты заттардың ауылшаруашылык малдары мен
жабайы жануарларға, сондай-ак құстарға, балықтарға және пайдалы жәндіктерге
әсерін зерттейді.Жануарларға түрінің, уға сезімталдык дәрежесі бірдей
болмайды. У түрлі мал ағзасына әртүрлі әсер етеді. Мысалы; ірі қара мал
ағзасы ұсақ мал ағзасына карағанда қоргасын косылыстарына бейім келеді. Ал
жылкылар ірі қара малға қарағанда оймақгүл гликозидтеріне қте сезімтал
келеді.Иттер мен шошқалар үшін ас тұзы өте қауіпті болса, ал мысықтарға
фенол туындыларының препараттары жағымсыз жәие т.б.
Барлық шөп қоректі жануарлардың улы өсімдіктерге деген сезімталдығы
бірдей емес екендігі ежелден белгілі. Мысалы, ешкілер темекіге сезімтал,
бір бөлімді қарынды малдар үшін у сасыр өте қауіпті. Оларды малдар жеген
соң, малда В витаминінің жетіспеушілігі (авитаминоз) басталады, ал көп
бөлімді қарынды малдарда байқалмайды. Себебі, олардың мес қарынында
Ввитаминінің синтезіне у сасыр улы әсер корсете алмайды.
Жіті және созылмалы уланулар туралы түсінік
Улану деп жануар ағзасына улы заттар енгенде болатын патологиялық
өзгерістерді айтамыз. Улану уақыты жіті және созылмалы болып бөлінеді.
1.Жіті улану — құстарда немесе жануарларда клиникалық белгілердің
кенеттен байқалуымен және ауыр жағдайда өтуімен сипатталады, ол көбінесе
кенеттен болатын өліммен аяқалады. Жіті улану кезінде ағзаға түскен удың
уыттылығы мен ағзаның жағдайынның шешуші маңызы бар.
2. Созылмалы улану - көбінесе клиникалық белгілердің жасырын өтуімен
және жануарлардың жалпы жағдайының аз ғана өзгеруімен сипатталады. Ағзаға
ұзақ уақыт ішінде, улы заттардың аз мөлшерінің енуі, созылмалы уланудың
негізгі себебі болып табылады. Созылмалы улану, жануарлардың өлуіне әкеп
сақтырмайды, бірақ олардың өнімділігін айтар-лықтай төмендетеді. Бұдан
бөлек, мұндай жануарларды союға мәжбүр болған жағдайда, олардың етінде у
қалдығының аздаған мөлшерінің кездесуі мүмкін екенін ескере отырып, олардан
алынған етке сақтықпен қараған жөн. Бұл, әсіресе, паренхиматозды мүшелерге
және бірінші кезекте, бауырға тән.
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығындағы пестицидтердің кең таралып, нығаюына
байланысты, улы заттардың өсімдіктерден адам ағзасына жануарлар арқылы енуі
маңызды мәселе болып отыр. Медици-налық токсикология бұл проблемаға ертеден-
ақ үлкен қөңіл бөлуде. Бұл мәселеге ветеринарлық токсикологияның да
қызығушылығы жоғалған жоқ.
Дәріс № 2 Токсикокинетика
Жоспары:
1 Улы заттардың организмге ену жолдары, таралуы, жинақталу ерекшеліктері
және олардың бөлінуі.
2 Улануды клиникалық балау
3 Уланған мал өлексесіндегі патологиялық-анатомиялық өзгерістер
1 Улы заттардың организмге ену жолдары, таралуы, жинақталу ерекшеліктері
және олардың бөлінуі.
Улы заттардың ағзаға ену жолдары, сіңу жылдамдығы токсикологияда аса
маңызды болып саналады. Мал дәрігерлік токсикологияда ағзаға удың ауыз
арқылы ену жолы негізгі маңызға ие. Қарында улы заттар азықпен, карын
сөлімен, ондағы микрофлоралармен араласады. Мүның бәрі қарынға түскен улы
заттардың физикалық-химиялық қүрылымына және уытттылығына әсер етеді.
Мысалы, қүрамында алколойдтары бар өсімдіктер қарынға түскенде азық
есебінен уыттылығын жоғалтады, ал каломель қарында уытты әсер ете алмайды,
бірақ кейбір жағдайларда сулемаға айналып кетуі мүмкін. Өз кезегінде, ол
әте уытты. Қүсқан кезде қарыннан улы заттар шықпаса, онда кілегей
қабыктардың copy қабілеті нашарлап, у ащы ішекке, одан ары қанға, қан
арқылы бауырға өтеді. Тоқ ішекте ащы ішекке қарағанда удың сорылуы аз
деңгейде болады.
Тыныс алу (ингаляциялык) жолмен агзаға газ тәрізді улы заттар (көміртегі
тотығы, күкіртті сутегі, аммиак) т.б. аэрозольдар, шаң-тозаң түсуі мүмкін.
Бұл жолмен ағзаға түскен у өкпе арқылы сорылып, онда күшті тітіркенген окпе
үлпалары қабынуға ұшырайды (хлор, фосген) немесе өкпе арқылы қанға сіңіп,
ағзага резорбтивті әсер етеді.
Улы заттар әртүрлі ағзалардың кілегей қабықтары арқылы да сорыла алады.
Сонымен қатар, көз конъюктивасы, жыныс мүшелерінің кілегей қабықтары, қуық
арқылы да енеді. Бірақ, бүлардың мал дәрігерлік токсикология тәжірибесінде
маңызы шамалы.Кейбір улы заттар тері арқылы да енуі мүмкін Удың ағзаға
таралуы және оның талғамалы әсері
Улы заттар жергілікті және жалпы әсер етеді. Жергілікті әсер еткенде улы
заттар сол жердегі үлпалармен ғана байланысқа түседі. Ал жалпы әсер еткенде
улы зат қанға түседі де, бүкіл ағзаға таралады және жекеленген мүшелер
жүйесін зақымдайды да, клиникалық белгілері пайда болады.
Улы заттар мал ағзасына талгамалы әсер еткенде жүйке жүйесін, ас қорыту
жолдарын зақымдайды, бұл улы заттардың ағзаға таралуының негізгі көрінісі
болып табылады.
Улы заттардың резорбтивті (қанға сіңгеннен кейінгі) әсері ағзаның қан
тамырлар жүйесімен тығыз байланысты болады. Қандағы өзгерістер қозу және
тежелу түрінде білінуі мүмкін. Қан улы заттарды бүкіл ағзаға тасымалдайды
және жүйке ұлпасына да жеткізеді, жүйке қызметінің бүзылуы, қатерлі
белгілер пайда болады. Жүйке жүйесін зақымдайтын улы заттарға есірткілер,
гликозидтер және алколойдтар жатады.
Ағзаға түскен улы зат үлпалармен өзара әрекеттесу барысында көптеген
өзгерістерге үшырайды. Бүл өзгерістер удың физиклық-химиялық қасиеттерімен
анықталады, сондай-ақ ағзаның залалсыздандыру мүмкіндігіне немесе удың
бөлінуіне де байланысты болады.
Ағзадан удың бөлінуі. Улы заттар ағзадан әртүрлі жолмен бөлініп шығады.
Алиментарлы жолмен түскен улар ағзадан құсу актісі арқылы шыгуы мүмкін, ал
удың сорылып болғаннан кейінгі негізгі шығу жолы бүйрек пен несеп шығару
жолдары болып табылады. Көбінесе улардың ағзадан бөлінуіне ас қорыту жолы
(қи, нәжіс), тыныс алу мүшелері және бездер (сүт, сілекей, тері) белсенді
әсер етеді.
Улы заттар ағзадан құсу арқылы шыққанда, олар өзгермеген күйде шығады.
Сондықтан, құсықты зерттеудің улануды балаудағы маңызы өте құнды болып
есептеледі. Бұл соттық ветеринария жағынан да аса маңызды.
Несеп сынамаларын зерттеген кезде көп жағдайда удың өзі емес қалдықтар
табылады. Бұл атропин, стрихнин секілді заттармен уланғанда болуы мүмкін.
Несеп бөлу мүшелері арқылы суда еритін және ағзаға қан арқылы таралатын
заттар шығарылады. Несептің құрамында алколойдтар, нитраттар, эфир
майлары, метал қосылыстары болады. Жіті және созылмалы улануларда несепті
зерттеудің улануды балауда маңызы зор. Құсу актісі тән емес барлық малдарда
улы заттар нәжіспен шығарылады. Бұл негізінен ірі қара малы мен жылқыларға
қатысты. Дегенмен, құсу актісі тән болса да, улы заттың бір бөлігі нәжіс
арқылы шығарылады. Бұл көбінесе, удың ішекте нашар ыдырап. қанның құрамына
енбеген жағдайда болады. Осындай жолмен ағзадан алколойдтар, металл
қосындылары, кейбір улы заттар өзгермеген қалпында бөлініп шығады.
Мал дәрігерлік токсикологияда улы заттардың деммен (тыныс алу)
бөлінуінің маңызы да айтарлықтай. Мысалы: шыққан ауадан сарымсақтың иісі
шықса, онда ол мышьяк қосылыстарымен уланғандығын көрсетеді.
Сонымен қатар, кейбір уытты заттар едәуір мөлшерде сүтпен бөлінеді.
Әсіресе, сүттің құрамындағы хлорорганикалық қосылыстардың (ДДҮ, гексахлоран
т.б.), болуы, жас төлдер мен адамдарға қауіп төндіреді. Тірі кезіндегі
созылмалы улануды анықтау үшін, экскретті зерттеу құнды болып табылады
(зәр, нәжіс, құсық массасы).
2 Улануды клиникалық балау
Жануарлардың улануының басқа аурулардан айырмашылығы, оның өзіне тән өту
сатысы және ерекшелік сипаттары бар.
Олардың негізгілері болып мыналар табылады:
1. аурудың аяқ асты болуы, қарқынды өту кезі және ауырған жануарлар мен
құстардың жіті өлімі.
2. аурудың азық қабылдаудан болуы (немесе соған тәуелділігі)
3. бірнеше жануарлардың бір уакытта улануы (ауруы).
4. контагиоздың болмауы (жұғымталдығы).
5. жүйке, ас қорыту жүйесі жұмысының бұзылу белгілерінің
білінуі.
Улануды балау айтарлықтай қиыншылықтарды көрсетеді. Улануға тек
клиникалық белгілеріне қарап балау қоя беру әрқашан мүмкін бола бермейді.
Улануға балау қоюдағы бірінші кезектегі міндет -шаруашылықта жұқпалы
арулардың бар-жоқтығын ескеру қажет. Өйткені, жұкпалы аурулар мен уланудың
клиникалық белгілері бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Мысалы, жұқпалы
ауру шыққан шаруашылықтардағы малдарға "уланған" деп балау қойсақ,
нәтижесінде малдардың жаппай қырылуы, ал керісінше, уланған малдарды
"жұқпалы аурумен ауырған" деген шешімге келеек немесе балауда кеткен басқа
да қателіктер шаруашылыққа карантинмен, шектеу шараларымен аяқталатын үлкен
экономикалық шығын немесе зардап әкеледі.
Улануға және инфекциялық ауруларға ажырата балау қоюда дене
температурасын өлшеудің маңызы зор. Мысалы, уланудың басым көпшілігінде,
жануаолардың дене температурасы қалыпты немесе қалыпты мөлшерден төмен
болатын болса, ал инфекциялық ауруларда керісінше, температура әдетте
жоғары болады.
Улануға клиникалық балау қойғанда төмендегі екі белгі дұрыс бағыт беруі
мүмкін:
1. Ас қорыту жүйесіндегі өзгерістер - пальпация кезінде ауырсыну, құсу,
іш өту газ жиналу (тимпания).
2. Жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуы - талма, қозу және қысылу, жоғары
сезімталдық (гиперестезия), т.б.
Көптеген уланулар орталық жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуымен
ерекшелінеді. Мырыш, нитрит-нитраттармен және фенол қосындыларымен
уланғанда жануарларда қозу, кейде қысылу және күйзелуі секілді жүйкелік
өзгерістер байқалады. Құрамында миметикалық заттары бар фосфорорганикалық
заттармен уланғанда парасимпатикалық жүйке жүйесі зақымданып, көз
қарашығының тарылуы, саливация (сілекей ағу), тыныс алудың және жүрек
ритмінің бәсеңдеуі секілді белгілер байкалады.
Құрамында парасимпатикалық жүйке жүйесіне әсер ететін заттарға жататын
атропин алколоиды бар өсімдіктерден немесе препараттардан уланғанда, жүйке
жүйесі функциясының бұзылуы, көз қарашығының кеңейюі және тамыр соғуының
жиілеуі байқалады. Сонымен қатар цианогенді гликозидтерден, нитрат-
нитриттерден уланғанда, тыныс алу жүйесі зақымданып, тыныс алудың жиілеуі
және қиындауы, тиомоче-винадан уланғанда - өкпе ісініп, малдың тұншығуы,
зооцидтерден уланған малдарда - жүрек-қан тамыр жүйесі зақымданып, нүктелі
қан толулар секілді белгілерді байқауға болады.
Улануға балау қоюда несеп бөлінудің бұзылуы және несеп құрылысы мен
қасиеті өзгерісінің айтарлықтай маңызы бар.
Нитраттармен уланғанда несеп бөліну бұзылып, полиурия, гематурия; сынап
қосылыстарымен уланғанда олигурия секілді белгілср білінеді. Хлораттар мен
нитраттардан, сондай-ақ люпиннен, еркек у сасырдан және басқа өсімдіктермен
уланғанда несеп түсінін өзгеруі байқалады.
Уланудағы байқалған кейбір белгілерге қарай салып жануарлардың улануына
балау қою мүмкін емес.
Нақты балауды төмендегідей белгілерге қарап қоюға болады:
- мал өлексесіндегі клиникалық белгілер.
- сойғандағы патологиялық-анатомиялық өзгерістер.
- химиялық-токсикологиялық талдаудың нәтижесі
(азық қалдығы, құсық массасы, несепті, патологиялық материалдарды,
химикаттарды тексеру нәтижесі).
Уланудағы болжау
Жануарлардағы улануды болжау әртүрлі болады. Ол көптеген себептермен
анықталады, басты себептері болып мыналар саналады:
1. Удың белсенділігі.
2. Ағзадан улардың тез шығуы немесе олардың бей-тараптануы
3. Ағзаға енген удың мөлшері және оның құрамы (концентрациясы, жағдайы).
4. Ағзаның физиологиялық дәрежесінің бұзылуы.
Удың ағзаға әсері және енген кезде байкалатын реакциясының көрінуімен
сипатталатын клиникалық белгілер, болжау шешуші факторы болып табылады.
Ағзаға енген удың концентрациясына, олардың түрлеріне, малдың жалпы
жағдайына және клиникалық белгілеріне байланысты болжау кебір жағдайларда
қолайлы, кейде қолайсыз болып табылады.
Уланған мал өлексесіндегі патологиялық-анатомиялық өзгерістер
Уланған мал өлексесін союдың тек балаулық қана емес, сондай-ақ, соттық-
ветеринарлық маңызы да бар.
Соттық-ветеринарлық сою соттық-ветеринарлық сараптаудың бір бөлігі болып
табылады және тергеу мекемелерінің қатысуымен жүргізіледі.
Өлексені диагностикалық сою тек ұлпалар мен мүшелердегі өзгерістерді
анықтау үшін ғана емес, сонымен бірге гистологиялық және басқа да
зерттеулерге сынама алу мақсатында жүргізіледі. Соңғылары, әсіресе, жіті
улану кезінде макроскопиялық өзгерістері байқалмаған жағдайда өте қажет.
Өлексені диагностикалық сою кезінде, алиментарлық уланудан ас қорыту
жүйесінде, бауырда және несеп-нәжіс бөлетін мүшелерде айтарлықтай
өзгерістер болатынын есте ұстау керек.
Улануды балауда асқазандағы азық қалдығын тексерудің және иісінің зор
маңызы бар. Мысалы, мышьяк қосылыстарынан уланғанда сарымсақ иісі шығып
тұрады.
Бауырдағы өзгерістер әртүрлі болып келеді және ол өзгерістерді жіті
уланумен қатар, созылмалы интоксикация кезінде де анық байқауға болады.
Мысалы, люпиннен, ауыр металл қосындыларынан және хлор препараттарынан
созылмалы уланғанда бауырдың сарғыштанып, атрофиялануы (семуі) сияқты
белгілер білінеді.
Улану кезінде, несеп болу ағзаларында да үлкен өзгерістер болады.
Мысалы, айқын керінетін нефроз сынап қосылыстарынан уланғанда көрініс
тапса, нитраттармен уланғанда гиперсмиялық қан ұюларды байқауға болады.
Сондай-ақ, қан түсінің өзгеруінің де үлкен диагностикалық құндылығы бар.
Мысалы. сутек тотығынан уланғанда қан қызыл шие түстеніп кетсе,
метгемоглобин түзетін улармен уланғанда қан қоңыр немесе қоңырқай (шоколад
түстес) түстеніп кетеді.
Дәріс № 3 Тақырыбы: Токсикологияның міндеттері, уланудың себептері,
емдеуі, алдын алу
Жоспары:
1Мал дәрігерлік токсикологияның міндеттері
2Уланудың негізгі себептері
3 Улануды емдеудің жалпы принциптері және алдын алу
4Улану кезінде көрсетілетін алғашқы көмек
1Мал дәрігерлік токсикологияның міндеттері
Мал дәрігерлік токсикологияның ең негізгі басты міндеті - ауыл
шаруашылық малдары мен үй жануарларының, пайдалы жәндіктердін (ара, жібек
құрты, т. б.) улануларының алдын-алу бағытында атқарылатын іс-шаралар. Бұл
міндет қазіргі кезде өте қауырт белең алып отыр. Мал басының уланулардан
өлім-жітімге ұшырауы немесе лажсыз сойылуы салдарынан шаруашылықтар шегетін
зиянды, шығынды зерттеу және ол шығындарға ғылыми талдау жасау мынадай
қорытындыға әкеліп отыр: мал басының улануынан болған жылдық шығынның 50%-
ын улы химикаттармен улану (гербицидтер, фунгицидтер, тыңайткыштар, т. б.),
30%-ын әртүрлі патогендік саңырауқұлақтармен зақымданған азықтармен,
құрамында көп мөлшерде фтор, мышьяк, госсипол, мочевина, натрий хлориді бар
минералдық азықтық қоспалармен азықтандырудан улану және 20%-ын улы
өсімдіктермен улану құрайды екен.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ауыл шаруашылығы өндірісін
жаппай жеделдету кезенінде мал дәрігерлік токсикологияның ең маңызды
міндеттері мынадай болуы керек:
а) әртүрлі улы химикаттардың, минералдық тыңайтқыштардың, улы
өсімдіктердің, азықтық қоспалардың мал ағзасы үшін уыттылығын, олардың мал
ағзасындағы кумулятивтік (жинақталғыш) әсерін зерттеу.
ә) улы заттардың уытты әсерінің биохимиялық және молекулярлық,
механизмін (токсикодинамикасын), жануарлар ағзасындағы улар метаболизмі
(алмасуы) мен биотасымалдануын зерттеу, сонымен бірге, әртүрлі токсиндердің
эмбриоуыттық, бластомогендік, тератогендік, алллергендік, мутагендік және
канцерогендік әсерлеріне талдау жасау.
б) улы заттардың мал ағзалары мен жекеленген ұлпаларында
сіңірілуін, таралуын және жинақталуын, мал ағзасынан бөлініп шығу
динамикасына (токсикокинетика) зерттеу жүргізу.
в) ауыл шаруашылығы малдарының пестицидтерден, минералды
тыңайтқыштардан, улы өсімдіктерден, биологиялық улардан улануын анықтау,
емдеу және алдын-алу шараларының осы замандандырылған әдістерін меңгеру.
г) мал азықтарында, ауыз суда және малдың жекелеген мүшелері мен
ұлпаларында, сонымен бірге, жайылымдар мен шабындықтарда және су көздерінде
улы заттардың бар немесе жоқ екендігін анықтайтын тиімді әдістер іздестіру.
д) ауыл шаруашылық малдары, құстары бал арасы, жабайы жануарлар, пайдалы
жәндіктер және тағы басқалары уланған жағдайда сүт, ет, жұмыртқа, ара
балының биологиялық жарамдылығын анықтайтын токсикологиялық малдәрігерлік-
санитарлық сарап-таудың озық әдістерін іздестіру.
е) ауыл шаруашылығы малдары, жабайы аң-құстар, үй құстары, балықтар, бал
арасы, пайдалы жәндіктердің улануын анықтау, алдын-алу, емдеу шараларының
қолданылып жүрген заңға сәйкес әдістемелік нұсқауларын іс жүзіне енгізу.
2 Уланудың негізгі себептері
2 Уланудың негізгі себептері төмендегідей жағдайларға негізделген:
Улы химикаттарды сақтағанда, тасымалдағанда және қолданғанда қауіпсіздік
шараларын және санитарлық ережелерді сақтамау.
Құрама жем шығаратын зауыттарда жемнің сапасын дұрыс бақыламау.
Жайылымдар мен шыбындық жерлерді дұрыс бақылауға алып, қадағаламау.
Өсімдіктерді әртүрлі зиянкестерден қорғау кезінде қолданылатын химиялық
заттарды дұрыс қолдана білмеу.
Егін және мал шаруашылығының мамандарының бір-бірімен байланысының жоқтығы.
Егін және мал шаруашылығы мамандарының улы химикаттар, минералды
тыңайтқыштар, улы өсімдіктер туралы білімдерінің таяздығы.
Ауыл шаруашылық мамандарының арасындағы уытты заттар және олардың зияндығы
туралы үгіт-насихат жұмыстарының нашар жүргізілуі.
Экзогенді улармен уланудың барлық түрінде улану себебі айқын болғанымен,
улы заттардың ағзаға енуі кезіндегі оның жағдайы мен шарттарын әртүрлі
болады. Сондықтан, уланудың жағдайы мен себебін анықтағанда, төмендегідей
сұрақтар шешімін тапқаны дұрыс болар еді.
Біріншіден, шаруашылықта улы химикаттар түріндегі кездесетін улы заттар
бар ма немесе кездесе ме, соны анықтап алу керек. Улы химикаттарға - фтор,
барий, мышьяк, сынап, мырыш және басқа заттар, сондай-ақ, инсектицидтер,
гербицидтер, фунгицидтер, дефолианттар және т.б. жатады. Бұл категорияға
кейбір минералды тыңайтқыштарды да жатқызуга болады. Қәзіргі уакытта,
мұндай пестицидтерді қолданбайтын бірде-бір шаруашылық жоқ. Сондықтан да,
олардың тек қана номенклатурасын, санын, әр препараттың қасиетін, пайдалану
туралы сипаттамасын ғана емес, сонымен бірге, шаруашылықтағы жануарлар мен
ұштасу мүмкіндігін
Уланудың себебін анықтағанда, су көздерінің (бұлақ, бастау, көл, өзен)
жағдайына да көңіл аудару керек. Себебі, ашық ағын сулар химиялық заттармен
ластануы мүмкін, әсіресе олар, зауыт, фабрика және басқа да мекемелерге
жақын орналасса.
Жануарлардың химикаттармен улануы, жайылымдарды ауыл шаруашылық
зиянкестерінен жою барысында пестицидтермен кездейсоқ ластанғанда, басқа да
химиялық заттарға дұрыс көңіл аудармай, оларды әрқилы пайдалануға
байланысты. Құстарға, сондай-ақ, жануарларға өте қауіпті болып келетін,
деротизация жасауға арналған препараттарды қолдану ерекше сақтықты қажет
етеді.
Жануарлар минералдық ашығу кезінде улы химикаттарға жататын минеральды
тыңайтқыштармен азықтанып қойса, уланатынын ескеру керек.
Соңғы кездерде ауыл шаруашылығында аммиактық қосылыстарды (несеп нәрі
(мочевина) т.б.) қолдану кең таралған. Оларды дұрыс пайдаланбау да
малдардың улануына әкеліп соқтырады.
Шөп қоректі жануарлар көбінесе, улы өсімдіктермен ерте көктем айларында,
бір орындағы күтіп бағудан шыққаннан кейін, көк шөптермен қоректенгенде
анағұрлым көп уланады.
Құрғақшылық жылдары, улы өсімдіктердің басым болуына байланысты, жер
отының сапасы өзгергенде, жапылым малдарының жаппай уланатыны белгілі
жағдай;
Жануарлардағы улануды болжау әртүрлі болады. Ол көптеген себептермен
анықталады, басты себептері болып мыналар саналады:
1. Удың белсенділігі.
2. Ағзадан улардың тез шығуы немесе олардың бей-тараптануы
3. Ағзаға енген удың мөлшері және оның құрамы (концентрациясы, жағдайы).
4. Ағзаның физиологиялық дәрежесінің бұзылуы.
3 Улануды емдеудің жалпы принциптері және алдын алу
Жануардың түріне қарай, олардың ағзасындағы уды әртүрлі әдістермен
бейтараптауға болады. Кейбір құсу актісі тән жануарлар ағзасын улы заттан
босату мақсатында құстыратын заттар береді (апоморфин, вератрин). Ірі қара,
жылқылардың асқазанындағы уды зонтпен жуу арқылы, ал кейбір жағдайларда
румина-торлық дәрілік заттар көмегімен сыртқа шығаруға болады.
Асқазанындағы улы заттарды тазалап алып тастағанменде, онда удың аздаған
мөлшері қалып қалатынын есте ұстау керек. Ағзадағы улы заттар әсерін жою
үшін асқазан-ішек жолдарында олардың сорылуын азайтып, олардың уытты өсерін
жоюға жағдай жасау керек. Осындай жағдайларда кілегейлі және ақзаттық
препараттар қолданылады. Бұларға: алтей тамырының қайнатпасы, зығыр дәні,
тауық жұмыртқасы және басқа да құрамында кілегей, крахмал, ақзаты және сүті
бар препараттар жатады. Бұл заттар ішек қарын, асқазанның кілегейлі кабығын
жұка қабатпен жаба отырып, удың сіңімділігін төмендетеді, сонымен бірге,
кейбір улы заттардың тітіркендіргіштік және күйдіретін әсерінен корғайды.
Улануды емдеуде адсорбенттерді қолданудың маңызы өте зор. Адсорбция - ас
қорыту жүйесіне улы заттардың сіңуін айтарлықтай немесе толық тоқтатып
тастай алатын, өте құнды физикалық әдіс. Адсорбентті заттар удын құрылысын
бұза алмаса да, қолданғанда, олардың ағзаға әсерін тежейді.
Уланғанда қолданылатын негізгі адсорбенттердің бірі - белсендірілген
көмір. Оның алколоидтарды, сынап және мышьяк қосылыстарын, әртүрлі газ
түзгіш уытты заттарды сіңіру қасиеті өте жоғары. Бірақ, қарындағы уға
қарағанда, оның ішектегі уға әсері өте әлсіз. Сондықтан, малдың уланғанына
біршама уақыт өтіп кетсе, адсорбенттермен қатар, белсенді іш өткізгіштер
(карбохолин, пилокарпин, прозерин, глаубер тұзы) берсе, ем нәтижелі болары
сөзсіз.
Төмендегі екі түрлі әдіспен ағзаға түскен уды құрғатуға және олардың
уыттылық қасиетін жоюга болады:
1. физикалық - улы заттардың адсорбциясы;
2. химиялық улы заттардың құрамынын бұзылуы
Улы заттардың құрылымын бұзып, ыдыратып, уытты әсерін тоқтату үшін
уға қарсы заттар кабылдайды. Кәзіргі уақытта уға қарсы заттар антидоттар
деген жалпы атпен кең таралган.
Фосфорорганикалық және карбаматты пестицидтерден уланғанда: атропин
сульфаты - бронхоспазм, коз қарашығының тарылуы (миоз), сілекей агу, қаңка
бұлшық еттерінің треморы және дірілі секілді клиникалық белгілерді жою
үшін; тропацин-антихолин-эстеразды заттардың жүйке жүйесін салдандыратын
уытты әсерін жоятын холинолитик ретінде; фосфолитин-холинолитикалық әсер
ететін атропин тәрізді химиялық зат түрінде; дипироксин - фосфорорганикалық
қосылыстардың уытты әсерінен қызметі томендеген жүйке жүйесіндегі
ацетилхолинэстеразаны қуаттандыратын зат ретінде қолданылады. Бүлармен
қатар, диэтиксим, токсогонин, изонитрозин, дипраксим секілді антидоттар
комегімен уланудың бетін қайтаруға болады.
Хлорорганикалық қосылыстардан уланганда токоферол ацетатының (Е витамині
ацетаты) антидоттық әсері өте жогары.
Ауыр металдардан уланғанда: унитиол - жіті және созылмалы уланганда
жоғарьы дәрежелі емдік қасиет көрсететін антидот; тетацин-кальций -
қоргасын, сынап, кобальт және кадмий сияқты металдармен уланганда
қолданылады; пеницилламин - мыс, мышьяк және т.б. заттармен уланганда
қолданылатын у қайтарғыш.
Цианид, синил қышқылы жэне селеннен уланганда тиосульфат натрийдің,
натрий нитриттің, амилнитриттің емдік қасиеті өте нәтижелі.
Фтордан, ас тұзынан уланғанда ішке әк суын жэне 10%-ды хлорлы кальций
ерітіндісін 0,1 мгкг мөлшерінде күре тамырға егеді. Кейбір кездері
антидоттардың орнына, улардың преципитациясын немесе тұнуын болдыратын
заттарды да қолданады. Бұл жағдайда танин және иод ерітіндісі үлкен
белсенділік танытады. Таниннің (еменнің кабығы ерітіндісі) 1%-тік суды
ерітіндісі немесе 10-20%-дық концентрациясы алколоидтарды тұндырады. Йод
ерітіндісі алколоидтарды шөктіреді, кобальт және мырыш қосылыстарының
белсенділігін айтарлықтай төмендетеді. Ак мышьякпен және кейбір
алколоидтармен (морфин, кониин, атропин) уланғанда танинді антидот ретінде
қолдану керексіз.
Умен қосыла отырып, оның құрылымын өзгертетін және кешендік сипаты бар
қосылыстар түзетін уыттылығы жоқ дәрілік заттарды арнайы (специфи-калық)
антидот деп санауға болады. Мұндай әсердің көрнекті мысалы ретінде, ауыр
металмен қатынастағы дикаптол және унитолды (әсіресе құрамында сынап және
мышьяк бар препараттарды) айтуға болады. Спецификалық, бірақ поливалентті
антидоттарға кейбір темір қосылыстарын, магний күкіртсутегін және т.б.
жатқызуға болады.
Ағзаны улы заттардан тазалаған соң, зақымданған мүшелердің жағдайын
жақсарту, яғни, симптоматикалық көмек көрсету керек. Орталық жүйке жүйесі
жағынан болған өзгерістер кысылуымен, тежелумен аякталса, оған стрихини, ал
қозғанда барбитураттарды қолдануға болады. Жүрек-қан тамыр жүйесі
әлсірегенде, оның жұмысының жақсаруына камфора, кофеин және кордиамин
препараттары комектеседі. Асфиксиямен аяқталатын улануларда көмірқышқыл
газын қолдану, ал синиль қышқылымен уланғанда метгемоглобин түзушілерді
қолдануға кеңес беріледі.
Уланудың алдын алу. Ауыл шаруашылығын жаппай химияландыру жағдайында
малдардың, сонымен қатар, құстардың, балықтардың және бал араларының
улануының алдын-алу - мал дәрігерлерінің және т.б. ауыл іпаруашылығы
мамандарының біліктілігін көрсететін негізгі міндет..
Бүл мамандар минералды тыңайткышылардың қолданылу уақытын, ағзаға әсерін
және қауіптілік деңгейін білгені жөн. Мысалы, аммиак селитрасы мақта
талшығы, құнжаралармен әсерлескенде жарылғыш келеді; сусыз аммиак тез
жанғыш зат, ауамен әрекеттесіп, жарылыс тудыруы мүмкін; мочевинаны дайындау
ережелерін дұрыс сақтамау өте уытты биуреттер түзілуіне әкеліп соқтырады;
аммоний гульфатын роданды натриймен немесе аммониймен араластырса,
уыттылығы арта түседі; бутифос, антио, кельтан, сайфос,севин жарылыс немесе
өрт тудыратын қасиеттерімен ерекшелінетін пестицидтер. Сонымен қатар,
бромды метил, глифтор, гранозан, зоокумарин, меркургексан, мырыш фосфиді
уыттылығы өте күшті заттар болса, реглон, фталофос, гексахлоран жоғары
уытты заттар қатарына жатады.
Пестицидтермен өнделген жайылымдарда малдарды жаю 25 күннен кейін
жүргізілуі керек. Пестицидтер сақталынатын қоймаларды, тыңайтқыштарды
себетін құрал-жабдықтарды, машиналарды балық шаруашылығы орналасқан
жерлердегі су көздерінен 2000 м қашықтықта, елді мекендер мен мал
қораларды, суаттардан 200 м қашықтықта орналастырған дұрыс. Ұшақтармен дәрі
себу немесе бүрку жұмыстарын елді мекендерден және мал шаруашылығы
орналасқан жерлерден 1000 м, балық шаруашылығы орналасқан жағалаулардан
2000 метрден кем қашықтықта жүргізуге тиым салынады. Улы химикаттарды
пайдаланушыға жеткізу және оларды пайдалану ережелерімен таныстыру
(инструкция) уланудың алдын алуда маңызды орын алады. Бұл инструкцияларда
шаруашылықта қолданылатын препараттардың қасиеті, олардың өсімдіктердің
қандай зиянкестеріне қарсы тағайындалғандығы туралы, олардың қолданылу
формасы және уакыты көрсетілуі керек. Инструкцияда тағайындалған
көрсеткіштердің бақылауда болуына шаруашылықтың басқарушысы жауапты болады.
Улы химикаттарды далада, eric алқабында және басқа орындарда қараусыз
қалдыруға тиым салынады. Қолданылмаған улы химикаттардың қалдығын тез арада
қоймаға қайтару керек немесе оларды инструкциясына сай жою
керек. Ондай улы заттарды жоятын жер, ағын су, мал жайылатын жерлерден және
қоралардан алые болуы шарт.
4 Улану кезінде көрсетілетін алғашқы көмек
Улану, басқа жұқпалы аурулардан айтарлықтай белгілермен ерекшеленетін
категорияға жататын ауру. Жіті улану күтпеген жерден болады. Сондықтан да,
улануды емдеуде шешуші маңызы бар алғашқы көмек, уланған жануарға дер
кезінде көрсетілуі керек.
Уланған мал га алғашкы көмекті дәрігер келгенге дейін, мал шаруашылық
мекемелерінің жұмысшылары көрсетуі тиіс. Ол үшін:
1. Жануар ағзасына удың ары қарай түсуін тоқтатуы
2. Ағзаға еніп кеткен удың әсерін төмендету
3. Уланған жануар өмірін сақтайтын шаралар қолдану
4. Басқа жануарларда улану белгілері басталмай тұрғанда, күмәнді азықты
алып тастап, сол жануарлардың ағзасына удың енуін тоқтатып немесе қысқартып
қалу
5. Жануарларға көп мөлшерде су беру
6. Егер мүмкіндік болса, жануарды қорадан таза ауаға алып шығу.
7. Дәрігердің келуін тездетіп, оның көмегіне сүйену керек.
Жануардың түріне қарай, олардың ағзасындағы уды әртүрлі әдістермен
бейтараптауға болады. Кейбір құсу актісі тән жануарлар ағзасын улы заттан
босату мақсатында құстыратын заттар береді (апоморфин, вератрин). Ірі қара,
жылқылардың асқазанындағы уды зонтпен жуу арқылы, ал кейбір жағдайларда
румина-торлық дәрілік заттар көмегімен сыртқа шығаруға болады.
Асқазанындағы улы заттарды тазалап алып тастағанменде, онда удың аздаған
мөлшері қалып қалатынын есте ұстау керек. Ағзадағы улы заттар әсерін жою
үшін асқазан-ішек жолдарында олардың сорылуын азайтып, олардың уытты өсерін
жоюға жағдай жасау керек. Осындай жағдайларда кілегейлі және ақзаттық
препараттар қолданылады. Бұларға: алтей тамырының қайнатпасы, зығыр дәні,
тауық жұмыртқасы және басқа да құрамында кілегей, крахмал, ақзаты және сүті
бар препараттар жатады. Бұл заттар ішек қарын, асқазанның кілегейлі кабығын
жұка қабатпен жаба отырып, удың сіңімділігін төмендетеді, сонымен бірге,
кейбір улы заттардың тітіркендіргіштік және күйдіретін әсерінен корғайды.
Дәріс 4 Тақырыбы ЖЕКЕ ТОКСИКОЛОГИЯ. Химиялық заттардан уланулар
Жоспары:
1 Ac тұзы, азот, фтор қосылыстарынан улану
2 Гербицидтермен улану
1 Ac тұзы, азот, фтор қосылыстарынан улану
Хлорлы натрий (NaCI)-жануарлар мен құстардың рационындағы арнайы және
қажетті азыктық қоспа болып саналады. Ол ақ түсті кристаллды ұнтақ, суда
жаксы ериді. Азықтық мақсатта ірі кесек, ірі ұнтақ немесе брикет күйінде
пайдаланылады. Қазіргі кезде оны азыққа қосумен қатар, жеке кесек күйінде
ірі қара малға, оның өнімділігін арттыру және жаңа туылған төлдердің өсіп-
өнуін жоғарылату максатымен береді. Кейбір әдебиеттерде шошқаларды тұздың
жоғарғы мөлшерлерімен (1,25-1,66 гкг) ұзақ уакыт азықтандырғанда алынған
тиімді нәтижелер жазылған. Осы кезде жануарлардың өсімі 33-36% жоғары
болады. Бірақ ас тұзын абайлап пайдаланган жөн, себебі, онымен
жануарлардың, әсіресе, шошқа және құстың улануы жиі кездеседі.
Токсикологиялык, маңызы және мөлшері.
Жануарлардың ас тұзымен улануы, әсіресе, құстардың улануы, құрама жем
мен құрғак сүт алмастырғышта тұз концентрациясының көбейіп кетуінен, ірі
қара малына арналған құрама жемді шошка мен құстарға байқамай беріп
койғаннан ас тұзымен ұзақ уакыт ашыққаннан соң ағзаға көп мөлшерде ас тұзы
түсуінен. Тұздалған балық пен әртүрлі тұздықтарды бергенен болады. Кейбір
кездері, құрама жемді алыс қашықтықта темір жол вагондарымен және
автотранспортпен тасымалдағанда тұздың сеперациясы, яғни, натрий хлорилінін
ауыр кристалдары құрама жемнің төменгі қабаттарына шөгіп, нәтижесінде
құрама жемнің төменгі қабаттарынан азықтандырылған мал улануы мүмкін.
Ac тұзының уытты және өлтіре әсер ететін мөлшері әртүрлі. Бұл токсикалық
әсергс әртүрлі факторлардың әсер етуіне байланысты болуы мүмкін. Және
төлдер натрий хлоридіне анағұрлым сезімтал, арық немесе күтіп-бапталуы
нашар мал аз мөлшерінде де уланып қалуы мүмкін. Сумен ашығу уытты осерді
күшейтеді, кристалдармен тұзбен азықтандырганнан гөрі ас тұзы
ерітінділерімен суару әлдеқайда қауіпті. Ac тұзының өлтіріп әсер ететін
мөлшері ірі караға 5-6гкг, қойға 3-4гкг, жылқыға 2-Згкг, шошқаға 1,5-
2,5гкг, құсқа 3-4гкг, су тышқанға 2гкг. Үлкен мөлшерде көп уакыт ас
тұзын берсе, созылмалы улану туындайды.
Патогенез. Ол суда жақсы еріп, қанга жылдам сіңеді де, изононияның
бұзылуына әкеліп соғады да, орталық және шеткі жүйке жүйесінің, жүйке мен
синапстарда импульстардың өтуіне зор ықпал жасайтын, бір және екі валентті
катиондардың қызметін бұзады. Қан мен ұлпааралық сұйықтағы осмостық
қысымның бірден жоғарылауынан эритроциттер бүрісіп, тіршілікке маңызы зор
мүшелер торшаларында сусыздану пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz