Гематейннен бояу ерітіндісін дайындау
1-15 дәрістер. Микроскопиялық техниканың негіздері
Дәріс 1. Тақырыбы: Кіріспе. Микроскопиялық техниканың негіздері, оның мақсаты және міндеттері.
Дәрістің мақсаты: Цитология мен гистологияда қолданатын зерттеу әдістерін, гистологиялық және гистохимиялық, микроскопиялау техникаларын және қазіргі кездегі қолданылып жүрген заманауи зерттеу әдістерін (люминесценттік, интерференциялық және электронды микроскопиямен) меңгеру қажет, келешекте осы микроскоптармен өздігімен жұмыс жасауды, гистологиялық, гистохимиялық препараттарды және электронограммаларды дайындауда оқып үйрену керек болады.
Жоспары:
Пәннің міндеттері мен негізгі мақсаттары.
Гистологиялық және гистохимиялық, микроскопиялау техникалары
Қазіргі заманауи микроскоптар.
Биология мамандығын игеруде цитология және гистология пәндері маңызды рөл атқарады. Тіршіліктің негізгі көзі - жасушалардың құрылысы мен қызметтерін білу, ондағы күрделі зат алмасу процестерін игеру қазіргі биологтарды дайындауда өте маңызды болып саналады. Цитология және гистология ілімі көптеген биологиялық пәндердің (анатомия, адам және жануарлар физиологиясы, жеке даму биологиясы, генетика, ботаника, зоология және т.б.) фундаменті болып саналады.
Цитология және гистология пәндерін оқығандағы кедергілердің бірі қазіргі мемлекеттік тілде шыққан уақытқа сай оқулықтар мен оқу құралдарының аздығы, оның ішінде арнайы лабораториялық-практикалық сабақтарға арналған әдістемелердің жоқтығы.
Осы оқу құралы университеттердің биология факультеттерінің, биология мамандығы бойыншы оқитын студенттерге арналған.
Практикалық сабақтарда студенттер белгілі тақырыптар бойынша препараттарды оқып үйренеді және студенттердің өздігінше жұмыс істеулеріне мүмкіншілік береді.
Цитология және гистология пәндерінен теориялық білімдер алуына байланысты, практика жүзінде өткен тақырыптарды пысықтау, препараттар мен электроннограммаларды зерделеу биолог, биотехнолог мамандары үшін маңызды сұрақтардың бірі болып саналады.
Лабораториялық сабақтарда цитологиялық және гистологиялық препараттар арқылы әр түрлі микроскоптарды қолдана отырып клеткалар мен ұлпалардың құрылыстары мен қызметтерін анықтайды.
Оқу құралының бірінші бөлімінде прокариот және эукариот клеткаларының құрылысы, ерекшеліктері, олардың дамуы, өсіп-жетілуі, қызметтері баяндалады. Клетканың құрамындағы негізгі құрылымдар (плазмалемма, ядро, хроматин, органоидтар) қамтылады. Екінші бөлімінде студенттер ұлпалардың негізгі түрлерімен, олардың морфологиялық ерекшеліктерімен танысады. Эпителий, ішкі орта ұлпалары (қан, дәнекер, шеміршек, сүйек), бұлшық еттер мен нерв ұлпасы қарастырылады.
Цитология және гистология практикумы жоғары оқу орындарының биология, биотехнология, балық шаруашылығы, экология, медицина факультеттерінің студенттеріне арналған.
Микроскопиялық техниканың мақсаты мен міндеті. Осы сабақтан бастап цитология мен гистология бойынша тәжірибелік сабақтар басталады. Студент цитология мен гистологияда қолданатын зерттеу әдістерін, гистологиялық және гистохимиялық, микроскопиялау техникаларын және қазіргі кездегі қолданылып жүрген заманауи зерттеу әдістерін (люминесценттік, интерференциялық және электронды микроскопиямен) меңгеру қажет, келешекте осы микроскоптармен өздігімен жұмыс жасауды, гистологиялық, гистохимиялық препараттарды және электронограммаларды дайындауда оқып үйрену керек болады. Бұл сабақта биологиялық микроскоптардың (МБИ-1, МБР-1, МБИ-3, МБИ-6, МБИ-15) құрылыстарымен жұмыс істеу принциптерімен танысу және меңгеру.
Қарапайым биологиялық микроскоптағы микроскопиялау. Препаратты микроскопиялауды оңтайлы жарық жағдайында үстелдің үстіне микроскопты орналастырудан бастау керек. Бұлыңғыр электр лампасы жақсы жарық көзі болып саналады. Электр жарығымен жұмыс істеу кезінде айнаның ойыс бетін қолдану ұсынылады. Микроскопты жарық көзіне қарсы орналастырған соң, микроскоптың револьверды жүйесін әлсіз үлкейтуге ауыстыру қажет. Макробұранданың көмегімен әлсіз үлкейту объективін 1 см қашықтықта заттық үстелше саңылауына келтіріп, содан соң, окулярға сол көзбен қарап және айнаны айналдыра отырып, микроскоптың көру шегінің бірқалыпты және жарқын жарығын алу қажет. Көру шегінің жақсы жарығын алу үшін конденсорды жоғарғы шеткі қалыпқа көтеріп және диафрагманы толықтай ашу керек екендігін есте сақтау керек.
Содан кейін ғана препаратты зерттеуге кірісуге болады. Микроскопиялауды әрқашан микроскоптың әлсіз үлкейтуінен бастау қажет. Препаратты әйнек жамылғысы жоғары қарайтындай етіп микроскоптың заттық үстелшесіне орналастырып және тубусты макробұранданы айналдыру арқылы объективтің фронтальды линзасы әйнек жамылғысынан мөлшермен 0,5 см болғанша шетінен қарап түсіру қажет. Артынша окулярға оң көзбен қарай отырып және микробұранданы ақырын айналдырып препараттың анық бейнесін алу керек. Препарат жатқан микроскоптың заттық үстелшесін қозғалта отырып, препаратты барлық көлемі бойынша зерттеп білу керек. Микроскоптың заттық үстелшесі оның екі жағында орналасқан бұрандалардың көмегімен қозғалады (қарапайым жүйелі микроскоптардың қозғалмалы үстелшелері болмайды, бұндай жағдайда препаратты қолмен қозғалтады).
Объектті әлсіз үлкейтумен зерттеген соң, микроскоптың көру шегінің дәл ортасына күшті үлкейтумен көретін препараттың аумағын орналастыру керек. Препаратты үстелшеге қысқыштардың (заттық үстелше ұяшығына орнатылған серпімді пластиналар) көмегімен бекіту ұсынылады. Тубустың орнын ауыстырмай микроскоптың револьверды жүйесін үлкен үлкейтуге ауыстыру керек, линза объективін көз бақылауымен препаратқа тығыздап келтіріп және тубус пен объективті микробұранда көмегімен анық бейне алғанша көтеру қажет. Үлкен үлкейтумен аса сақтықпен жұмыс істеу керек, себебі препаратты езіп немесе зақымдап алу мүмкін. Үлкен үлкейтумен жұмыс жасағанда үздіксіз микробұранданы қолданып, оны әр жаққа ақырын айналдырған жөн, себебі препараттың гистологиялық құрылымы әр түрлі деңгейде жатады және микробұранданы айналдырумен объектіні жақсы көруге болады.
Иммерсионды объективпен жұмыс жасағанда препараттың әйнек жамылғысына иммерсионды май тамшысын тамызу керек. Микроскопқа шетінен қарап, объективтің фронтальды линзасын май тамшысына байқап түсірген жөн. Содан соң окулярға қарай отырып, макробұранданың көмегімен объективті бейне пайда болғанша ақырын көтеріңкіреу, оны микробұранданың бірсарынды айналуымен бір орынға жинастыру керек. Препаратты зерттеп болғаннан кейін тубусты көтеру қажет және микроскоптың револьверды жүйесін әлсіз үлкейтуге қайтадан келтіріп, препаратты алып, оны препараттарға арналған қорапқа салу керек, иммерсионды объектив пен препараттан жұмсақ майлықпен майды байқап кетіру қажет. Алдын ала тубусты көтермей жатып, препаратты үлкен үлкейту объективі мен иммерсионды объектив астынан шығарып алуға болмайтынын есте сақтаған жөн, себебі онымен препарат пен объективті зақымдап алуға болады.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Кузнецов С.Л., Мушкамбаров Н.Н. - Атлас по гистологии, цитологии и эмбриологии МИА 2002
3. Роскин Г. И. Микроскопическая техника. -- М.: Государственное издательство Советская Наука, 1946
Ғаламтор ресурстары:
1. http:elibrary.kaznu.kzru
2. https:studfiles.net
3. https:www.litres.ru
Дәріс 2. Тақырыбы: Лабораториялық материалды сою, кесу, материалды алу, өңдеу
Дәрістің мақсаты: Тәжірибелік практикада жануарларды жансыздандыру әдістерімен танысу және оларды сою әдістерін меңгеру
Жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Тәжірибелік жануарларды жансыздандыру
2. Лабораториялық жануарларды сою.
3. Химиялық өңдеу
Тәжірибелік жануарларды жансыздандыру (умерщвление).
Тәжірибелік практикада жануарларды жансыздандырудың түрлі әдістерін қолданады: басын кесу (декапитация), наркоздың көмегімен жансыздандыру, жануар денесі арқылы электр тогын өткізу, қантамыр жүйесіне ауа енгізу(инемен жүрегіне немесе венаішілік) немесе эфирдың плевралық қуысына (хлороформға).
Қай әдісті таңдау жануар түріне және зерттеу мақсаттарына байланысты, бірақ тәжірибелік практикада жансыздандырудың алғашқы екі тәсілі кең тараған.
Басын кесу (декапитация) майда лабораториялық жануарларды (бақа, тышқан) жансыздандырудың негізгі әдісі болып табылады және қайшының көмегімен іске асады.
Ірілеу лабораториялық жануарлардың(теңіз шошқасы, қояндар, мысықтар, иттер) декапитациясы үшін арнайы станоктарды қолданады: олардың бас жағында жануар басын фиксациялайтын құрылғы және мойынға түсетін ауыр пышағы болады (гильотин).
Лабораториялық жануарларды сою. Жансыздандырғаннан кейін жануардың денесін арқасымен жатқан күйде бекітіп қояды. Бақаларды, тритондарды, тышқандарды және басқа майда лабораториялық жануарларды балауызды немесе пробкалық пластинкада, тақташаларда аяқтарын созып, шаншып бекітеді. Орташа немесе ірі жануарларды бекіту үшін арнайы станоктарды немесе сол мақсатпен жасалған тақталарды қолданады (цинктелген немесе шет жағынан ілгектермен, шегелермен қағылған және боялған). Кеуде және құрсақ қуыстарын сою техникасы барлық лабораториялық жануарларға бірдей. Бірақ түкті жабыны бар жануарлардан, алдымен, жеткілікті кең аумақты тері бөлігін кесіп алу керек. Бұл ішкі мүшелердің ластануының алдын алады. Ол үшін хирургиялық пинцеттың көмегімен іштің қабырғасының төменгі бөлігін көтеріп тұрып, пайда болған қатпарды бас жаққа бағыттап кеседі. Кейін қайшыны ауыстыру керек (немесе жабысқан түктен тазалау керек) және ылғалды тампонмен пайда болған жолақтағы түкті сүртіп тастау керек. Құрсақ қуысын сою. Іш қабырғасының төменгі бөлігін пинцетпен ортаңғы сызықтан көтереді (мүшелерді зақымдап алмау үшін), құрсақ қуысына кіре беріс жерді қайшымен кеседі, сонда браншеялардың бірін енгізеді (міндетті түрде өтпейтін ) және қабырғаны (стенку) жоғары қарай кеудеге дейін кеседі. Сонан соң қан тоқтататын қысқыштарды (зажимы) алады, онымен іш қабырғасының ішкі қабаттарын ішпермен қоса қысып, сыртқа қарай қайырады. Сол кезде құрсақ қуысы ашылады. Кеуде қуысын сою. Союды кеуденің екі жағынан, төменнен жоғарыға қарай, қабырға сіңірлері арқылы жүргізілген екі тіліктер арқылы іске асырады. Пайда болған сүйекті-шеміршекті бөлікті алып тастайды. Майда лабораториялы қ жануарлардың бір уақытта құрсақ та, кеуде бөлімін де сою дұрыс. Осылай істеу арқылы біз ішкі мүшелерге жету жолын жеңілдетеміз. Ал ірі жануарлардың тек керек орган алатын бөлімін сойған жөн.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Хегай И.В., Кобегенова С.С. Методическое руководство по курсу Основы микротехники Алматы. Қазақ университеті. 1999.
3. Нуртазин С.Т. Жалпы гистология, Алматы - 2010 . 220 б.
4. Афанасьева Ю.И., Юрина Е.Ф., Котовский и др Гистология. Учебник М.: Медицина 2011 Н.А.
3 дәріс. Тақырыбы: Материалды залалсыздандыру, оның сіңірілуі, құю әдісі.
Дәрістің мақсаты: Залалсызданурудың мақсатын және қажеттілігін меңгеру
Жоспары:
Залалсыздандыру шаралары және оның маңызы.
Химиялық ыдыс пен шыныны тазалау және дайындау
Залалсыздандыру, дезинфекция - адам мен жануарларда, өсімдіктерде ауру қоздыратын микроорганизмдерді жоюға бағытталған шаралар жүйесі. Залалсыздандыру - жұқпалы аурулардың кең таралып кетуін болдырмау шараларының бірі. Қазақ халқы залалсыздандыру тәсілдерін ерте заманнан бері қолданып келген. Мысалы, ауырған адамның ыдыс-аяғын бөлек ұстап қайнату, науқастан түскен шашты, тырнақты көміп тастау немесе өртеп жіберу; мал шарушылығында - қораларды, көң-қоқысты тазалап отыру, дәнді дақылдарды күнге кептіріп алу, т.б. Қолдану мақсатына қарай залалсыздандыру екі түрге ажыратылады: сақтық (профилактикалық) залалсыздандыру және ошақтық залалсыздандыру (күнделікті немесе ағымдық және қорытынды). Сақтық залалсыздандыру - алдын-ала тағамдық өнімдерді дайындайтын және сақтайтын жерлерді, малдан алынатын шикізат немесе тағамдық заттар сақтайтын мекемелерді, мал қораларын, астық қоймаларын, емхана және ауруханаларды, әжетханалар мен қоқыс жинайтын орындарды арнайы тәсілдер қолданып өңдеу. Ошақтық залалсыздандыру - ауырған адам мен малдың қасында болып, олар сауығып кеткенге дейін күнделікті бақылау жүргізіп отыру, ауруды емдеуге алып кете салысымен және аурудан жазылып кеткеннен кейін немесе ауру (адам не мал) өліп қалғаннан кейін бірден (көп кешікпей) ауру орнын толық өңдеуден өткізу.
Химиялық ыдыс пен шыныны тазалау және дайындау. Препараттарды жасар алдында химиялық ыдыс пен шыныны жылы сабынды сумен жақсылап жуып, майын кетіру керек. Ыдысты және әйнекті суық ағынды сумен шайған соң, дистилденген сумен шайып кептіреді. Ыдыс пен әйнек қатты ластанған болса, хромпик ерітіндісінде тазалау қажет. Хромпик жасау үшін 100 мл биохроматқа 1000 мл ыстық су құяды. Ерітінді жылығаннан кейін оған ақырындап байытылған 100 мл күкірт қышқылын қосады. Ыдысты осы ерітіндіге 2-3 күн салып қояды. Осы процесті резеңке қолғаппен, термостатта істеу керек. Майдан тазаланған ыдысты ағынды суды жуып, дистильденген суға шайып кептіреді. Төсеніш және жабынды шыныларды бірдей көлемді спирт және эфирі (Никифоров қоспасы) барбанкаға немесе бюкске салады. Қолданар алдында шыныны таза зығыр шүберегімен сүртеді. Сіңдіру методикасы. Сусызданған және тығыздалған бөлшектерді абсолютті спирттен хлороформмен абсолютті спирттің қосындысына салады (1:1) 2-3 сағатқа, кейін таза хлороформға ауыстырады, онда олар алдымен сұйықтықтың бетінде қалқып жүреді, кейін сіңіру деңгейіне қарай біртіндеп бата бастайды. Спиртті тазалау барысында хлороформды 1,5-3 сағ сайын 2-3 рет ауыстыру керек. Бөлшектің өлшемі 1х1см болса, оны хлороформда 30 мин ұстайды. Кейін объектті парафиннің (жұмсақ) және хлороформның қосындысына салады. Бөлшектер хлороформ-парафинде 3-6 сағ бойы 37˚С температурада болады ( 56˚С болғанда уақытты 30 мин - 1 сағ қысқартады). Объектінің еріген хлороформ-парафинде өте ұзақ болуы кесу сапасын төмендетеді. Объектінің хлороформнан толық босауы үшін бөлшектерді ретімен еріген парафиннің екі немесе үш порциясынан өткізеді. Қалыңдығы 2-5 мм бөлшектер жалпы парафинде 2-5 сағ болуы тиіс. Егер объект жақсы сусыздандырылған және спирті болмаса, парафинде артық ұстап қалу, тіпті бірнеше күнге, объекттің сапасын төмендетпейді. Ал егер бөлшектерде су Сіңдіру және құю. Сапалы кесінділер алу үшін ұлпа бөлшектерін оларды жақсы кесілетін массаға айналдыратын ортаға құю керек. Сіңдіру және құю процесі жоғары нақтылықты қажет етеді. Негізгі принциптерді білмеу және қажетті шарттарды ұстанбау объектті кесуге жарамсыз немесе кесіндінің сапасы төмен болуына әкеп соқтырады. Осы мақсатта кең қолданылатын материалдар парафин, целлоидин және желатин болып табылады.
Парафинге құю. Бұл тәсіл гистологиялық зерттеу лабораторияларында құю уақытының салыстырмалы түрде жылдам болғандықтан (сусыздандырудан кейін 1-2 күн), сериялық кесінділерді дайынау мүмкіндігімен, сонымен қатар цитологиялық зерттеулер үшін (қалыңдығы 2-3 мкм), блоктарды және боялмаған кесінділерді сақтау ыңғайлы болғандықтан кең таралған. Әдістің кемшіліктеріне зерттелетін материалдың парафинмен сіңдіру кезінде қалдықтары және спирт қалса, керісінше, сапасы осы аталғандардың мөлшеріне тура пропорционалды төмендейді.
Құю. Объектіні сіңдіріп біткеннен кейін оған еріген парафин құяды. Құю пішіншелері ретінде әртүрлі жабдықтарды пайдаланады:
Г-тәрізді тегіс үшбұрыштарды металлдан (қорғасын, болат) дайындайды. Ұзын жағы 8-10 см , қысқасы 3 см, биіктігі 1,5-2 см болатын үшбұрыштарды қолданған абзал.
Қағаз қорапшалар.Оларды қатты, тығыз қағаздан дайындайды. Сонымен қатар фольганы да пайдаланады, бірақ бұл жағдайларда сұйық парафинге құйғаннан кейін бірден қағаз этикетканың жартысын да салу керек. Бұл материалдың қолайлығы - пішіннің өлшемін өзгерте алу, маркировканың жеңілдігі және құйылған материалдың ұзақ сақталуында.
Майда объектілерді құю үшін сағат әйнектерін қолдануға, акварельді бояудың төртбұрышты фарфор банкаларын және басқа да құралдарды пайдалануға болады.
Құюды келесі жолмен жүргізеді. Құю үшінт арналған парафинді 58-60˚С температураға дейін қыздырады және дайындалып қойған пішіндерге құяды, оны шетіне дейін толтырып, ауа көпіршіктері қалмайтындай етіп қадағалайды. Кейін пинцетті және металлдық қалақшаны қыздырады, құюға дайындап қойған объектті парафині бар пішіншеге жылдам әкеліп қажетті бағытта орналастырады. Осыдан кейін пішіншені салқындатады (10-18˚С). Егер құюды металлдық үшбұрыштармен жүргізетін болса, пластинаны жалпақ чашкаға оның астыңғы беті ыдыстың түбімен жанаспайтындай етіп салады. Сосын суды абайлап ыдыстың аузына дейін толтырып құяды және парафинді суытады. Қағаз қорапшаға салғанда оны біртіндеп суы бар ыдысқа салады және парафиннің толық суығанынша күтеді. Суу кезінде блоктың беті кратер тәрізді созылады да, сондықтан пішінді таңдағанда оның биіктігін ескеру керек.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Хегай И.В., Кобегенова С.С. Методическое руководство по курсу Основы микротехники Алматы. Қазақ университеті. 1999.
3. Нуртазин С.Т. Жалпы гистология, Алматы - 2010 . 220 б.
4. Афанасьева Ю.И., Юрина Е.Ф., Котовский и др Гистология. Учебник М.: Медицина 2011 Н.А.
4 дәріс. Тақырыбы: Химиялық заттар мен реактивтер. Нысандарды гистологиялық кескіндер жасауға дайындау
Дәрістің мақсаты: Химиялық заттар және реактивтермен жұмыс істеу, сонымен қатар қауіпсіздік шараларын білу.
Жоспары:
Гистологиялық препарат жасауда қандай препараттармен жұмыс жасайды
Химиялық реактивтермен жұмыс барысындағы техникалық қауіпсіздік
Ксилолмен, парафинмен, хлороформмен және бутил спиртімен жұмыс жасағанда белгілі бір сақтық шараларын сақтау керек, өйткені бұл заттардың буларымен ингаляциялау ағзаға зиянды.
Медициналық қолғабынсыз жұмыс істегенде, ол қолға тамса, тері қатайып кетеді, ал жиі қолданған кезде құрғақ экзема дамуы мүмкін. Формалинмен, ауасын желдетіп отыратын бөлмеде немесе ауа тартатын шкафтың ішінде ғана жұмыс істеуге болады. Формалин көзге тиген жағдайда оны бірнеше рет жақсылап сумен жуу керек.
Реактивтермен жұмыс істеген кезде міндетті түрде қауіпсіздік техникасын сақтау керек. Зертханалық ыдыстарды дұрыс этикеткалау және дұрыс орналастыру қажет, кейбір реактивтерді темір шкафта ғана, не болмаса шыны қоңыраудың астында, ауа тартатын шкафта ұстауға болады. Микротом пышағымен жұмыс істегенде сақ болу керек. Жұмыс кезінде дененің бір жері кесілсе, ұзақ уақыт жазыла қоймайды. Препараттарды жасар алдында химиялық ыдыс пен шыныны жылы сабынды сумен жақсылап жуып, майын кетіру керек. Ыдысты және әйнекті суық ағынды сумен шайған соң, дистилденген сумен шайып кептіреді. Ыдыс пен әйнек қатты ластанған болса, хромпик ерітіндісінде тазалау қажет. Хромпик жасау үшін 100 мл биохроматқа 1000 мл ыстық су құяды. Ерітінді жылығаннан кейін оған ақырындап байытылған 100 мл күкірт қышқылын қосады. Ыдысты осы ерітіндіге 2-3 күн салып қояды. Осы процесті резеңке қолғаппен, термостатта істеу керек. Майдан тазаланған ыдысты ағынды суды жуып, дистильденген суға шайып кептіреді. Төсеніш және жабынды шыныларды бірдей көлемді спирт және эфирі (Никифоров қоспасы) бар банкаға немесе бюкске салады. Қолданар алдында шыныны таза зығыр шүберегімен сүртеді.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Кузнецов С.Л., Мушкамбаров Н.Н. - Атлас по гистологии, цитологии и эмбриологии МИА 2002
3. Хегай И.В., Кобегенова С.С. Методическое руководство по курсу Основы микротехники Алматы. Қазақ университеті. 1999.
Ғаламтор ресурстары:
1. http:elibrary.kaznu.kzru
2. https:studfiles.net
3. https:www.litres.ru
5 дәріс. Тақырыбы: Микротом арқылы гистологиялық препараттардан кесінді дайындау.
Дәрістің мақсаты: Гистологиялық препараттарды микротом құрылғысы арқылы жасауды меңгеру
Жоспары:
Парафинді кесінділерге арналған микротом (МПС-2)
Микроілгерілеуді (микроберу) іске асыру принципі.
Ультратом (құрылғының негізгі принциптері және кесінділерді дайындау).
Блоктың автоматты микроілгерілеуі келесі жолмен жүзеге асады. Пышақтың әр кейін қарай қозғалу кезінде пышақ сырғытқышы микроберілу өзегін итеріп, қозғалтады. Ол өз кезегінде тартушыны тартушыны қозғалысқа келтіріп, тартушы шүріппе арқылы храповикті бұрады. Оның айналуы конустық тегершік (шестеренка) арқылы микрофинтке беріледі, ол өз алдына алмалы-салмалы гайка арқылы блокқа арналған қысқышы бар сырғығышты жоғарыдан төмен қарай бағыттауыш арқылы қозғалтады.
Тартқыш жүйесі - арнайы серіппе арқылы бастапқы орнына қайтып келетін өзек. Соған байланысты, микроберу өзегі пышақ сырғытқыштарға неғұрлым жақындатылған болса, соғұрлым оның қадамы көбірек болады (сонымен қатар, храповиктің бұрылысы да), блок та соғұрлым жоғары орналасады, кесінді де сондай жуанырақ болады. Өзектің (стержень) микрометриккалық шкаласы мен арнайы қысқышы болғандықтан, блоктың берілу деңгейін дәл бақылап тұруға болады.
Блок әр кесінді сайын жоғары көтеріліп тұрады, сондықтан микровинтті жиі алмалы гайкадан айырып алып тұру керек және сырғығыштарды шекті төмен нүктеге түсіріп тұру керек.
Микротомның бұл сипатталған түрінен басқа да түрлері бар. Алайда, микротомдардың алуантүрлілігіне қарамастан, онық барлығының құрылысы бірдей принциппен жасалған. Сондықтан оны жақсы білген маман микротомның барлық түрін сәтті игереді.
Парафинді кесінділерге арналған микротом (МПС-2)
Прибор негізден, жетекші механизмнен, микроберу механизмінен, объектұстағыштан, транспортты таспаны беру механизмі бар пышақұстағыштан, транспортердан тұрады.
Негізі - құйылған шойын плита, барлық құрылғылары орнатылған бөлім.
Жетекші механизм қисықтісті тегершіктен, тұтқалардан, біліктен, шүріппеден және күймешеден (объектұстағышты вертикальді және горизонтальді бағыт бойынша қозғалту үшін) тұратын иінді білікпен (кривошипный вал) біріккен маховиктен құралған. Білікке орналастырылған маховикті ( сермер) бұрағанда қисықты тісті тегершік өзіне жұп тегершік арқылы айналымды білікке береді, одан қозғалыс тұтқаға беріледі. Білік иіннің формасына ие болғандықтан, ол серменің айналуы кезінде көтерме күймешесіне (каретка подъема) қайтып келу қозғалысын хабарлайды. Оның өз кезегінде объектұстағышы бар көтерме күймешесіне горизонтальды бағыттағыштары бар. Вертикаль бойынша қозғала отыра көтерме күймешесі жетектегіш (водило) арқылы транспортерлы таспаны беру механизмін қозғалысқа келтіреді. Микроілгерілеу механизмі храповиктен, дифференциалды механизмнен, микровинттен, лимбтен, қисықтісті берілістен (косозубая передача), бағдарлағыштан (кулачок) тұрады.
Білікті бұрғанда жоғарыда аталып өткен жетектегіш механизм шүріппенің көмегімен храповикті белгілі бір тісшелер санына бұрайды, оның осінде тісшелі дөңгелек орналастырылған, ол өз кезегінде тегершік арқылы айналуды микрофинтке береді. Горизонтальді жазықтықта орналасқан винт объектұстағыштың беру күймешесін қозғалысқа келтіреді.
Кесіндінің қалыңдығын лимбті бұру арқылы анықтайды, оның осінің айналуы қисықтісті беріс арқылы бағдарлағышқа беріледі, ол храповиктің бұрылысының мөлшерін реттейді.
Объектұстағыш- объектұстағыштың берісінің шарлы жиектемесіне бекітілген винтті қысқыш. Шарнирлі (топсалы) механизм блокқа қажетті қалыпқа келуіне мүмкіндік береді. Объектұстағыштың фиксациясын арнайы тұтқа арқылы жүргізеді.
Пышақұстағыш - массивті шойын тіреуіш; ұстағыштары бар екі вертикальді тіреуіштерден тұрады. Бұл тіреуіштердің шет жақтарында өлшеу шкаласы бар, сол арқылы ұстағыштары пышақты керекті деңгейде еңкейте алады. Пышақтың фиксациясын винт арқылы жүргізеді.
Транспортерлы таспаны беру механизмі: пышақұстағыштың тіреуіші арқылы ось жүргізілген, оған тіреуіштердің арасында транспортерлы таспаға арналған барабан орналастырылған, ал сыртына - храповик. Кронштейннің, арнайы ұяшыққа орналастырған, көмегімен транспортерлі таспа барабан мен кронштейн ролигінің арасына тартылады және тұтқамен бекітіледі. Микротомның маховигін бұрған кезде көтерме күймешесі қозғалысқа келеді, храповик автоматты түрде арнайы жетектегіш, бағдарлағыш және шүріппе арқылы бұрылады және транспортер таспасын белгіленген қашықтыққа жылжытады.
Қатыратын (мұздататын) микротом.
Негізгі құрылымы: станина (табан, тұғыр), көтеру механизмі, пышақұстағыш, қатыратын үстелше.
Табан - металды қаңқа; барлық құрылғылар орналасқан және микротомды үстелге бекітіп қоятын қысқыштан тұрады. Табанға жұмыр тірек арқылы пышақұстағыштың кронштейні орнатылған. Пышақұстағыштың өзі кронштейннің жоғарғы жағынан тік бұрышпен кетеді. Ол пышақты қозғалтатын тұтқамен бітеді. Кронштейннің төменгі дөңесіне шүріппе бекітілген, ол храповикпен біріккен. Храповик микрометрикалық винтпен байланысқан. Храповиктің үстіңгі жағында бағдарлағыш орналасқан: ол шүріппе мен храповиктің байланысын реттеп тұрады және объектті берілген биіктікке көтеруді қамтамасыз етеді. Храповикті жауып тұратын қалпақшаға бағыттаушы тіреуіш бекітілген, онда призмалар орналасқан. Оның төменгі бөлімі микровинтпен байланысқан, ал жоғарғы бөліміне мұздататын үстелше орналасқан.
Мұздататын үстелше түтікше дәнекерленген корпустан тұрады. Ол түтікше көмірқышқылды пышаққа қарай береді. Корпустың жоғарғы жағына көмірқышқылдың шығуына арналған саңылаулары бар объектті орналастыратын қалпақша болады.
Микроілгерілеуді (микроберу) іске асыру принципі. Пышақұстағышты өзіңнен қарай қозғалтқанда кронштейн вертикальді ось бойынша айналып, шүріппенің орнын ауыстырады, ол серіппе арқылы күймешеге немесе храповиктің тісшелеріне қарай тартылады. Шүріппенің штифті күймешеде сырғып жүргенде шүріппенің өзі храповикке тимейді, бірақ штифт күймешемен жанаспай қалса, шүріппе храповикке ілінеді де, оны тісшелердің белгілі мөлшеріне бұрып жібереді. Храповик микровинтті қозғалысқа келтіреді. Күймешенің бекітілуі тұтқа арқылы іске асады.
Термоэлектрлік салқындатқыш үстелше (ТСҮ).
Термоэлектрлік салқындатқыш үстел - микротомға арналған арнайы мұздатқыш құрылғы, ол ұлпалық блокты көмірқышқылды қолданбай қатыруға мүмкіндік береді. Термоэлектрлік салқындатқыш үстелше негізін жартылайөткізгіш элементтер құрайды, олар арқылы ток өткен кезде сыртқы қабаты салқындайды, ал ішкілері қыздырылатындай етіп орналастырылған. Сондықтан қалыпты жұмыс істеу үшін ішкі қабаттардың қатты қызып кетуін ескерту үшін олар арқылы резина шлангілерді өткізеді.
Термоэлектрлік салқындатқыш үстелшемен жұмыс істеу. Микротомға үстелшені қою жне бекіту. Үстелшенің клемма және түзеткіштерінің шығарғыш ұштарының маркировкасын мұқият тексеру, одан соң плюс белгісі бар шнурды плюсті клеммамен, ал минус белгісі бар шнурды - минусты клеммамен . Сосын байланыстырғыш резиналы шлангіні үстелдің жалғастығына кигізеді (штуцер), ал бірінің бос шетін су краніне қосып қою керек, ал басқасын - раковинаға салу керек. Судың өтуі қамтамасыз етілгеннен кейін түзеткішті тоққа қосу керек. Алдымен түзеткіштің қаптамасын шешіп, тежегіштің бағыты тоқтағы кернеуге сәйкес келетіндігін тексеру қажет.
Температураның максималды төмен мәні 7-12 мин кейін орнайды, ұлпалық блоктың мұздауы - 2-4 мин ішінде. Жұмыс біткенде алдымен түзеткішті, ал кейін суды өшіру керек. Термоэлектрлік салқындатқыш үстелшемен мүмкін ақаулары және оларды жою әдістері.
1.ТСҮ-дің беткі жағымұздамайды ( 2-3 мин ішінде су тамшысы қатпайды). Себебі: тұрақты ток келмейді. Жою шаралары: тежегішті ауыстыру, электржелісінің розеткасының дұрыстығын тексеру.
2. ТСҮ беті қызып кетеді. Себебі: а) үстелшені түзеткішке қосқанда полюстер ауыстырылып кеткен; б) ТСҮ түзеткішке су айналымысыз қосылған. Жою шаралары: а) үстелшені клеммадағы және шығарғыш шеттеріндегі маркировкаға сай қосу; б) суды қосу.
Микротомды күту.
Сырғығыш беттің жақсы қалпы - олардың тазалығы және тегістігі - микротомның нақты дұрыс жұмысының негізгі шарты болып табылады, соған орай бірдей қалыңдыққа ие кесінділер алу да оның жұмысының дұрыстығын көрсетеді. Сондықтан оларды күту үшін баса көңіл аудару керек.
Сырғығыштар және бағыттағыш жолақтар шаңдану және ластанудан мұқият сақталу керек. Ол үшін, микротом жұмыс істемеген кезде, оны арнайы футляр немесе қаптағышпен (чехолмен) жауып қояды. Сырғығыш беттерге жиі вазелин немесе жілік майларын жағып тұру керек: ол тек жеңіл сырғуды қамтамасыз етпейді, оған қоса таттанудың алдын алады. Микротом сырғығыш беттерін бензин немесе толуолмен ылғалданған шүберекпен сүртіп, бірден майлап қою керек.
Осы айтылғандармен қатар, бағыттаушы пластиналарды және басқа прибор бөліктерін бекітетін винттің дұрыс тартылуын тексеріп тұру қажет.
Микротомның бір жерден екінші жерге ауысып тұруын болдырмау керек, өйткені бұл жағдайда прибордың нақтылығы ауытқуы мүмкін.
Микротом-криостат (МК-25)
Фермент сияқты тез ыдырайтын заттарды зерттеудің гистохимиялық әдісінің кең таралуы жаңадан қатқан кесінділерді дайындау үшін арналған құрылғы - криостаттың пайда болуына әкелді.
Криостат холодильник секілді; жұмыс камерасында микротом орнатылған. Камераның салыстырмалы түрдегі кіші көлемі, қабырғаларының берік жылуоқшауландырғышы, сонымен қатар, арнайы реттеуші механизмнің болуы камераның ішінде тұрақты белгіленген минусты температурасын (5˚C-25˚C) ұстап тұруға көмектеседі.Камерадағы жұмыс қолдарға арналған диафрагмамен жабылған саңылау арқылы іске асады. Саңылау диаметрі қолдың өлшемі бойынша керекті сақинаны бұру арқылы реттеледі. Камерадағы люминесцентті шам және қарау терезесі болып жатқан іс- әрекетті бақылауға мүмкіндік береді. Камераның артқы қабырғасында термореттеуші вентильге ашылатын қақпақша бар.
Суытатын агрегат криостаттың негізіне дәнекерленген.
Мұздатқыш құрылғыны қосу және камераны жарықтандыру негізінің алдыңғы қабырғасында орналасқан клавишалар арқылы жүргізіледі.
Жұмыс камерасындағы тұрақты температуралық режим жай мұздатқыш микротомға қарағанда жіңішкерек(3-4 мк) кесінділер алуға мүмкіндік береді, олардың заттық шыныға желімдегіш заттарсыз жабыстыруды қамтамасыз етеді. Қолдың суықтауын әлсірету үшін жіпті қолқаптардың саусақтарының басын кесіп кисе болады.
Микротомды пышақтар.
Зерттелетін объектіні микротомда кесу микротомды пышақтар арқылы жүргізеді.
Микротомды пышақтардың бірнеше түрлері бар. Олардың классификациясының негізі - лезвиенің формасы. А типті пышақтардың бір қыры дөңес, екінші қыры түзу болады. В типті пышақтарда дөңестігі аз байқалады. С типті пышақтардың екі жағы да тік болады. Пышақтың арқа жағынан кесетін қырына дейінгі тарылуы едәуір болып келеді, сол үшін дөңес бөлігі өзіндік ерекшелікке ие, сол арқылы пышақтың типін оңай анықтауға болады. Микротомды пышақтың шеті жай ұстараға қарағанда фасетті шлифтісі болады, яғни оның беткі жағына бірнеше бұрыш қатынасында қайрау нәтижесінде пайда болатын лезвиенің кесу бұрышы.
А типті пышақтарды салыстырмалы түрде жұмсақ болаттан жасайды, целлоидинге құйылған және аз немесе орта тығыздыққа ие майда объектілерді кесуде қолданады.
В типті пышақтарды қаттырақ болаттан дайындайды және целлоидинді кесінділерді дайындаумен қатар, целлоидин-парафинге құйылған материалды кесуге де қолданады.
С типті пышақтар (қатты болаттан) әртүрлі ортаға, парафинді блокқа құйылған, тығызырақ материалдарды (сүйек, сіңір, тері) кесуге,сонымен қатар мұздатқыш микротоммен жұмыс істегенде кесінділер алу үшін қолданылады. Пышақтардың ұзындықтары әр түрлі болады - 10 см-ден 50 см-ге дейін.
ЕСТЕ САҚТАЙТЫН ЖАЙ, жақсы, жұқа кесіндіні алу тек жақсы қайралған, өте өткір микротомды пышақпен ғана мүмкін. Әлі күнге дейін пышақты қайраудың ең сенімді әдісі - қолмен арнайы қайрағыш таста қайрап, белдікте тегістеу. Алайда бұл әдіс үлкен тәжірибені және ұқыптылықты қажет етеді.
Сәтті қайраудың шарттарының бірі пышақтың кесетін қыры мен лезвиенің жазықтығы бір бұрышта жатуы болып табылады. Ол үшін пышақ арқа жағынан арнайы металликалық құрылғы - уатқышпен (обушок) қамтамасыз етілуі керек. Жұмыс кезінде ыңғайлылықты қамтамасыз ету үшін бұрандалы тұтқа болу керек.
Алдымен микротомды пышақты сумен немесе маймен ылғалдандырылған таспен қайрайды. Бүкіл лезвие толық, біртекті қайралу үшін пышақтың қыры мен тастың қыры сәйкес келетіндей оны қою керек. Одан кейін қайрауды өзіңе қарай қозғалтудан бастайды: бірте-бірте пышақты оның бір шетінен екінші шетіне дейін тастың бойынан өтетіндей етіп орнын ауыстырады. Сол уақытта пышақтың қайралып жатқан қыры үнемі таспен жанасып тұрғанын бақылап түру керек және оны қатты баспай тек белгіленген бағытта жүргізу керек. Әрекетті аяқтағаннан кейін пышақты арқа жағымен аударып, қимыл-қозғалысты кері бағытта орындау керек. Қайрау уақыты әртүрлі және түрлі факторларға байланысты: пышақтың күйі, болаттың маркасынан, тастың сапасына, қайраушының мамандандырылуына. Егер микроскоптан қарағанда пышақтың кесуші қыры түзу болып тұрса, қайрауды аяқталған деп есептеуге болады. Пышақты жақсы күткен жағдайда, оларды дұрыс қолданғанда қайрау тек 20-30 минутты алады.
Қайрау аяқталғаннан кейін пышақты жуып, құрғатып сүртіп, белдікте тегістеу керек. Қайрағыш белдемшенің негізі берік болуы тиіс, әйтпесе пышақтың қимылының біртектілігі бұзылады және қайрау қыры көрінбей кетеді. Қайрағыш тасқа беріктік беріп, сынуына жол бермеу үшін, ол тасты ағаш жиектемеге орналастыру керек және оның жоғарғы шеті 0,5-1 см төменірек болу керек.
Ультратом (құрылғының негізгі принциптері және кесінділерді дайындау).
Электронды микроскоптық техника биологиялық объектілерді зерттеуде зерттелетін объектілердің жеткілікті жұқа кесінділер алу проблемасымен кезікті.
Бұл қиындықты өтуге ультратомды кесу техникасы көмектеседі. Ол үшін арнайы құрылғы - ультратом қолданылады.
Қазіргі ультратомдардың жұмысының негізгі принципі металлдық өзекті жылулық кеңейту болып табылады, ол қимылсыз бекітілген шыны пышаққа объектіні микроберілуін іске асырады.
Ультражіңішке кесінділерді дайындаудың алдында бірнеше дайындық жұмыстарын жүргізеді:
1) Шыны пышақтарды дайындау; оларды электронды микроскопиялық зертханаларында кең қолданады; пышақтарды ультратомияның алдында арнайы белгілі сорттағы шыны жолақтардан жасалған пышақжасағыш приборымен дайындайды;
2) Ультражіңішке кесінділер үшін тірек торлар дайындау - торға формвар, коллодий, көмірсудан жасалған таспа жапсыру;
3) Ультратомияға дайындық. Бұл сатыға блокты қайрау кіреді: ультратомда кесетін объект учаскесіне арнайы пирамитом деген прибордың көмегімен төртшекаралы пирамида пішінін береді (төбесі трапеция пішіндес).
Келесі маңызды қадам - объектінің ультражіңішке кесіндісін дайындау. Ол үшін қажет:
Ультратомды қосу;
Блокты блокұстағышта бекіту;
Кесінділерді жинауға керек сұйықтық болатын астаушаны (ванночка) пышаққа монтаждап қою, пышақты приборда керекті қалыпта бекітіп қою.
Пышақтың кескіш жиегін қайралған блоктың жоғарғы шегінің бетіне максималды жақындату.
Астаушаны сұйықтықпен толыру керек (дистилденген су жиі қолданылады), объектінің бірінші толық кесіндісін өзіндік режимде алады;
Кесіндінің керекті қалыңдығын белгілеп, приборда автоматты режимдегі жұмысты қосып қою керек.
7)Алынған кесінділерді тірек торына монтаждап және фильтрмен кептіріп, ультражіңішке кесінділерді тасымалдап, сақтау үшін арналған контейнерға салу керек.
Алынған ультражіңішке кесінділер зерттеу объектісінің керекті құрылымын анықтау үшін келесі өңдеулерді де қажет етеді. Ол үшін кесінділерді бояулардың белгілі ерітінділерімен өңдейді. Осы мақсатта жиі қолданатын қорғасын және уранилацетат ерітінділері.
Кейбір жағдайларда зерттеу жетістігі электронды микроскоптық және жарық-оптикалық зерттеулерден алынған анықтамалардың ұйқастырылуына байланысты. Бұл мақсатта қалыңдығы 1-2 мкм болатын жартылай жіңішке кесінділерді. Оларды ультратомнан да, пирамитомнан да алуға болады. Сонан соң кесінділерді жай заттық шыныларға бекітіп, зерттеу тапсырмаларына орай бояйды. Бояу методикасының ең кең таралғаны - кесінділерді метилен көктің 1% және натрий боратының 1% ерітінділерімен бояу.
Жоғарыда айтылғанның барлығы электронды микроскопта зерттеу үшін материалды дайындаудың жалпы принциптері екенін ескере кету керек. Электронды микроскопияның әдістерімен тереңірек танысу үшін арнайы әдебиеттерге жүгіну керек. Оқу үстіндегі лаборанттарға қалыңдығы 14-16 мкм гистологиялық кесінділерден бастағаны жөн, тек техниканы игеру деңгейге қарай кесінді қалыңдығын азайтып отыру керек.
Дұрыс құйылған үлкен емес орган және ұлпа бөлшектері бөлмеде оптимальді температура болғанда жақсы кесіледі және, әдетте, пышаққа жайылған күйінде жатады. Үлкен блоктарды және қатты материалды кескенде кесінділер жиі оралып кетеді.Алайда қаламсаппен (кисточка) кесіндіні алдыңғы жағынан көтеріп ұстап тұру арқылы аталған жағдайдан құтылуға болады. Кесіндінің пышаққа қысылмауын бақылап тұру керек, өйткені оның зақымдалуы және жабысып қалуы мүмкін. Дайын кесіндіні пышақтан абайлап дымқыл қаламсаппен (35-400С) алады және дайындалған заттық шыныға немесе жылы дистилденген суы бар чашкаға салып қояды. Кесіндінің төменгі бөлігінде ауа көпіршіктері пайда болмас үшін суды алдын ала қайнатады, өйткені ол көпіршіктер кесіндінің шыныға біркелкі жабысуына кедергі келтіреді. Кесінділерді пышаққа қарасты бетімен суға салып қояды және оны өзіне тән жылтырлықпен анықтайды (жоғарғы беті үнемі күңгірт).
Кесу кезінде қаламсаптың талшықтары пышақтың кесуші қырына түсіп кетпеуін бақылау керек, өйткені ол пышақтың ұстарасын зақымдайды.
Бірнеше зерттеулер үшін сериялық кесінділер алу маңызды. Заттық шыныға жабыстыру кезінде кесінділердің реттілігін шатыстырмау өте маңызды. Ол үшін кесінділер таспасын скальпельмен ұзындығы (34) болатын бөлек бөлшектерге кеседі де шыныны бойлай немесе көлденең орналастырады. Объектінің көлемі мен заттық шынының мөлшеріне байланысты бір шыны әйнекте кесінділердің түрлі саны орналасады (2-4-тен 25-30 дейін).
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Хегай И.В., Кобегенова С.С. Методическое руководство по курсу Основы микротехники Алматы. Қазақ университеті. 1999.
3. Нуртазин С.Т. Жалпы гистология, Алматы - 2010 . 220 б.
4. Афанасьева Ю.И., Юрина Е.Ф., Котовский и др Гистология. Учебник М.: Медицина 2011 Н.А.
6 дәріс. Тақырыбы: Гистологиялық кесінділерді бояу
Дәрістің мақсаты: Гистологиялық кесіндлерді бояуды әдістерін меңгеру.
Жоспары:
1. Гистологиялық бояулардың түрлері
2. Парафинді гистологиялық кесіндіні целлоиттау
3. Желатинді кесінділерді өңдеу және бояу ерекшеліктері
Гистологиялық препарат микроскоппен қарағанда жарықты жақсы өткізетін және барлық құрылымын толық сақтаған болуы қажет. Препарат кірленбеуін және зақымданбауын қадағалап арнайы бояу үшін арналған ыдыстарды пайдалану керек.
Клетканың әртүрлі бөліктері және клетка аралық элементтер бояу түрлерін әрқалай қабылдайды. Препараттарды бояу физико-химиялық процестерге негізделген. Алдымен физиканың диффузды (ену), адсорбция (үстіртін сіңіру) және абсорбция (терең сіңу) құбылыстарын байқауға болады. Клетканың тығыздығы мен бояудың шашырауы маңызды емес. Гистологияда бояулар 3 түрге: негізгі, бейтарап және қышқылдық деп бөлінеді.
1. Негізгі бояулар клетка мен ұлпалардың құрылымдарын, құрамында ДНҚ бар ядроның хроматинин, құрамында РНҚ бар ядрошықты бояу үшін қолданылады, Осыдан базофильді деген атау шыққан.
2. Қышқылды бояулар - бөлшектерді бояу үшін (эозинофильді лейкоциттердің түйіршіктерін, клетка цитоплазмасын және т.б.) қолданылады. Осыдан оксифилді атауы шыққан. Бұл топқа эозин, эритрозин, қышқылды фуксин, қызыл конго және т.б. бояулар кіреді.
3. Бейтарап бояулар сулы қышқылды ерітінділер мен негізгі бояулардың
қосылуынан пайда болады. Бұл топқа су, эозинді қышқылды метилен көк және т.б. жатады. Бояудың сапалы және біркелкі болуы фиксациялауға да байланысты екенін естен шығармау керек. Ол үшін бояу заңдылықтары мен әдістемелерін қатаң сақтау керек. Гистологияда қолданылатын бояулар - табиғи және жасанды болып бөлінеді. Гистологиялық бояуларды бірнеше түрге: негізгі, бейтарап (нейтральные), қышқыл. Негізгі бояулар базофильді деп аталады (гематоксилин, тионин, кармин, метилді жасыл (метиловый зеленый) т.б. Бейтарап бояуға: судан III, судан IV, метилен көк (метиленовый синий), қыщқыл бояуға: эозин, қышқыл фуксин, конго қызыл (конгорот), эритрозин жатады. Барлық гистологиялық бояу әдістерін негізгі екі топқа бөлуге болады. Бірінші шолу-зерттеліп отырған нысанға жалпы шолу жасау. Зерттеп отырған арнайы мүшелерді немесе жас клетка элементтерін бояу. Екінші топтық әдістерді қолдану өте күрделі және ерекше бекіту әдістерін пайдалануды талап етеді. Гистологиялық кесінділерді бояған кезде жақсы нәтиже алу үшін, төмендегі ережелерді ұстану қажет:
-Бояулар таза болуы керек, кез-келген бояғыш затты қолданар алдында сүзгіштен өткізу керек, сулы ерітінді тек дистилденген судан жасалады.
Алдымен төмен байытылған бояумен, кейін жоғары байытылған бояумен бояу керек. Бұл әдісті қолдану пайдалы.
- Кесінді жасау мен бояу талаптарын қатаң сақтау керек.
Кесіндіні боямас бұрын арнайы өңдеуден өткізген жөн. Парафин түссіз болмағандықтан, бояу процессін қиындатады, сондықтан оны кесіндіден бөліп алу керек. Бұл үшін кесіндіні парафиннен ажырату керек, ал осы процесті депарафинизация деп атайды. Ол үшін кесінді парафинін ерітіп, спиртпен сусыздандырып, суда шаяды. Іс жүзінде ол былай жүреді, биологиялық стакандарға белгілі бір ерітінділерді құйып, этикетка жапсырылады.
Парафинді гистологиялық кесіндіні целлоиттау
Кесіндіні сақтау үшін, оның парафинін жартылай ерітіп целлоидтау әдісін қолдану керек. Целлоидин мен заттық шынының бетін жұқа қабыршақ түрде жабады, сөйтіп кесінді шыныға мықтап жабысып тұрады.
Әдістің жүргізу жолы:
І Ксилол(бензол,толуол)- 2мин
ІІ Ксилол(бензол, толуол)- 2мин
І Абсолютті спирт- 2мин
ІІ Абсолютті спирт- 2мин
Спирт- 2мин
2% целлоидинде- 2 мин, одан кейін артық целлоидинды ағызып, шынының артқы жағын сүртіп алу керек
Этилді спиртке 80°-ты- 2 мин, целлоидин тығыздалу үшін
Дистилденген су- 10мин
Таңдамалы бояу жүргізуӘр бояудың өз әдісін қолдану керек.
Желатинді кесінділерді өңдеу және бояу ерекшеліктері
Желатиннен бөліп алып, сәл қышқылданған дистилденген суға салады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәріс 1. Тақырыбы: Кіріспе. Микроскопиялық техниканың негіздері, оның мақсаты және міндеттері.
Дәрістің мақсаты: Цитология мен гистологияда қолданатын зерттеу әдістерін, гистологиялық және гистохимиялық, микроскопиялау техникаларын және қазіргі кездегі қолданылып жүрген заманауи зерттеу әдістерін (люминесценттік, интерференциялық және электронды микроскопиямен) меңгеру қажет, келешекте осы микроскоптармен өздігімен жұмыс жасауды, гистологиялық, гистохимиялық препараттарды және электронограммаларды дайындауда оқып үйрену керек болады.
Жоспары:
Пәннің міндеттері мен негізгі мақсаттары.
Гистологиялық және гистохимиялық, микроскопиялау техникалары
Қазіргі заманауи микроскоптар.
Биология мамандығын игеруде цитология және гистология пәндері маңызды рөл атқарады. Тіршіліктің негізгі көзі - жасушалардың құрылысы мен қызметтерін білу, ондағы күрделі зат алмасу процестерін игеру қазіргі биологтарды дайындауда өте маңызды болып саналады. Цитология және гистология ілімі көптеген биологиялық пәндердің (анатомия, адам және жануарлар физиологиясы, жеке даму биологиясы, генетика, ботаника, зоология және т.б.) фундаменті болып саналады.
Цитология және гистология пәндерін оқығандағы кедергілердің бірі қазіргі мемлекеттік тілде шыққан уақытқа сай оқулықтар мен оқу құралдарының аздығы, оның ішінде арнайы лабораториялық-практикалық сабақтарға арналған әдістемелердің жоқтығы.
Осы оқу құралы университеттердің биология факультеттерінің, биология мамандығы бойыншы оқитын студенттерге арналған.
Практикалық сабақтарда студенттер белгілі тақырыптар бойынша препараттарды оқып үйренеді және студенттердің өздігінше жұмыс істеулеріне мүмкіншілік береді.
Цитология және гистология пәндерінен теориялық білімдер алуына байланысты, практика жүзінде өткен тақырыптарды пысықтау, препараттар мен электроннограммаларды зерделеу биолог, биотехнолог мамандары үшін маңызды сұрақтардың бірі болып саналады.
Лабораториялық сабақтарда цитологиялық және гистологиялық препараттар арқылы әр түрлі микроскоптарды қолдана отырып клеткалар мен ұлпалардың құрылыстары мен қызметтерін анықтайды.
Оқу құралының бірінші бөлімінде прокариот және эукариот клеткаларының құрылысы, ерекшеліктері, олардың дамуы, өсіп-жетілуі, қызметтері баяндалады. Клетканың құрамындағы негізгі құрылымдар (плазмалемма, ядро, хроматин, органоидтар) қамтылады. Екінші бөлімінде студенттер ұлпалардың негізгі түрлерімен, олардың морфологиялық ерекшеліктерімен танысады. Эпителий, ішкі орта ұлпалары (қан, дәнекер, шеміршек, сүйек), бұлшық еттер мен нерв ұлпасы қарастырылады.
Цитология және гистология практикумы жоғары оқу орындарының биология, биотехнология, балық шаруашылығы, экология, медицина факультеттерінің студенттеріне арналған.
Микроскопиялық техниканың мақсаты мен міндеті. Осы сабақтан бастап цитология мен гистология бойынша тәжірибелік сабақтар басталады. Студент цитология мен гистологияда қолданатын зерттеу әдістерін, гистологиялық және гистохимиялық, микроскопиялау техникаларын және қазіргі кездегі қолданылып жүрген заманауи зерттеу әдістерін (люминесценттік, интерференциялық және электронды микроскопиямен) меңгеру қажет, келешекте осы микроскоптармен өздігімен жұмыс жасауды, гистологиялық, гистохимиялық препараттарды және электронограммаларды дайындауда оқып үйрену керек болады. Бұл сабақта биологиялық микроскоптардың (МБИ-1, МБР-1, МБИ-3, МБИ-6, МБИ-15) құрылыстарымен жұмыс істеу принциптерімен танысу және меңгеру.
Қарапайым биологиялық микроскоптағы микроскопиялау. Препаратты микроскопиялауды оңтайлы жарық жағдайында үстелдің үстіне микроскопты орналастырудан бастау керек. Бұлыңғыр электр лампасы жақсы жарық көзі болып саналады. Электр жарығымен жұмыс істеу кезінде айнаның ойыс бетін қолдану ұсынылады. Микроскопты жарық көзіне қарсы орналастырған соң, микроскоптың револьверды жүйесін әлсіз үлкейтуге ауыстыру қажет. Макробұранданың көмегімен әлсіз үлкейту объективін 1 см қашықтықта заттық үстелше саңылауына келтіріп, содан соң, окулярға сол көзбен қарап және айнаны айналдыра отырып, микроскоптың көру шегінің бірқалыпты және жарқын жарығын алу қажет. Көру шегінің жақсы жарығын алу үшін конденсорды жоғарғы шеткі қалыпқа көтеріп және диафрагманы толықтай ашу керек екендігін есте сақтау керек.
Содан кейін ғана препаратты зерттеуге кірісуге болады. Микроскопиялауды әрқашан микроскоптың әлсіз үлкейтуінен бастау қажет. Препаратты әйнек жамылғысы жоғары қарайтындай етіп микроскоптың заттық үстелшесіне орналастырып және тубусты макробұранданы айналдыру арқылы объективтің фронтальды линзасы әйнек жамылғысынан мөлшермен 0,5 см болғанша шетінен қарап түсіру қажет. Артынша окулярға оң көзбен қарай отырып және микробұранданы ақырын айналдырып препараттың анық бейнесін алу керек. Препарат жатқан микроскоптың заттық үстелшесін қозғалта отырып, препаратты барлық көлемі бойынша зерттеп білу керек. Микроскоптың заттық үстелшесі оның екі жағында орналасқан бұрандалардың көмегімен қозғалады (қарапайым жүйелі микроскоптардың қозғалмалы үстелшелері болмайды, бұндай жағдайда препаратты қолмен қозғалтады).
Объектті әлсіз үлкейтумен зерттеген соң, микроскоптың көру шегінің дәл ортасына күшті үлкейтумен көретін препараттың аумағын орналастыру керек. Препаратты үстелшеге қысқыштардың (заттық үстелше ұяшығына орнатылған серпімді пластиналар) көмегімен бекіту ұсынылады. Тубустың орнын ауыстырмай микроскоптың револьверды жүйесін үлкен үлкейтуге ауыстыру керек, линза объективін көз бақылауымен препаратқа тығыздап келтіріп және тубус пен объективті микробұранда көмегімен анық бейне алғанша көтеру қажет. Үлкен үлкейтумен аса сақтықпен жұмыс істеу керек, себебі препаратты езіп немесе зақымдап алу мүмкін. Үлкен үлкейтумен жұмыс жасағанда үздіксіз микробұранданы қолданып, оны әр жаққа ақырын айналдырған жөн, себебі препараттың гистологиялық құрылымы әр түрлі деңгейде жатады және микробұранданы айналдырумен объектіні жақсы көруге болады.
Иммерсионды объективпен жұмыс жасағанда препараттың әйнек жамылғысына иммерсионды май тамшысын тамызу керек. Микроскопқа шетінен қарап, объективтің фронтальды линзасын май тамшысына байқап түсірген жөн. Содан соң окулярға қарай отырып, макробұранданың көмегімен объективті бейне пайда болғанша ақырын көтеріңкіреу, оны микробұранданың бірсарынды айналуымен бір орынға жинастыру керек. Препаратты зерттеп болғаннан кейін тубусты көтеру қажет және микроскоптың револьверды жүйесін әлсіз үлкейтуге қайтадан келтіріп, препаратты алып, оны препараттарға арналған қорапқа салу керек, иммерсионды объектив пен препараттан жұмсақ майлықпен майды байқап кетіру қажет. Алдын ала тубусты көтермей жатып, препаратты үлкен үлкейту объективі мен иммерсионды объектив астынан шығарып алуға болмайтынын есте сақтаған жөн, себебі онымен препарат пен объективті зақымдап алуға болады.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Кузнецов С.Л., Мушкамбаров Н.Н. - Атлас по гистологии, цитологии и эмбриологии МИА 2002
3. Роскин Г. И. Микроскопическая техника. -- М.: Государственное издательство Советская Наука, 1946
Ғаламтор ресурстары:
1. http:elibrary.kaznu.kzru
2. https:studfiles.net
3. https:www.litres.ru
Дәріс 2. Тақырыбы: Лабораториялық материалды сою, кесу, материалды алу, өңдеу
Дәрістің мақсаты: Тәжірибелік практикада жануарларды жансыздандыру әдістерімен танысу және оларды сою әдістерін меңгеру
Жоспары және қысқаша мазмұны:
1. Тәжірибелік жануарларды жансыздандыру
2. Лабораториялық жануарларды сою.
3. Химиялық өңдеу
Тәжірибелік жануарларды жансыздандыру (умерщвление).
Тәжірибелік практикада жануарларды жансыздандырудың түрлі әдістерін қолданады: басын кесу (декапитация), наркоздың көмегімен жансыздандыру, жануар денесі арқылы электр тогын өткізу, қантамыр жүйесіне ауа енгізу(инемен жүрегіне немесе венаішілік) немесе эфирдың плевралық қуысына (хлороформға).
Қай әдісті таңдау жануар түріне және зерттеу мақсаттарына байланысты, бірақ тәжірибелік практикада жансыздандырудың алғашқы екі тәсілі кең тараған.
Басын кесу (декапитация) майда лабораториялық жануарларды (бақа, тышқан) жансыздандырудың негізгі әдісі болып табылады және қайшының көмегімен іске асады.
Ірілеу лабораториялық жануарлардың(теңіз шошқасы, қояндар, мысықтар, иттер) декапитациясы үшін арнайы станоктарды қолданады: олардың бас жағында жануар басын фиксациялайтын құрылғы және мойынға түсетін ауыр пышағы болады (гильотин).
Лабораториялық жануарларды сою. Жансыздандырғаннан кейін жануардың денесін арқасымен жатқан күйде бекітіп қояды. Бақаларды, тритондарды, тышқандарды және басқа майда лабораториялық жануарларды балауызды немесе пробкалық пластинкада, тақташаларда аяқтарын созып, шаншып бекітеді. Орташа немесе ірі жануарларды бекіту үшін арнайы станоктарды немесе сол мақсатпен жасалған тақталарды қолданады (цинктелген немесе шет жағынан ілгектермен, шегелермен қағылған және боялған). Кеуде және құрсақ қуыстарын сою техникасы барлық лабораториялық жануарларға бірдей. Бірақ түкті жабыны бар жануарлардан, алдымен, жеткілікті кең аумақты тері бөлігін кесіп алу керек. Бұл ішкі мүшелердің ластануының алдын алады. Ол үшін хирургиялық пинцеттың көмегімен іштің қабырғасының төменгі бөлігін көтеріп тұрып, пайда болған қатпарды бас жаққа бағыттап кеседі. Кейін қайшыны ауыстыру керек (немесе жабысқан түктен тазалау керек) және ылғалды тампонмен пайда болған жолақтағы түкті сүртіп тастау керек. Құрсақ қуысын сою. Іш қабырғасының төменгі бөлігін пинцетпен ортаңғы сызықтан көтереді (мүшелерді зақымдап алмау үшін), құрсақ қуысына кіре беріс жерді қайшымен кеседі, сонда браншеялардың бірін енгізеді (міндетті түрде өтпейтін ) және қабырғаны (стенку) жоғары қарай кеудеге дейін кеседі. Сонан соң қан тоқтататын қысқыштарды (зажимы) алады, онымен іш қабырғасының ішкі қабаттарын ішпермен қоса қысып, сыртқа қарай қайырады. Сол кезде құрсақ қуысы ашылады. Кеуде қуысын сою. Союды кеуденің екі жағынан, төменнен жоғарыға қарай, қабырға сіңірлері арқылы жүргізілген екі тіліктер арқылы іске асырады. Пайда болған сүйекті-шеміршекті бөлікті алып тастайды. Майда лабораториялы қ жануарлардың бір уақытта құрсақ та, кеуде бөлімін де сою дұрыс. Осылай істеу арқылы біз ішкі мүшелерге жету жолын жеңілдетеміз. Ал ірі жануарлардың тек керек орган алатын бөлімін сойған жөн.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Хегай И.В., Кобегенова С.С. Методическое руководство по курсу Основы микротехники Алматы. Қазақ университеті. 1999.
3. Нуртазин С.Т. Жалпы гистология, Алматы - 2010 . 220 б.
4. Афанасьева Ю.И., Юрина Е.Ф., Котовский и др Гистология. Учебник М.: Медицина 2011 Н.А.
3 дәріс. Тақырыбы: Материалды залалсыздандыру, оның сіңірілуі, құю әдісі.
Дәрістің мақсаты: Залалсызданурудың мақсатын және қажеттілігін меңгеру
Жоспары:
Залалсыздандыру шаралары және оның маңызы.
Химиялық ыдыс пен шыныны тазалау және дайындау
Залалсыздандыру, дезинфекция - адам мен жануарларда, өсімдіктерде ауру қоздыратын микроорганизмдерді жоюға бағытталған шаралар жүйесі. Залалсыздандыру - жұқпалы аурулардың кең таралып кетуін болдырмау шараларының бірі. Қазақ халқы залалсыздандыру тәсілдерін ерте заманнан бері қолданып келген. Мысалы, ауырған адамның ыдыс-аяғын бөлек ұстап қайнату, науқастан түскен шашты, тырнақты көміп тастау немесе өртеп жіберу; мал шарушылығында - қораларды, көң-қоқысты тазалап отыру, дәнді дақылдарды күнге кептіріп алу, т.б. Қолдану мақсатына қарай залалсыздандыру екі түрге ажыратылады: сақтық (профилактикалық) залалсыздандыру және ошақтық залалсыздандыру (күнделікті немесе ағымдық және қорытынды). Сақтық залалсыздандыру - алдын-ала тағамдық өнімдерді дайындайтын және сақтайтын жерлерді, малдан алынатын шикізат немесе тағамдық заттар сақтайтын мекемелерді, мал қораларын, астық қоймаларын, емхана және ауруханаларды, әжетханалар мен қоқыс жинайтын орындарды арнайы тәсілдер қолданып өңдеу. Ошақтық залалсыздандыру - ауырған адам мен малдың қасында болып, олар сауығып кеткенге дейін күнделікті бақылау жүргізіп отыру, ауруды емдеуге алып кете салысымен және аурудан жазылып кеткеннен кейін немесе ауру (адам не мал) өліп қалғаннан кейін бірден (көп кешікпей) ауру орнын толық өңдеуден өткізу.
Химиялық ыдыс пен шыныны тазалау және дайындау. Препараттарды жасар алдында химиялық ыдыс пен шыныны жылы сабынды сумен жақсылап жуып, майын кетіру керек. Ыдысты және әйнекті суық ағынды сумен шайған соң, дистилденген сумен шайып кептіреді. Ыдыс пен әйнек қатты ластанған болса, хромпик ерітіндісінде тазалау қажет. Хромпик жасау үшін 100 мл биохроматқа 1000 мл ыстық су құяды. Ерітінді жылығаннан кейін оған ақырындап байытылған 100 мл күкірт қышқылын қосады. Ыдысты осы ерітіндіге 2-3 күн салып қояды. Осы процесті резеңке қолғаппен, термостатта істеу керек. Майдан тазаланған ыдысты ағынды суды жуып, дистильденген суға шайып кептіреді. Төсеніш және жабынды шыныларды бірдей көлемді спирт және эфирі (Никифоров қоспасы) барбанкаға немесе бюкске салады. Қолданар алдында шыныны таза зығыр шүберегімен сүртеді. Сіңдіру методикасы. Сусызданған және тығыздалған бөлшектерді абсолютті спирттен хлороформмен абсолютті спирттің қосындысына салады (1:1) 2-3 сағатқа, кейін таза хлороформға ауыстырады, онда олар алдымен сұйықтықтың бетінде қалқып жүреді, кейін сіңіру деңгейіне қарай біртіндеп бата бастайды. Спиртті тазалау барысында хлороформды 1,5-3 сағ сайын 2-3 рет ауыстыру керек. Бөлшектің өлшемі 1х1см болса, оны хлороформда 30 мин ұстайды. Кейін объектті парафиннің (жұмсақ) және хлороформның қосындысына салады. Бөлшектер хлороформ-парафинде 3-6 сағ бойы 37˚С температурада болады ( 56˚С болғанда уақытты 30 мин - 1 сағ қысқартады). Объектінің еріген хлороформ-парафинде өте ұзақ болуы кесу сапасын төмендетеді. Объектінің хлороформнан толық босауы үшін бөлшектерді ретімен еріген парафиннің екі немесе үш порциясынан өткізеді. Қалыңдығы 2-5 мм бөлшектер жалпы парафинде 2-5 сағ болуы тиіс. Егер объект жақсы сусыздандырылған және спирті болмаса, парафинде артық ұстап қалу, тіпті бірнеше күнге, объекттің сапасын төмендетпейді. Ал егер бөлшектерде су Сіңдіру және құю. Сапалы кесінділер алу үшін ұлпа бөлшектерін оларды жақсы кесілетін массаға айналдыратын ортаға құю керек. Сіңдіру және құю процесі жоғары нақтылықты қажет етеді. Негізгі принциптерді білмеу және қажетті шарттарды ұстанбау объектті кесуге жарамсыз немесе кесіндінің сапасы төмен болуына әкеп соқтырады. Осы мақсатта кең қолданылатын материалдар парафин, целлоидин және желатин болып табылады.
Парафинге құю. Бұл тәсіл гистологиялық зерттеу лабораторияларында құю уақытының салыстырмалы түрде жылдам болғандықтан (сусыздандырудан кейін 1-2 күн), сериялық кесінділерді дайынау мүмкіндігімен, сонымен қатар цитологиялық зерттеулер үшін (қалыңдығы 2-3 мкм), блоктарды және боялмаған кесінділерді сақтау ыңғайлы болғандықтан кең таралған. Әдістің кемшіліктеріне зерттелетін материалдың парафинмен сіңдіру кезінде қалдықтары және спирт қалса, керісінше, сапасы осы аталғандардың мөлшеріне тура пропорционалды төмендейді.
Құю. Объектіні сіңдіріп біткеннен кейін оған еріген парафин құяды. Құю пішіншелері ретінде әртүрлі жабдықтарды пайдаланады:
Г-тәрізді тегіс үшбұрыштарды металлдан (қорғасын, болат) дайындайды. Ұзын жағы 8-10 см , қысқасы 3 см, биіктігі 1,5-2 см болатын үшбұрыштарды қолданған абзал.
Қағаз қорапшалар.Оларды қатты, тығыз қағаздан дайындайды. Сонымен қатар фольганы да пайдаланады, бірақ бұл жағдайларда сұйық парафинге құйғаннан кейін бірден қағаз этикетканың жартысын да салу керек. Бұл материалдың қолайлығы - пішіннің өлшемін өзгерте алу, маркировканың жеңілдігі және құйылған материалдың ұзақ сақталуында.
Майда объектілерді құю үшін сағат әйнектерін қолдануға, акварельді бояудың төртбұрышты фарфор банкаларын және басқа да құралдарды пайдалануға болады.
Құюды келесі жолмен жүргізеді. Құю үшінт арналған парафинді 58-60˚С температураға дейін қыздырады және дайындалып қойған пішіндерге құяды, оны шетіне дейін толтырып, ауа көпіршіктері қалмайтындай етіп қадағалайды. Кейін пинцетті және металлдық қалақшаны қыздырады, құюға дайындап қойған объектті парафині бар пішіншеге жылдам әкеліп қажетті бағытта орналастырады. Осыдан кейін пішіншені салқындатады (10-18˚С). Егер құюды металлдық үшбұрыштармен жүргізетін болса, пластинаны жалпақ чашкаға оның астыңғы беті ыдыстың түбімен жанаспайтындай етіп салады. Сосын суды абайлап ыдыстың аузына дейін толтырып құяды және парафинді суытады. Қағаз қорапшаға салғанда оны біртіндеп суы бар ыдысқа салады және парафиннің толық суығанынша күтеді. Суу кезінде блоктың беті кратер тәрізді созылады да, сондықтан пішінді таңдағанда оның биіктігін ескеру керек.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Хегай И.В., Кобегенова С.С. Методическое руководство по курсу Основы микротехники Алматы. Қазақ университеті. 1999.
3. Нуртазин С.Т. Жалпы гистология, Алматы - 2010 . 220 б.
4. Афанасьева Ю.И., Юрина Е.Ф., Котовский и др Гистология. Учебник М.: Медицина 2011 Н.А.
4 дәріс. Тақырыбы: Химиялық заттар мен реактивтер. Нысандарды гистологиялық кескіндер жасауға дайындау
Дәрістің мақсаты: Химиялық заттар және реактивтермен жұмыс істеу, сонымен қатар қауіпсіздік шараларын білу.
Жоспары:
Гистологиялық препарат жасауда қандай препараттармен жұмыс жасайды
Химиялық реактивтермен жұмыс барысындағы техникалық қауіпсіздік
Ксилолмен, парафинмен, хлороформмен және бутил спиртімен жұмыс жасағанда белгілі бір сақтық шараларын сақтау керек, өйткені бұл заттардың буларымен ингаляциялау ағзаға зиянды.
Медициналық қолғабынсыз жұмыс істегенде, ол қолға тамса, тері қатайып кетеді, ал жиі қолданған кезде құрғақ экзема дамуы мүмкін. Формалинмен, ауасын желдетіп отыратын бөлмеде немесе ауа тартатын шкафтың ішінде ғана жұмыс істеуге болады. Формалин көзге тиген жағдайда оны бірнеше рет жақсылап сумен жуу керек.
Реактивтермен жұмыс істеген кезде міндетті түрде қауіпсіздік техникасын сақтау керек. Зертханалық ыдыстарды дұрыс этикеткалау және дұрыс орналастыру қажет, кейбір реактивтерді темір шкафта ғана, не болмаса шыны қоңыраудың астында, ауа тартатын шкафта ұстауға болады. Микротом пышағымен жұмыс істегенде сақ болу керек. Жұмыс кезінде дененің бір жері кесілсе, ұзақ уақыт жазыла қоймайды. Препараттарды жасар алдында химиялық ыдыс пен шыныны жылы сабынды сумен жақсылап жуып, майын кетіру керек. Ыдысты және әйнекті суық ағынды сумен шайған соң, дистилденген сумен шайып кептіреді. Ыдыс пен әйнек қатты ластанған болса, хромпик ерітіндісінде тазалау қажет. Хромпик жасау үшін 100 мл биохроматқа 1000 мл ыстық су құяды. Ерітінді жылығаннан кейін оған ақырындап байытылған 100 мл күкірт қышқылын қосады. Ыдысты осы ерітіндіге 2-3 күн салып қояды. Осы процесті резеңке қолғаппен, термостатта істеу керек. Майдан тазаланған ыдысты ағынды суды жуып, дистильденген суға шайып кептіреді. Төсеніш және жабынды шыныларды бірдей көлемді спирт және эфирі (Никифоров қоспасы) бар банкаға немесе бюкске салады. Қолданар алдында шыныны таза зығыр шүберегімен сүртеді.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Кузнецов С.Л., Мушкамбаров Н.Н. - Атлас по гистологии, цитологии и эмбриологии МИА 2002
3. Хегай И.В., Кобегенова С.С. Методическое руководство по курсу Основы микротехники Алматы. Қазақ университеті. 1999.
Ғаламтор ресурстары:
1. http:elibrary.kaznu.kzru
2. https:studfiles.net
3. https:www.litres.ru
5 дәріс. Тақырыбы: Микротом арқылы гистологиялық препараттардан кесінді дайындау.
Дәрістің мақсаты: Гистологиялық препараттарды микротом құрылғысы арқылы жасауды меңгеру
Жоспары:
Парафинді кесінділерге арналған микротом (МПС-2)
Микроілгерілеуді (микроберу) іске асыру принципі.
Ультратом (құрылғының негізгі принциптері және кесінділерді дайындау).
Блоктың автоматты микроілгерілеуі келесі жолмен жүзеге асады. Пышақтың әр кейін қарай қозғалу кезінде пышақ сырғытқышы микроберілу өзегін итеріп, қозғалтады. Ол өз кезегінде тартушыны тартушыны қозғалысқа келтіріп, тартушы шүріппе арқылы храповикті бұрады. Оның айналуы конустық тегершік (шестеренка) арқылы микрофинтке беріледі, ол өз алдына алмалы-салмалы гайка арқылы блокқа арналған қысқышы бар сырғығышты жоғарыдан төмен қарай бағыттауыш арқылы қозғалтады.
Тартқыш жүйесі - арнайы серіппе арқылы бастапқы орнына қайтып келетін өзек. Соған байланысты, микроберу өзегі пышақ сырғытқыштарға неғұрлым жақындатылған болса, соғұрлым оның қадамы көбірек болады (сонымен қатар, храповиктің бұрылысы да), блок та соғұрлым жоғары орналасады, кесінді де сондай жуанырақ болады. Өзектің (стержень) микрометриккалық шкаласы мен арнайы қысқышы болғандықтан, блоктың берілу деңгейін дәл бақылап тұруға болады.
Блок әр кесінді сайын жоғары көтеріліп тұрады, сондықтан микровинтті жиі алмалы гайкадан айырып алып тұру керек және сырғығыштарды шекті төмен нүктеге түсіріп тұру керек.
Микротомның бұл сипатталған түрінен басқа да түрлері бар. Алайда, микротомдардың алуантүрлілігіне қарамастан, онық барлығының құрылысы бірдей принциппен жасалған. Сондықтан оны жақсы білген маман микротомның барлық түрін сәтті игереді.
Парафинді кесінділерге арналған микротом (МПС-2)
Прибор негізден, жетекші механизмнен, микроберу механизмінен, объектұстағыштан, транспортты таспаны беру механизмі бар пышақұстағыштан, транспортердан тұрады.
Негізі - құйылған шойын плита, барлық құрылғылары орнатылған бөлім.
Жетекші механизм қисықтісті тегершіктен, тұтқалардан, біліктен, шүріппеден және күймешеден (объектұстағышты вертикальді және горизонтальді бағыт бойынша қозғалту үшін) тұратын иінді білікпен (кривошипный вал) біріккен маховиктен құралған. Білікке орналастырылған маховикті ( сермер) бұрағанда қисықты тісті тегершік өзіне жұп тегершік арқылы айналымды білікке береді, одан қозғалыс тұтқаға беріледі. Білік иіннің формасына ие болғандықтан, ол серменің айналуы кезінде көтерме күймешесіне (каретка подъема) қайтып келу қозғалысын хабарлайды. Оның өз кезегінде объектұстағышы бар көтерме күймешесіне горизонтальды бағыттағыштары бар. Вертикаль бойынша қозғала отыра көтерме күймешесі жетектегіш (водило) арқылы транспортерлы таспаны беру механизмін қозғалысқа келтіреді. Микроілгерілеу механизмі храповиктен, дифференциалды механизмнен, микровинттен, лимбтен, қисықтісті берілістен (косозубая передача), бағдарлағыштан (кулачок) тұрады.
Білікті бұрғанда жоғарыда аталып өткен жетектегіш механизм шүріппенің көмегімен храповикті белгілі бір тісшелер санына бұрайды, оның осінде тісшелі дөңгелек орналастырылған, ол өз кезегінде тегершік арқылы айналуды микрофинтке береді. Горизонтальді жазықтықта орналасқан винт объектұстағыштың беру күймешесін қозғалысқа келтіреді.
Кесіндінің қалыңдығын лимбті бұру арқылы анықтайды, оның осінің айналуы қисықтісті беріс арқылы бағдарлағышқа беріледі, ол храповиктің бұрылысының мөлшерін реттейді.
Объектұстағыш- объектұстағыштың берісінің шарлы жиектемесіне бекітілген винтті қысқыш. Шарнирлі (топсалы) механизм блокқа қажетті қалыпқа келуіне мүмкіндік береді. Объектұстағыштың фиксациясын арнайы тұтқа арқылы жүргізеді.
Пышақұстағыш - массивті шойын тіреуіш; ұстағыштары бар екі вертикальді тіреуіштерден тұрады. Бұл тіреуіштердің шет жақтарында өлшеу шкаласы бар, сол арқылы ұстағыштары пышақты керекті деңгейде еңкейте алады. Пышақтың фиксациясын винт арқылы жүргізеді.
Транспортерлы таспаны беру механизмі: пышақұстағыштың тіреуіші арқылы ось жүргізілген, оған тіреуіштердің арасында транспортерлы таспаға арналған барабан орналастырылған, ал сыртына - храповик. Кронштейннің, арнайы ұяшыққа орналастырған, көмегімен транспортерлі таспа барабан мен кронштейн ролигінің арасына тартылады және тұтқамен бекітіледі. Микротомның маховигін бұрған кезде көтерме күймешесі қозғалысқа келеді, храповик автоматты түрде арнайы жетектегіш, бағдарлағыш және шүріппе арқылы бұрылады және транспортер таспасын белгіленген қашықтыққа жылжытады.
Қатыратын (мұздататын) микротом.
Негізгі құрылымы: станина (табан, тұғыр), көтеру механизмі, пышақұстағыш, қатыратын үстелше.
Табан - металды қаңқа; барлық құрылғылар орналасқан және микротомды үстелге бекітіп қоятын қысқыштан тұрады. Табанға жұмыр тірек арқылы пышақұстағыштың кронштейні орнатылған. Пышақұстағыштың өзі кронштейннің жоғарғы жағынан тік бұрышпен кетеді. Ол пышақты қозғалтатын тұтқамен бітеді. Кронштейннің төменгі дөңесіне шүріппе бекітілген, ол храповикпен біріккен. Храповик микрометрикалық винтпен байланысқан. Храповиктің үстіңгі жағында бағдарлағыш орналасқан: ол шүріппе мен храповиктің байланысын реттеп тұрады және объектті берілген биіктікке көтеруді қамтамасыз етеді. Храповикті жауып тұратын қалпақшаға бағыттаушы тіреуіш бекітілген, онда призмалар орналасқан. Оның төменгі бөлімі микровинтпен байланысқан, ал жоғарғы бөліміне мұздататын үстелше орналасқан.
Мұздататын үстелше түтікше дәнекерленген корпустан тұрады. Ол түтікше көмірқышқылды пышаққа қарай береді. Корпустың жоғарғы жағына көмірқышқылдың шығуына арналған саңылаулары бар объектті орналастыратын қалпақша болады.
Микроілгерілеуді (микроберу) іске асыру принципі. Пышақұстағышты өзіңнен қарай қозғалтқанда кронштейн вертикальді ось бойынша айналып, шүріппенің орнын ауыстырады, ол серіппе арқылы күймешеге немесе храповиктің тісшелеріне қарай тартылады. Шүріппенің штифті күймешеде сырғып жүргенде шүріппенің өзі храповикке тимейді, бірақ штифт күймешемен жанаспай қалса, шүріппе храповикке ілінеді де, оны тісшелердің белгілі мөлшеріне бұрып жібереді. Храповик микровинтті қозғалысқа келтіреді. Күймешенің бекітілуі тұтқа арқылы іске асады.
Термоэлектрлік салқындатқыш үстелше (ТСҮ).
Термоэлектрлік салқындатқыш үстел - микротомға арналған арнайы мұздатқыш құрылғы, ол ұлпалық блокты көмірқышқылды қолданбай қатыруға мүмкіндік береді. Термоэлектрлік салқындатқыш үстелше негізін жартылайөткізгіш элементтер құрайды, олар арқылы ток өткен кезде сыртқы қабаты салқындайды, ал ішкілері қыздырылатындай етіп орналастырылған. Сондықтан қалыпты жұмыс істеу үшін ішкі қабаттардың қатты қызып кетуін ескерту үшін олар арқылы резина шлангілерді өткізеді.
Термоэлектрлік салқындатқыш үстелшемен жұмыс істеу. Микротомға үстелшені қою жне бекіту. Үстелшенің клемма және түзеткіштерінің шығарғыш ұштарының маркировкасын мұқият тексеру, одан соң плюс белгісі бар шнурды плюсті клеммамен, ал минус белгісі бар шнурды - минусты клеммамен . Сосын байланыстырғыш резиналы шлангіні үстелдің жалғастығына кигізеді (штуцер), ал бірінің бос шетін су краніне қосып қою керек, ал басқасын - раковинаға салу керек. Судың өтуі қамтамасыз етілгеннен кейін түзеткішті тоққа қосу керек. Алдымен түзеткіштің қаптамасын шешіп, тежегіштің бағыты тоқтағы кернеуге сәйкес келетіндігін тексеру қажет.
Температураның максималды төмен мәні 7-12 мин кейін орнайды, ұлпалық блоктың мұздауы - 2-4 мин ішінде. Жұмыс біткенде алдымен түзеткішті, ал кейін суды өшіру керек. Термоэлектрлік салқындатқыш үстелшемен мүмкін ақаулары және оларды жою әдістері.
1.ТСҮ-дің беткі жағымұздамайды ( 2-3 мин ішінде су тамшысы қатпайды). Себебі: тұрақты ток келмейді. Жою шаралары: тежегішті ауыстыру, электржелісінің розеткасының дұрыстығын тексеру.
2. ТСҮ беті қызып кетеді. Себебі: а) үстелшені түзеткішке қосқанда полюстер ауыстырылып кеткен; б) ТСҮ түзеткішке су айналымысыз қосылған. Жою шаралары: а) үстелшені клеммадағы және шығарғыш шеттеріндегі маркировкаға сай қосу; б) суды қосу.
Микротомды күту.
Сырғығыш беттің жақсы қалпы - олардың тазалығы және тегістігі - микротомның нақты дұрыс жұмысының негізгі шарты болып табылады, соған орай бірдей қалыңдыққа ие кесінділер алу да оның жұмысының дұрыстығын көрсетеді. Сондықтан оларды күту үшін баса көңіл аудару керек.
Сырғығыштар және бағыттағыш жолақтар шаңдану және ластанудан мұқият сақталу керек. Ол үшін, микротом жұмыс істемеген кезде, оны арнайы футляр немесе қаптағышпен (чехолмен) жауып қояды. Сырғығыш беттерге жиі вазелин немесе жілік майларын жағып тұру керек: ол тек жеңіл сырғуды қамтамасыз етпейді, оған қоса таттанудың алдын алады. Микротом сырғығыш беттерін бензин немесе толуолмен ылғалданған шүберекпен сүртіп, бірден майлап қою керек.
Осы айтылғандармен қатар, бағыттаушы пластиналарды және басқа прибор бөліктерін бекітетін винттің дұрыс тартылуын тексеріп тұру қажет.
Микротомның бір жерден екінші жерге ауысып тұруын болдырмау керек, өйткені бұл жағдайда прибордың нақтылығы ауытқуы мүмкін.
Микротом-криостат (МК-25)
Фермент сияқты тез ыдырайтын заттарды зерттеудің гистохимиялық әдісінің кең таралуы жаңадан қатқан кесінділерді дайындау үшін арналған құрылғы - криостаттың пайда болуына әкелді.
Криостат холодильник секілді; жұмыс камерасында микротом орнатылған. Камераның салыстырмалы түрдегі кіші көлемі, қабырғаларының берік жылуоқшауландырғышы, сонымен қатар, арнайы реттеуші механизмнің болуы камераның ішінде тұрақты белгіленген минусты температурасын (5˚C-25˚C) ұстап тұруға көмектеседі.Камерадағы жұмыс қолдарға арналған диафрагмамен жабылған саңылау арқылы іске асады. Саңылау диаметрі қолдың өлшемі бойынша керекті сақинаны бұру арқылы реттеледі. Камерадағы люминесцентті шам және қарау терезесі болып жатқан іс- әрекетті бақылауға мүмкіндік береді. Камераның артқы қабырғасында термореттеуші вентильге ашылатын қақпақша бар.
Суытатын агрегат криостаттың негізіне дәнекерленген.
Мұздатқыш құрылғыны қосу және камераны жарықтандыру негізінің алдыңғы қабырғасында орналасқан клавишалар арқылы жүргізіледі.
Жұмыс камерасындағы тұрақты температуралық режим жай мұздатқыш микротомға қарағанда жіңішкерек(3-4 мк) кесінділер алуға мүмкіндік береді, олардың заттық шыныға желімдегіш заттарсыз жабыстыруды қамтамасыз етеді. Қолдың суықтауын әлсірету үшін жіпті қолқаптардың саусақтарының басын кесіп кисе болады.
Микротомды пышақтар.
Зерттелетін объектіні микротомда кесу микротомды пышақтар арқылы жүргізеді.
Микротомды пышақтардың бірнеше түрлері бар. Олардың классификациясының негізі - лезвиенің формасы. А типті пышақтардың бір қыры дөңес, екінші қыры түзу болады. В типті пышақтарда дөңестігі аз байқалады. С типті пышақтардың екі жағы да тік болады. Пышақтың арқа жағынан кесетін қырына дейінгі тарылуы едәуір болып келеді, сол үшін дөңес бөлігі өзіндік ерекшелікке ие, сол арқылы пышақтың типін оңай анықтауға болады. Микротомды пышақтың шеті жай ұстараға қарағанда фасетті шлифтісі болады, яғни оның беткі жағына бірнеше бұрыш қатынасында қайрау нәтижесінде пайда болатын лезвиенің кесу бұрышы.
А типті пышақтарды салыстырмалы түрде жұмсақ болаттан жасайды, целлоидинге құйылған және аз немесе орта тығыздыққа ие майда объектілерді кесуде қолданады.
В типті пышақтарды қаттырақ болаттан дайындайды және целлоидинді кесінділерді дайындаумен қатар, целлоидин-парафинге құйылған материалды кесуге де қолданады.
С типті пышақтар (қатты болаттан) әртүрлі ортаға, парафинді блокқа құйылған, тығызырақ материалдарды (сүйек, сіңір, тері) кесуге,сонымен қатар мұздатқыш микротоммен жұмыс істегенде кесінділер алу үшін қолданылады. Пышақтардың ұзындықтары әр түрлі болады - 10 см-ден 50 см-ге дейін.
ЕСТЕ САҚТАЙТЫН ЖАЙ, жақсы, жұқа кесіндіні алу тек жақсы қайралған, өте өткір микротомды пышақпен ғана мүмкін. Әлі күнге дейін пышақты қайраудың ең сенімді әдісі - қолмен арнайы қайрағыш таста қайрап, белдікте тегістеу. Алайда бұл әдіс үлкен тәжірибені және ұқыптылықты қажет етеді.
Сәтті қайраудың шарттарының бірі пышақтың кесетін қыры мен лезвиенің жазықтығы бір бұрышта жатуы болып табылады. Ол үшін пышақ арқа жағынан арнайы металликалық құрылғы - уатқышпен (обушок) қамтамасыз етілуі керек. Жұмыс кезінде ыңғайлылықты қамтамасыз ету үшін бұрандалы тұтқа болу керек.
Алдымен микротомды пышақты сумен немесе маймен ылғалдандырылған таспен қайрайды. Бүкіл лезвие толық, біртекті қайралу үшін пышақтың қыры мен тастың қыры сәйкес келетіндей оны қою керек. Одан кейін қайрауды өзіңе қарай қозғалтудан бастайды: бірте-бірте пышақты оның бір шетінен екінші шетіне дейін тастың бойынан өтетіндей етіп орнын ауыстырады. Сол уақытта пышақтың қайралып жатқан қыры үнемі таспен жанасып тұрғанын бақылап түру керек және оны қатты баспай тек белгіленген бағытта жүргізу керек. Әрекетті аяқтағаннан кейін пышақты арқа жағымен аударып, қимыл-қозғалысты кері бағытта орындау керек. Қайрау уақыты әртүрлі және түрлі факторларға байланысты: пышақтың күйі, болаттың маркасынан, тастың сапасына, қайраушының мамандандырылуына. Егер микроскоптан қарағанда пышақтың кесуші қыры түзу болып тұрса, қайрауды аяқталған деп есептеуге болады. Пышақты жақсы күткен жағдайда, оларды дұрыс қолданғанда қайрау тек 20-30 минутты алады.
Қайрау аяқталғаннан кейін пышақты жуып, құрғатып сүртіп, белдікте тегістеу керек. Қайрағыш белдемшенің негізі берік болуы тиіс, әйтпесе пышақтың қимылының біртектілігі бұзылады және қайрау қыры көрінбей кетеді. Қайрағыш тасқа беріктік беріп, сынуына жол бермеу үшін, ол тасты ағаш жиектемеге орналастыру керек және оның жоғарғы шеті 0,5-1 см төменірек болу керек.
Ультратом (құрылғының негізгі принциптері және кесінділерді дайындау).
Электронды микроскоптық техника биологиялық объектілерді зерттеуде зерттелетін объектілердің жеткілікті жұқа кесінділер алу проблемасымен кезікті.
Бұл қиындықты өтуге ультратомды кесу техникасы көмектеседі. Ол үшін арнайы құрылғы - ультратом қолданылады.
Қазіргі ультратомдардың жұмысының негізгі принципі металлдық өзекті жылулық кеңейту болып табылады, ол қимылсыз бекітілген шыны пышаққа объектіні микроберілуін іске асырады.
Ультражіңішке кесінділерді дайындаудың алдында бірнеше дайындық жұмыстарын жүргізеді:
1) Шыны пышақтарды дайындау; оларды электронды микроскопиялық зертханаларында кең қолданады; пышақтарды ультратомияның алдында арнайы белгілі сорттағы шыны жолақтардан жасалған пышақжасағыш приборымен дайындайды;
2) Ультражіңішке кесінділер үшін тірек торлар дайындау - торға формвар, коллодий, көмірсудан жасалған таспа жапсыру;
3) Ультратомияға дайындық. Бұл сатыға блокты қайрау кіреді: ультратомда кесетін объект учаскесіне арнайы пирамитом деген прибордың көмегімен төртшекаралы пирамида пішінін береді (төбесі трапеция пішіндес).
Келесі маңызды қадам - объектінің ультражіңішке кесіндісін дайындау. Ол үшін қажет:
Ультратомды қосу;
Блокты блокұстағышта бекіту;
Кесінділерді жинауға керек сұйықтық болатын астаушаны (ванночка) пышаққа монтаждап қою, пышақты приборда керекті қалыпта бекітіп қою.
Пышақтың кескіш жиегін қайралған блоктың жоғарғы шегінің бетіне максималды жақындату.
Астаушаны сұйықтықпен толыру керек (дистилденген су жиі қолданылады), объектінің бірінші толық кесіндісін өзіндік режимде алады;
Кесіндінің керекті қалыңдығын белгілеп, приборда автоматты режимдегі жұмысты қосып қою керек.
7)Алынған кесінділерді тірек торына монтаждап және фильтрмен кептіріп, ультражіңішке кесінділерді тасымалдап, сақтау үшін арналған контейнерға салу керек.
Алынған ультражіңішке кесінділер зерттеу объектісінің керекті құрылымын анықтау үшін келесі өңдеулерді де қажет етеді. Ол үшін кесінділерді бояулардың белгілі ерітінділерімен өңдейді. Осы мақсатта жиі қолданатын қорғасын және уранилацетат ерітінділері.
Кейбір жағдайларда зерттеу жетістігі электронды микроскоптық және жарық-оптикалық зерттеулерден алынған анықтамалардың ұйқастырылуына байланысты. Бұл мақсатта қалыңдығы 1-2 мкм болатын жартылай жіңішке кесінділерді. Оларды ультратомнан да, пирамитомнан да алуға болады. Сонан соң кесінділерді жай заттық шыныларға бекітіп, зерттеу тапсырмаларына орай бояйды. Бояу методикасының ең кең таралғаны - кесінділерді метилен көктің 1% және натрий боратының 1% ерітінділерімен бояу.
Жоғарыда айтылғанның барлығы электронды микроскопта зерттеу үшін материалды дайындаудың жалпы принциптері екенін ескере кету керек. Электронды микроскопияның әдістерімен тереңірек танысу үшін арнайы әдебиеттерге жүгіну керек. Оқу үстіндегі лаборанттарға қалыңдығы 14-16 мкм гистологиялық кесінділерден бастағаны жөн, тек техниканы игеру деңгейге қарай кесінді қалыңдығын азайтып отыру керек.
Дұрыс құйылған үлкен емес орган және ұлпа бөлшектері бөлмеде оптимальді температура болғанда жақсы кесіледі және, әдетте, пышаққа жайылған күйінде жатады. Үлкен блоктарды және қатты материалды кескенде кесінділер жиі оралып кетеді.Алайда қаламсаппен (кисточка) кесіндіні алдыңғы жағынан көтеріп ұстап тұру арқылы аталған жағдайдан құтылуға болады. Кесіндінің пышаққа қысылмауын бақылап тұру керек, өйткені оның зақымдалуы және жабысып қалуы мүмкін. Дайын кесіндіні пышақтан абайлап дымқыл қаламсаппен (35-400С) алады және дайындалған заттық шыныға немесе жылы дистилденген суы бар чашкаға салып қояды. Кесіндінің төменгі бөлігінде ауа көпіршіктері пайда болмас үшін суды алдын ала қайнатады, өйткені ол көпіршіктер кесіндінің шыныға біркелкі жабысуына кедергі келтіреді. Кесінділерді пышаққа қарасты бетімен суға салып қояды және оны өзіне тән жылтырлықпен анықтайды (жоғарғы беті үнемі күңгірт).
Кесу кезінде қаламсаптың талшықтары пышақтың кесуші қырына түсіп кетпеуін бақылау керек, өйткені ол пышақтың ұстарасын зақымдайды.
Бірнеше зерттеулер үшін сериялық кесінділер алу маңызды. Заттық шыныға жабыстыру кезінде кесінділердің реттілігін шатыстырмау өте маңызды. Ол үшін кесінділер таспасын скальпельмен ұзындығы (34) болатын бөлек бөлшектерге кеседі де шыныны бойлай немесе көлденең орналастырады. Объектінің көлемі мен заттық шынының мөлшеріне байланысты бір шыны әйнекте кесінділердің түрлі саны орналасады (2-4-тен 25-30 дейін).
Қолданылатын әдебиеттер:
1. С.М. Шалгимбаева, Ж.С. Омарова, Г.Б. Джумаханова Микротехника негіздері Алматы, Қазақ университеті, 2021, 71 б.
2. Хегай И.В., Кобегенова С.С. Методическое руководство по курсу Основы микротехники Алматы. Қазақ университеті. 1999.
3. Нуртазин С.Т. Жалпы гистология, Алматы - 2010 . 220 б.
4. Афанасьева Ю.И., Юрина Е.Ф., Котовский и др Гистология. Учебник М.: Медицина 2011 Н.А.
6 дәріс. Тақырыбы: Гистологиялық кесінділерді бояу
Дәрістің мақсаты: Гистологиялық кесіндлерді бояуды әдістерін меңгеру.
Жоспары:
1. Гистологиялық бояулардың түрлері
2. Парафинді гистологиялық кесіндіні целлоиттау
3. Желатинді кесінділерді өңдеу және бояу ерекшеліктері
Гистологиялық препарат микроскоппен қарағанда жарықты жақсы өткізетін және барлық құрылымын толық сақтаған болуы қажет. Препарат кірленбеуін және зақымданбауын қадағалап арнайы бояу үшін арналған ыдыстарды пайдалану керек.
Клетканың әртүрлі бөліктері және клетка аралық элементтер бояу түрлерін әрқалай қабылдайды. Препараттарды бояу физико-химиялық процестерге негізделген. Алдымен физиканың диффузды (ену), адсорбция (үстіртін сіңіру) және абсорбция (терең сіңу) құбылыстарын байқауға болады. Клетканың тығыздығы мен бояудың шашырауы маңызды емес. Гистологияда бояулар 3 түрге: негізгі, бейтарап және қышқылдық деп бөлінеді.
1. Негізгі бояулар клетка мен ұлпалардың құрылымдарын, құрамында ДНҚ бар ядроның хроматинин, құрамында РНҚ бар ядрошықты бояу үшін қолданылады, Осыдан базофильді деген атау шыққан.
2. Қышқылды бояулар - бөлшектерді бояу үшін (эозинофильді лейкоциттердің түйіршіктерін, клетка цитоплазмасын және т.б.) қолданылады. Осыдан оксифилді атауы шыққан. Бұл топқа эозин, эритрозин, қышқылды фуксин, қызыл конго және т.б. бояулар кіреді.
3. Бейтарап бояулар сулы қышқылды ерітінділер мен негізгі бояулардың
қосылуынан пайда болады. Бұл топқа су, эозинді қышқылды метилен көк және т.б. жатады. Бояудың сапалы және біркелкі болуы фиксациялауға да байланысты екенін естен шығармау керек. Ол үшін бояу заңдылықтары мен әдістемелерін қатаң сақтау керек. Гистологияда қолданылатын бояулар - табиғи және жасанды болып бөлінеді. Гистологиялық бояуларды бірнеше түрге: негізгі, бейтарап (нейтральные), қышқыл. Негізгі бояулар базофильді деп аталады (гематоксилин, тионин, кармин, метилді жасыл (метиловый зеленый) т.б. Бейтарап бояуға: судан III, судан IV, метилен көк (метиленовый синий), қыщқыл бояуға: эозин, қышқыл фуксин, конго қызыл (конгорот), эритрозин жатады. Барлық гистологиялық бояу әдістерін негізгі екі топқа бөлуге болады. Бірінші шолу-зерттеліп отырған нысанға жалпы шолу жасау. Зерттеп отырған арнайы мүшелерді немесе жас клетка элементтерін бояу. Екінші топтық әдістерді қолдану өте күрделі және ерекше бекіту әдістерін пайдалануды талап етеді. Гистологиялық кесінділерді бояған кезде жақсы нәтиже алу үшін, төмендегі ережелерді ұстану қажет:
-Бояулар таза болуы керек, кез-келген бояғыш затты қолданар алдында сүзгіштен өткізу керек, сулы ерітінді тек дистилденген судан жасалады.
Алдымен төмен байытылған бояумен, кейін жоғары байытылған бояумен бояу керек. Бұл әдісті қолдану пайдалы.
- Кесінді жасау мен бояу талаптарын қатаң сақтау керек.
Кесіндіні боямас бұрын арнайы өңдеуден өткізген жөн. Парафин түссіз болмағандықтан, бояу процессін қиындатады, сондықтан оны кесіндіден бөліп алу керек. Бұл үшін кесіндіні парафиннен ажырату керек, ал осы процесті депарафинизация деп атайды. Ол үшін кесінді парафинін ерітіп, спиртпен сусыздандырып, суда шаяды. Іс жүзінде ол былай жүреді, биологиялық стакандарға белгілі бір ерітінділерді құйып, этикетка жапсырылады.
Парафинді гистологиялық кесіндіні целлоиттау
Кесіндіні сақтау үшін, оның парафинін жартылай ерітіп целлоидтау әдісін қолдану керек. Целлоидин мен заттық шынының бетін жұқа қабыршақ түрде жабады, сөйтіп кесінді шыныға мықтап жабысып тұрады.
Әдістің жүргізу жолы:
І Ксилол(бензол,толуол)- 2мин
ІІ Ксилол(бензол, толуол)- 2мин
І Абсолютті спирт- 2мин
ІІ Абсолютті спирт- 2мин
Спирт- 2мин
2% целлоидинде- 2 мин, одан кейін артық целлоидинды ағызып, шынының артқы жағын сүртіп алу керек
Этилді спиртке 80°-ты- 2 мин, целлоидин тығыздалу үшін
Дистилденген су- 10мин
Таңдамалы бояу жүргізуӘр бояудың өз әдісін қолдану керек.
Желатинді кесінділерді өңдеу және бояу ерекшеліктері
Желатиннен бөліп алып, сәл қышқылданған дистилденген суға салады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz