Мәшһүр Жүсіп шығармаларын лингвостилистикалық талдау
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрілігі
Торайғыров университеті
Филология кафедрасы
Қолжазба құқығында
Қорғауға жіберілді
Бұйрық № _______
2022 ж.___ _________
Кафедра меңгерушісі ____________ Н. Қ. Жүсіпов
(қолы)
КӨРКЕМ МӘТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ (МӘШҺҮР ЖҮСІП ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША)
7М01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасы бойынша білім магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
Магистрант _______________ А. Қалиева
(қолы)
МҚТмӘ -21н тобы
Ғылыми жетекшісі,
ф. ғ. д., профессор ________________ А. Қ. Тұрышев
(қолы)
Нормобақылаушы ________________А. О. Кәріпжанова
(қолы)
Павлодар
2022
Мазмұны
Кіріспе
4
11
Көркем мәтінді зерттеудің теориялық негіздері
7
1.1
Көркем мәтінді лингвистикалық нысан ретінде зерттеу
7
1.2
Көркем мәтінді лингвистикалық зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері
16
1.3
Көркем мәтінді композициялық талдаудың теориялық және әдіснамалық негіздері
2
Мәшһүр Жүсіп шығармаларын лингвостилистикалық талдау
28
2.1
Тілдік бірліктердің стилистикалық қызметі
28
2.2
Мәшһүр Жүсіп шығармаларының интертекстуалдық сипаты
34
2.3
Тілдік портрет
38
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
45
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Көркем шығарма тілінің ерекшеліктерін, композициясын, интертекстуалдылық құбылысын және көркем экспрессивтілік құралдарын зерттеу қазіргі лингвистиканың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Ойшыл, тарихшы, философ, фольклортанушы, этнограф, қазақтың бірегей тарихи ұлы тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармаларының лингвистикалық және композициялық ерекшеліктерін қарастыру ерекше қызығушылық тудырады.
Зерттеудің өзектілігі Мәшһүр Жүсіптің шығармаларының тілдік ерекшеліктерін лингвистикадағы жаңа бағыттардың, атап айтқанда, оқырманға кейіпкердің бейнесін қайта құруға көмектесетін ерекше көрнекі тілдік құралдарда көруге мүмкіндік беретін танымдық көзқарастың дамуымен байланысты.
Магистрлік диссертацияда Мәшһүр Жүсіп көркем шығармалары мәтіндерінің материалдары негізінде көркем шығарманың лингвистикалық ерекшеліктерін анықтауға және егжей-тегжейлі көрсетуге тырыстық.
Сондықтан магистрлік диссертация өзектілігі қазіргі қазақ тіліндегі мәтін лингвистикасы бойынша даму үрдістерін зерделеу және Мәшһүр Жүсіп шығармалары арқылы нақты тілдік материалдар, стилистикалық құралдар мен образдар жасаудың алғышарттары қажеттілігін ашу зерттеудің өзектілігін айқындай түседі.
Магистрлік диссертацияның мақсаты: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары негізінде көркем мәтіннің лингвистикалық ерекшеліктерін дәйектеу.
Аталмыш мақсаттан төмендегі міндеттерді орындау жүзеге асырылды:
- көркем мәтінді лингвистикалық нысан ретінде зерттеу;
- көркем мәтінді лингвистикалық зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін дәйектеу;
- көркем мәтінді композициялық талдаудың теориялық және әдіснамалық негіздерін ашу;
- тілдік бірліктердің стилистикалық қызметі;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларының интертекстуалдық сипаты;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларын лингвостилистикалық талдау.
Зерттеу нысаны. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының көркем туындылары
Зерттеу тақырыбы - стилистикалық таңбаланған бірліктердің, интертекстуалды қосындылардың жұмсалымдық ерекшеліктері, Мәшһүр Жүсіптің көркем шығармаларындағы тілдік бірліктердің стилистикалық әлеуетін жүзеге асыру ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері. Зерттеудің жетекші әдістері сипаттамалық және салыстырмалы талдаулар, мәтінмәндік талдау әдісі, дифференциалды талдау әдісі және семантикалық - семантикалық әдіс. Сонымен қатар, ғылыми бақылау, салыстыру, мәтіндік талдау, жалпылау әдістері және трансформация әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі көркем мәтінде интертексуалдылық арқылы жүзеге асырылатын стилистикалық функциялар туралы ғылыми еңбектер болды. Шетелдік ғалымдар еңбектері (М. М. Бахтин, И. В. Арнольд, Н. А. Фатеева,), таным мәселелері (Н.Д. Арутюнова ); мәтіннің стилистикалық мүмкіндіктері (Е.Е.Анисимова); Көркем мәтінді стилистикалық интерпретациялау (М. П. Брандес, 1983; В. А. Кухаренко, 1988); көркем мәтінді зерттеудің мәтіндік әдіснамасы (В. Е. Чернявская, 1996; Н.С. Валгина), Стилистика және мәтіннің лингвостилистикалық мәселелері (И. Р. Гальперин, О. И. Москальская, Г. Я. Солганик) және т. б.
Отандық ғалымдар Е. Жанпейісов, Р.Сыздық, Г.Смагулова, Н.Уәли, Б.Шалабай, С. Қоянбекова, Д.Әлкебаева және т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі тілдік бірліктердің стилистикалық жұмсалымдығы, прагматикалық әлеуеті, көркем мәтіндегі бейнелегіштік және бағалағыштық сипаты тұрғысынан әдіснамалық негіз ретінде алынды.
Негізгі тілдік тұлға Мәшһүр Жүсіптің шығармаларын лингвостилистикалық талдау жасағанда филология ғылымдарының докторы, профессор А.Қ. Тұрышевтің ғылыми еңбектері негізгі әдіснамалық база болды: Мәшһүр Жүсіптің лингвистикалық көзқарастары [1], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының этнолингвистикалық сипаты [2], М-Ж. Көпеев шығармаларының этномәдени лексикасы [3], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы [4], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы [5], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы мифологиялық мәдениет лексикасы [6], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы метрологиялық терминдер [7], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі [8], Мәшһүр-Жүсіп - Қадым жақ [9], Мәшһүр-Жүсіп - Асыл жақ [10], Мәшһүр-Жүсіп - Іліми жақ [11].
Зерттеудің ғылыми жаңалығы-бұл жұмыста:
- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының көркем шығармаларында стилистикалық таңбаланған бірліктердің жұмсалымдық қызметінің жүзеге асырылуы көрсетілді;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ерекше тілдік бірліктердің мазмұны, құрылымы, жүйесі, негізі - осыған дейін арнайы зерттеу нысанына айналмаған, тың тақырып. Мәшһүрдің шығармаларындағы ерекше өзіндік тілдік бірліктер этномәдени тұрғыдан жеке топтарға тарқатылып зерттелді. Аталмыш тілдік бірліктердің мазмұн межесіне тірек, негіз - ұлттың өміріндегі әр түрлі құбылыстар, күнделікті тұрмыс-тіршілік әрекеті нәтижесінде туындайтын сан алуан жағдаяттар. Олардағы халықтың сипатын ашатын, табиғатын тап басып танытатын, тапжылтпас ақиқат, ақпараттық мән болатындығы;
- ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктердің сипаты мен қолданыс аясының ерекшеліктері сараланды;
- ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер сипаты халқымыздың құндылықтар жүйесі, менталитеті, мәдениеті, танымы, білімі көрініс беретіні нақты талдаулар арқылы берілді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Мәшһүр Жүсіп өзіне ғана тән жекелік көркем-тілдік ғалам бейнесін жасаған, антропоөзектік өлшеммен қарағанда, ұлттық мәдени құндылықтарды бойына сіңірген тілдік тұлға;
- Мәшһүр Жүсіп қолданысындағы ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер когнитивтік сипаты концептілік өріс құраудан, автордың көркемдік ойлауының құрылымынан көрінеді;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер тек шығарма мазмұнына қатысты ақпарат сақталмаған, онда жалпы қазақ ұлтының мәдениеті, менталитеті, дүниетанымы, көзқарасы, болмысы көрінген;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер этнотанымдық, этнологиялық, этнолингвистикалық ерекшеліктерімен айшықталады, сондықтан аталмыш ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер өз бойында, құрамы мен құрылымында халыққа тән экстралингвистикалық жағдаяттарды сақтайды.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы оның нәтижелері көркем мәтінді талдау теориясын әзірлеуге, сондай-ақ стилистика мен когнитивтік лингвистика мәселелерін шешуге ықпал ететіндігінде.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы осы зерттеу нәтижелерін стилистика, мәтін лингвистикасы бойынша теориялық курстарды, көркемдік талдау, аналитикалық оқу және көркем шығарманы талдау бойынша арнайы курстарды оқу кезінде, қазіргі қазақ тілінің стилистикасын оқыту практикасында қолдану мүмкіндігімен анықталады.
Магистрлік диссертация нәтижелерінің талқылануы мен жариялануы:
1. Тіл білімінің қазіргі парадигмасы контекстінде көркем мәтінді лингвостилистикалық талдау ХХІ Сәтбаев оқулары атты халықаралық ғылыми конференциясы, 2021.
2. Көркем мәтінді интерпретациялау және мәтін авторының тілдік портреті ХХІІ Сәтбаев оқулары атты халықаралық ғылыми конференциясы, 2022.
Магистрлік жұмыстың құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Көркем мәтінді зерттеудің теориялық негіздері
1.1 Көркем мәтінді лингвистикалық нысан ретінде зерттеу
Магистрлік диссертация ойшыл, тарихшы, философ, фольклортанушы, этнограф, қазақтың бірегей тарихи ұлы тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармаларының лингвистикалық және композициялық ерекшеліктерін тануға арналады. Осыған байланысты мәтіннің құрылымын қарастыру маңызды, атап айтқанда қаламгердің жеке стилінің ерекшеліктерін дәйектеу жүзеге асырылады, өйткені көркем мәтін тілдік талдау үшін материал болып табылады.
Мәтін түрліше атаулармен зерттеліп келді. Мысалы, мәтін лингвистикасы, мәтін кұрылымы, мәтін герменевтикасы, мәтін синтаксисі, мәтін грамматикасы. Бұларды тұтас күйінде алып мәтін теориясы деуге болады.
Лингвистикада мәтін лингвистикасы ғылымдағы көзқарастардың түбегейлі өзгеруіне, құрылымдық лингвистикадан жұмсалымдық (функционалды) лингвистикаға, қатысым теориясына біртіндеп көшуге байланысты қалыптасып дамыды.
Қазіргі таңда мәтін туралы ілім мәтіннің мағыналық әрі құрылымдық жақтарын зерттеумен айналысатын тіл білімінің іргелі саласына айналды. Көптеген тілші-ғалымдар мәтін лингвистикасы арқылы кез келген мәтіннің құрылымындагы лингвистикалық заңдылықгарды ашуға мүмкіндік туатынын атап көрсетеді. Мәтінді зерттеу тілді әлемдік ауқымдағы кең құбылыс ретінде түсіну үшін де, қарым-қатынас жасаудың бірден-бір тұтас құралы ретінде ұғыну үшін де, тілдің адамзат қызметінің әр түрлі жақтарымен байланысын терең білу үшін де қажет болды. Мәтіннің көмегімен тілдің өмір сүруін, оның заңдылықтарын тануға болады [12, 18 б.].
Мәтінді зерттеу арқылы сөйлеу мен тілдің арақатынасы айқындалып, олардың табиғаты да анықтала түседі. Мәтін тілді колдану нәтижесінде дүниеге келеді, сондықтан әрбір мәтіннің сыртында тілдің жүйесі тұрады [13, 111 б.].
Мәтін лингвистикасында тіл мен сөйлеу тығыз байланыста қарастырылады. Мәтін лингвистикасының нысаны ретінде аяқталған біртұтас көлемді немесе шағын мәтіндер және мәтіннің тұлға бірлігі ретінде танылатын курделі фразалық тұгасымдар, яғни мәтіннің кішігірім бөліктері алынады.
Тұтас макромәтіндерге газет, ғылыми журнал мақалалары, монография, оқулық, ресми-іс кагаздары, роман, повесть, поэма т.с.с. жатады.
Мәтін лингвистикасында дискурс деген түсінік те бар. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте (1998ж.) дискурс (фр. discours - сөйлеу) - экстралингвистикалық, яғни парадигматикалық, алеуметгік, мәдени, психологиялық фаюгорлармен байланыста болатын мәтін. Белгілі бір оқиғаны баяндайтын мәтін; Социолингвистикалық терминдер сөздігінде (2002ж.) дискурс (фр.сөйпеу)
1. Қатысымның табысты жүзеге асуын қамтамасыз ететін тілден тысқары (әлеуметтік, мәдени, психологиялық) фактіперді ескере отырып, жан-жақты, толықтай қарастырылатын сөйлеу, нақты мәтін
2. Мәтіннің ырғақпен, интонациямен және т.б. белгілерге сәйкес ұйымдасуы деп анықталған.
Мәтін лингвистикасының мақсаты - өзара байланысты сөйлеудің тұтасымға ұйымдасу ерекшелігін және басты категорияларын сипаттау. Мәтін лингвистикасының мақсатына сәйкес оны зерттеудің төмендегідей міндеттері айқындалады:
- басты белгілері байланыс және тұтасым болып саналатын мәтінді күрделі тұтасқан жүйе ретінде қарастыру;
- мәтінді құраушы тұлға - бірліктерді айқындау;
- мәтіннің негізгі категорияларын сипаттау;
- әр түрлі тілдік бірліктердің мәтіндегі қолданымдық сипатын, қызметін аныктау;
- мәтін бөліктері арасындағы байланысты жүзеге асыратын тілдік бірліктерді анықтау, логика-семантикалық қатынастарды саралау;
- мәтін түрлерін және олардың ерекшеліктерін анықтау.
А. Новиков осындай күрделі талдауларды қажет ететін мәтінді пәнаралық құбылыс деп түсіндіреді және оның маңыздылығы зерттеушілердің кандай терминологияны қолданып, кандай теориялык қағиданы ұстанатынан емес, оның қандай нәтижеге жететінінен көрінеді дегенді айтады [14, 118 б.].
Мәтін мәселесіне қатысты зерттеулерде түрлі пікірлердің болуы, қарама-қайшы көзқарастардың туындауы - мәтін лингвистикасының толық қалыптасуына, тіл ғылымының дамуына өз әсерін тигізеді.
Қазақ тіл білімінде Р. Сыздық, Т. Қордабаев, Б. Шалабай, М.Серғалиев, Б. Мүсрепова, С. Құнанбаева, Ж. Жакупов, О. Бүркіт, А. Жұбанов, Г. Смағұлова, З. Ерназарова, С. Мұстафина, Г. Әзімжанова, Н. Құрманова, К.Мухлис, А. Таусоғарова, Б. Райымбекова, Ф . Жақсыбаева, Ж .Қайшығұлова, М. Ахметова т.б. мәтін лингвистикасы мәселелерін зерттеді.
Мәтін лингвисгикасы саласының зерттеу нысаны - мәтін. Әйтсе де осы күнге дейін мәтін деп нені тану керектігі толық айқындалмай6 мәтінге әр түрлі анықтамалар беріліп жүр. Бұл ерекшелік оның өте күрделі тілдік кұбылыс екенімен және әрбір зерттеушінің ұстанымымен байланысты түсіндіріледі.
М.М.Бахтин мәтінді объективті әлемнің субъективті бейнесі [13, 308 б.] және кең мағынасында екі сананың қарым-қатынасқа түсуінің бір жолы деп анықгайды [13, 301 б.].
И.Р.Гальперин: Мәтін - бұл жазбаша шығарма түрінде ұсынылған және осы шығармаға сәйкес әдеби сұрыптауға ие, лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық тәсілдердің бірнеше түрімен байланысты тақырыптары бар нақты және арнайы мақсаттармен (күрделі фразалық бірліктер) біріктірілген бірліктерден тұратын аяқталған сөйлеу әрекетінің туындысы, - деп анықтама береді [15, 18 б.].
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Манасбаев, М. Томановтардың авторлығымен жарық көрген Қазак тілінің стилистикасы (1974 жылы) оқулығында сөздің (речь) ауызша және жазбаша деп екіге бөлінетіндігі, олардың ерекшелігі сөз етіліп, жазбаша сөздегі ойдың қағазға жазылып жеткізілетіндігі туралы мынадай пікір айтылады: Сонымен жазу - ол белгілі бір текст. Бұл түрлі текстер (газет, журнал, кітаптардағы материалдар) әр жай, күйді білдіріп хабарлайды. Тілдік белгілерді сұрыптап қолдану зандылықтары әдетте айтылатын ойдың мазмұнына байланысты. Ойлау жұмысының нәтижелерін тіл сөз (речь) арқылы бейнелейді. Ал сөз арқылы жеткізілетін ой мен оның мазмұнының арасында тығыз байланыстылық болады [16].
Қазақ тіл білімінде Ф.Ш. Оразбаева тілдік қатынасты жүзеге асыратын тұлғаларды сөз ете келіп, мәтінді ... ойлау, хабарлау, баяндау, қабылдау, пайымдау құбылыстарымен байланысты, адамдар арасыңдағы тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық жүйелі тұлға деп дәйектейді және мәтінді тіддік қатынастың мазмұндық тұтастығымен ерекшеленетін бүтін жүйесі деп таниды [17, 25-26 бб.].
З. Ерназарова: Мәтін деп сөйлеуші мақсатына сай аякталған ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөйлемдер тізбегін айтады. Тілдің иерархиялық кұрылымында мәтін семантика- синтаксистік құрылым ретінде жоғары деңгей болып есептеледі. Ал сөйлеу бірлігі ретінде мәтін сөйлесіммен салыстырғанда бүтіндік сипатқа ие. Ол ортақ мақсаттағы бірнеше сөйлесім тізбегі болуы мүмкін, - деп ой түйеді [18, 158 б.].
Жұмыстың мақсаты көркем мәтінді зерттеу болып табылады, сондықтан көркем уақыт пен көркемдік кеңістік, эмоция, ақпарат, құрылым, үйлесімділік, ішкі мәтін, интертекстуалдылық, мүшелік және байланыс және тағы басқалар сияқты келесі мәтіндік категорияларға тоқталу орынды болып көрінеді.
Категориялар да көркем мәтінге тән. Интертекстуалдылық категориясы әсіресе маңызды болып көрінеді, өйткені қазіргі зерттеуде интертекстуалдылық мәтіннің категориясы ретінде де, мәтінді құру тәсілі ретінде де маңызды болып саналады.
Мәтін жалпы адамзаттық мәдени мұрамен байланысты ғаламдық құбылыс, сондықтан З. Я. Тураева өзінің Мәтін лингвистикасы кітабында мәтінді терең және үстірт құрылымдарды қамтитын жаһандық құрылым ретінде қарастырады. З. Я. Тураева мәтіннің идеялық - тақырыптық мазмұны, көркем бейнеге негізделген қатынастар мен кейіпкерлердің күрделі араласуы - бұл терең құрылым, ал Үстірт құрылым - терең құрылым сырт кейпі қапталған лингвистикалық форма деп жазады [19, 57 б.].
Ұсынылған дәйектемелерге сәйкес, мәтінді зерттеу кезінде, бір жағынан, әдебиеттану және әдеби стилистика әдістерін, сондай-ақ көркем образ ұғымын ашатын және сюжетті зерттейтін басқа филологиялық пәндерді, екінші жағынан, мәтіннің тілдік ерекшеліктерін сипаттайтын лингвистиканың міндеті әдістерін қолдану қажет.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі мәтінді гуманитарлық білім, оның ішінде философия, филология, лингвистика зерттейтін құбылыс деп тұжырымдауға мүмкіндік береді, әр ғылым мәтін ұғымының өзіндік ережелерін жасады.
Көркем әдебиет тілі - бұл ғылымның принциптері мен әдістерін қолдана отырып, қолданбалы лингвистикалық пән ретінде мәтінді лингвистикалық талдаудың негізі болды, сонымен қатар, ғылымның негізіне мәтіннің функционалдық - стилистикалық параметрлерін зерттеуге бағытталған функционалдық стилистикамен алынған деректер кірді.
Қаламгердің шығармашылығы, оның авторлық тұлғасы, кейіпкерлері, тақырыптары, идеялары мен бейнелері оның тілінде бейнеленеді және тек көркем шығармада және сол арқылы түсінуге болады (Виноградов, 1937:6). Осы тұжырымға сүйене отырып, лингвистика мәтінді филологиялық талдау үшін де, мәтінді стилистикалық талдау үшін де әдіснамалық негіз болып табылады деп айтуға болады.
Көркем мәтін, кез-келген мәтін сияқты, ең алдымен, тілдің көмегімен ақиқатты мәлімдейді. Адам әлемін, адамдар әлемін және адамның әлемге (заттар әлеміне, әлеуметтік және субъективті әлемге) қатынасын сипаттау-көркем мәтіннің ең жоғарғы міндеті [20, 18 б.]. Бұл ретте көркем мәтін жасай отырып, оның авторы қандай да бір мәдениеттің үлгісін көрсетуге, әлем бейнесін көрсетуге және өз-өзіне қарым-қатынасын айғақтауға бағдарланады. Бірақ үлгі критерийлері белгілі бір ұлттық мәдениетке байланысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Бұл бір лингвистикалық - мәдени қоғамдастықта көркемдік мәртебесі бар мәтінді басқа мәртебеден айыруға болатындығына әкеледі.
Көркем мәтіннің өзіне тән ерекшелігі - жалпы адамға қатысты орталықтығы (антропоцентричность), яғни дүниетаным мен оның көрінісі ең алдымен, адамның танымына бағытталады, ал берілген көркемдік оқиғалар оның жан-жақты көрінісінің тәсілдері болып есептеледі.
Көркем мәтін тіліндегі сөздің ерекше жан бітіп, құлпыратынын, жанданатынын айта келіп, академик жазушы М. Әуезов былай деп жазады: Поэзиялық лексика - жай лексика емес. Оны аңғару үшін әрі тілші, әрі әдебиетші болу шарт. Сол түрдегі зерттеуші ғалым ғана тілде, әсіресе көркем әдебиет тілінде, грамматикалық шарттарға қосымша, поэзиялық өзгеше үстем шарт талаптар барын таныр еді. Оның ұғымынша, көркем шығарманың бір сөйлемінде тұрған сөз бір-ақ қана ұғым, түсінік бермейді. Соны берудің үстіне ол әр алуан қосымша ассоциация тудырып, оқушыға қосымша елес-емеурін танытып тұрады. Мұндай қатарда жеке сөз өзінің орны мен сәтін тапқан шақта жаңаша жанданып кетеді. Оның көркемдігімен қатар сөйлем ішінде өзінен-өзі ұшқын атып тұрған сипаты болады [21, 283 б.].
Көркем шығармада сөзді сұрыптап, пайдалануда көркемдік-эстетикалық талап маңызды орын алады. Ол үшін сөздің контекстік (жағдаяттық) қызметін түсіну қажет. Сөз таңдау әрекеті мәтін түзу, яғни колорит түзуші лексика шоғырын құрастыру мәселесіне де тікелей қатысты.
Мәтін - жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі. Тілдік таңбалардың мағыналық тұтастығынан тұратын мәтін бірлігі мен оның құрылымдық ерекшелігіне талдау жасау қажет. Өйткені жазбаша байланыстырып, сөз бен сөзді тіркестіру жеткіліксіз. Олай дейтініміз жазу әрекеті жеке сөз бен сөйлемдерден тұрмайды, ол бір-бірімен логикалық және грамматикалық байланысқа түскен сөйлемдер бірлігі болып табылатын тұтас мәтіннен тұрады [22, 23 б.].
Көркем мәтін жалпы мәтінге тән құрылым заңдылықтарына ие болумен қатар өзіндік ерекшеліктері де болады. Осы даралықты көптеген факторлар қалыптастырады, атап айтқанда қолданыс аясы тарихи, саяси, мәдени-әлеуметтік ортасы, әдеби бағыты, мәтіннің стилі және жанры, автордың дүниетанымы, көркем-тілдік шеберлігі, даралығы, жалпы коммуникативтік жобасы, мәтін модальдылығы. Барлығы көркем мәтіндегі тілдік бірліктердің құрылымдық жүйесін ұйымдастырып, құрылымдық коммуникативті ұйымдасқан тұтастықты қатаң түрде сақтайды. Сонымен қатар шығарма жанры, модальдылық, тұтас шығарманың көркем мәтін түзуде маңызы зор.
Көркем мәтін авторына тән қасиет - тілдік қолданыста оған жоғары дәрежеде еркіндіктің берілуі, яғни қайталанбаушылық, ал көркем мәтіннен басқаларға шаблондық тән, автормен бірге ойлайтын тілдік пікірлес оқырманға есеп жасалады, Д.Н. Шмелев автордың мәтінін қабылдау мәселесі оқырман үшін берілу мәселесіне қарағанда екінші кезектегі процесс деп есептейді. Көркем мәтін тілінің ерекшелігі ондағы поэтикалық лексиканың бар болуымен емес, функционалды-коммуникативті бағытпен анықталған әр түрлі тілдік тәсілдердің ерекше ұйымдасуында екенін ғалымдар баса айтады [23, 81 б.].
Әр оқырманның көркем мәтіннен қабылдайтын мағыналық және эстетикалық ақпаратының көлемі де әртүрлі болады. Көркем мәтін ақпаратын қабылдап шығарма мазмұнын талдау оқырманның білім деңгейіне, жеке талғамына және қызығушылығына байланысты. Көркем әдебиетті оқу - шығармашылық процесс, кейіпкерлерді, нақты, бірегей және ерекше батыл әрекетінен оларды дерексіз, жалпы танымға апарады, бұл қасиет тек адамға ғана тән, оның мінез-құлқының қалыптасуына әсер етеді [24, 20 б.].
Белгілі бір шығарманы әркезеңдегі оқырман әртүрлі қабылдайды және талдайды. Автор оқырманға баға беруге, қорытынды шығаруға мүмкіндік береді. Кез келген көркем мәтіннің инварианттық діңі болады, ол мәтінді басқаша түсінуге жол бермейді. Көркем мәтіннің бірнеше қызметі болуы мүмкін; атап айтқанда эстетикалық және философиялық, эстетикалық және тарихи. Прагматикалық тұрғыдан келгенде көркем мәтінді зерттеуде адам факторын ескермеуге болмайды, себебі көркем мәтін прагматикасы тілдік қарым-қатынас субъектісіне қатысты, соған сүйенеді. Автор коммуникативтік мақсатқа жету үшін тілдік көрсеткіштер кешенін таңдайды, олар автордың лингвистикалық нұсқаушылары болып табылады. Көркем туындының құрылысы әртарапты көптеген компоненттердің бірлігінен тұрады.
Көркем мәтіндегі лексикалық бірліктер тілдің эстетикалық қызметін көрсетумен қатар объективтілік (белгілі бір тарихи дәуірге деген жалпы тілдік жүйенің сапалық және сандық сипаттамасы) пен субъективтіліктің (суреткердің тілдік материалды таңдауы мен пайдалануында көрінетін тұрмыстық шығармашылық дүниетанымы) өзара әсеріне себепші болады.
1.2 Көркем мәтінді лингвистикалық зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері
Мәтін күрделі тұтастық ретінде өзінің идеялық және көркемдік мазмұнында пәндік-логикалық, эстетикалық, бейнелі және бағалау ақпаратының басын біріктіріп тұрады.
Ғылымда отандық және шетелдік лингвистердің еңбектерінде қалыптасқан мәтінді зерттеудің түрлі бағыттары, әдіс-тәсілдері бар. Көркем мәтіннің ерекшеліктерін зерттеу үшін біздің көзқарасымыз бойынша ең маңыздыларын атайық:
1) коммуникативтік бағыт (О. Н. Селиверстова, М. Л. Макаров және Ф. Ш. Оразбаева, С. Рахметова т. б.);
2) стилистикалық талдау бағыты (В. Г. Костомаров, Д. Кристал, Ш. Балли, И. В. Арнольд, Б.Шалабай, С.Қоянбекова, Д. Әлкебаева және т. б.). Оларда:
а) зерттеудің негізгі идеясынан тілдік ерекшеліктерді ашып көрсету, бөлу қарастырылған;
б) тілдік ерекшеліктерді ажыратылып, негізгі идеяға қатынасы қамтылған;
в) стилистикалық контекст теориясы анықталған;
3) лингвостилистік талдаудың бағыты (Л. А. Новиков, Э. С. Азнаурова, М. С. Чаковская, Ж.Манкеева және т. б.);
4) лингвоцентрлік және текстоцентрлік тәсілдер (В. А. Бухбиндер, В. Г. Гак, и. Р. Гальперин, Н.Уәли, және т. б.);
5) композициялық талдау (В. М. Жирмунский, Л. Г. Кайда, А. И. Горшков, Ә. Қайдар және т. б.);
6) талдаудың жалпы тілдік әдістері.
Мәтінді талдаудағы коммуникативті бағыт О.Н. Селиверстованың еңбектерінде келтірілген, ол көркем мәтін сөйлеу туындысы ретінде оқырманға тікелей немесе жанама түрде жүгінетін сөйлеу тақырыбының (автор, баяндаушы) болуымен сипатталады, ол ықтимал диалогиялық және белгілі бір коммуникативті бағытқа ие. О. Н. Селиверстованың айтуынша, коммуникативті құрылым берілетін ақпараттың ұйымдастырылуын анықтайды. Алайда, берілген ақпараттың орналасуына немесе басқа орналасуына байланысты жаңа ақпарат әртүрлі екпіндердің орналасуына байланысты пайда болады. Сондықтан коммуникативті құрылым - бұл бастапқы мазмұнды құрылымдау ғана емес, сонымен бірге пайда болатын кейбір жаңа мазмұн [25, 16 б.]. Тиісінше, мұны мәтінді коммуникативті талдау кезінде ескеру қажет.
Ал мәтінді прагматикалық аспект немесе коммуникативті міндет тұрғысынан талдаудың анықтамалары мен тәсілдері өзекті болып көрінеді, өйткені тілдік қарым-қатынастың кез-келген бөлігі, оның ішінде ең қарапайым жазбаша мәтін тілдік қарым-қатынастың әлеуметтік-мәдени, интерактивті жақтарын қамтуы мүмкін.
Сондай-ақ көркем мәтінді стилистикалық талдау әдістері қызығушылық тудырады, олардың мақсаты ақпарат алушыға оны мүмкіндігінше түсіндіруге көмектеседі.
Стилистикалық талдау әдісін ғылымға енгізген И.В. Арнольд болды. Ғалым декодтау, мәтін интерпретациясы, герменевтика стилистикасының әдіснамалық негіздерін жасады. Ғалымның еңбектерінде екі әдіс қарастырылды, біріншісі бастапқы гипотезаны растау үшін негізгі идеяны, содан кейін мәтіннің лексикалық, синтаксистік, морфологиялық және фонетикалық бөліктерін ажыратудан тұрады; екіншісі қарама-қайшылық теориясына негізделді: зерттеуші мәтіннің көркем белгілермен салыстыра отырып, көркем мәтіннің тілдік бірліктерінің негізгі ерекшеліктерін түсіндіруді стилистикалық талдау әдісі деп мәлімдеді [26, 63 б.].
И.В. Арнольд стилистикалық талдауды неғұрлым толық ету үшін екі әдісті де қолдану қажеттілігін атап өтті. Егер талдаудың бірінші түрінде біз мәтіннің әлеуметтік, моральдық, саяси немесе философиялық мазмұнымен шектелсек, талдауды әдеби сын ретінде қарастыруға болады, бірақ ол стилистикалық талдау болмайды. Екінші жағынан, бір лингвистикалық талдау жүргізсек, ол әдеби немесе стилистикалық талдауға жатпай қалады,- деп атап көрсетті [26, 64 б.].
Сонымен қатар, көркем мәтінді талдауда контекст те маңызды болып саналады, өйткені мәтіндегі маңызды ақпараттың барлық түрлері және оған экспрессивтілік беру мәтін элементтерінің бір-бірімен және тұтас құрылыммен өзара әрекеттесуіне негізделген. Бұл тұжырыммен келіспеу қиын, өйткені қысқартылған стилистикалық реңктің лексикалық бірліктері мәтінде өзектендіріліп, стилистикалық функцияны орындайды, мысалы, кейіпкерді сипаттайды, оның шығу тегін көрсетеді, айналадағылардың бәрі жергілікті диалектілерде сөйлейді, ал кейіпкер басқа диалектіні қолданады немесе кейіпкер әдеби тілде сөйлеген кезде эмоционалды жағдайды көрсетеді, ал кейіпкер өзінің мінез - құлқын көрсетеді. Содан кейін, күтпеген жерден, оның сөзінде нормаланбаған лексика пайда болады. Осы амалдардың барлығын стилистикалық талдауда қарастырылады.
Лексиканы өзектендірумен қатар, талдаудың тағы бір маңызды элементі стилистикалық контекст теориясының құрамдас бөлігі ретінде күшті және әлсіз позиция теориясы зерделенеді. Бұл теория өзінің дамуын И.В. Арнольдтың еңбектерінен алды; мәні автор оқырманның назарын мағынасы жағынан маңызды сәттерге аудару үшін оларды неғұрлым айқын көрінетін жерге орналастырады, мысалы, мәтіннің басы, соңы, мәтіннің (тараудың) ресми бөліктері. Мұндай талдау кезінде мәтіннің күшті позицияларын бөліп көрсету керек, содан кейін контекстке сүйене отырып, белгілі бір тілдік бірліктердің немесе қосымша жасырын мағынаның қосалқы реңктерін анықтауға болады.
Шетелдік тіл мамандары стилистикалық әдісті дамытуға да назар аударды. Мысалы, Ш. Балли стилистикалық талдаудың объектісі - бұл тілдік жүйенің экспрессивті фактілері, олардың эмоционалды мазмұны тұрғысынан зерттелуі керек жалпы тілдің" эмоционалды-тиімді реңктері, яғни сезім саласындағы құбылыстардың сөйлеуіндегі өрнектер және сөйлеу фактілерінің сезімге әсері [27].
Лингвостилистік талдау әдісін таңдаған басқа отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектеріне жүгінейік. Мысалы, Б. Шалабай лингвостилистік талдаудың басты міндеті - көркем мәтіннің бейнелеу құралдарын, олардың синтезін тудыратын эстетикалық әсерді зерттеу дейді [27, 19 б.].
Л.А. Новиковтың пікірінше, талдаудың бұл түрі лингвистикалық түрден ерекшеленеді, оның міндеті мәтінді кешендік көп аспектілі филологиялық зерттеу [14, 25 б.].
Автор талдаудың үш аспектісін анықтап көрсетеді:
а) автордың ниетін түсінуге көмектесетін әдеби шығарманың немесе оның фрагментінің негізгі мазмұны;
б) шығарманың композициялық құрылымын зерттеу, өйткені мәтінді ұйымдастырудың негізгі құрылымдық принципін, образдар жүйесін және олардың дамуын дұрыс түсіну тілдік құралдарды мақсатты талдауға мүмкіндік береді;
в) көркем шығарманың тілдік бейнелеу құралдарының олардың идеялық және композициялық мақсатты синтезіндегі жүйесі [14, 28-29 бб.].
Э. С. Азнурова өз кезегінде лингвостилистік талдаудың алдына келесі міндеттерді қояды:
а) тілдің стилистикалық бояулы құралдарының лингвистикалық табиғатын, тілдік стилистикалық ерекшеліктерін, жеке функционалдық стильдердің тілдік параметрлерін, ауызша және жазбаша сөйлеудің лингвистикалық сипаттамаларын зерттеу;
б) тілдік жүйедегі жекелеген стилистикалық боялған бірліктер мен құбылыстардың тілдік стилистикалық функцияларын зерттеу, сонымен қатар тілдік жүйеде, сонымен қатар және сөйлеу кезінде [29, 12 б.].
Автор зерттеуді лингвистикалық бірліктердің стилистикалық қолданылуын талдаудан бастауды ұсынады, дистрибутивтік әдісті негізгі әдістердің бірі ретінде қолданады, өйткені жеке тілдік бірліктің стилистикалық мазмұны да, тұтас сөздер де негізінен олардың сызықтық қолданылуында көрінеді [29, 27 б.].
М.С. Чаковская семантикалық, метасемиотикалық және метаметасемиотикалық үш деңгейде жүргізілетін лингвостилистикалық талдауды ұсынады. Бірінші деңгей тілдік бірліктерді олардың тікелей мағынасында талдауды қамтиды, екінші деңгей тілдік элементтердің көркемдік контекстегі, коннотациялардағы қызметін тереңірек талдауды қамтиды, соңғы деңгейде автордың өмірбаяны, мәтінді құру дәуірінің сипаттамалары және т. б. сияқты экстралингвистикалық құбылыстар зерттеледі. Автордың айтуынша, лингвостилистиканың құзыретіне алғашқы екі деңгей кіреді, ал үшіншісі әдебиеттану саласына жатады [30, 12 б.].
Композициялық талдау жасырын мағыналардың қайнар көзі бола алатын мәтін құрылысының ерекшеліктерін зерттеуді қамтиды. Бұл талдау әдісі мәтіннің композициялық құрылысының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Композицияны зерттеу ұғымы уақыт пен кеңістікті бейнелеу ерекшеліктерін зерттеуді қамтиды. Көркем мәтіннің құрамын талдау үшін оның құрылымында маңызды қайталануларды, семантикалық дауыстарды, тілдік сигналдарды бөліп алып, мәтіннің семантикалық құрылымын оның сыртқы құрамымен байланыстыру қажет.
Біз зерттеуде қолданылатын жалпы лингвистикалық әдістерді, атап айтқанда: функционалды-лингвистикалық, мәтіндік, функционалды-коммуникативті, қарама-қарсы-салыстырмалы, лексикалық-синтагматикалық және мәтінді талдаудың басқа әдістерін тізімдедік.
Мәшһүр Жүсіп шығармаларын зерттеудегі негізгі әдістер - ақынның шығармашылық шеберханасына тереңірек енуге көмектесетін семантикалық және метасемантикалық деңгейде жүргізілетін көркем мәтіннің лингвистикалық-стилистикалық және композициялық талдаулары. Аталмыш әдістер ақын тілі мен стилистикалық алғышарттардың ерекшеліктерін ашуда негізгілер болып саналады.
1.3 Көркем мәтінді композициялық талдаудың теориялық және әдіснамалық негіздері
Гуманитарлық ғылымдар тұрғысынан мәтінді зерттеу оның құрамын қарастырмай мүмкін емес. Өздеріңіз білетіндей, композиция бастапқыда әдебиеттанушылардың зерттеу нысаны болған және көркемдік форма компоненттерінің орналасуы мен арақатынасы, яғни оның мазмұны мен жанрына байланысты шығарманың құрылысы деп тұжырымдалған болатын.
Бірте-бірте көркем мәтіннің композициясы туралы түсінік стилистиканың зерттеу объектісіне айналады. Онда тілді қолдануды зерттейтін ғылым ретінде қарастырылды [31, 21 б.].
Композицияны стилистиканың бір бөлімі деп санаған В.Виноградов оны зерттеу нысаны ретінде сөздердің орналасу принциптерін, оларды белгілі бір синтаксистік қатарларға жатқызылуын, сонымен қатар синтаксистік тұтастықтардың байланысу және салыстыру әдістерін композиция деп санады.
Лингвистер көркем шығарманың құрамын талдаудың әртүрлі әдістерін ұсынды, олардың назарын мәтіннің кез-келген немесе бірнеше жетекші компоненттеріне аударды. Г.Смағұлова өз зерттеуінде атап өткендей, қазіргі лингвистиканың алты қағидасына (антропоцентризм, экспансионизм, функционализм, экспланаторизм, текстоцентризм, семантикоцентризм) сәйкес келетін және мәтіннің құрылымдық және идеялық компоненттерінің барынша толық санын ескере отырып, көркем шығармаға толық филологиялық талдау жүргізуге мүмкіндік беретін әдіс ұсынылған жоқ, оның нәтижесі кейіпкерлердің идеялық ұстанымдарын, автордың ниетін және оқырмандардың мәтінді ықтимал қабылдауын анықтау болып табылады [29, 102 б.].
Ғылымдағы композиция термині екіұштылыққа ие және зерттеушілер мәтіннің лексикалық құрылымын, композиция грамматикасын және мәтін грамматикасын зерттеуде қолданады, О.И. Москалская бұл тұжырымдаманы мәтінді және кездейсоқ сөйлемдер тізбегін және көркем мәтіннен басқа мәтіндердің типологиясын ажыратуда шешуші қағида деп санайды.
Филологиялық әдебиетте композиция және архитектоника деген екі синонимдік термин бар. Теориялық деректерге сүйенсек, композиция ұғымы бұрын тек әдебиет теориясы мен әдебиеттануда қолданылған, бірақ жақында лингвистер мәтінді зерттеудегі композицияның маңыздылығына назар аударды.
Тіл білімінде мәтіннің құрамын ашып көрсететін алғашқы жұмыстардың бірі О.И. Москальскаяның еңбегі болды. Бұл жұмыс мәтін теориясы аясында композицияны зерттеудің маңыздылығына бағытталған алғашқы зерттеулердің бірі болып табылады. Өзінің еңбегінде ғалым макрокомпозицияны, яғни тұтас шығарманың композициялық безендірілуін қолдана отырып, мәтіннің композициялық схемасы ұғымын жасады, яғни мәтіннің семантикалық бөліктерге бөлінуі нәтижесінде оның формальды моделін құрды, мысалы, ертегінің композициялық құрылымы:
1) экспозиция,
2) диалог және кейіпкерлердің әрекеттері,
3) мораль [33, 87 б.].
Ғалым еңбегінде бірінші сатыда мәтінді жеке абзацтарға бөлуге, екінші сатыда абзацтардағы маңызды элементтерді бөлуге негізделген композициялық талдау әдістемесін ұсынды.
Композиция-бұл жұмыстың тұтастығын, толықтығын және бірлігін анықтайтын жұмыстың құрылысы. Мәтіннің құрамы автордың ниетімен, жанрымен, әдеби шығарманың мазмұнымен анықталады. Бұл оның барлық элементтерінің Қосылған жүйесі іспетті.
Композиция мәтіннің ішкі және сыртқы құрылымының өзара қатынасын көрсетеді. Кез-келген стилистикалық байланыс саласында тұтас құрылымды жеке компоненттерге бөлу үлкен теориялық және практикалық мәнге ие. Кез-келген әдеби және көркем шығарманы тек оның бөліктеріне қатысты тұтастық ретінде дұрыс қабылдауға болады, және, керісінше, бөлік өзінің тұтастық ішіндегі жағдайына байланысты тек мағынасы мен болмыстық құқығына ие болады. Сөйлеу актісінің нәтижесі хабарламаның мазмұнды және формальды элементтерінің арифметикалық қосындысы емес, олардың интеграциясы, форма мен мазмұнның бірлігіне араласуы болып табылады. Мәтіннің прагматикалық аспектісі дәл осы органикалық байланысқа негізделген - жалпы коммуникативті әсер және жеке ақпарат қабылдаушыға стилистикалық әсер ету болып саналады.
Біздің ойымызша, көркем мәтіннің құрамы мен архитектоникасы синоним ретінде қарастырылмауы керек, өйткені архитектоника тек мәтіндік бүтіндіктің сыртқы (ресми) факторын құрайды: бір жағынан, жеке архитектоникалық бірліктеріне бөліну, ал екінші жағынан - архитектоникалық бөлінісінің осы процесінің нәтижесі ретінде тұтас құрылымның тілдік өңдемесі болып саналады.
Мәтіндік бүтіннің және оның бөліктерінің (сәулет өнері) сыртқы жағы оның тақырыптық және идеялық мазмұнымен, яғни композициямен бір уақытта пайда болады. Мазмұн жоспары мен тілдік өрнек жоспарының элементтері әдеби-көркем шығарманың ажырамас, бөлінбейтін құрылымын жасайды. Көркемдік форма элементтерінің өзара қатынасы образдар жүйесін тудырады, одан тыс идеологиялық және тақырыптық мазмұнды жүзеге асыру мүмкін емес.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, композиция көбінесе сыртқы композициядан немесе архитектоникадан айырмашылығы шығарманың ішкі құрылымын интрепретациялаудан деп қорытынды жасауға болады. Архитектоникада немесе сыртқы құрылымда мәтінді бөліктерге бөлу, олардың реттілігі мен өзара байланысы қарастырылады. Бұл кезде көркем шығармалардың ішкі құрылымын (сюжет, кейіпкерлер және т.б.), композицияның өзін де, сыртқы құрылымын да (мәтінді бөлу және оның бөліктерінің өзара байланысы) - архитектоникасын қарастыру көзделеді.
Біздің ойымызша, мәтінді лингвистикалық талдау міндеттеріне мәтінді көлемдік-прагматикалық бөлу тұжырымдамасы көбірек жауап береді. Мәтіннің мұндай бөлінуі кездейсоқ емес деп санаймыз, ол маңызды стилистикалық функцияларды орындайды, атап айтқанда: автордың материалдың эквиваленттілігін көрсетуге деген ұмтылысын немесе, керісінше, автордың оқырманның назарын жұмыстың кез-келген бөлігіне аудару ниетін көрсетеді.
Әрі қарай талдау кезінде көркем мәтіннің құрамын қарастыруға жүгіну керек, онда келесі деңгейлерді бөліп көрсетуге болады:
1. Баяндау формасын талдау.
2. Кескінді немесе кейіпкер жасау әдістерін талдау.
3. Сюжетті құру ерекшеліктерін талдау.
4. Көркемдік кеңістік пен уақытты талдау.
5. Көзқарастардың өзгеруін талдау.
Сонымен, композиция ұғымы көркем мәтінді кез-келген (лингвистикалық немесе әдеби) талдау үшін негізгі болып табылады, өйткені ол көркем мәтін ұғымына да, автор мен стиль бейнесінің санаттарына да қатысты шығарманың тұтастығы идеясын білдіреді.
2 Мәшһүр Жүсіп шығармаларын лингвостилистикалық талдау
2.1 Тілдік бірліктердің стилистикалық қызметі
Көркем мәтінді лингвостилистикалық талдаудың заманауи тұжырымдамалық мүмкіндіктері көркем шығарманың бүкіл әлеуетін жан-жақты, егжей-тегжейлі зерттеуді қамтиды.
Осыған байланысты көркем шығарма мәтіннің бейнелі және идеялық ұстанымдарының ерекшеліктерін, мәдени-тарихи және концептуалды өрістердің экстралингвистикалық контекстін ашатын таза әдеби талдау тұрғысынан да, мәтіннің тілдік ұйымдастырылуын терең түсіну, әртүрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің байланысы мен қатынасын анықтау тұрғысынан да түсіндіріледі. Оларды жинақтай келе, шығарманың эстетикалық тұжырымын нақты көрсете алады.
Бүгінгі таңда көркем мəтін кеңістігіндегі мəдени коннотация мен концептуалдық жүйе, тезаурустық лексика, т.б. лексикалық байлықты кешенді зерттеуге арналған Б. Тілеуберді, Қ. Рысберген, Б. Нұрдəулетова, Қ. Ғабитханұлы, А. Хабиева, А. Əмірбекова, Г. Сабирова, т.б. еңбектерінің өзектілігі жоғары.
Тіл әлеуетінің ерекше коммуникативті деңгейі - адамның шығармашылық әлемі, көркем мәтін тілі. Себебі бұл әрекет объективті шындықтан алынған әр түрлі ақпаратты өзінің ішкі әлемінде қайта өңдейтін субъективті шындық. Сондықтан ақыл-ой кеңістігі мазмұнға толы. Қаламгердің көркемдік әлемі, архетиптік ойлау жүйесі көркем мәтіннің ұлттық-мәдени ерекшелігін ғана емес, сонымен бірге тілдік тұлғаның сөйлеу мәдениетін де сипаттайды. Сонымен қатар, көркем мәтін авторының көркемдік әлемін бейнелейтін шығарманы, ерекше тіл әлемін түсіну, дұрыс қабылдау оқырманға таныс ассоциациялар, бейнелер, ұғымдар арқылы, яғни аялық білім негізінде жүзеге асырылады. Осылайша құрылған ақын-жазушының көркем тілі өзіне тән ерекшелікті, ішкі тәжірибе мен танымдық қабілеттерін, сөз шеберлігі мен стилін көрсетеді. Сонымен қатар, автордың жеке басы тұрғысынан шындықты белгілі бір тілдік құралдармен, тілде қалыптасқан сөз мәдениетімен бірлікте көрсетуге бағытталған қаламгердің шығармашылық тілін талдау үлкен маңызға ие. Сонда ғана шығарма авторының шынайы көркемдік әлемі мен өзінің көркемдік тілі ашылады.
Көркем мәтінді жан-жақты зерттеу эстетикалық концепцияны толық жүзеге асыру үшін авторлық мәтін аясындағы тілдік бірліктердің өзара қатынасының, байланысының сипатын анықтайды. Осыған байланысты архаизмдер, тарихи сөздер, диалектизмдер, кәсіби сөздер, жаргондар, терминдер, антропонимдер, топонимдер, жеке авторлық инновациялар, автордың айшықтау құралдары, синтаксистік ерекшеліктері лингвистикалық талдаудың нысаны бола алады.
Бейтарап және стилистикалық маңызды элементтер мен құрылымдардың жүзеге асуы мен комбинаторлылығы, тілдік жүйесі, мәтіннің тілдік және семантикалық деңгейлерінің авторлық ұстанымды айқындаудағы байланысы ерекше рөл атқарады. Зерттеу материалының осынша көптігі көркем мәтіннің лингвистикалық және стилистикалық талдауларын қатар қолдануды қажеттейді [34, 16 б.].
Орыс тіл білімінің көркем мәтінді лингвистикалық талдау тәжірибелеріне сүйенетін болсақ, Л.А. Новиковтың пікірінше, көркем мәтінді талдаудың басты мақсаты көркем әдебиет туындыларын бағалау және эстетикалық тұрғыдан қабылдау қабілетін үйрету болып табылады [35, 35 б.].
Мұндай талдау бірыңғай әдіснамалық принципке бағынады және төмендегі ретпен құрылады:
а) көркем мәтінді оқу;
б) осы мәтіннің семантикалық, грамматикалық және фонетикалық ерекшеліктерін көрсету;
в) мәдени-тарихи түсініктеме (қоғамдық және тарихи жағдай және т.б.).
Содан кейін мәтінді талдау:
а) шығарманың идеялық-эстетикалық мазмұны;
ә) мәтіннің жанрлық-композициялық құрылымы;
б) мәтін идеясын ашатын бейнелеу құралдарын талдау арқылы жүзеге асырылады.
Демек, көркем мәтінді талдау идея - композиция (образдар) - тіл бағытындағы әрекетке негізделеді.
Осы тұрғыда көркем мәтін тілін зерттеу қағидалары бойынша ғылыми еңбектерде төмендегідей ұстанымдар бар екені анықталды:
1) көркем тілдегі лексикалық, фонетикалық, грамматикалық және стилистикалық бірліктер мен категориялардың жұмсалымдық ерекшеліктерін зерттеуді көздейтін және автордың идиостилінің ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін тілдік тәсіл;
2) зерттеу нысанасы болып табылатын мәтін тұтас бірлік ретінде қарастырылатын тәсіл;
3) мәтін авторы (тудырушы аспектісі), оның адресаты (қабылдау аспектісі), сонымен қатар мәтіннің оқырманға әсерін ескерілетін көркем мәтінді түсіндіру позициялардың үштігі негізінде жүзеге асырылатын антропоцентрлік тәсіл;
4) көркем мәтінді автордың айналасындағы ақиқат туралы дүниетанымдық көзқарастарын көрсететін, ерекше көркем тілдік құралдарды қолдана отырып, шығарманың көркемдік-бейнелік жүйесінде жүзеге асырылатын күрделі белгі ретінде түсінуге мүмкіндік беретін танымдық тәсіл. Бұл жағдайда көркем мәтін авторлық жеке әлем бейнесін айғақтайтын қор болып, ал оның семантикалық кеңістігі концептуалды аймақтарының жиынтығы болып табылады [36].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Торайғыров университеті
Филология кафедрасы
Қолжазба құқығында
Қорғауға жіберілді
Бұйрық № _______
2022 ж.___ _________
Кафедра меңгерушісі ____________ Н. Қ. Жүсіпов
(қолы)
КӨРКЕМ МӘТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ (МӘШҺҮР ЖҮСІП ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША)
7М01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасы бойынша білім магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
Магистрант _______________ А. Қалиева
(қолы)
МҚТмӘ -21н тобы
Ғылыми жетекшісі,
ф. ғ. д., профессор ________________ А. Қ. Тұрышев
(қолы)
Нормобақылаушы ________________А. О. Кәріпжанова
(қолы)
Павлодар
2022
Мазмұны
Кіріспе
4
11
Көркем мәтінді зерттеудің теориялық негіздері
7
1.1
Көркем мәтінді лингвистикалық нысан ретінде зерттеу
7
1.2
Көркем мәтінді лингвистикалық зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері
16
1.3
Көркем мәтінді композициялық талдаудың теориялық және әдіснамалық негіздері
2
Мәшһүр Жүсіп шығармаларын лингвостилистикалық талдау
28
2.1
Тілдік бірліктердің стилистикалық қызметі
28
2.2
Мәшһүр Жүсіп шығармаларының интертекстуалдық сипаты
34
2.3
Тілдік портрет
38
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
45
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Көркем шығарма тілінің ерекшеліктерін, композициясын, интертекстуалдылық құбылысын және көркем экспрессивтілік құралдарын зерттеу қазіргі лингвистиканың өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Ойшыл, тарихшы, философ, фольклортанушы, этнограф, қазақтың бірегей тарихи ұлы тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармаларының лингвистикалық және композициялық ерекшеліктерін қарастыру ерекше қызығушылық тудырады.
Зерттеудің өзектілігі Мәшһүр Жүсіптің шығармаларының тілдік ерекшеліктерін лингвистикадағы жаңа бағыттардың, атап айтқанда, оқырманға кейіпкердің бейнесін қайта құруға көмектесетін ерекше көрнекі тілдік құралдарда көруге мүмкіндік беретін танымдық көзқарастың дамуымен байланысты.
Магистрлік диссертацияда Мәшһүр Жүсіп көркем шығармалары мәтіндерінің материалдары негізінде көркем шығарманың лингвистикалық ерекшеліктерін анықтауға және егжей-тегжейлі көрсетуге тырыстық.
Сондықтан магистрлік диссертация өзектілігі қазіргі қазақ тіліндегі мәтін лингвистикасы бойынша даму үрдістерін зерделеу және Мәшһүр Жүсіп шығармалары арқылы нақты тілдік материалдар, стилистикалық құралдар мен образдар жасаудың алғышарттары қажеттілігін ашу зерттеудің өзектілігін айқындай түседі.
Магистрлік диссертацияның мақсаты: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары негізінде көркем мәтіннің лингвистикалық ерекшеліктерін дәйектеу.
Аталмыш мақсаттан төмендегі міндеттерді орындау жүзеге асырылды:
- көркем мәтінді лингвистикалық нысан ретінде зерттеу;
- көркем мәтінді лингвистикалық зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін дәйектеу;
- көркем мәтінді композициялық талдаудың теориялық және әдіснамалық негіздерін ашу;
- тілдік бірліктердің стилистикалық қызметі;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларының интертекстуалдық сипаты;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларын лингвостилистикалық талдау.
Зерттеу нысаны. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының көркем туындылары
Зерттеу тақырыбы - стилистикалық таңбаланған бірліктердің, интертекстуалды қосындылардың жұмсалымдық ерекшеліктері, Мәшһүр Жүсіптің көркем шығармаларындағы тілдік бірліктердің стилистикалық әлеуетін жүзеге асыру ерекшеліктері.
Зерттеу әдістері. Зерттеудің жетекші әдістері сипаттамалық және салыстырмалы талдаулар, мәтінмәндік талдау әдісі, дифференциалды талдау әдісі және семантикалық - семантикалық әдіс. Сонымен қатар, ғылыми бақылау, салыстыру, мәтіндік талдау, жалпылау әдістері және трансформация әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі көркем мәтінде интертексуалдылық арқылы жүзеге асырылатын стилистикалық функциялар туралы ғылыми еңбектер болды. Шетелдік ғалымдар еңбектері (М. М. Бахтин, И. В. Арнольд, Н. А. Фатеева,), таным мәселелері (Н.Д. Арутюнова ); мәтіннің стилистикалық мүмкіндіктері (Е.Е.Анисимова); Көркем мәтінді стилистикалық интерпретациялау (М. П. Брандес, 1983; В. А. Кухаренко, 1988); көркем мәтінді зерттеудің мәтіндік әдіснамасы (В. Е. Чернявская, 1996; Н.С. Валгина), Стилистика және мәтіннің лингвостилистикалық мәселелері (И. Р. Гальперин, О. И. Москальская, Г. Я. Солганик) және т. б.
Отандық ғалымдар Е. Жанпейісов, Р.Сыздық, Г.Смагулова, Н.Уәли, Б.Шалабай, С. Қоянбекова, Д.Әлкебаева және т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі тілдік бірліктердің стилистикалық жұмсалымдығы, прагматикалық әлеуеті, көркем мәтіндегі бейнелегіштік және бағалағыштық сипаты тұрғысынан әдіснамалық негіз ретінде алынды.
Негізгі тілдік тұлға Мәшһүр Жүсіптің шығармаларын лингвостилистикалық талдау жасағанда филология ғылымдарының докторы, профессор А.Қ. Тұрышевтің ғылыми еңбектері негізгі әдіснамалық база болды: Мәшһүр Жүсіптің лингвистикалық көзқарастары [1], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының этнолингвистикалық сипаты [2], М-Ж. Көпеев шығармаларының этномәдени лексикасы [3], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы [4], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы [5], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы мифологиялық мәдениет лексикасы [6], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы метрологиялық терминдер [7], Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі [8], Мәшһүр-Жүсіп - Қадым жақ [9], Мәшһүр-Жүсіп - Асыл жақ [10], Мәшһүр-Жүсіп - Іліми жақ [11].
Зерттеудің ғылыми жаңалығы-бұл жұмыста:
- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының көркем шығармаларында стилистикалық таңбаланған бірліктердің жұмсалымдық қызметінің жүзеге асырылуы көрсетілді;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ерекше тілдік бірліктердің мазмұны, құрылымы, жүйесі, негізі - осыған дейін арнайы зерттеу нысанына айналмаған, тың тақырып. Мәшһүрдің шығармаларындағы ерекше өзіндік тілдік бірліктер этномәдени тұрғыдан жеке топтарға тарқатылып зерттелді. Аталмыш тілдік бірліктердің мазмұн межесіне тірек, негіз - ұлттың өміріндегі әр түрлі құбылыстар, күнделікті тұрмыс-тіршілік әрекеті нәтижесінде туындайтын сан алуан жағдаяттар. Олардағы халықтың сипатын ашатын, табиғатын тап басып танытатын, тапжылтпас ақиқат, ақпараттық мән болатындығы;
- ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктердің сипаты мен қолданыс аясының ерекшеліктері сараланды;
- ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер сипаты халқымыздың құндылықтар жүйесі, менталитеті, мәдениеті, танымы, білімі көрініс беретіні нақты талдаулар арқылы берілді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Мәшһүр Жүсіп өзіне ғана тән жекелік көркем-тілдік ғалам бейнесін жасаған, антропоөзектік өлшеммен қарағанда, ұлттық мәдени құндылықтарды бойына сіңірген тілдік тұлға;
- Мәшһүр Жүсіп қолданысындағы ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер когнитивтік сипаты концептілік өріс құраудан, автордың көркемдік ойлауының құрылымынан көрінеді;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер тек шығарма мазмұнына қатысты ақпарат сақталмаған, онда жалпы қазақ ұлтының мәдениеті, менталитеті, дүниетанымы, көзқарасы, болмысы көрінген;
- Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер этнотанымдық, этнологиялық, этнолингвистикалық ерекшеліктерімен айшықталады, сондықтан аталмыш ақын шығармаларындағы өзіндік ерекше тілдік бірліктер өз бойында, құрамы мен құрылымында халыққа тән экстралингвистикалық жағдаяттарды сақтайды.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы оның нәтижелері көркем мәтінді талдау теориясын әзірлеуге, сондай-ақ стилистика мен когнитивтік лингвистика мәселелерін шешуге ықпал ететіндігінде.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы осы зерттеу нәтижелерін стилистика, мәтін лингвистикасы бойынша теориялық курстарды, көркемдік талдау, аналитикалық оқу және көркем шығарманы талдау бойынша арнайы курстарды оқу кезінде, қазіргі қазақ тілінің стилистикасын оқыту практикасында қолдану мүмкіндігімен анықталады.
Магистрлік диссертация нәтижелерінің талқылануы мен жариялануы:
1. Тіл білімінің қазіргі парадигмасы контекстінде көркем мәтінді лингвостилистикалық талдау ХХІ Сәтбаев оқулары атты халықаралық ғылыми конференциясы, 2021.
2. Көркем мәтінді интерпретациялау және мәтін авторының тілдік портреті ХХІІ Сәтбаев оқулары атты халықаралық ғылыми конференциясы, 2022.
Магистрлік жұмыстың құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Көркем мәтінді зерттеудің теориялық негіздері
1.1 Көркем мәтінді лингвистикалық нысан ретінде зерттеу
Магистрлік диссертация ойшыл, тарихшы, философ, фольклортанушы, этнограф, қазақтың бірегей тарихи ұлы тұлғасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармаларының лингвистикалық және композициялық ерекшеліктерін тануға арналады. Осыған байланысты мәтіннің құрылымын қарастыру маңызды, атап айтқанда қаламгердің жеке стилінің ерекшеліктерін дәйектеу жүзеге асырылады, өйткені көркем мәтін тілдік талдау үшін материал болып табылады.
Мәтін түрліше атаулармен зерттеліп келді. Мысалы, мәтін лингвистикасы, мәтін кұрылымы, мәтін герменевтикасы, мәтін синтаксисі, мәтін грамматикасы. Бұларды тұтас күйінде алып мәтін теориясы деуге болады.
Лингвистикада мәтін лингвистикасы ғылымдағы көзқарастардың түбегейлі өзгеруіне, құрылымдық лингвистикадан жұмсалымдық (функционалды) лингвистикаға, қатысым теориясына біртіндеп көшуге байланысты қалыптасып дамыды.
Қазіргі таңда мәтін туралы ілім мәтіннің мағыналық әрі құрылымдық жақтарын зерттеумен айналысатын тіл білімінің іргелі саласына айналды. Көптеген тілші-ғалымдар мәтін лингвистикасы арқылы кез келген мәтіннің құрылымындагы лингвистикалық заңдылықгарды ашуға мүмкіндік туатынын атап көрсетеді. Мәтінді зерттеу тілді әлемдік ауқымдағы кең құбылыс ретінде түсіну үшін де, қарым-қатынас жасаудың бірден-бір тұтас құралы ретінде ұғыну үшін де, тілдің адамзат қызметінің әр түрлі жақтарымен байланысын терең білу үшін де қажет болды. Мәтіннің көмегімен тілдің өмір сүруін, оның заңдылықтарын тануға болады [12, 18 б.].
Мәтінді зерттеу арқылы сөйлеу мен тілдің арақатынасы айқындалып, олардың табиғаты да анықтала түседі. Мәтін тілді колдану нәтижесінде дүниеге келеді, сондықтан әрбір мәтіннің сыртында тілдің жүйесі тұрады [13, 111 б.].
Мәтін лингвистикасында тіл мен сөйлеу тығыз байланыста қарастырылады. Мәтін лингвистикасының нысаны ретінде аяқталған біртұтас көлемді немесе шағын мәтіндер және мәтіннің тұлға бірлігі ретінде танылатын курделі фразалық тұгасымдар, яғни мәтіннің кішігірім бөліктері алынады.
Тұтас макромәтіндерге газет, ғылыми журнал мақалалары, монография, оқулық, ресми-іс кагаздары, роман, повесть, поэма т.с.с. жатады.
Мәтін лингвистикасында дискурс деген түсінік те бар. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте (1998ж.) дискурс (фр. discours - сөйлеу) - экстралингвистикалық, яғни парадигматикалық, алеуметгік, мәдени, психологиялық фаюгорлармен байланыста болатын мәтін. Белгілі бір оқиғаны баяндайтын мәтін; Социолингвистикалық терминдер сөздігінде (2002ж.) дискурс (фр.сөйпеу)
1. Қатысымның табысты жүзеге асуын қамтамасыз ететін тілден тысқары (әлеуметтік, мәдени, психологиялық) фактіперді ескере отырып, жан-жақты, толықтай қарастырылатын сөйлеу, нақты мәтін
2. Мәтіннің ырғақпен, интонациямен және т.б. белгілерге сәйкес ұйымдасуы деп анықталған.
Мәтін лингвистикасының мақсаты - өзара байланысты сөйлеудің тұтасымға ұйымдасу ерекшелігін және басты категорияларын сипаттау. Мәтін лингвистикасының мақсатына сәйкес оны зерттеудің төмендегідей міндеттері айқындалады:
- басты белгілері байланыс және тұтасым болып саналатын мәтінді күрделі тұтасқан жүйе ретінде қарастыру;
- мәтінді құраушы тұлға - бірліктерді айқындау;
- мәтіннің негізгі категорияларын сипаттау;
- әр түрлі тілдік бірліктердің мәтіндегі қолданымдық сипатын, қызметін аныктау;
- мәтін бөліктері арасындағы байланысты жүзеге асыратын тілдік бірліктерді анықтау, логика-семантикалық қатынастарды саралау;
- мәтін түрлерін және олардың ерекшеліктерін анықтау.
А. Новиков осындай күрделі талдауларды қажет ететін мәтінді пәнаралық құбылыс деп түсіндіреді және оның маңыздылығы зерттеушілердің кандай терминологияны қолданып, кандай теориялык қағиданы ұстанатынан емес, оның қандай нәтижеге жететінінен көрінеді дегенді айтады [14, 118 б.].
Мәтін мәселесіне қатысты зерттеулерде түрлі пікірлердің болуы, қарама-қайшы көзқарастардың туындауы - мәтін лингвистикасының толық қалыптасуына, тіл ғылымының дамуына өз әсерін тигізеді.
Қазақ тіл білімінде Р. Сыздық, Т. Қордабаев, Б. Шалабай, М.Серғалиев, Б. Мүсрепова, С. Құнанбаева, Ж. Жакупов, О. Бүркіт, А. Жұбанов, Г. Смағұлова, З. Ерназарова, С. Мұстафина, Г. Әзімжанова, Н. Құрманова, К.Мухлис, А. Таусоғарова, Б. Райымбекова, Ф . Жақсыбаева, Ж .Қайшығұлова, М. Ахметова т.б. мәтін лингвистикасы мәселелерін зерттеді.
Мәтін лингвисгикасы саласының зерттеу нысаны - мәтін. Әйтсе де осы күнге дейін мәтін деп нені тану керектігі толық айқындалмай6 мәтінге әр түрлі анықтамалар беріліп жүр. Бұл ерекшелік оның өте күрделі тілдік кұбылыс екенімен және әрбір зерттеушінің ұстанымымен байланысты түсіндіріледі.
М.М.Бахтин мәтінді объективті әлемнің субъективті бейнесі [13, 308 б.] және кең мағынасында екі сананың қарым-қатынасқа түсуінің бір жолы деп анықгайды [13, 301 б.].
И.Р.Гальперин: Мәтін - бұл жазбаша шығарма түрінде ұсынылған және осы шығармаға сәйкес әдеби сұрыптауға ие, лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық тәсілдердің бірнеше түрімен байланысты тақырыптары бар нақты және арнайы мақсаттармен (күрделі фразалық бірліктер) біріктірілген бірліктерден тұратын аяқталған сөйлеу әрекетінің туындысы, - деп анықтама береді [15, 18 б.].
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Манасбаев, М. Томановтардың авторлығымен жарық көрген Қазак тілінің стилистикасы (1974 жылы) оқулығында сөздің (речь) ауызша және жазбаша деп екіге бөлінетіндігі, олардың ерекшелігі сөз етіліп, жазбаша сөздегі ойдың қағазға жазылып жеткізілетіндігі туралы мынадай пікір айтылады: Сонымен жазу - ол белгілі бір текст. Бұл түрлі текстер (газет, журнал, кітаптардағы материалдар) әр жай, күйді білдіріп хабарлайды. Тілдік белгілерді сұрыптап қолдану зандылықтары әдетте айтылатын ойдың мазмұнына байланысты. Ойлау жұмысының нәтижелерін тіл сөз (речь) арқылы бейнелейді. Ал сөз арқылы жеткізілетін ой мен оның мазмұнының арасында тығыз байланыстылық болады [16].
Қазақ тіл білімінде Ф.Ш. Оразбаева тілдік қатынасты жүзеге асыратын тұлғаларды сөз ете келіп, мәтінді ... ойлау, хабарлау, баяндау, қабылдау, пайымдау құбылыстарымен байланысты, адамдар арасыңдағы тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық жүйелі тұлға деп дәйектейді және мәтінді тіддік қатынастың мазмұндық тұтастығымен ерекшеленетін бүтін жүйесі деп таниды [17, 25-26 бб.].
З. Ерназарова: Мәтін деп сөйлеуші мақсатына сай аякталған ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөйлемдер тізбегін айтады. Тілдің иерархиялық кұрылымында мәтін семантика- синтаксистік құрылым ретінде жоғары деңгей болып есептеледі. Ал сөйлеу бірлігі ретінде мәтін сөйлесіммен салыстырғанда бүтіндік сипатқа ие. Ол ортақ мақсаттағы бірнеше сөйлесім тізбегі болуы мүмкін, - деп ой түйеді [18, 158 б.].
Жұмыстың мақсаты көркем мәтінді зерттеу болып табылады, сондықтан көркем уақыт пен көркемдік кеңістік, эмоция, ақпарат, құрылым, үйлесімділік, ішкі мәтін, интертекстуалдылық, мүшелік және байланыс және тағы басқалар сияқты келесі мәтіндік категорияларға тоқталу орынды болып көрінеді.
Категориялар да көркем мәтінге тән. Интертекстуалдылық категориясы әсіресе маңызды болып көрінеді, өйткені қазіргі зерттеуде интертекстуалдылық мәтіннің категориясы ретінде де, мәтінді құру тәсілі ретінде де маңызды болып саналады.
Мәтін жалпы адамзаттық мәдени мұрамен байланысты ғаламдық құбылыс, сондықтан З. Я. Тураева өзінің Мәтін лингвистикасы кітабында мәтінді терең және үстірт құрылымдарды қамтитын жаһандық құрылым ретінде қарастырады. З. Я. Тураева мәтіннің идеялық - тақырыптық мазмұны, көркем бейнеге негізделген қатынастар мен кейіпкерлердің күрделі араласуы - бұл терең құрылым, ал Үстірт құрылым - терең құрылым сырт кейпі қапталған лингвистикалық форма деп жазады [19, 57 б.].
Ұсынылған дәйектемелерге сәйкес, мәтінді зерттеу кезінде, бір жағынан, әдебиеттану және әдеби стилистика әдістерін, сондай-ақ көркем образ ұғымын ашатын және сюжетті зерттейтін басқа филологиялық пәндерді, екінші жағынан, мәтіннің тілдік ерекшеліктерін сипаттайтын лингвистиканың міндеті әдістерін қолдану қажет.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі мәтінді гуманитарлық білім, оның ішінде философия, филология, лингвистика зерттейтін құбылыс деп тұжырымдауға мүмкіндік береді, әр ғылым мәтін ұғымының өзіндік ережелерін жасады.
Көркем әдебиет тілі - бұл ғылымның принциптері мен әдістерін қолдана отырып, қолданбалы лингвистикалық пән ретінде мәтінді лингвистикалық талдаудың негізі болды, сонымен қатар, ғылымның негізіне мәтіннің функционалдық - стилистикалық параметрлерін зерттеуге бағытталған функционалдық стилистикамен алынған деректер кірді.
Қаламгердің шығармашылығы, оның авторлық тұлғасы, кейіпкерлері, тақырыптары, идеялары мен бейнелері оның тілінде бейнеленеді және тек көркем шығармада және сол арқылы түсінуге болады (Виноградов, 1937:6). Осы тұжырымға сүйене отырып, лингвистика мәтінді филологиялық талдау үшін де, мәтінді стилистикалық талдау үшін де әдіснамалық негіз болып табылады деп айтуға болады.
Көркем мәтін, кез-келген мәтін сияқты, ең алдымен, тілдің көмегімен ақиқатты мәлімдейді. Адам әлемін, адамдар әлемін және адамның әлемге (заттар әлеміне, әлеуметтік және субъективті әлемге) қатынасын сипаттау-көркем мәтіннің ең жоғарғы міндеті [20, 18 б.]. Бұл ретте көркем мәтін жасай отырып, оның авторы қандай да бір мәдениеттің үлгісін көрсетуге, әлем бейнесін көрсетуге және өз-өзіне қарым-қатынасын айғақтауға бағдарланады. Бірақ үлгі критерийлері белгілі бір ұлттық мәдениетке байланысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Бұл бір лингвистикалық - мәдени қоғамдастықта көркемдік мәртебесі бар мәтінді басқа мәртебеден айыруға болатындығына әкеледі.
Көркем мәтіннің өзіне тән ерекшелігі - жалпы адамға қатысты орталықтығы (антропоцентричность), яғни дүниетаным мен оның көрінісі ең алдымен, адамның танымына бағытталады, ал берілген көркемдік оқиғалар оның жан-жақты көрінісінің тәсілдері болып есептеледі.
Көркем мәтін тіліндегі сөздің ерекше жан бітіп, құлпыратынын, жанданатынын айта келіп, академик жазушы М. Әуезов былай деп жазады: Поэзиялық лексика - жай лексика емес. Оны аңғару үшін әрі тілші, әрі әдебиетші болу шарт. Сол түрдегі зерттеуші ғалым ғана тілде, әсіресе көркем әдебиет тілінде, грамматикалық шарттарға қосымша, поэзиялық өзгеше үстем шарт талаптар барын таныр еді. Оның ұғымынша, көркем шығарманың бір сөйлемінде тұрған сөз бір-ақ қана ұғым, түсінік бермейді. Соны берудің үстіне ол әр алуан қосымша ассоциация тудырып, оқушыға қосымша елес-емеурін танытып тұрады. Мұндай қатарда жеке сөз өзінің орны мен сәтін тапқан шақта жаңаша жанданып кетеді. Оның көркемдігімен қатар сөйлем ішінде өзінен-өзі ұшқын атып тұрған сипаты болады [21, 283 б.].
Көркем шығармада сөзді сұрыптап, пайдалануда көркемдік-эстетикалық талап маңызды орын алады. Ол үшін сөздің контекстік (жағдаяттық) қызметін түсіну қажет. Сөз таңдау әрекеті мәтін түзу, яғни колорит түзуші лексика шоғырын құрастыру мәселесіне де тікелей қатысты.
Мәтін - жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі. Тілдік таңбалардың мағыналық тұтастығынан тұратын мәтін бірлігі мен оның құрылымдық ерекшелігіне талдау жасау қажет. Өйткені жазбаша байланыстырып, сөз бен сөзді тіркестіру жеткіліксіз. Олай дейтініміз жазу әрекеті жеке сөз бен сөйлемдерден тұрмайды, ол бір-бірімен логикалық және грамматикалық байланысқа түскен сөйлемдер бірлігі болып табылатын тұтас мәтіннен тұрады [22, 23 б.].
Көркем мәтін жалпы мәтінге тән құрылым заңдылықтарына ие болумен қатар өзіндік ерекшеліктері де болады. Осы даралықты көптеген факторлар қалыптастырады, атап айтқанда қолданыс аясы тарихи, саяси, мәдени-әлеуметтік ортасы, әдеби бағыты, мәтіннің стилі және жанры, автордың дүниетанымы, көркем-тілдік шеберлігі, даралығы, жалпы коммуникативтік жобасы, мәтін модальдылығы. Барлығы көркем мәтіндегі тілдік бірліктердің құрылымдық жүйесін ұйымдастырып, құрылымдық коммуникативті ұйымдасқан тұтастықты қатаң түрде сақтайды. Сонымен қатар шығарма жанры, модальдылық, тұтас шығарманың көркем мәтін түзуде маңызы зор.
Көркем мәтін авторына тән қасиет - тілдік қолданыста оған жоғары дәрежеде еркіндіктің берілуі, яғни қайталанбаушылық, ал көркем мәтіннен басқаларға шаблондық тән, автормен бірге ойлайтын тілдік пікірлес оқырманға есеп жасалады, Д.Н. Шмелев автордың мәтінін қабылдау мәселесі оқырман үшін берілу мәселесіне қарағанда екінші кезектегі процесс деп есептейді. Көркем мәтін тілінің ерекшелігі ондағы поэтикалық лексиканың бар болуымен емес, функционалды-коммуникативті бағытпен анықталған әр түрлі тілдік тәсілдердің ерекше ұйымдасуында екенін ғалымдар баса айтады [23, 81 б.].
Әр оқырманның көркем мәтіннен қабылдайтын мағыналық және эстетикалық ақпаратының көлемі де әртүрлі болады. Көркем мәтін ақпаратын қабылдап шығарма мазмұнын талдау оқырманның білім деңгейіне, жеке талғамына және қызығушылығына байланысты. Көркем әдебиетті оқу - шығармашылық процесс, кейіпкерлерді, нақты, бірегей және ерекше батыл әрекетінен оларды дерексіз, жалпы танымға апарады, бұл қасиет тек адамға ғана тән, оның мінез-құлқының қалыптасуына әсер етеді [24, 20 б.].
Белгілі бір шығарманы әркезеңдегі оқырман әртүрлі қабылдайды және талдайды. Автор оқырманға баға беруге, қорытынды шығаруға мүмкіндік береді. Кез келген көркем мәтіннің инварианттық діңі болады, ол мәтінді басқаша түсінуге жол бермейді. Көркем мәтіннің бірнеше қызметі болуы мүмкін; атап айтқанда эстетикалық және философиялық, эстетикалық және тарихи. Прагматикалық тұрғыдан келгенде көркем мәтінді зерттеуде адам факторын ескермеуге болмайды, себебі көркем мәтін прагматикасы тілдік қарым-қатынас субъектісіне қатысты, соған сүйенеді. Автор коммуникативтік мақсатқа жету үшін тілдік көрсеткіштер кешенін таңдайды, олар автордың лингвистикалық нұсқаушылары болып табылады. Көркем туындының құрылысы әртарапты көптеген компоненттердің бірлігінен тұрады.
Көркем мәтіндегі лексикалық бірліктер тілдің эстетикалық қызметін көрсетумен қатар объективтілік (белгілі бір тарихи дәуірге деген жалпы тілдік жүйенің сапалық және сандық сипаттамасы) пен субъективтіліктің (суреткердің тілдік материалды таңдауы мен пайдалануында көрінетін тұрмыстық шығармашылық дүниетанымы) өзара әсеріне себепші болады.
1.2 Көркем мәтінді лингвистикалық зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері
Мәтін күрделі тұтастық ретінде өзінің идеялық және көркемдік мазмұнында пәндік-логикалық, эстетикалық, бейнелі және бағалау ақпаратының басын біріктіріп тұрады.
Ғылымда отандық және шетелдік лингвистердің еңбектерінде қалыптасқан мәтінді зерттеудің түрлі бағыттары, әдіс-тәсілдері бар. Көркем мәтіннің ерекшеліктерін зерттеу үшін біздің көзқарасымыз бойынша ең маңыздыларын атайық:
1) коммуникативтік бағыт (О. Н. Селиверстова, М. Л. Макаров және Ф. Ш. Оразбаева, С. Рахметова т. б.);
2) стилистикалық талдау бағыты (В. Г. Костомаров, Д. Кристал, Ш. Балли, И. В. Арнольд, Б.Шалабай, С.Қоянбекова, Д. Әлкебаева және т. б.). Оларда:
а) зерттеудің негізгі идеясынан тілдік ерекшеліктерді ашып көрсету, бөлу қарастырылған;
б) тілдік ерекшеліктерді ажыратылып, негізгі идеяға қатынасы қамтылған;
в) стилистикалық контекст теориясы анықталған;
3) лингвостилистік талдаудың бағыты (Л. А. Новиков, Э. С. Азнаурова, М. С. Чаковская, Ж.Манкеева және т. б.);
4) лингвоцентрлік және текстоцентрлік тәсілдер (В. А. Бухбиндер, В. Г. Гак, и. Р. Гальперин, Н.Уәли, және т. б.);
5) композициялық талдау (В. М. Жирмунский, Л. Г. Кайда, А. И. Горшков, Ә. Қайдар және т. б.);
6) талдаудың жалпы тілдік әдістері.
Мәтінді талдаудағы коммуникативті бағыт О.Н. Селиверстованың еңбектерінде келтірілген, ол көркем мәтін сөйлеу туындысы ретінде оқырманға тікелей немесе жанама түрде жүгінетін сөйлеу тақырыбының (автор, баяндаушы) болуымен сипатталады, ол ықтимал диалогиялық және белгілі бір коммуникативті бағытқа ие. О. Н. Селиверстованың айтуынша, коммуникативті құрылым берілетін ақпараттың ұйымдастырылуын анықтайды. Алайда, берілген ақпараттың орналасуына немесе басқа орналасуына байланысты жаңа ақпарат әртүрлі екпіндердің орналасуына байланысты пайда болады. Сондықтан коммуникативті құрылым - бұл бастапқы мазмұнды құрылымдау ғана емес, сонымен бірге пайда болатын кейбір жаңа мазмұн [25, 16 б.]. Тиісінше, мұны мәтінді коммуникативті талдау кезінде ескеру қажет.
Ал мәтінді прагматикалық аспект немесе коммуникативті міндет тұрғысынан талдаудың анықтамалары мен тәсілдері өзекті болып көрінеді, өйткені тілдік қарым-қатынастың кез-келген бөлігі, оның ішінде ең қарапайым жазбаша мәтін тілдік қарым-қатынастың әлеуметтік-мәдени, интерактивті жақтарын қамтуы мүмкін.
Сондай-ақ көркем мәтінді стилистикалық талдау әдістері қызығушылық тудырады, олардың мақсаты ақпарат алушыға оны мүмкіндігінше түсіндіруге көмектеседі.
Стилистикалық талдау әдісін ғылымға енгізген И.В. Арнольд болды. Ғалым декодтау, мәтін интерпретациясы, герменевтика стилистикасының әдіснамалық негіздерін жасады. Ғалымның еңбектерінде екі әдіс қарастырылды, біріншісі бастапқы гипотезаны растау үшін негізгі идеяны, содан кейін мәтіннің лексикалық, синтаксистік, морфологиялық және фонетикалық бөліктерін ажыратудан тұрады; екіншісі қарама-қайшылық теориясына негізделді: зерттеуші мәтіннің көркем белгілермен салыстыра отырып, көркем мәтіннің тілдік бірліктерінің негізгі ерекшеліктерін түсіндіруді стилистикалық талдау әдісі деп мәлімдеді [26, 63 б.].
И.В. Арнольд стилистикалық талдауды неғұрлым толық ету үшін екі әдісті де қолдану қажеттілігін атап өтті. Егер талдаудың бірінші түрінде біз мәтіннің әлеуметтік, моральдық, саяси немесе философиялық мазмұнымен шектелсек, талдауды әдеби сын ретінде қарастыруға болады, бірақ ол стилистикалық талдау болмайды. Екінші жағынан, бір лингвистикалық талдау жүргізсек, ол әдеби немесе стилистикалық талдауға жатпай қалады,- деп атап көрсетті [26, 64 б.].
Сонымен қатар, көркем мәтінді талдауда контекст те маңызды болып саналады, өйткені мәтіндегі маңызды ақпараттың барлық түрлері және оған экспрессивтілік беру мәтін элементтерінің бір-бірімен және тұтас құрылыммен өзара әрекеттесуіне негізделген. Бұл тұжырыммен келіспеу қиын, өйткені қысқартылған стилистикалық реңктің лексикалық бірліктері мәтінде өзектендіріліп, стилистикалық функцияны орындайды, мысалы, кейіпкерді сипаттайды, оның шығу тегін көрсетеді, айналадағылардың бәрі жергілікті диалектілерде сөйлейді, ал кейіпкер басқа диалектіні қолданады немесе кейіпкер әдеби тілде сөйлеген кезде эмоционалды жағдайды көрсетеді, ал кейіпкер өзінің мінез - құлқын көрсетеді. Содан кейін, күтпеген жерден, оның сөзінде нормаланбаған лексика пайда болады. Осы амалдардың барлығын стилистикалық талдауда қарастырылады.
Лексиканы өзектендірумен қатар, талдаудың тағы бір маңызды элементі стилистикалық контекст теориясының құрамдас бөлігі ретінде күшті және әлсіз позиция теориясы зерделенеді. Бұл теория өзінің дамуын И.В. Арнольдтың еңбектерінен алды; мәні автор оқырманның назарын мағынасы жағынан маңызды сәттерге аудару үшін оларды неғұрлым айқын көрінетін жерге орналастырады, мысалы, мәтіннің басы, соңы, мәтіннің (тараудың) ресми бөліктері. Мұндай талдау кезінде мәтіннің күшті позицияларын бөліп көрсету керек, содан кейін контекстке сүйене отырып, белгілі бір тілдік бірліктердің немесе қосымша жасырын мағынаның қосалқы реңктерін анықтауға болады.
Шетелдік тіл мамандары стилистикалық әдісті дамытуға да назар аударды. Мысалы, Ш. Балли стилистикалық талдаудың объектісі - бұл тілдік жүйенің экспрессивті фактілері, олардың эмоционалды мазмұны тұрғысынан зерттелуі керек жалпы тілдің" эмоционалды-тиімді реңктері, яғни сезім саласындағы құбылыстардың сөйлеуіндегі өрнектер және сөйлеу фактілерінің сезімге әсері [27].
Лингвостилистік талдау әдісін таңдаған басқа отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектеріне жүгінейік. Мысалы, Б. Шалабай лингвостилистік талдаудың басты міндеті - көркем мәтіннің бейнелеу құралдарын, олардың синтезін тудыратын эстетикалық әсерді зерттеу дейді [27, 19 б.].
Л.А. Новиковтың пікірінше, талдаудың бұл түрі лингвистикалық түрден ерекшеленеді, оның міндеті мәтінді кешендік көп аспектілі филологиялық зерттеу [14, 25 б.].
Автор талдаудың үш аспектісін анықтап көрсетеді:
а) автордың ниетін түсінуге көмектесетін әдеби шығарманың немесе оның фрагментінің негізгі мазмұны;
б) шығарманың композициялық құрылымын зерттеу, өйткені мәтінді ұйымдастырудың негізгі құрылымдық принципін, образдар жүйесін және олардың дамуын дұрыс түсіну тілдік құралдарды мақсатты талдауға мүмкіндік береді;
в) көркем шығарманың тілдік бейнелеу құралдарының олардың идеялық және композициялық мақсатты синтезіндегі жүйесі [14, 28-29 бб.].
Э. С. Азнурова өз кезегінде лингвостилистік талдаудың алдына келесі міндеттерді қояды:
а) тілдің стилистикалық бояулы құралдарының лингвистикалық табиғатын, тілдік стилистикалық ерекшеліктерін, жеке функционалдық стильдердің тілдік параметрлерін, ауызша және жазбаша сөйлеудің лингвистикалық сипаттамаларын зерттеу;
б) тілдік жүйедегі жекелеген стилистикалық боялған бірліктер мен құбылыстардың тілдік стилистикалық функцияларын зерттеу, сонымен қатар тілдік жүйеде, сонымен қатар және сөйлеу кезінде [29, 12 б.].
Автор зерттеуді лингвистикалық бірліктердің стилистикалық қолданылуын талдаудан бастауды ұсынады, дистрибутивтік әдісті негізгі әдістердің бірі ретінде қолданады, өйткені жеке тілдік бірліктің стилистикалық мазмұны да, тұтас сөздер де негізінен олардың сызықтық қолданылуында көрінеді [29, 27 б.].
М.С. Чаковская семантикалық, метасемиотикалық және метаметасемиотикалық үш деңгейде жүргізілетін лингвостилистикалық талдауды ұсынады. Бірінші деңгей тілдік бірліктерді олардың тікелей мағынасында талдауды қамтиды, екінші деңгей тілдік элементтердің көркемдік контекстегі, коннотациялардағы қызметін тереңірек талдауды қамтиды, соңғы деңгейде автордың өмірбаяны, мәтінді құру дәуірінің сипаттамалары және т. б. сияқты экстралингвистикалық құбылыстар зерттеледі. Автордың айтуынша, лингвостилистиканың құзыретіне алғашқы екі деңгей кіреді, ал үшіншісі әдебиеттану саласына жатады [30, 12 б.].
Композициялық талдау жасырын мағыналардың қайнар көзі бола алатын мәтін құрылысының ерекшеліктерін зерттеуді қамтиды. Бұл талдау әдісі мәтіннің композициялық құрылысының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Композицияны зерттеу ұғымы уақыт пен кеңістікті бейнелеу ерекшеліктерін зерттеуді қамтиды. Көркем мәтіннің құрамын талдау үшін оның құрылымында маңызды қайталануларды, семантикалық дауыстарды, тілдік сигналдарды бөліп алып, мәтіннің семантикалық құрылымын оның сыртқы құрамымен байланыстыру қажет.
Біз зерттеуде қолданылатын жалпы лингвистикалық әдістерді, атап айтқанда: функционалды-лингвистикалық, мәтіндік, функционалды-коммуникативті, қарама-қарсы-салыстырмалы, лексикалық-синтагматикалық және мәтінді талдаудың басқа әдістерін тізімдедік.
Мәшһүр Жүсіп шығармаларын зерттеудегі негізгі әдістер - ақынның шығармашылық шеберханасына тереңірек енуге көмектесетін семантикалық және метасемантикалық деңгейде жүргізілетін көркем мәтіннің лингвистикалық-стилистикалық және композициялық талдаулары. Аталмыш әдістер ақын тілі мен стилистикалық алғышарттардың ерекшеліктерін ашуда негізгілер болып саналады.
1.3 Көркем мәтінді композициялық талдаудың теориялық және әдіснамалық негіздері
Гуманитарлық ғылымдар тұрғысынан мәтінді зерттеу оның құрамын қарастырмай мүмкін емес. Өздеріңіз білетіндей, композиция бастапқыда әдебиеттанушылардың зерттеу нысаны болған және көркемдік форма компоненттерінің орналасуы мен арақатынасы, яғни оның мазмұны мен жанрына байланысты шығарманың құрылысы деп тұжырымдалған болатын.
Бірте-бірте көркем мәтіннің композициясы туралы түсінік стилистиканың зерттеу объектісіне айналады. Онда тілді қолдануды зерттейтін ғылым ретінде қарастырылды [31, 21 б.].
Композицияны стилистиканың бір бөлімі деп санаған В.Виноградов оны зерттеу нысаны ретінде сөздердің орналасу принциптерін, оларды белгілі бір синтаксистік қатарларға жатқызылуын, сонымен қатар синтаксистік тұтастықтардың байланысу және салыстыру әдістерін композиция деп санады.
Лингвистер көркем шығарманың құрамын талдаудың әртүрлі әдістерін ұсынды, олардың назарын мәтіннің кез-келген немесе бірнеше жетекші компоненттеріне аударды. Г.Смағұлова өз зерттеуінде атап өткендей, қазіргі лингвистиканың алты қағидасына (антропоцентризм, экспансионизм, функционализм, экспланаторизм, текстоцентризм, семантикоцентризм) сәйкес келетін және мәтіннің құрылымдық және идеялық компоненттерінің барынша толық санын ескере отырып, көркем шығармаға толық филологиялық талдау жүргізуге мүмкіндік беретін әдіс ұсынылған жоқ, оның нәтижесі кейіпкерлердің идеялық ұстанымдарын, автордың ниетін және оқырмандардың мәтінді ықтимал қабылдауын анықтау болып табылады [29, 102 б.].
Ғылымдағы композиция термині екіұштылыққа ие және зерттеушілер мәтіннің лексикалық құрылымын, композиция грамматикасын және мәтін грамматикасын зерттеуде қолданады, О.И. Москалская бұл тұжырымдаманы мәтінді және кездейсоқ сөйлемдер тізбегін және көркем мәтіннен басқа мәтіндердің типологиясын ажыратуда шешуші қағида деп санайды.
Филологиялық әдебиетте композиция және архитектоника деген екі синонимдік термин бар. Теориялық деректерге сүйенсек, композиция ұғымы бұрын тек әдебиет теориясы мен әдебиеттануда қолданылған, бірақ жақында лингвистер мәтінді зерттеудегі композицияның маңыздылығына назар аударды.
Тіл білімінде мәтіннің құрамын ашып көрсететін алғашқы жұмыстардың бірі О.И. Москальскаяның еңбегі болды. Бұл жұмыс мәтін теориясы аясында композицияны зерттеудің маңыздылығына бағытталған алғашқы зерттеулердің бірі болып табылады. Өзінің еңбегінде ғалым макрокомпозицияны, яғни тұтас шығарманың композициялық безендірілуін қолдана отырып, мәтіннің композициялық схемасы ұғымын жасады, яғни мәтіннің семантикалық бөліктерге бөлінуі нәтижесінде оның формальды моделін құрды, мысалы, ертегінің композициялық құрылымы:
1) экспозиция,
2) диалог және кейіпкерлердің әрекеттері,
3) мораль [33, 87 б.].
Ғалым еңбегінде бірінші сатыда мәтінді жеке абзацтарға бөлуге, екінші сатыда абзацтардағы маңызды элементтерді бөлуге негізделген композициялық талдау әдістемесін ұсынды.
Композиция-бұл жұмыстың тұтастығын, толықтығын және бірлігін анықтайтын жұмыстың құрылысы. Мәтіннің құрамы автордың ниетімен, жанрымен, әдеби шығарманың мазмұнымен анықталады. Бұл оның барлық элементтерінің Қосылған жүйесі іспетті.
Композиция мәтіннің ішкі және сыртқы құрылымының өзара қатынасын көрсетеді. Кез-келген стилистикалық байланыс саласында тұтас құрылымды жеке компоненттерге бөлу үлкен теориялық және практикалық мәнге ие. Кез-келген әдеби және көркем шығарманы тек оның бөліктеріне қатысты тұтастық ретінде дұрыс қабылдауға болады, және, керісінше, бөлік өзінің тұтастық ішіндегі жағдайына байланысты тек мағынасы мен болмыстық құқығына ие болады. Сөйлеу актісінің нәтижесі хабарламаның мазмұнды және формальды элементтерінің арифметикалық қосындысы емес, олардың интеграциясы, форма мен мазмұнның бірлігіне араласуы болып табылады. Мәтіннің прагматикалық аспектісі дәл осы органикалық байланысқа негізделген - жалпы коммуникативті әсер және жеке ақпарат қабылдаушыға стилистикалық әсер ету болып саналады.
Біздің ойымызша, көркем мәтіннің құрамы мен архитектоникасы синоним ретінде қарастырылмауы керек, өйткені архитектоника тек мәтіндік бүтіндіктің сыртқы (ресми) факторын құрайды: бір жағынан, жеке архитектоникалық бірліктеріне бөліну, ал екінші жағынан - архитектоникалық бөлінісінің осы процесінің нәтижесі ретінде тұтас құрылымның тілдік өңдемесі болып саналады.
Мәтіндік бүтіннің және оның бөліктерінің (сәулет өнері) сыртқы жағы оның тақырыптық және идеялық мазмұнымен, яғни композициямен бір уақытта пайда болады. Мазмұн жоспары мен тілдік өрнек жоспарының элементтері әдеби-көркем шығарманың ажырамас, бөлінбейтін құрылымын жасайды. Көркемдік форма элементтерінің өзара қатынасы образдар жүйесін тудырады, одан тыс идеологиялық және тақырыптық мазмұнды жүзеге асыру мүмкін емес.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, композиция көбінесе сыртқы композициядан немесе архитектоникадан айырмашылығы шығарманың ішкі құрылымын интрепретациялаудан деп қорытынды жасауға болады. Архитектоникада немесе сыртқы құрылымда мәтінді бөліктерге бөлу, олардың реттілігі мен өзара байланысы қарастырылады. Бұл кезде көркем шығармалардың ішкі құрылымын (сюжет, кейіпкерлер және т.б.), композицияның өзін де, сыртқы құрылымын да (мәтінді бөлу және оның бөліктерінің өзара байланысы) - архитектоникасын қарастыру көзделеді.
Біздің ойымызша, мәтінді лингвистикалық талдау міндеттеріне мәтінді көлемдік-прагматикалық бөлу тұжырымдамасы көбірек жауап береді. Мәтіннің мұндай бөлінуі кездейсоқ емес деп санаймыз, ол маңызды стилистикалық функцияларды орындайды, атап айтқанда: автордың материалдың эквиваленттілігін көрсетуге деген ұмтылысын немесе, керісінше, автордың оқырманның назарын жұмыстың кез-келген бөлігіне аудару ниетін көрсетеді.
Әрі қарай талдау кезінде көркем мәтіннің құрамын қарастыруға жүгіну керек, онда келесі деңгейлерді бөліп көрсетуге болады:
1. Баяндау формасын талдау.
2. Кескінді немесе кейіпкер жасау әдістерін талдау.
3. Сюжетті құру ерекшеліктерін талдау.
4. Көркемдік кеңістік пен уақытты талдау.
5. Көзқарастардың өзгеруін талдау.
Сонымен, композиция ұғымы көркем мәтінді кез-келген (лингвистикалық немесе әдеби) талдау үшін негізгі болып табылады, өйткені ол көркем мәтін ұғымына да, автор мен стиль бейнесінің санаттарына да қатысты шығарманың тұтастығы идеясын білдіреді.
2 Мәшһүр Жүсіп шығармаларын лингвостилистикалық талдау
2.1 Тілдік бірліктердің стилистикалық қызметі
Көркем мәтінді лингвостилистикалық талдаудың заманауи тұжырымдамалық мүмкіндіктері көркем шығарманың бүкіл әлеуетін жан-жақты, егжей-тегжейлі зерттеуді қамтиды.
Осыған байланысты көркем шығарма мәтіннің бейнелі және идеялық ұстанымдарының ерекшеліктерін, мәдени-тарихи және концептуалды өрістердің экстралингвистикалық контекстін ашатын таза әдеби талдау тұрғысынан да, мәтіннің тілдік ұйымдастырылуын терең түсіну, әртүрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің байланысы мен қатынасын анықтау тұрғысынан да түсіндіріледі. Оларды жинақтай келе, шығарманың эстетикалық тұжырымын нақты көрсете алады.
Бүгінгі таңда көркем мəтін кеңістігіндегі мəдени коннотация мен концептуалдық жүйе, тезаурустық лексика, т.б. лексикалық байлықты кешенді зерттеуге арналған Б. Тілеуберді, Қ. Рысберген, Б. Нұрдəулетова, Қ. Ғабитханұлы, А. Хабиева, А. Əмірбекова, Г. Сабирова, т.б. еңбектерінің өзектілігі жоғары.
Тіл әлеуетінің ерекше коммуникативті деңгейі - адамның шығармашылық әлемі, көркем мәтін тілі. Себебі бұл әрекет объективті шындықтан алынған әр түрлі ақпаратты өзінің ішкі әлемінде қайта өңдейтін субъективті шындық. Сондықтан ақыл-ой кеңістігі мазмұнға толы. Қаламгердің көркемдік әлемі, архетиптік ойлау жүйесі көркем мәтіннің ұлттық-мәдени ерекшелігін ғана емес, сонымен бірге тілдік тұлғаның сөйлеу мәдениетін де сипаттайды. Сонымен қатар, көркем мәтін авторының көркемдік әлемін бейнелейтін шығарманы, ерекше тіл әлемін түсіну, дұрыс қабылдау оқырманға таныс ассоциациялар, бейнелер, ұғымдар арқылы, яғни аялық білім негізінде жүзеге асырылады. Осылайша құрылған ақын-жазушының көркем тілі өзіне тән ерекшелікті, ішкі тәжірибе мен танымдық қабілеттерін, сөз шеберлігі мен стилін көрсетеді. Сонымен қатар, автордың жеке басы тұрғысынан шындықты белгілі бір тілдік құралдармен, тілде қалыптасқан сөз мәдениетімен бірлікте көрсетуге бағытталған қаламгердің шығармашылық тілін талдау үлкен маңызға ие. Сонда ғана шығарма авторының шынайы көркемдік әлемі мен өзінің көркемдік тілі ашылады.
Көркем мәтінді жан-жақты зерттеу эстетикалық концепцияны толық жүзеге асыру үшін авторлық мәтін аясындағы тілдік бірліктердің өзара қатынасының, байланысының сипатын анықтайды. Осыған байланысты архаизмдер, тарихи сөздер, диалектизмдер, кәсіби сөздер, жаргондар, терминдер, антропонимдер, топонимдер, жеке авторлық инновациялар, автордың айшықтау құралдары, синтаксистік ерекшеліктері лингвистикалық талдаудың нысаны бола алады.
Бейтарап және стилистикалық маңызды элементтер мен құрылымдардың жүзеге асуы мен комбинаторлылығы, тілдік жүйесі, мәтіннің тілдік және семантикалық деңгейлерінің авторлық ұстанымды айқындаудағы байланысы ерекше рөл атқарады. Зерттеу материалының осынша көптігі көркем мәтіннің лингвистикалық және стилистикалық талдауларын қатар қолдануды қажеттейді [34, 16 б.].
Орыс тіл білімінің көркем мәтінді лингвистикалық талдау тәжірибелеріне сүйенетін болсақ, Л.А. Новиковтың пікірінше, көркем мәтінді талдаудың басты мақсаты көркем әдебиет туындыларын бағалау және эстетикалық тұрғыдан қабылдау қабілетін үйрету болып табылады [35, 35 б.].
Мұндай талдау бірыңғай әдіснамалық принципке бағынады және төмендегі ретпен құрылады:
а) көркем мәтінді оқу;
б) осы мәтіннің семантикалық, грамматикалық және фонетикалық ерекшеліктерін көрсету;
в) мәдени-тарихи түсініктеме (қоғамдық және тарихи жағдай және т.б.).
Содан кейін мәтінді талдау:
а) шығарманың идеялық-эстетикалық мазмұны;
ә) мәтіннің жанрлық-композициялық құрылымы;
б) мәтін идеясын ашатын бейнелеу құралдарын талдау арқылы жүзеге асырылады.
Демек, көркем мәтінді талдау идея - композиция (образдар) - тіл бағытындағы әрекетке негізделеді.
Осы тұрғыда көркем мәтін тілін зерттеу қағидалары бойынша ғылыми еңбектерде төмендегідей ұстанымдар бар екені анықталды:
1) көркем тілдегі лексикалық, фонетикалық, грамматикалық және стилистикалық бірліктер мен категориялардың жұмсалымдық ерекшеліктерін зерттеуді көздейтін және автордың идиостилінің ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін тілдік тәсіл;
2) зерттеу нысанасы болып табылатын мәтін тұтас бірлік ретінде қарастырылатын тәсіл;
3) мәтін авторы (тудырушы аспектісі), оның адресаты (қабылдау аспектісі), сонымен қатар мәтіннің оқырманға әсерін ескерілетін көркем мәтінді түсіндіру позициялардың үштігі негізінде жүзеге асырылатын антропоцентрлік тәсіл;
4) көркем мәтінді автордың айналасындағы ақиқат туралы дүниетанымдық көзқарастарын көрсететін, ерекше көркем тілдік құралдарды қолдана отырып, шығарманың көркемдік-бейнелік жүйесінде жүзеге асырылатын күрделі белгі ретінде түсінуге мүмкіндік беретін танымдық тәсіл. Бұл жағдайда көркем мәтін авторлық жеке әлем бейнесін айғақтайтын қор болып, ал оның семантикалық кеңістігі концептуалды аймақтарының жиынтығы болып табылады [36].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz