Шешендік өнер негіздері
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Оқушыларда топ алдында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
Орындаған: Бану Ераділова
Ғылыми жетекші:
Алматы 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I ТОП АЛДЫНДА СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Шешендік өнер негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Топ алдында сөйлеуге дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Топ алдында сөйлеушінің аудиториямен жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
II ОҚУШЫЛАРДЫ ТОП АЛДЫНДА СӨЙЛЕУГЕ ДАЙЫНДАУ ... ... ... ... .
2.1 Оқушыларды топ алдында сөйлеуге дайындау кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2 Топ алдында сөйлеуге психологиялық дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III ТОП АЛДЫНДА СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Практикалық қызметтің әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Тренингтік сабақтарға арналған материалдар ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
3.3 Тәжірибелік-практикалық жұмыстың нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Шешендік дағдылары мен қабілеттері бар адам күнделікті, әлеуметтік, іскерлік және кәсіби қарым-қатынастың әртүрлі жағдайларда өзін сенімді сезінетіні анық.
Адамдардың алдында сенімді сөйлей білу, өз көзқарасын дәлелдей білу XXI ғасырда табысқа жетуді қалайтын кез келген адамға қажет дағды. Өкінішке орай, бұл мектепте де, басқа оқу орындарында да арнайы оқытылмайды. Айналамыздағы адамдардың сөйлеген сөздеріне талдау жасай отырып, олардың көпшілігі, әдетте, мәтінді қағаздан оқитынын, сөйлеген сөздерін кідіріп, айтатытын, ал аудитория инертті және пассивті екенін байқауға болады. Көбінесе сөйлеуші өз сөзінің мазмұнын жай ғана баяндап, ақпаратты түсіндірмей, өзінің ұстанымын, көзқарасын, бағасын, көзқарасын білдірмей, мақсатқа жетуге талпынбай жай ғана тыңдаушыны хабардар еткен жағдайларды жиі кездестіреміз.
Көпшілік алдындағы шешендік өнер (шешендік өнер) - тікелей қарым-қатынас жағдайында тыңдаушыларға қажетті әсерді (сендіру, шабыт, ұсыныс, т.б.) жеткізуге және қамтамасыз етуге бағытталған сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Жақсы шешен болу үшін сөйлеуге, ым-ишараға, мимикаға көп жұмыс істеу керек.
Бүгінде қарым-қатынастың тиімділігі мен шешендік шеберлігі туралы мәселе өте өткір. Соңғы жылдары мамандықтар кең тарады, мұнда табысқа жетудің басты шарты адамның көпшілдігі - аудиториямен сауатты тіл табыса білуі болып табылады. Ал оның бірі - ұстаз мамандығы.
Оқыту кезінде мұғалім өзінің әртүрлі формалары мен әдістерін пайдалана отырып, мәні бойынша қарым-қатынаспен айналысады. Көпшілік алдында сөйлеу әдетте аудиториямен тікелей қарым-қатынасты аз қамтыса да, оның мақсаты, білім беру мақсаты сияқты, аудиториямен ақпарат алмасу және оны сіңіру. Қарым-қатынас екі негізгі функцияны орындайды:
oo коммуникативті, оның ішінде ақпарат алмасу,
oo интерактивті, өзара әрекетті ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.
Сондықтан мұғалім бұл функцияларды қалай дұрыс орындау керектігін білуі керек, өйткені көпшілік алдында жақсы сөйлей білу аудиторияны тыңдауға және ақпаратты толық қабылдауға мүмкіндік береді.
Педагогтың коммуникативтік құзыреттілігі тиімді педагогикалық қарым-қатынастың ең маңызды факторы болып табылады. Қазіргі білім беру үдерісінің қатысушысы ретінде мұғалімнің коммуникативтік құзыреттілігіне қойылатын талаптар мұғалімдердің қарым-қатынастағы білім, білік, дағдыларының қазіргі деңгейіне қайшы келеді. Бірқатар зерттеулер мұғалімдердің коммуникативтік құзыреттілігінің негізінен төмен деңгейін көрсетеді. Сондықтан педагогтардың коммуникативтік құзіреттілігіндегі шектеулерді еңсеру үшін университетте болашақ мұғалімдерді даярлаудың мазмұнына, жұмыстың мақсатына, әдістері мен технологияларына елеулі өзгерістер енгізу қажет.
Тақырыптың өзектілігі. Біз таңдаған тақырып бүгінгі таңда өзекті болып табылады, өйткені топ алдында сөз сөйлеу үшін оқушыға ең алдымен аудиторияның назарын аудару, оларды тыңдата білу қажет. Дегенмен, тыңдаушылардың зейінін басқару оңай емес, табыс тек сөйлеушінің өзіне ғана емес, сөйлеуші әсер ете алмайтын объективті факторларға да байланысты.
Зерттеу болжамы: шешендік өнерді дайындау және жүргізу ерекшеліктерін зерделеуге бағытталған тренинг сабақтарының курсын өткізу оқушылар арасында мұғалімнің коммуникативті мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде топ алдында сөйлеу дағдысын қалыптастыруға ықпал етеді.
Зерттеу нысаны: оқушылар арасында шешендік өнерді дамыту процесі мұғалімнің коммуникативтік мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде.
Зерттеу пәні: оқушылар арасында шешендік өнерді дамыту әдістемесі мұғалімнің коммуникативті мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде.
Мақсаты: Оқушыларды топ алдында сөйлеуге үйрету
Міндеті: Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo оқушы мен аудиторияның байланыстарымен танысу;
oo шешендік өнердің құпияларын қарастыру;
oo шешендік өнердің түрлерімен танысу;
oo сөйлеушінің сөйлеуіндегі әдеби тілдің функционалдық стильдерін талдау.
Зерттеу әдістері:
oo Теориялық: лингвистикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу, талдау, жүйелеу;
oo Практикалық: сауалнама (сауалнама), бақылау, белсенділік өнімдерін талдау.
Құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі тауардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ТОП АЛДЫНДА СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шешендік өнер негіздері
Шешендік өнер термині латын тілінен шыққан, оның синонимі грек сөзі - риторика. Классикалық риторика бес бөлімнен тұрады: материалды табу, оның орналасуы, сөйлеудің ауызша көрінісі, есте сақтау және соңында айту. Риторика антика ғалымдары Аристотел, Цицерон, Квинтилиан заманында дамыды. Орыс сөйлеу мәдениетінің дамуы үшін М.В.Ломоносовтың Шешендікке қысқаша нұсқауы үлкен маңызға ие болды, онда бай тілдік материал шығармашылық түрде жалпыланды. Ғалым риторикалық ережелер мен тілдік бейнелерді қолданыстағы әлеуметтік қажеттіліктерге бағындырды. М.В.Ломоносовтың риторикасы ораторлық және әдеби орыс тілін әртүрлі стилистикалық әдістермен байытты.
Риториканың заманауи мамандары шешендік өнерді белгілі бір көзқарасты негіздеу, позицияны қорғау, ұсынылған идеялар мен ережелердің дұрыстығын дәлелдеу қабілеті ретінде анықтайды. Бұл өнерді меңгеру - бұл кәсіби құзыреттіліктің маңызды факторы, кәсіби және әлеуметтік қызметтегі мансаптық өсудің кепілі. Белгілі саясаткер және спикер Марк Туллиус Цицерон былай деп жазды: адамды ең жоғары деңгейге көтеретін өнердің екі түрі бар: бірі - жақсы қолбасшының өнері, екіншісі - жақсы шешеннің (спикердің) өнері. Бүгінгі таңда, әрине, қоғамда құрметті қамтамасыз ете алатын өнердің басқа түрлері бар. Бірақ жақсы спикердің өнері адамға жоғары мақсаттарға жетуге және әлеуметтік иерархияда жоғары орын алуға көмектеседі.
Шешендік өнерді жетілдіргісі келетін адамдар жиі сұрақ қояды:
oo Шешендік өнер неден құралады?
oo Аудиторияға тиімді әсер ету үшін спикер қандай қасиеттерге ие болуы керек?
oo Мүмкін арнайы шешендік талант қажет шығар? Әдетте, мұндай жағдайларда олар цицеронның ақындар туып, спикерлер болатындығы туралы әйгілі мәлімдемесіне нахар салады [1].
Қазіргі мамандар спикер болу мүмкіндігі туралы, спикердің бірінші, міндетті сапасы - жоғары сөйлеу мәдениеті деп ойлайды. Шешендік өнер - бұл ең алдымен сөз, ауызша шеберлік өнері. Көпшілік алдында сөйлеген сөзінде жақсы спикер сөйлеу мәдениетінің барлық талаптарын қолданады: дұрыстық, дәлдік, тазалық, анықтық, логика, сөз байлық, экспрессивтілік, өзектілік.
Жоғары сөйлеу мәдениетінен басқа, спикер жеке қасиеттердің барлық жиынтығына ие болуы керек. Риторика мамандары келесі жеке қасиеттерді атайды: сүйкімділік, табиғидық, көркемдік, өзіне деген сенімділік, объективтілік, сөйлеу тақырыбына шынайы қызығушылық. Шешендік қызметтің жетістігі үшін жеке қасиеттер арнайы біліммен, дағдылармен және ақыл-ойлармен толықтырылуы керек. Білім көпшілік алдында сөйлеудің негізін құрайды. Спикер сөйлеу тақырыбын жақсы білуге, мәселенің барлық қыр-сырын түсінуге міндетті. Алайда, жақсы спикер болу үшін тек кәсіби білім жеткіліксіз. Шешендік өнер адамның жалпы мәдениетінен бөлінбейді. Спикер жоғары білімді адам болуы керек, яғни жақсы оқыған, әдебиет пен өнер, ғылым мен техника саласындағы білімді, саясат пен экономиканы жетік білуі керек, өз елінде және шетелде болып жатқан оқиғаларды талдай білуі керек және т.б.
Сәтті шешендік іс-әрекет арнайы дағдыларсыз мүмкін емес. Мамандардың пікірінше, спикер әдебиеттерді таңдау, әдебиеттерді зерттеу, сөйлеу жоспарын құру, сөйлеу мәтінін жазу, аудитория алдында өзін-өзі басқару шеберлігі, уақыт өте келе бағдарлау шеберлігі сияқты дағдыларға ие болуы керек.
Әдебиетті таңдау дағдысы дәстүрлі түрде каталогтарды (алфавиттік, жүйелік, пәндік) пайдалану қабілетімен байланысты болды. Бүгінгі таңда компьютердің кең таралуына байланысты бүкіләлемдік интернет ақпараттық жүйесінің әдебиеттерін таңдау үшін үлкен мүмкіндіктер пайда болды.
Әдебиеттерді зерттеу дағдылары таңдалған әдебиеттерден мұқият зерделеуге жататын дереккөздерді анықтау, қажетті үзінділер (конспект) жасау, зерттелген материалды түсіну және жүйелеу қабілетінен тұрады.
Сөйлеу жоспарын құру дағдысы оны құрылымдау, композициялық бөлшектеу қабілетін қамтиды. Жоспар - бұл бөліктердің өзара орналасуы, қысқаша сөйлеу бағдарламасы [2].
Мәтінді жазу шеберлігі оның сөйлеген сөздерінің жазбаша мәтінін құрастырудағы жүйелі жұмыс нәтижесінде қалыптасады. Жазбаша мәтінмен жұмыс спикердің ақыл-ой белсенділігін арттырады, оған мәселенің мәнін тереңірек түсінуге және өз ойларын дәлірек айтуға мүмкіндік береді. Жазбаша мәтінмен жұмыс жасай отырып, спикер ең сәтті сөздер мен сөз тіркестерін таңдауға, сөйлеу қателерін болдырмауға мүмкіндік алады. Мазмұны мен пішінін жақсарту үшін біраз уақыттан кейін жазбаша мәтінге оралуға болады.
Аудитория алдында өзін-өзі бақылау қабілеті бастапқы толқуды жеңу қабілетіне дейін азаяды, сөйлеудің басында өзіңізді ұстаңыз, арандатушылыққа бой алдырмаңыз және өзіңізді бақылауды жоғалтпаңыз, егер аудиторияда арандатушылық сұрақтар арқылы біреу болса, реплика сөйлеушіні эмоционалды тепе-теңдіктен шығаруға тырысады. Бұл шеберліктің дамуына көпшілік алдында сөйлеу практикасы, сондай-ақ арнайы әдебиеттерде танысуға болатын психологиялық тренингтер ықпал етеді.
Сөйлеу шеңберімен уақытты бағдарлау дағдысы. спикердің уақытша болуын бақылауды қамтиды. спикер сөйлеуге бөлінген уақытты қанағаттандыра алуы керек, аудиторияға оны қызықтыратын сұрақтар қоюға және осы сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік беруі керек. Егер сөйлеу уақыты анықталмаса, онда спикер аудиторияның реакциясы арқылы аудиторияның одан әрі тыңдауға дайын екендігін немесе шаршағанын және сөйлеуді аяқтайтын уақытты анықтай алуы керек.
Спикердің дағдылары алынған білім мен дағдылардан тұрады, бұл оған сөйлеуді дайындау және өткізу процесінде күрделі шығармашылық міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Бұл, мысалы, сөйлеу жоспарын өз бетінше құру, қойылымды дайындау мүмкіндігі. Басқа адамдар дайындаған мәтін, тіпті спикерден де жақсы, осы білім саласының мамандары бөтен болып қала береді.
Спикердің тағы бір маңызды сипаттамасы - материалды анық және сенімді түрде жеткізе білу, тыңдаушылардың сұрақтарына жауап беру. Бұл шеберлік спикердің сөйлеу тақырыбын қалай білетіндігімен және сөйлеу мәдениетін қаншалықты меңгеретіндігімен анықталады. Спикер оған жағымсыз сұрақтарға жауап беруден аулақ болмауы керек. Сұрақтарға жауаптар нақты және қысқа болуы керек, бірақ жеткілікті негізделген. Сондай-ақ, сұрақтарға жауаптың дұрыс нысаны туралы қамқорлық қажет, жауап сұрақ авторын ренжітпеуі керек.
Шын мәнінде, спикердің өнері көрінетін ең қиын дағдылардың бірі - аудиториямен байланыс орнату және сақтау мүмкіндігі. Егер аудиториямен байланыс болмаса, онда ол сөйлеудің мағынасын жоғалтады немесе оның тиімділігі күрт төмендейді.
1.2 Топ алдында сөйлеуге дайындау әдістері
Іс жүзінде шешендік өнердің сәтті импровизациясы бар. Алайда, егер дайындық мүмкіндігі болса, оны пайдалану керек. Күнделікті қойылымға дайындық келесі элементтерді қамтиды.
1. Сөздің кең мағынасында өзін-өзі тәрбиелеу - бұл жаңа білім алу, оларды техниканың әртүрлі салаларынан, қоғамдық өмірден алынған мәліметтермен толықтыру. Баяндамашы болып жатқан оқиғалардан хабардар болып, өзінің жалпы ой-өрісін кеңейтіп, кәсіби қызметіндегі білімін тереңдетуі тиіс [3].
2. Өз мұрағатын құру. Осы мақсатта үзінділер жасау, өңделген дереккөздердің жазбаларын жасау, газеттер мен журналдардан үзінділер жасау, мақал-мәтелдер жинау, статистикалық материалдар жинау, келесі сөйлеуден кейін қойылған сұрақтарды сақтау ұсынылады.
3. Көпшілік алдында сөйлеу мәдениетін арттыру. Жоғарыда айтылғандай, нақты материалды жақсы меңгеру шешендік сөйлеудің сәттілігінің маңызды шарты болып табылады. Бірақ бұл материалды ұсына білу, тыңдаушылардың санасына жеткізу керек. Міне, сөйлеу өнері, сөз шеберлігі осылайша бірінші орынға шығады.
Өз іс-әрекетінің табиғаты бойынша жүйелі түрде көпшілік алдында сөйлейтін адам сөйлеу қарым-қатынас мәдениетіне үнемі назар аударуы керек, әрқашан дұрыс, дәл, нақты және түсінікті сөйлеуге тырысуы керек, өз ойын нақты тұжырымдай білуі, тақырыпқа деген көзқарасын бейнелі және эмоционалды түрде білдіруі керек. Бұған іскери әңгімелерге, достар, туыстар, әріптестер шеңберіндегі түрлі мәселелерді талқылауға, семинарлар мен практикалық сабақтарға, жарыссөздер мен пікірталастарға белсенді қатысу ықпал етеді.
4. Сөйлеу техникасын меңгеру. Көпшілік алдында сөйлеудің тиімділігі спикердің сөйлеу техникасын меңгеруімен тікелей байланысты. Сөйлеу техникасының негізгі элементтері: фонациялық (сөйлеу) тыныс алу, дауыс (дұрыс дауыс қалыптастыру дағдылары) және дикция (сөздерді, слогдарды, дыбыстарды айтуда анықтық дәрежесі). Сөйлеу кезінде дұрыс тыныс алу, жақсы дауыс, айқын дикция, мінсіз айтылу спикерге аудиторияның назарын аударуға, тыңдаушылардың санасына, қиялына және ерік-жігеріне әсер етуге мүмкіндік береді.
5. Сөз сөйлеуге сыни талдау жасау. Шешендік шеберлікті жетілдіруге басқа спикерлердің де, өз сөйлеушілерінің де сөздерін сыни талдау ықпал етеді. Басқа спикерлердің сөздерін тыңдай отырып, сіз сөйлеудің мазмұнына ғана емес, сонымен қатар материалды ұсыну формасына да назар аударуыңыз керек: сөйлеудің тілдік дизайны, шешендік әдістер. Сонымен қатар, сіз өзіңізге ұнайтын және теріс реакцияны тудыратын, қандай сөздер, сөйлеу сөздері, іс-әрекеттер, әдістер спикердің сәттілігіне ықпал еткенін және керісінше оған сәтсіздік әкелгенін анықтауыңыз керек.
6. Көпшілік алдында сөйлеу әдістемесін меңгеру күнделікті дайындықтың ажырамас бөлігі болып табылады. Спикердің іс-әрекеті қандай кезеңдерден тұратынын, тыңдаушылармен кездесуге қалай дайындалу керектігін, шешендік сөйлеуді қалай құру керектігін, аудиторияны басқару үшін қандай әдістерді қолдану керектігін білу маңызды. Барлық осы білім шешендік өнер әдебиетінде бар.
Жалпы, шешендік өнер деп риторика, психология және актерлік шеберлікті шебер үйлестіретін көпшілік алдында сөйлеудің шығармашылық қызметі деп түсіндіріледі. Мұның бәрі тыңдаушылардың сеніміне ықпал етеді. Риторика мен шешендік өнер негіздері әр адамның дамуына негізделген. Алайда, ерекше мақсатты және талантты адам қажетті дәйексөздер мен дұрыс айтылған сөздерді қолдана отырып, білімді тәжірибеде шебер қолдана алады. Қазіргі уақытта бұл өнер қолдану салаларына байланысты бөлінеді:
oo Әлеуметтік-саяси шешендік-саяси және экономикалық салалардағы сөйлеген сөздерімен, баяндамаларымен және сөздерімен, сондай-ақ қоғамның әлеуметтік жағымен байланысты.
oo Академиялық - бұл аудиторияға ғылыми немесе танымдық сипаттағы ақпаратты жеткізу үшін дәрістер, баяндамалар мен қойылымдарды қамтиды. Мұндай баяндамалардың тұсаукесері белгілі бір жоспар мен талаптарға сәйкес өтеді.
oo Әлеуметтік-тұрмыстық шешендік-құттықтауға, еске алуға және т.б. бағытталған сөздерді білдіреді.
oo Сот - оларға сот, айыптау және қорғаныс сөздері кіреді, олардың кәсіпқойлығы заңгер мансабының сәттілігіне байланысты.
oo Теологиялық-әртүрлі конфессиялардың шіркеулеріндегі уағыздармен байланысты [4].
Осы жіктеуден басқа, шешендік өнер сәтті қолданылатын теледидар мен радио, жарнама және өмірдің басқа салаларын ажыратуға болады. Қысқаша айтқанда, шешендік өнер негіздері:
oo Жоғары байланыс, көпшілік алдында сөйлеу, ақпарат жеткізу және басқа адамдарды тыңдау мүмкіндігі.
oo Қабілет серіктестің сөзіне құрметпен және объективті түрде қарайды.
Шешендік теорияның негізгі ұғымдарына этос, логос және патос жатады. Этос қазіргі уақытта аз рөл атқаратын диктор бейнесінің этникалық бөлігін білдіреді. Мінез-құлық ережелері, моральдық нормалар мен құндылықтар оның тыңдаушыларға және өз жұмысының мақсаттарына деген көзқарасын анықтайды. Спикердің тыңдаушыларға қатысты моральдық және этикалық талаптары кез-келген сөйлеуде негізгі болып саналады.
Маңызды сөз
Маңызды сөз
Дауыс ырғағы
Дауыс ырғағы
Үзіліс
Үзіліс
Сөйлеу қарқыны
Сөйлеу қарқыны
Сурет-1. Шешендік өнер негіздері
Логос ұғымы аудиторияның санасына жететін осындай ауызша құралдар мен сөйлеу бұрылыстарын қолдануды сипаттайды. Яғни, ол өз тақырыбын мұқият білуді, аргументация өнерін меңгеруді және сөйлеу логикасын қамтиды.
Үшінші санат, патос, эмоционалды жағын қамтиды - адам аудиторияға қаншалықты эмоционалды әсер ете алады, өз тақырыбына бей-жай қарамайды. Сөйлеудің экспрессивтілігін интонация -- кідірістер, әртүрлі тембр, сөйлеу жылдамдығының өзгеруі арқылы беруге болады. Осылайша, шешендік өнердің негізгі ұғымдары жақсы сөйлеушіні анықтайтын қасиеттерді біріктіреді.
Шешендік сөйлеудің психологиялық негіздерін қысқаша сипаттауға болады:
oo Серіктеске немесе аудиторияға жақсы әсер ету мүмкіндігі.
oo Өз ойларыңызды немесе идеяларыңызды басқа адамды қызықтыратын етіп білдіру.
oo Тыңдаушының бәрін түсінуі үшін сөйлеу және баяндама (қарым-қатынас) тақырыбын бейімдеу мүмкіндігі.
oo Қарым-қатынас үшін қолайлы жағдайлар жасау.
oo Тыңдаушыны объективті бағалау мүмкіндігі.
oo Шешендік өнердің негізін қалаушылар [5].
Шешендік өнердің негізі ежелгі Грецияда қаланды. Хелланың тұрғындары алдымен сөйлеуге және оның басқаларға әсеріне мән бере бастады. Дұрыс айтуға қол жеткізу үшін көптеген танымал философтар қызықты әдістерді қолданды.
Аристотель риторика ұғымын бірінші болып қолданды, бұл оның шығармаларына сәйкес шешендік өнерін білдірді. Демостен мен Аристотельмен қатар сол кездегі басқа да көрнекті спикерлер белгілі -- Горгий, Гиперид, Перикл, Томас Аквиналар, Мартин Лютер, Пьер Абелард және т.б. орта ғасырдың басқа да танымал тұлғалары шешендік сөздерге өз үлестерін қосты.
Шешендік өнердің негізін қалаушылардың бірі Марк Цицерон тарихқа осы бағыттың теоретигі ретінде кірді. Ол шешендіктің әсер етудің ерекше күші бар екеніне сенімді болды, бұл елді басқаруда қажет. Ол спикердің алдына осындай міндеттер қойды:
oo Жарияланған ақпарат пен фактілердің дұрыстығын көрсету.
oo Адамдардың мінез-құлқы мен ерік-жігеріне әсер етіп, оларды белсенді әрекетке шабыттандыру және бағыттау.
oo Тыңдармандарға өз өнерлерімен эстетикалық ләззат сыйлау.
В.Виноградов ритордың бейнесі терминін енгізіп, спикер өзінің бейнесін маска киген актерлер сияқты жасайды, ал сөйлеуді дайындау мен орындау тиісті дайындықпен саналы процесс болуы керек. Белгілі психолог және жазушы Д.Карнеги шешендік сөйлеудің логикалық негізі спикердің жеке ерекшеліктері екенін баса айтады. Сөйлеу көпшіліктің жағымды сезімдері мен жақсы ниеттерін оятуы керек, сонымен қатар есте сақтау керек. Спикер жақсы оқып, өз тақырыбын жақсы білуі керек.
Шешендік өнер негіздерінің барлығына көпшілік алдында сөйлеуді сенімдірек етуге көмектесетін өзіндік құпиялары бар. Негізгі талаптар мынадай:
oo Көпшілік алдында сөйлеуді ұзаққа созбай керек - бұл аудиторияны шаршатады және олар сізді тыңдамайды (әрине, бұл ғылыми есептерге қатысы жоқ). Сіздің сөйлеуіңіз 20 минуттан аспауы үшін ақпаратты бірнеше рет және өте нақты көрсетуге тырысу керек.
oo Риториканың айла-амалдарының бірі - сөйлеудің басында интриганы құру. Мысалы, болады өз тарихына бір рет мен.... Осындай сөздерден бастап, сіз тыңдаушылардың қызығушылығын арттырып, оларды мұқият тыңдауға мәжбүр етесіз.
Сондай-ақ, белгілі бір уақытта жасалған кідіріс маңызды. Тыңдаушылар айтқандары туралы ойланып, алынған ақпаратты есте сақтауы үшін, бұл толық айтылған ойдан кейін қисынды болады.
Қорытындылай келе, әрбір жақсы шешен, егер күш-жігерін жұмсайды. Бұл өнердің негіздерінің бірі - сенімділік. Егер спикер өзіне, оның қабілеттеріне немесе біліміне күмәнданса, ол ақпаратты жеткізе алмайды. Сіздің сөзіңіздің тақырыбы ең алдымен сізді қызықтыруы керек, содан кейін тыңдаушылар ләззат алады. Сіздің басты міндетіңіз - аудиторияның назарын сөйлеудің басынан аяғына дейін сақтау.
1.3 Топ алдында сөйлеушінің аудиториямен жұмысы
Кез келген адамның ой-өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани дүниесінің қаншалықты екені оның жазған жазуынан, сөйлеген сөзінен байқалады. Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал, -- деген ұлы Абай ескертуін ойдан шығармағанымыз абзал. Ана тілінің мол байлығын игерген, құдіретін түсінген, күшіне тағзым етіп, бас иген адам өзіне де, өзгеге де талап қоя алады, сөзді қалай болса солай қолдануға жол бермейді.
Сөз шеберлігін қалыптастырудың жолы - тілдің нәрін ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдебиет арқылы бала бойына сіңіру. Оқыған шығармасы бойынша ойын көркем етіп жеткізе білу - тіл мәдениетін меңгерудің бірден бір шарты [6].
Шешен сөйлеу - адамның тұлғалық қасиеттерінің көрінісі. Дәстүрлі әдеп жүйесіндегі әдептілік, имандылық, ізеттілік ұғымдарымен үндес. Адамның ұлттық мәдениет пен дәстүрлі құндылықтарды құрметтеуі және оны әрі қарай дамытудың басты белгісі де сөз сөйлеу шеберлігінде жатыр.
Сонымен бірге сөз сөйлеу шеберлігі орфоэпиялық, лексикалық, грамматикалық нормаларға негізделеді. Орфоэпиялық норма - сөздерді дұрыс айту, лексикалық норма - сөздерді іріктеп, сұрыптап, талғаммен қолдану болса, грамматикалық норма сөйлеу мәдениетінде біршама тұрақталып, қалыптасқан норма саналады. Сөз сөйлеу шеберлігі ойдың дәлдігі, сөздің анықтығы, тазалығы, көңіл күйге әсер ететін шынайылығы (қарапайым сөзден немесе бейнелі образды сөздерден құралуына қарамастан) маңызды болып табылады.
Сөз қолдану шеберлігі көркем сөйлеуде, ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті ауыз екі сөйлеу стилінде тілдің барлық салаларымен тамырлас келеді. Шешендік топ алдында мәдениетті сөйлеу, оның алғышарттарын, әдіс-тәсілін танып білу, озық үлгілерін меңгерудің жолдарын, нақты қасиеттерін ұғыну сияқты мәселелермен тығыз байланысты.
Адамның айтқан қандай сөзі де белгілі бір мазмұнды білдіреді және сөйлеушінің, жазушының осы мазмұнға қатынасын көрсетеді. Мұнан туатын қорытынды: сөйлеу ойды білдіріп, іштегі сезімді сыртқа шығарады. Сөйлеудің бұл сипаты - оның мәнерлілігі.
Өзара тілдескенде немесе көпшілік алдында сөз сөйлеу - ол қаншама мазмұнды ойға толы болса да, әсерсіз, жансыз болып шығады. Ауызша сөйлеудің эмоциялық реңкі интонациямен, мимикамен, ишаралармен білдіріледі. Жазбаша сөйлеуде мұндай мүмкіндіктер жоқ. Сол себепті қағазға жазушы адам өз сөздерін барынша қиыстырып, оларды өз орнына тауып қойып, ойын мәнерлі түрде жеткізе алады. Иә, сөйлей білу - өз ойыңды келістіріп айта білу, оның мазмұнын ғана баяндап қоймай, нәзік сырларын сол қалпында жеткізіп, тыңдаушының етжүрегін елжірете білу.
Дұрыс сөйлей білген адам өз ойын, айтқанын тыңдаушыға толық түсіндіре біледі. Ел алдында шебер, шешен сөйлеу көп еңбектену, оқып, үйренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сөз көркемдігі ой тасқынынан табиғи түрде туындап жатады. Көркемдік талғам, сөз сөйлеу мәдениеті мен шешендік тәсілдерді дұрыс пайдалана білген адам ғана эстетикалық әсер ету күшіне ие бола алады [7].
Сөзді тыңдай білмеу. Кейбір адамдарда басқаның сөзіне құлақ қоймайтын, өзіне айтылған сөзді аяғына дейін тыңдай білмейтін, өзгелердің сөзіне ретсіз араласып, әңгіменің шырқын бұзатын ерсі мінездер кездеседі. Соның салдарынан сөйлеп отырған адам кейде қақалып-шашалып, тұтығып та қалады. Әрбір адам өз басындағы осы кемшіліктер мен күресе білсе, біздің сөйлеу мәдениетіміз де одан әрі дами түсер еді.
Кейбір адамдар диалогтық сөйлеудің талаптарын орындай бермейді. Көп сөйлеп, бір сөзді сан мәрте қайталап, тыңдаушысын жалықтырып та алады. Ондай адамдар арасында өзіне қойылған сұрауларға, қарсы пікірлерге жауап бермей, өз ойын тәптіштеп айта беретіндері де кездеседі. Бұл да сөйлеу мәдениетіндегі әдепсіздік.
Әркім өзінің басындағы ойларын басқаға айтып, түсіндіру үшін оған лайықты сөз таба білуге тиісті. Егерде ондай сөз таба алмаса, ол ой иесіне де шала, түсініксіз болып қалады. Яғни, ойдың дамуы сөйлеудің дамуымен өте тығыз байланысты. Адам өзінің сөз сөйлеу шеберлігін жетілдірмейінше, жоғары ақыл мәдениетіне жете алмайды.
Адам өмірінде сөз сөйлеу өнері ең басты, шешуші маңызға ие. Халық өз тарихын да осы ауызша сөз арқылы жеткізіп отырды. Оның үстіне осы сөз бірнеше ғасыр бойы қазіргі жазу, сызу, кітап, газет-журнал, радио - барлығының қызметін бір өзі атқарып келеді. Халықтың тіршілгі мен тұрмысында сөз өнері, яғни өнер дәрежесіне жеткен көркем сөз қоғамдық қажеттілікті өтеп, оның бүкіл тарихы мен тағдырында шешуші қызмет атқарды. Қазақта көне заманның өзінде жетелі сөзге табыну мен бағынудың басым болғаны соның бір айқын дәлелі. Халық аталы сөзді алты жасар бала айтса да, алпыстағы ақсақал қарт айтса да, айтушысына қарап емес айтқанына қарап бағаланған, тыңдаған.
Сөз сөйлеу шеберлігі үш мақсатты көздейді:
oo түсіндіру,
oo ояту,
oo толқытып тебіренту [8].
Көптеген адамдар тиімді қарым-қатынас дегенді біле бермейді. Қарсыласымызды өзімізге ұтымды келісімге келтіруде, дау-таласта өз позициямызды қорғап қалуда, жаңа таныстық пен байланыстар жасауда, әңгімеге кірігуде, тыңдаушымызға пікірімізді жеткізуде қиналып жатамыз. Тіпті қолымыздан келмеуі де мүмкін. Бұл проблемалар біздің дамуымызға кедергі келтіреді, өсуімізге тосқауыл болып табылады. Бізді суатты, тиімді қарым-қатынас жасауға ешкім де үйреткен жоқ, кейбіреуімізде коммуникативтік дағды қалыптаспаған да болуы мүмкін. Сондықтан ішкі түйсікпен әрекет етеміз, кәсіби шебер сөз сөйлей білетін адамдарға тәуекелді болып қала береміз. Тиімді қарым-қатынас жасай білу - ол бәсекеге қабілеттілікті арттырады.
Көпшілік алдында сөйлеу - бұл кез келген адамға беріле бермейтін дарын да, қабілет те емес, бұл - дағды. Дағды деген кез келген кітапты оқи салғаннан жетілмейді. Оның өзіндік құпиясын, әдіс-тәсілдерін меңгермей жету мүмкін емес. Шешен сөйлеу де сол сияқты. Егер сіз көпшілік алдында мүдірмей, шешен сөйлеуге бел бусаңыз бұл сіздің жеңісіңіз.
Сонымен көпшілік алдында сөйлеудің мынадай үш факторларын қарастыруға болады:
oo мұқият дайындық,
oo қолданылатын әдістер,
oo қорқынышты жеңу тәсілдері.
Сіз мұқият дайындалып, әдіс-тәсілдерді меңгеруге ұмтылсаңыз, жұрт алдына шығып сөйлеуді іс жүзінде игере аласыз. Бірақ сіздің бойыңызды қорқыныш билесе, бүкіл дайындығыңыз, үйренген дағдыңыз, қолданылатын әдістеріңіздің күл-талқаны шығады. Өйткені қорқыныш - cіздің көпшілік алдында табысты сөйлеуіңізге бірден-бір үлкен кедергі.
Көпшілік алдында сөз сөйлей білу мамандарға аса қажет. Өздерінің кәсіптері бойынша көп қарым-қатынас жасауды қажет ететін адамдар: бұл жоғары буын басшылары, менеджерлер, заңгерлер, әкімшілік және т.с.с. Қазіргі қоғам адамын өз мақсатына қол жеткізіп, табыс биігіне көтерілу үшін әрекет жасаумен бірге көпшілілікпен қарым-қатынас жасай білуді, сөз сөйлеуді, ойын жүйелі жеткізуді талап етеді.
Егер сіз көпшілік алдында сөз сөйлеуді меңгергіңіз келсе, онда тап болатын бірнші кедергі - ішкі үрей. Оны еңсере білу керек.
Дауысында дірілі жоқ, айтатын ойын шатаспай жеткізе білетін, еш мүдірмейтін, өзіне сенімді іскер адамды тыңдаған қандай тамаша. Өйткені сөз сөйлеу шеберлігі оның ойын тыңдаушыларға дәл жеткізіп, сенімділігіне тікелей ықпал етеді. Осындай сенімділікті өзіңізге қалай ұялатасыз? Бұл тек адамдар алдында сөз сөйлей білу тәжірибесімен ғана мүмкін. Осы факторлар өзіне деген сенімсіздіктен және адамның ішкі ой-түйсіктерімен байланысты.
Топ алдында сөйлеуге қабілеті жоқ адамдардың болмайтындығын психологиялық зерттеулер көрсетіп отыр. Барлық адамдар үшін қазіргі уақытта ақпараттармен алмасу өте маңызды, көпшілік алдында сөйлей білу де қажеттілік болып отыр.
Көпшілік ортада әдеп сақтау, әдеппен сөйлеу, көрегенділік таныту, жан мен тән тазалығы, мұның барлығы мәдениетке жатады. Мәдениет адамдардың мінез-құлқына қойылатын этикалық-эстетикалық, саяси т.б талаптардың орындалуын білдіреді. Дәстүрлі қазақ қоғамында адам бойында мәдениеттің қалыптасып, дамуына ерекше көңіл бөлінген, мәдениет жөніндегі көзқараастар кемел адам ұғымымен үндестік тауып, адамгершілік, кісілік қасиеттерінің қалыптасуы арасында дамыды.
Кез келген адамның көпшілік алдына шығып сөйлеуге батылы жете бермейді. Себебі жұрт алдына шығып сөйлеудің өзіндік біршама қиындықтары бар: сөйлеуші мен тыңдаушының арасында көзбе-көз байланыс болғандықтан шешенге тапқырлық, сөзіне елді ұйыта білу қабілеті қажет және сөйлеуші шешеннің өзін еркін ұстай білуі де ерекше маңызды. Еркін болуы үшін көп ізденіс, көп жаттығу қажет.
Сөз сөйлеу шеберлігін қалыптастыруда төмендегі алты факторға назар аударуға болады:
1.Тыңдаушыларды жинақы етіп орналастыру. Өйткені топтағы адамдар шашыраңқы отырса, ойды жинақтап бір арнаға тоғыстыруға кедергі тудырады. Топтағы адам қол соғу арқылы өзінің әңгімеге қатысып отырғандығын және сөйлеуші адамға ықыласын білдіреді.
2.Тыңдаушы топ шағын болса, мінберге шығып сөйлеудің еш қажеті жоқ, тыңдаушы адамдармен бір деңгейде болған дұрыс. Бұл әңгімелесуге бейресмилік сипат беріп, достық қатынасты орнатуға ықпал етеді.
3.Тыңдаушылардың білетін нәрсесін тәпіштеп қайта-қайта айта беруден аулақ болу. Бұл қателесуден сақтайды [9].
4.Сөзің ұтымды болу үшін тыңдаушыны қадірлей білу керек. Мақтанбай, неғұрлым қарапайым болып, көпшілікпен достық ниетпен қарым-қатынас жасасаң, соғұрлым беделді боласың. Тыңдаушымен жанды байланыс орнату қажет. Тыңдаушыларды жалықтырмауға тырысқан жөн. Оларды арасында серпілтіп, әзілдеп, жадыратып отырған дұрыс деп есептеймін.
5.Сөздің қысқа әрі тұжырымды болуына көңіл бөлу.
6.Айтылатын сөз алдына анық мақсат қойған экспедиция сияқты, оның маршруты қартаға алдын-ала түсірілуі тиіс. Сол себепті сөйлейтін сөзді екшеуден өткізе отырып, қандай да бір ойды қағазға түртіп алуды әдетке айналдыру нәтижелі болмақ.
Қазақстанның ұлттық қоғам ретінде табанды түрде дамуының тұғыры болатын ұлттық идеяны дұрыс танып, оның бағыт-бағдары мен оны жүзеге асыратын іс-әрекеттерді белгілеуде тілді дұрыс қолданып, шебер сөйлеудің орны айрықша.
Көпішілк алдында сөз сөйлеу шеберлігі - қоғамның әлеуметтік, рухани өмірінде үлкен сұранысқа ие. Бұл озық мамандар мен белгілі қайраткерлер күнделікті қолданып отырған іс-әрекет.
Әрбір жастың қоғамда өз орнын табуы үшін әсерлі де сенімді сөйлеудің тигізер септігі мол. Әдемі сөзге ие, бұлтарпас дәлел келтіре алатын, оқиғаны дәл суреттеп жеткізе білетін, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін сөзбен түйе алатын шәкірттің болашағы да кемел. Қабілетті адамдар қатарын көбейту үшін олардың сөйлеу тілі мен танымын дамыту керек.
Қазіргі қоғам адамының өз мақсатына қол жеткізуі үшін терең білім алумен бірге, көпшілікпен қарым-қатынас жасау, сөз сөйлеу, ойын жүйелі жеткізе алу қабілетін меңгеруі жоғары мәдениеттіліктің белгісі болып табылады.
Тақырып, мақсат, аудитория сипаты және т.б. бойынша әрбір сөз сөйлеу өз ерекшеліктеріне ие және арнайы дайындықты талап етеді. Сондықтан нақты қойылымға дайындық кезінде келесі кезеңдерге назар аудару керек.
1. Сөз сөйлеу мәселесі мен тақырыбын таңдау - көпшілік алдында сөз сөйлеуге дайындалудың маңызды бастапқы кезеңдерінің бірі. Мәселе - бұл қоғамдық маңызы бар немесе белгілі бір адамдар тобы үшін маңызды болып табылатын талқылауға лайықты ой, идея.
Тақырып - бұл мәселені талқылау үшін таңдалған аспект. Ол:
oo тақырыпты нақты және қысқа тұжырымдау керек, өйткені таныс емес сөздер мен сөз тіркестерін қамтитын ұзақ тұжырымдар алдағы сөйлеуге теріс көзқарас тудыруы мүмкін;
oo таңдалған тұжырым сөздің мазмұнын көрсетуі керек;
oo тұжырымдама тыңдаушылардың назарын аударып, оларды қызықтыруы керек [10].
Сөз сөйлеу мақсатын айқындау жатады. Мақсат - спикер ұмтылатын нәрсе, ол қандай нәтижеге қол жеткізгісі келеді: жаңа проблема қою, біреудің көзқарасын жоққа шығару, адамдарды белгілі бір мінез-құлық жолына бейімдеу және т. б. сонымен, спикер өзіне мақсат қоя алады: адамдарды жеке кәсіпкерлерге кедергі жасамауға сендіру, керісінше олардың күш-жігерін қолдау.
Сөз сөйлеу үшін материалдарды іріктеу туралы айтып өтсек. Қойылымның мазмұны, жоғарыда айтылғандай, оның тиімділігі үшін маңызды рөл атқарады. Сондықтан спикер аудитория үшін қызықты және пайдалы материал жинауы керек. Спикер оны қайдан ала алады?
Егер ол тәжірибелі спикер болса, онда ол өзінің білімі мен тәжірибесіне, мұрағатына жүгінеді. Ресми құжаттарға, анықтамалық әдебиеттерге, ғылыми және танымал ғылыми әдебиеттерге, газеттер мен журналдардағы мақалаларға, интернетте орналастырылған материалдарға; радио мен теледидар бағдарламаларына, әлеуметтік сауалнамалардың нәтижелеріне, көркем әдебиеттерге, жеке байланыстарға, әңгімелерге, сұхбаттарға жүгіну арқылы сөйлеуге арналған жаңа идеяларды, ақпаратты, фактілерді, мысалдарды табуға болады.
Сөз сөйлеу жоспарын әзірлеу. Сөйлеу жоспары - бұл материалды ұсыну тәртібі анықталатын оның қысқаша бағдарламасы. Дайындықтың әртүрлі кезеңдерінде әртүрлі мақсаттар мен жоспарлар жасалады: алдын-ала, жұмыс, негізгі.
Композициямен жұмыс. Композиция деп аталады:құру, сөз сөйлеу, қатынасы оның жекелеген бөліктерін барлық өнер ретінде біртұтас. Егер сөйлеу бөліктерінің арақатынасы бұзылса, сөйлеу тиімділігі күрт төмендейді.
Сөйлеушіні басшылыққа алу керек сөйлеуді құрудың жалпы принциптері бар:
oo принципі кезектілігі. Әрбір айтылған ой алдыңғыдан туындауы керек;
oo мақсаттылық принципі. Спикер мен тыңдаушылар сөйлеудің келесі тізбектегі бағытын білуі керек: мәселе-тақырып-тезис-дәлелдер-сөйле удің мақсаты;
oo күшейту принципі. Тыңдаушыға сөйлеу әсері сөйлеудің басынан аяғына дейін артуы керек. Тәжірибелі спикерлер сөйлеу соңында ең күшті дәлелдер келтіреді;
oo үнемдеу принципі ең аз күш, уақыт, сөйлеу құралдарымен қарапайым, ұтымды түрде мақсатқа жету ниетінде тұжырымдалады;
oo нәтижелілік қағидаты. Баяндамада тыңдаушыларға ұсынылған қорытынды, іс-әрекетке шақыру, әрі қарайғы мінез-құлық бойынша ұсыныстар болуы керек.
Ауызша сөйлеудің ең көп таралған құрылымы үш бөліктен тұрады, оның ішінде кіріспе, тұжырымның негізгі бөлігі, қорытынды.
Кіріспенің мақсаты - аудиторияны қызықтыру, сөйлеу тақырыбына тыңдаушылардың назарын аудару. Бастаманың мақсаты - аудиторияны қабылдауға дайындау, назар аудару. Тәжірибелі спикерлер мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді, қызықты мысалдарды пайдаланады. Сюжет қойылымның негізгі бөлігін ұсынуға, аудиторияны жоспардың тармақтарымен таныстыруға бағытталған.
Ең маңыздысы - сөйлеудің негізгі бөлігі. Онда негізгі материал баяндалады, мазмұндық ережелер тұжырымдалады және дәлелденеді.
Негізгі бөліктің құрылымы сөйлеушінің таңдаған материалды ұсыну әдісіне байланысты. Шешендік өнерде дәстүрлі түрде материалды ұсынудың келесі әдістері қолданылады:
oo индуктивті (нақты фактілерден жалпыланған тұжырымдарға);
oo дедуктивті (жалпы ережелерден нақты фактілерге);
oo ұқсастықтар (тыңдаушыларға жақсы белгілі параллельдерді жүргізу);
oo концентрлік (негізгі мәселенің айналасындағы материалдың орналасуы);
oo сатылы (бір сұрақты екінші сұрақтан кейін бірізді баяндау);
oo Тарихи (материалды хронологиялық ретпен ұсыну) [11].
Әдісті таңдау коммуникативті жағдаймен анықталады. Бір сөйлеуде әртүрлі әдістерді қолдану ұсынылады. Спикер қандай әдістерді қолданса да, оның сөзі дәлелді болуы керек.
Дәлелдің не екенін толығырақ қарастырайық. Дәлел дегеніміз - кез-келген ойды негіздеу үшін дәлелдер келтіру процесі. Спикердің міндеті - белгілі бір идеяны қорғауда белгілі бір дәлелдер жүйесін ұсыну ғана емес, сонымен қатар оның түсінігін, аудиторияға қол жетімділігін қамтамасыз ету.
Аргументтер иә және қарсы аргументтерге бөлінеді. Аргументтер үшін йә екеніне сендіруге тиіс аудиторияға, яғни олар шыншыл сүйенеді. Қарсы дәлелдер аудиторияны сөйлеушінің сынаған ұстанымдары үшіндәлелдерге бөлінген белгілерге ие емес екендігіне сендіруі керек. Дәлелдің күші салыстырмалы ұғым болып табылады, өйткені ол жағдайға, тыңдаушылардың эмоционалды-психологиялық жағдайына және басқа да көптеген факторларға - жынысына, жасына, аудиторияның кәсіби дайындығына байланысты. Дегенмен, көптеген аудиторияларда күшті деп саналатын бірнеше типтік дәлелдер бар. Мұндай дәлелдер әдетте мыналарды қамтиды: ғылыми аксиомалар, заңдар мен ресми құжаттардың ережелері, табиғат заңдары, эксперименталды түрде расталған тұжырымдар, сарапшылардың қорытындылары, танымал билікке сілтемелер, беделді дереккөздерден алынған дәйексөздер, куәгерлердің айғақтары, статистика.
Тыңдаушылардың санасы мен сезімдеріне әсер ету әдістеріне сәйкес дәлелдер екі топқа бөлінеді:
1) ұтымды дәлелдер немесе іс бойынша дәлелдер;
2) дәлелдер иррационалды (психологиялық) немесе адамға дәлелдер.
Рационалды дәлелдерге фактілер, билікке үндеу, заңдар, теориялар, осы қоғамда қабылданған аксиомалар жатады.
Иррационалды дәлелдерге адресаттың сезімдеріне, қалауына, мүдделеріне үндеу жатады.
Дәлелдеу әдістері ретінде олар төмен және жоғары, бір жақты, әлемдегі аргументация деп аталады.
Төмендеу - бұл алдымен спикер ең күшті дәлелдер келтіреді, содан кейін аз күшті болады және сөйлеуді эмоционалды сұраумен, шақырумен немесе қорытындымен аяқтайды. Төменгі Аргументтің артықшылығы - бұл аудиторияның назарын аударуды және сақтауды жеңілдетеді, басында ой мен сезімді белсенді жұмыс істеуге мәжбүр етеді, алғашқы дәлелдер жақсы есте қалады.
Төмен аргументация нашар дайындалған және аз қызығушылық танытқан аудиторияда тиімді. Төмен аргументтегі әлсіз дәлелдер басқа аргументтерге қарағанда жақсы көрінеді.
Жоғары аргументация мен сезімнің қызуы сөйлеудің соңына қарай күшейеді деп болжайды. Бұл әдіс дайындалған, жоғары қызығушылық танытқан аудиторияда тиімді. Бұл тиімді, егер: аудиториядағы атмосфера тыныш және сөйлеуші тыңдауға дайын болса; негізделуі керек ой күрделі; берілген аудитория үшін проблема толығымен шешілмейді; аудитория тәуелсіз қорытынды жасай алады.
Екі жақты аргументация кезінде тыңдаушыға қарама-қарсы көзқарастарды көрсете отырып, көзқарастарды салыстыруға, екі баламаның біреуін таңдауға мүмкіндік беріледі.
Екі жақты аргументация әдісінің бір түрі - қарсы аргументация әдісі деп аталады, онда спикер өзінің дәлелдерін қарсыластың дәлелдерін алдын-ала көрсетіп, жоққа шығарады.
Дәлелдер дұрыс, дәйекті, тезиске қарамастан дәлелді, жеткілікті болуы керек.
Дәлелдердің оңтайлы саны - үш саны: бір дәлел - бұл жай факт; екі дәлел - қарсылық білдіруге болады, ал үш дәлел үшін бұл қиынырақ. Үшінші дәлел шешуші әсер етеді: төртінші дәлелден бастап аудитория дәлелді енді жүйе ретінде емес, көптеген дәлелдер ретінде қабылдайды. Бұл жағдайда спикер аудиторияға қысым көрсетуге тырысады, көндіреді десек те болады. Ескі сөз бар: көп нәрсені дәлелдейтін адам ештеңені дәлелдемейді. Көп төртінші дәлелден басталады [12].
Сөйлеудің соңғы бөлігі - қорытынды - көбінесе сөйлеудің тиімділігін анықтайды. Сөйлеуді қабылдау процесінде өлке заңы қолданылатыны белгілі, яғни, хабарламаның басында және соңында айтылған нәрсе есте қалады. Сондықтан, қорытындыда негізгі ойды қайталау ұсынылады, ол үшін сөйлеу айтылады, ең маңызды ережелер жинақталады, тұжырымдар жасалады.
Сөйлеу мәтінін жазу және меңгеру туралы шолып өтсек. Қысқа сөйлемді жаттап алуға болады, ал ұзақ баяндама, дәріс жаттау қиын. Бұл жағдайда мәтінді оқымай-ақ айтуға болатындай етіп дайындау керек. Мұндай сөйлеу үшін мәтінді игеру процесі онымен келесі кезеңдерге сәйкес жұмыс істеуді қамтиды:
1) толық мәтін жасау;
2) оны өз сөзіңмен түсініп, қайталау;
3) мәтінді орналастыру, сөйлеудің негізгі ережелерін атап көрсету;
4) негізгі сұрақтарды нөмірлеу;
5) аты-жөні, атауы, статистикалық деректер, басында және соңында дәйексөздің, белгілеу мысалдары.
II ОҚУШЫЛАРДЫ ТОА АЛДЫНДА СӨЙЛЕУГЕ ДАЙЫНДАУ
2.1 Оқушыларды топ алдында сөйлеуге дайындау кезеңдері
Топ алдында сөйлеу - бұл бала үшін үлкен стресс. Оқиғаға дайындықтың қалай өтетіні көбінесе сәттілік пен сәтсіздікті ғана емес, сонымен қатар оқушының мінезіне де әсер етеді.
Әдетте топ алдында сөйлеуге дайындық келесі негізгі кезеңдерден тұрады:
oo Аудиторияны бағалау.
oo Сөйлеу мақсатын қою, тақырыпты таңдау.
oo Материалды таңдау.
oo Құрылымдау, жоспар құру.
oo Сөйлеуді безендіру.
oo Сөйлеуді жаттау [13].
Ең бастысы - оқушы сөйлейтін топтың әлеуметтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Оқушыларда топ алдында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
Орындаған: Бану Ераділова
Ғылыми жетекші:
Алматы 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I ТОП АЛДЫНДА СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Шешендік өнер негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Топ алдында сөйлеуге дайындау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Топ алдында сөйлеушінің аудиториямен жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
II ОҚУШЫЛАРДЫ ТОП АЛДЫНДА СӨЙЛЕУГЕ ДАЙЫНДАУ ... ... ... ... .
2.1 Оқушыларды топ алдында сөйлеуге дайындау кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2 Топ алдында сөйлеуге психологиялық дайындық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III ТОП АЛДЫНДА СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Практикалық қызметтің әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Тренингтік сабақтарға арналған материалдар ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
3.3 Тәжірибелік-практикалық жұмыстың нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Шешендік дағдылары мен қабілеттері бар адам күнделікті, әлеуметтік, іскерлік және кәсіби қарым-қатынастың әртүрлі жағдайларда өзін сенімді сезінетіні анық.
Адамдардың алдында сенімді сөйлей білу, өз көзқарасын дәлелдей білу XXI ғасырда табысқа жетуді қалайтын кез келген адамға қажет дағды. Өкінішке орай, бұл мектепте де, басқа оқу орындарында да арнайы оқытылмайды. Айналамыздағы адамдардың сөйлеген сөздеріне талдау жасай отырып, олардың көпшілігі, әдетте, мәтінді қағаздан оқитынын, сөйлеген сөздерін кідіріп, айтатытын, ал аудитория инертті және пассивті екенін байқауға болады. Көбінесе сөйлеуші өз сөзінің мазмұнын жай ғана баяндап, ақпаратты түсіндірмей, өзінің ұстанымын, көзқарасын, бағасын, көзқарасын білдірмей, мақсатқа жетуге талпынбай жай ғана тыңдаушыны хабардар еткен жағдайларды жиі кездестіреміз.
Көпшілік алдындағы шешендік өнер (шешендік өнер) - тікелей қарым-қатынас жағдайында тыңдаушыларға қажетті әсерді (сендіру, шабыт, ұсыныс, т.б.) жеткізуге және қамтамасыз етуге бағытталған сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Жақсы шешен болу үшін сөйлеуге, ым-ишараға, мимикаға көп жұмыс істеу керек.
Бүгінде қарым-қатынастың тиімділігі мен шешендік шеберлігі туралы мәселе өте өткір. Соңғы жылдары мамандықтар кең тарады, мұнда табысқа жетудің басты шарты адамның көпшілдігі - аудиториямен сауатты тіл табыса білуі болып табылады. Ал оның бірі - ұстаз мамандығы.
Оқыту кезінде мұғалім өзінің әртүрлі формалары мен әдістерін пайдалана отырып, мәні бойынша қарым-қатынаспен айналысады. Көпшілік алдында сөйлеу әдетте аудиториямен тікелей қарым-қатынасты аз қамтыса да, оның мақсаты, білім беру мақсаты сияқты, аудиториямен ақпарат алмасу және оны сіңіру. Қарым-қатынас екі негізгі функцияны орындайды:
oo коммуникативті, оның ішінде ақпарат алмасу,
oo интерактивті, өзара әрекетті ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.
Сондықтан мұғалім бұл функцияларды қалай дұрыс орындау керектігін білуі керек, өйткені көпшілік алдында жақсы сөйлей білу аудиторияны тыңдауға және ақпаратты толық қабылдауға мүмкіндік береді.
Педагогтың коммуникативтік құзыреттілігі тиімді педагогикалық қарым-қатынастың ең маңызды факторы болып табылады. Қазіргі білім беру үдерісінің қатысушысы ретінде мұғалімнің коммуникативтік құзыреттілігіне қойылатын талаптар мұғалімдердің қарым-қатынастағы білім, білік, дағдыларының қазіргі деңгейіне қайшы келеді. Бірқатар зерттеулер мұғалімдердің коммуникативтік құзыреттілігінің негізінен төмен деңгейін көрсетеді. Сондықтан педагогтардың коммуникативтік құзіреттілігіндегі шектеулерді еңсеру үшін университетте болашақ мұғалімдерді даярлаудың мазмұнына, жұмыстың мақсатына, әдістері мен технологияларына елеулі өзгерістер енгізу қажет.
Тақырыптың өзектілігі. Біз таңдаған тақырып бүгінгі таңда өзекті болып табылады, өйткені топ алдында сөз сөйлеу үшін оқушыға ең алдымен аудиторияның назарын аудару, оларды тыңдата білу қажет. Дегенмен, тыңдаушылардың зейінін басқару оңай емес, табыс тек сөйлеушінің өзіне ғана емес, сөйлеуші әсер ете алмайтын объективті факторларға да байланысты.
Зерттеу болжамы: шешендік өнерді дайындау және жүргізу ерекшеліктерін зерделеуге бағытталған тренинг сабақтарының курсын өткізу оқушылар арасында мұғалімнің коммуникативті мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде топ алдында сөйлеу дағдысын қалыптастыруға ықпал етеді.
Зерттеу нысаны: оқушылар арасында шешендік өнерді дамыту процесі мұғалімнің коммуникативтік мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде.
Зерттеу пәні: оқушылар арасында шешендік өнерді дамыту әдістемесі мұғалімнің коммуникативті мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде.
Мақсаты: Оқушыларды топ алдында сөйлеуге үйрету
Міндеті: Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo оқушы мен аудиторияның байланыстарымен танысу;
oo шешендік өнердің құпияларын қарастыру;
oo шешендік өнердің түрлерімен танысу;
oo сөйлеушінің сөйлеуіндегі әдеби тілдің функционалдық стильдерін талдау.
Зерттеу әдістері:
oo Теориялық: лингвистикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу, талдау, жүйелеу;
oo Практикалық: сауалнама (сауалнама), бақылау, белсенділік өнімдерін талдау.
Құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі тауардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ТОП АЛДЫНДА СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шешендік өнер негіздері
Шешендік өнер термині латын тілінен шыққан, оның синонимі грек сөзі - риторика. Классикалық риторика бес бөлімнен тұрады: материалды табу, оның орналасуы, сөйлеудің ауызша көрінісі, есте сақтау және соңында айту. Риторика антика ғалымдары Аристотел, Цицерон, Квинтилиан заманында дамыды. Орыс сөйлеу мәдениетінің дамуы үшін М.В.Ломоносовтың Шешендікке қысқаша нұсқауы үлкен маңызға ие болды, онда бай тілдік материал шығармашылық түрде жалпыланды. Ғалым риторикалық ережелер мен тілдік бейнелерді қолданыстағы әлеуметтік қажеттіліктерге бағындырды. М.В.Ломоносовтың риторикасы ораторлық және әдеби орыс тілін әртүрлі стилистикалық әдістермен байытты.
Риториканың заманауи мамандары шешендік өнерді белгілі бір көзқарасты негіздеу, позицияны қорғау, ұсынылған идеялар мен ережелердің дұрыстығын дәлелдеу қабілеті ретінде анықтайды. Бұл өнерді меңгеру - бұл кәсіби құзыреттіліктің маңызды факторы, кәсіби және әлеуметтік қызметтегі мансаптық өсудің кепілі. Белгілі саясаткер және спикер Марк Туллиус Цицерон былай деп жазды: адамды ең жоғары деңгейге көтеретін өнердің екі түрі бар: бірі - жақсы қолбасшының өнері, екіншісі - жақсы шешеннің (спикердің) өнері. Бүгінгі таңда, әрине, қоғамда құрметті қамтамасыз ете алатын өнердің басқа түрлері бар. Бірақ жақсы спикердің өнері адамға жоғары мақсаттарға жетуге және әлеуметтік иерархияда жоғары орын алуға көмектеседі.
Шешендік өнерді жетілдіргісі келетін адамдар жиі сұрақ қояды:
oo Шешендік өнер неден құралады?
oo Аудиторияға тиімді әсер ету үшін спикер қандай қасиеттерге ие болуы керек?
oo Мүмкін арнайы шешендік талант қажет шығар? Әдетте, мұндай жағдайларда олар цицеронның ақындар туып, спикерлер болатындығы туралы әйгілі мәлімдемесіне нахар салады [1].
Қазіргі мамандар спикер болу мүмкіндігі туралы, спикердің бірінші, міндетті сапасы - жоғары сөйлеу мәдениеті деп ойлайды. Шешендік өнер - бұл ең алдымен сөз, ауызша шеберлік өнері. Көпшілік алдында сөйлеген сөзінде жақсы спикер сөйлеу мәдениетінің барлық талаптарын қолданады: дұрыстық, дәлдік, тазалық, анықтық, логика, сөз байлық, экспрессивтілік, өзектілік.
Жоғары сөйлеу мәдениетінен басқа, спикер жеке қасиеттердің барлық жиынтығына ие болуы керек. Риторика мамандары келесі жеке қасиеттерді атайды: сүйкімділік, табиғидық, көркемдік, өзіне деген сенімділік, объективтілік, сөйлеу тақырыбына шынайы қызығушылық. Шешендік қызметтің жетістігі үшін жеке қасиеттер арнайы біліммен, дағдылармен және ақыл-ойлармен толықтырылуы керек. Білім көпшілік алдында сөйлеудің негізін құрайды. Спикер сөйлеу тақырыбын жақсы білуге, мәселенің барлық қыр-сырын түсінуге міндетті. Алайда, жақсы спикер болу үшін тек кәсіби білім жеткіліксіз. Шешендік өнер адамның жалпы мәдениетінен бөлінбейді. Спикер жоғары білімді адам болуы керек, яғни жақсы оқыған, әдебиет пен өнер, ғылым мен техника саласындағы білімді, саясат пен экономиканы жетік білуі керек, өз елінде және шетелде болып жатқан оқиғаларды талдай білуі керек және т.б.
Сәтті шешендік іс-әрекет арнайы дағдыларсыз мүмкін емес. Мамандардың пікірінше, спикер әдебиеттерді таңдау, әдебиеттерді зерттеу, сөйлеу жоспарын құру, сөйлеу мәтінін жазу, аудитория алдында өзін-өзі басқару шеберлігі, уақыт өте келе бағдарлау шеберлігі сияқты дағдыларға ие болуы керек.
Әдебиетті таңдау дағдысы дәстүрлі түрде каталогтарды (алфавиттік, жүйелік, пәндік) пайдалану қабілетімен байланысты болды. Бүгінгі таңда компьютердің кең таралуына байланысты бүкіләлемдік интернет ақпараттық жүйесінің әдебиеттерін таңдау үшін үлкен мүмкіндіктер пайда болды.
Әдебиеттерді зерттеу дағдылары таңдалған әдебиеттерден мұқият зерделеуге жататын дереккөздерді анықтау, қажетті үзінділер (конспект) жасау, зерттелген материалды түсіну және жүйелеу қабілетінен тұрады.
Сөйлеу жоспарын құру дағдысы оны құрылымдау, композициялық бөлшектеу қабілетін қамтиды. Жоспар - бұл бөліктердің өзара орналасуы, қысқаша сөйлеу бағдарламасы [2].
Мәтінді жазу шеберлігі оның сөйлеген сөздерінің жазбаша мәтінін құрастырудағы жүйелі жұмыс нәтижесінде қалыптасады. Жазбаша мәтінмен жұмыс спикердің ақыл-ой белсенділігін арттырады, оған мәселенің мәнін тереңірек түсінуге және өз ойларын дәлірек айтуға мүмкіндік береді. Жазбаша мәтінмен жұмыс жасай отырып, спикер ең сәтті сөздер мен сөз тіркестерін таңдауға, сөйлеу қателерін болдырмауға мүмкіндік алады. Мазмұны мен пішінін жақсарту үшін біраз уақыттан кейін жазбаша мәтінге оралуға болады.
Аудитория алдында өзін-өзі бақылау қабілеті бастапқы толқуды жеңу қабілетіне дейін азаяды, сөйлеудің басында өзіңізді ұстаңыз, арандатушылыққа бой алдырмаңыз және өзіңізді бақылауды жоғалтпаңыз, егер аудиторияда арандатушылық сұрақтар арқылы біреу болса, реплика сөйлеушіні эмоционалды тепе-теңдіктен шығаруға тырысады. Бұл шеберліктің дамуына көпшілік алдында сөйлеу практикасы, сондай-ақ арнайы әдебиеттерде танысуға болатын психологиялық тренингтер ықпал етеді.
Сөйлеу шеңберімен уақытты бағдарлау дағдысы. спикердің уақытша болуын бақылауды қамтиды. спикер сөйлеуге бөлінген уақытты қанағаттандыра алуы керек, аудиторияға оны қызықтыратын сұрақтар қоюға және осы сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік беруі керек. Егер сөйлеу уақыты анықталмаса, онда спикер аудиторияның реакциясы арқылы аудиторияның одан әрі тыңдауға дайын екендігін немесе шаршағанын және сөйлеуді аяқтайтын уақытты анықтай алуы керек.
Спикердің дағдылары алынған білім мен дағдылардан тұрады, бұл оған сөйлеуді дайындау және өткізу процесінде күрделі шығармашылық міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.
Бұл, мысалы, сөйлеу жоспарын өз бетінше құру, қойылымды дайындау мүмкіндігі. Басқа адамдар дайындаған мәтін, тіпті спикерден де жақсы, осы білім саласының мамандары бөтен болып қала береді.
Спикердің тағы бір маңызды сипаттамасы - материалды анық және сенімді түрде жеткізе білу, тыңдаушылардың сұрақтарына жауап беру. Бұл шеберлік спикердің сөйлеу тақырыбын қалай білетіндігімен және сөйлеу мәдениетін қаншалықты меңгеретіндігімен анықталады. Спикер оған жағымсыз сұрақтарға жауап беруден аулақ болмауы керек. Сұрақтарға жауаптар нақты және қысқа болуы керек, бірақ жеткілікті негізделген. Сондай-ақ, сұрақтарға жауаптың дұрыс нысаны туралы қамқорлық қажет, жауап сұрақ авторын ренжітпеуі керек.
Шын мәнінде, спикердің өнері көрінетін ең қиын дағдылардың бірі - аудиториямен байланыс орнату және сақтау мүмкіндігі. Егер аудиториямен байланыс болмаса, онда ол сөйлеудің мағынасын жоғалтады немесе оның тиімділігі күрт төмендейді.
1.2 Топ алдында сөйлеуге дайындау әдістері
Іс жүзінде шешендік өнердің сәтті импровизациясы бар. Алайда, егер дайындық мүмкіндігі болса, оны пайдалану керек. Күнделікті қойылымға дайындық келесі элементтерді қамтиды.
1. Сөздің кең мағынасында өзін-өзі тәрбиелеу - бұл жаңа білім алу, оларды техниканың әртүрлі салаларынан, қоғамдық өмірден алынған мәліметтермен толықтыру. Баяндамашы болып жатқан оқиғалардан хабардар болып, өзінің жалпы ой-өрісін кеңейтіп, кәсіби қызметіндегі білімін тереңдетуі тиіс [3].
2. Өз мұрағатын құру. Осы мақсатта үзінділер жасау, өңделген дереккөздердің жазбаларын жасау, газеттер мен журналдардан үзінділер жасау, мақал-мәтелдер жинау, статистикалық материалдар жинау, келесі сөйлеуден кейін қойылған сұрақтарды сақтау ұсынылады.
3. Көпшілік алдында сөйлеу мәдениетін арттыру. Жоғарыда айтылғандай, нақты материалды жақсы меңгеру шешендік сөйлеудің сәттілігінің маңызды шарты болып табылады. Бірақ бұл материалды ұсына білу, тыңдаушылардың санасына жеткізу керек. Міне, сөйлеу өнері, сөз шеберлігі осылайша бірінші орынға шығады.
Өз іс-әрекетінің табиғаты бойынша жүйелі түрде көпшілік алдында сөйлейтін адам сөйлеу қарым-қатынас мәдениетіне үнемі назар аударуы керек, әрқашан дұрыс, дәл, нақты және түсінікті сөйлеуге тырысуы керек, өз ойын нақты тұжырымдай білуі, тақырыпқа деген көзқарасын бейнелі және эмоционалды түрде білдіруі керек. Бұған іскери әңгімелерге, достар, туыстар, әріптестер шеңберіндегі түрлі мәселелерді талқылауға, семинарлар мен практикалық сабақтарға, жарыссөздер мен пікірталастарға белсенді қатысу ықпал етеді.
4. Сөйлеу техникасын меңгеру. Көпшілік алдында сөйлеудің тиімділігі спикердің сөйлеу техникасын меңгеруімен тікелей байланысты. Сөйлеу техникасының негізгі элементтері: фонациялық (сөйлеу) тыныс алу, дауыс (дұрыс дауыс қалыптастыру дағдылары) және дикция (сөздерді, слогдарды, дыбыстарды айтуда анықтық дәрежесі). Сөйлеу кезінде дұрыс тыныс алу, жақсы дауыс, айқын дикция, мінсіз айтылу спикерге аудиторияның назарын аударуға, тыңдаушылардың санасына, қиялына және ерік-жігеріне әсер етуге мүмкіндік береді.
5. Сөз сөйлеуге сыни талдау жасау. Шешендік шеберлікті жетілдіруге басқа спикерлердің де, өз сөйлеушілерінің де сөздерін сыни талдау ықпал етеді. Басқа спикерлердің сөздерін тыңдай отырып, сіз сөйлеудің мазмұнына ғана емес, сонымен қатар материалды ұсыну формасына да назар аударуыңыз керек: сөйлеудің тілдік дизайны, шешендік әдістер. Сонымен қатар, сіз өзіңізге ұнайтын және теріс реакцияны тудыратын, қандай сөздер, сөйлеу сөздері, іс-әрекеттер, әдістер спикердің сәттілігіне ықпал еткенін және керісінше оған сәтсіздік әкелгенін анықтауыңыз керек.
6. Көпшілік алдында сөйлеу әдістемесін меңгеру күнделікті дайындықтың ажырамас бөлігі болып табылады. Спикердің іс-әрекеті қандай кезеңдерден тұратынын, тыңдаушылармен кездесуге қалай дайындалу керектігін, шешендік сөйлеуді қалай құру керектігін, аудиторияны басқару үшін қандай әдістерді қолдану керектігін білу маңызды. Барлық осы білім шешендік өнер әдебиетінде бар.
Жалпы, шешендік өнер деп риторика, психология және актерлік шеберлікті шебер үйлестіретін көпшілік алдында сөйлеудің шығармашылық қызметі деп түсіндіріледі. Мұның бәрі тыңдаушылардың сеніміне ықпал етеді. Риторика мен шешендік өнер негіздері әр адамның дамуына негізделген. Алайда, ерекше мақсатты және талантты адам қажетті дәйексөздер мен дұрыс айтылған сөздерді қолдана отырып, білімді тәжірибеде шебер қолдана алады. Қазіргі уақытта бұл өнер қолдану салаларына байланысты бөлінеді:
oo Әлеуметтік-саяси шешендік-саяси және экономикалық салалардағы сөйлеген сөздерімен, баяндамаларымен және сөздерімен, сондай-ақ қоғамның әлеуметтік жағымен байланысты.
oo Академиялық - бұл аудиторияға ғылыми немесе танымдық сипаттағы ақпаратты жеткізу үшін дәрістер, баяндамалар мен қойылымдарды қамтиды. Мұндай баяндамалардың тұсаукесері белгілі бір жоспар мен талаптарға сәйкес өтеді.
oo Әлеуметтік-тұрмыстық шешендік-құттықтауға, еске алуға және т.б. бағытталған сөздерді білдіреді.
oo Сот - оларға сот, айыптау және қорғаныс сөздері кіреді, олардың кәсіпқойлығы заңгер мансабының сәттілігіне байланысты.
oo Теологиялық-әртүрлі конфессиялардың шіркеулеріндегі уағыздармен байланысты [4].
Осы жіктеуден басқа, шешендік өнер сәтті қолданылатын теледидар мен радио, жарнама және өмірдің басқа салаларын ажыратуға болады. Қысқаша айтқанда, шешендік өнер негіздері:
oo Жоғары байланыс, көпшілік алдында сөйлеу, ақпарат жеткізу және басқа адамдарды тыңдау мүмкіндігі.
oo Қабілет серіктестің сөзіне құрметпен және объективті түрде қарайды.
Шешендік теорияның негізгі ұғымдарына этос, логос және патос жатады. Этос қазіргі уақытта аз рөл атқаратын диктор бейнесінің этникалық бөлігін білдіреді. Мінез-құлық ережелері, моральдық нормалар мен құндылықтар оның тыңдаушыларға және өз жұмысының мақсаттарына деген көзқарасын анықтайды. Спикердің тыңдаушыларға қатысты моральдық және этикалық талаптары кез-келген сөйлеуде негізгі болып саналады.
Маңызды сөз
Маңызды сөз
Дауыс ырғағы
Дауыс ырғағы
Үзіліс
Үзіліс
Сөйлеу қарқыны
Сөйлеу қарқыны
Сурет-1. Шешендік өнер негіздері
Логос ұғымы аудиторияның санасына жететін осындай ауызша құралдар мен сөйлеу бұрылыстарын қолдануды сипаттайды. Яғни, ол өз тақырыбын мұқият білуді, аргументация өнерін меңгеруді және сөйлеу логикасын қамтиды.
Үшінші санат, патос, эмоционалды жағын қамтиды - адам аудиторияға қаншалықты эмоционалды әсер ете алады, өз тақырыбына бей-жай қарамайды. Сөйлеудің экспрессивтілігін интонация -- кідірістер, әртүрлі тембр, сөйлеу жылдамдығының өзгеруі арқылы беруге болады. Осылайша, шешендік өнердің негізгі ұғымдары жақсы сөйлеушіні анықтайтын қасиеттерді біріктіреді.
Шешендік сөйлеудің психологиялық негіздерін қысқаша сипаттауға болады:
oo Серіктеске немесе аудиторияға жақсы әсер ету мүмкіндігі.
oo Өз ойларыңызды немесе идеяларыңызды басқа адамды қызықтыратын етіп білдіру.
oo Тыңдаушының бәрін түсінуі үшін сөйлеу және баяндама (қарым-қатынас) тақырыбын бейімдеу мүмкіндігі.
oo Қарым-қатынас үшін қолайлы жағдайлар жасау.
oo Тыңдаушыны объективті бағалау мүмкіндігі.
oo Шешендік өнердің негізін қалаушылар [5].
Шешендік өнердің негізі ежелгі Грецияда қаланды. Хелланың тұрғындары алдымен сөйлеуге және оның басқаларға әсеріне мән бере бастады. Дұрыс айтуға қол жеткізу үшін көптеген танымал философтар қызықты әдістерді қолданды.
Аристотель риторика ұғымын бірінші болып қолданды, бұл оның шығармаларына сәйкес шешендік өнерін білдірді. Демостен мен Аристотельмен қатар сол кездегі басқа да көрнекті спикерлер белгілі -- Горгий, Гиперид, Перикл, Томас Аквиналар, Мартин Лютер, Пьер Абелард және т.б. орта ғасырдың басқа да танымал тұлғалары шешендік сөздерге өз үлестерін қосты.
Шешендік өнердің негізін қалаушылардың бірі Марк Цицерон тарихқа осы бағыттың теоретигі ретінде кірді. Ол шешендіктің әсер етудің ерекше күші бар екеніне сенімді болды, бұл елді басқаруда қажет. Ол спикердің алдына осындай міндеттер қойды:
oo Жарияланған ақпарат пен фактілердің дұрыстығын көрсету.
oo Адамдардың мінез-құлқы мен ерік-жігеріне әсер етіп, оларды белсенді әрекетке шабыттандыру және бағыттау.
oo Тыңдармандарға өз өнерлерімен эстетикалық ләззат сыйлау.
В.Виноградов ритордың бейнесі терминін енгізіп, спикер өзінің бейнесін маска киген актерлер сияқты жасайды, ал сөйлеуді дайындау мен орындау тиісті дайындықпен саналы процесс болуы керек. Белгілі психолог және жазушы Д.Карнеги шешендік сөйлеудің логикалық негізі спикердің жеке ерекшеліктері екенін баса айтады. Сөйлеу көпшіліктің жағымды сезімдері мен жақсы ниеттерін оятуы керек, сонымен қатар есте сақтау керек. Спикер жақсы оқып, өз тақырыбын жақсы білуі керек.
Шешендік өнер негіздерінің барлығына көпшілік алдында сөйлеуді сенімдірек етуге көмектесетін өзіндік құпиялары бар. Негізгі талаптар мынадай:
oo Көпшілік алдында сөйлеуді ұзаққа созбай керек - бұл аудиторияны шаршатады және олар сізді тыңдамайды (әрине, бұл ғылыми есептерге қатысы жоқ). Сіздің сөйлеуіңіз 20 минуттан аспауы үшін ақпаратты бірнеше рет және өте нақты көрсетуге тырысу керек.
oo Риториканың айла-амалдарының бірі - сөйлеудің басында интриганы құру. Мысалы, болады өз тарихына бір рет мен.... Осындай сөздерден бастап, сіз тыңдаушылардың қызығушылығын арттырып, оларды мұқият тыңдауға мәжбүр етесіз.
Сондай-ақ, белгілі бір уақытта жасалған кідіріс маңызды. Тыңдаушылар айтқандары туралы ойланып, алынған ақпаратты есте сақтауы үшін, бұл толық айтылған ойдан кейін қисынды болады.
Қорытындылай келе, әрбір жақсы шешен, егер күш-жігерін жұмсайды. Бұл өнердің негіздерінің бірі - сенімділік. Егер спикер өзіне, оның қабілеттеріне немесе біліміне күмәнданса, ол ақпаратты жеткізе алмайды. Сіздің сөзіңіздің тақырыбы ең алдымен сізді қызықтыруы керек, содан кейін тыңдаушылар ләззат алады. Сіздің басты міндетіңіз - аудиторияның назарын сөйлеудің басынан аяғына дейін сақтау.
1.3 Топ алдында сөйлеушінің аудиториямен жұмысы
Кез келген адамның ой-өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани дүниесінің қаншалықты екені оның жазған жазуынан, сөйлеген сөзінен байқалады. Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал, -- деген ұлы Абай ескертуін ойдан шығармағанымыз абзал. Ана тілінің мол байлығын игерген, құдіретін түсінген, күшіне тағзым етіп, бас иген адам өзіне де, өзгеге де талап қоя алады, сөзді қалай болса солай қолдануға жол бермейді.
Сөз шеберлігін қалыптастырудың жолы - тілдің нәрін ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдебиет арқылы бала бойына сіңіру. Оқыған шығармасы бойынша ойын көркем етіп жеткізе білу - тіл мәдениетін меңгерудің бірден бір шарты [6].
Шешен сөйлеу - адамның тұлғалық қасиеттерінің көрінісі. Дәстүрлі әдеп жүйесіндегі әдептілік, имандылық, ізеттілік ұғымдарымен үндес. Адамның ұлттық мәдениет пен дәстүрлі құндылықтарды құрметтеуі және оны әрі қарай дамытудың басты белгісі де сөз сөйлеу шеберлігінде жатыр.
Сонымен бірге сөз сөйлеу шеберлігі орфоэпиялық, лексикалық, грамматикалық нормаларға негізделеді. Орфоэпиялық норма - сөздерді дұрыс айту, лексикалық норма - сөздерді іріктеп, сұрыптап, талғаммен қолдану болса, грамматикалық норма сөйлеу мәдениетінде біршама тұрақталып, қалыптасқан норма саналады. Сөз сөйлеу шеберлігі ойдың дәлдігі, сөздің анықтығы, тазалығы, көңіл күйге әсер ететін шынайылығы (қарапайым сөзден немесе бейнелі образды сөздерден құралуына қарамастан) маңызды болып табылады.
Сөз қолдану шеберлігі көркем сөйлеуде, ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті ауыз екі сөйлеу стилінде тілдің барлық салаларымен тамырлас келеді. Шешендік топ алдында мәдениетті сөйлеу, оның алғышарттарын, әдіс-тәсілін танып білу, озық үлгілерін меңгерудің жолдарын, нақты қасиеттерін ұғыну сияқты мәселелермен тығыз байланысты.
Адамның айтқан қандай сөзі де белгілі бір мазмұнды білдіреді және сөйлеушінің, жазушының осы мазмұнға қатынасын көрсетеді. Мұнан туатын қорытынды: сөйлеу ойды білдіріп, іштегі сезімді сыртқа шығарады. Сөйлеудің бұл сипаты - оның мәнерлілігі.
Өзара тілдескенде немесе көпшілік алдында сөз сөйлеу - ол қаншама мазмұнды ойға толы болса да, әсерсіз, жансыз болып шығады. Ауызша сөйлеудің эмоциялық реңкі интонациямен, мимикамен, ишаралармен білдіріледі. Жазбаша сөйлеуде мұндай мүмкіндіктер жоқ. Сол себепті қағазға жазушы адам өз сөздерін барынша қиыстырып, оларды өз орнына тауып қойып, ойын мәнерлі түрде жеткізе алады. Иә, сөйлей білу - өз ойыңды келістіріп айта білу, оның мазмұнын ғана баяндап қоймай, нәзік сырларын сол қалпында жеткізіп, тыңдаушының етжүрегін елжірете білу.
Дұрыс сөйлей білген адам өз ойын, айтқанын тыңдаушыға толық түсіндіре біледі. Ел алдында шебер, шешен сөйлеу көп еңбектену, оқып, үйренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сөз көркемдігі ой тасқынынан табиғи түрде туындап жатады. Көркемдік талғам, сөз сөйлеу мәдениеті мен шешендік тәсілдерді дұрыс пайдалана білген адам ғана эстетикалық әсер ету күшіне ие бола алады [7].
Сөзді тыңдай білмеу. Кейбір адамдарда басқаның сөзіне құлақ қоймайтын, өзіне айтылған сөзді аяғына дейін тыңдай білмейтін, өзгелердің сөзіне ретсіз араласып, әңгіменің шырқын бұзатын ерсі мінездер кездеседі. Соның салдарынан сөйлеп отырған адам кейде қақалып-шашалып, тұтығып та қалады. Әрбір адам өз басындағы осы кемшіліктер мен күресе білсе, біздің сөйлеу мәдениетіміз де одан әрі дами түсер еді.
Кейбір адамдар диалогтық сөйлеудің талаптарын орындай бермейді. Көп сөйлеп, бір сөзді сан мәрте қайталап, тыңдаушысын жалықтырып та алады. Ондай адамдар арасында өзіне қойылған сұрауларға, қарсы пікірлерге жауап бермей, өз ойын тәптіштеп айта беретіндері де кездеседі. Бұл да сөйлеу мәдениетіндегі әдепсіздік.
Әркім өзінің басындағы ойларын басқаға айтып, түсіндіру үшін оған лайықты сөз таба білуге тиісті. Егерде ондай сөз таба алмаса, ол ой иесіне де шала, түсініксіз болып қалады. Яғни, ойдың дамуы сөйлеудің дамуымен өте тығыз байланысты. Адам өзінің сөз сөйлеу шеберлігін жетілдірмейінше, жоғары ақыл мәдениетіне жете алмайды.
Адам өмірінде сөз сөйлеу өнері ең басты, шешуші маңызға ие. Халық өз тарихын да осы ауызша сөз арқылы жеткізіп отырды. Оның үстіне осы сөз бірнеше ғасыр бойы қазіргі жазу, сызу, кітап, газет-журнал, радио - барлығының қызметін бір өзі атқарып келеді. Халықтың тіршілгі мен тұрмысында сөз өнері, яғни өнер дәрежесіне жеткен көркем сөз қоғамдық қажеттілікті өтеп, оның бүкіл тарихы мен тағдырында шешуші қызмет атқарды. Қазақта көне заманның өзінде жетелі сөзге табыну мен бағынудың басым болғаны соның бір айқын дәлелі. Халық аталы сөзді алты жасар бала айтса да, алпыстағы ақсақал қарт айтса да, айтушысына қарап емес айтқанына қарап бағаланған, тыңдаған.
Сөз сөйлеу шеберлігі үш мақсатты көздейді:
oo түсіндіру,
oo ояту,
oo толқытып тебіренту [8].
Көптеген адамдар тиімді қарым-қатынас дегенді біле бермейді. Қарсыласымызды өзімізге ұтымды келісімге келтіруде, дау-таласта өз позициямызды қорғап қалуда, жаңа таныстық пен байланыстар жасауда, әңгімеге кірігуде, тыңдаушымызға пікірімізді жеткізуде қиналып жатамыз. Тіпті қолымыздан келмеуі де мүмкін. Бұл проблемалар біздің дамуымызға кедергі келтіреді, өсуімізге тосқауыл болып табылады. Бізді суатты, тиімді қарым-қатынас жасауға ешкім де үйреткен жоқ, кейбіреуімізде коммуникативтік дағды қалыптаспаған да болуы мүмкін. Сондықтан ішкі түйсікпен әрекет етеміз, кәсіби шебер сөз сөйлей білетін адамдарға тәуекелді болып қала береміз. Тиімді қарым-қатынас жасай білу - ол бәсекеге қабілеттілікті арттырады.
Көпшілік алдында сөйлеу - бұл кез келген адамға беріле бермейтін дарын да, қабілет те емес, бұл - дағды. Дағды деген кез келген кітапты оқи салғаннан жетілмейді. Оның өзіндік құпиясын, әдіс-тәсілдерін меңгермей жету мүмкін емес. Шешен сөйлеу де сол сияқты. Егер сіз көпшілік алдында мүдірмей, шешен сөйлеуге бел бусаңыз бұл сіздің жеңісіңіз.
Сонымен көпшілік алдында сөйлеудің мынадай үш факторларын қарастыруға болады:
oo мұқият дайындық,
oo қолданылатын әдістер,
oo қорқынышты жеңу тәсілдері.
Сіз мұқият дайындалып, әдіс-тәсілдерді меңгеруге ұмтылсаңыз, жұрт алдына шығып сөйлеуді іс жүзінде игере аласыз. Бірақ сіздің бойыңызды қорқыныш билесе, бүкіл дайындығыңыз, үйренген дағдыңыз, қолданылатын әдістеріңіздің күл-талқаны шығады. Өйткені қорқыныш - cіздің көпшілік алдында табысты сөйлеуіңізге бірден-бір үлкен кедергі.
Көпшілік алдында сөз сөйлей білу мамандарға аса қажет. Өздерінің кәсіптері бойынша көп қарым-қатынас жасауды қажет ететін адамдар: бұл жоғары буын басшылары, менеджерлер, заңгерлер, әкімшілік және т.с.с. Қазіргі қоғам адамын өз мақсатына қол жеткізіп, табыс биігіне көтерілу үшін әрекет жасаумен бірге көпшілілікпен қарым-қатынас жасай білуді, сөз сөйлеуді, ойын жүйелі жеткізуді талап етеді.
Егер сіз көпшілік алдында сөз сөйлеуді меңгергіңіз келсе, онда тап болатын бірнші кедергі - ішкі үрей. Оны еңсере білу керек.
Дауысында дірілі жоқ, айтатын ойын шатаспай жеткізе білетін, еш мүдірмейтін, өзіне сенімді іскер адамды тыңдаған қандай тамаша. Өйткені сөз сөйлеу шеберлігі оның ойын тыңдаушыларға дәл жеткізіп, сенімділігіне тікелей ықпал етеді. Осындай сенімділікті өзіңізге қалай ұялатасыз? Бұл тек адамдар алдында сөз сөйлей білу тәжірибесімен ғана мүмкін. Осы факторлар өзіне деген сенімсіздіктен және адамның ішкі ой-түйсіктерімен байланысты.
Топ алдында сөйлеуге қабілеті жоқ адамдардың болмайтындығын психологиялық зерттеулер көрсетіп отыр. Барлық адамдар үшін қазіргі уақытта ақпараттармен алмасу өте маңызды, көпшілік алдында сөйлей білу де қажеттілік болып отыр.
Көпшілік ортада әдеп сақтау, әдеппен сөйлеу, көрегенділік таныту, жан мен тән тазалығы, мұның барлығы мәдениетке жатады. Мәдениет адамдардың мінез-құлқына қойылатын этикалық-эстетикалық, саяси т.б талаптардың орындалуын білдіреді. Дәстүрлі қазақ қоғамында адам бойында мәдениеттің қалыптасып, дамуына ерекше көңіл бөлінген, мәдениет жөніндегі көзқараастар кемел адам ұғымымен үндестік тауып, адамгершілік, кісілік қасиеттерінің қалыптасуы арасында дамыды.
Кез келген адамның көпшілік алдына шығып сөйлеуге батылы жете бермейді. Себебі жұрт алдына шығып сөйлеудің өзіндік біршама қиындықтары бар: сөйлеуші мен тыңдаушының арасында көзбе-көз байланыс болғандықтан шешенге тапқырлық, сөзіне елді ұйыта білу қабілеті қажет және сөйлеуші шешеннің өзін еркін ұстай білуі де ерекше маңызды. Еркін болуы үшін көп ізденіс, көп жаттығу қажет.
Сөз сөйлеу шеберлігін қалыптастыруда төмендегі алты факторға назар аударуға болады:
1.Тыңдаушыларды жинақы етіп орналастыру. Өйткені топтағы адамдар шашыраңқы отырса, ойды жинақтап бір арнаға тоғыстыруға кедергі тудырады. Топтағы адам қол соғу арқылы өзінің әңгімеге қатысып отырғандығын және сөйлеуші адамға ықыласын білдіреді.
2.Тыңдаушы топ шағын болса, мінберге шығып сөйлеудің еш қажеті жоқ, тыңдаушы адамдармен бір деңгейде болған дұрыс. Бұл әңгімелесуге бейресмилік сипат беріп, достық қатынасты орнатуға ықпал етеді.
3.Тыңдаушылардың білетін нәрсесін тәпіштеп қайта-қайта айта беруден аулақ болу. Бұл қателесуден сақтайды [9].
4.Сөзің ұтымды болу үшін тыңдаушыны қадірлей білу керек. Мақтанбай, неғұрлым қарапайым болып, көпшілікпен достық ниетпен қарым-қатынас жасасаң, соғұрлым беделді боласың. Тыңдаушымен жанды байланыс орнату қажет. Тыңдаушыларды жалықтырмауға тырысқан жөн. Оларды арасында серпілтіп, әзілдеп, жадыратып отырған дұрыс деп есептеймін.
5.Сөздің қысқа әрі тұжырымды болуына көңіл бөлу.
6.Айтылатын сөз алдына анық мақсат қойған экспедиция сияқты, оның маршруты қартаға алдын-ала түсірілуі тиіс. Сол себепті сөйлейтін сөзді екшеуден өткізе отырып, қандай да бір ойды қағазға түртіп алуды әдетке айналдыру нәтижелі болмақ.
Қазақстанның ұлттық қоғам ретінде табанды түрде дамуының тұғыры болатын ұлттық идеяны дұрыс танып, оның бағыт-бағдары мен оны жүзеге асыратын іс-әрекеттерді белгілеуде тілді дұрыс қолданып, шебер сөйлеудің орны айрықша.
Көпішілк алдында сөз сөйлеу шеберлігі - қоғамның әлеуметтік, рухани өмірінде үлкен сұранысқа ие. Бұл озық мамандар мен белгілі қайраткерлер күнделікті қолданып отырған іс-әрекет.
Әрбір жастың қоғамда өз орнын табуы үшін әсерлі де сенімді сөйлеудің тигізер септігі мол. Әдемі сөзге ие, бұлтарпас дәлел келтіре алатын, оқиғаны дәл суреттеп жеткізе білетін, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін сөзбен түйе алатын шәкірттің болашағы да кемел. Қабілетті адамдар қатарын көбейту үшін олардың сөйлеу тілі мен танымын дамыту керек.
Қазіргі қоғам адамының өз мақсатына қол жеткізуі үшін терең білім алумен бірге, көпшілікпен қарым-қатынас жасау, сөз сөйлеу, ойын жүйелі жеткізе алу қабілетін меңгеруі жоғары мәдениеттіліктің белгісі болып табылады.
Тақырып, мақсат, аудитория сипаты және т.б. бойынша әрбір сөз сөйлеу өз ерекшеліктеріне ие және арнайы дайындықты талап етеді. Сондықтан нақты қойылымға дайындық кезінде келесі кезеңдерге назар аудару керек.
1. Сөз сөйлеу мәселесі мен тақырыбын таңдау - көпшілік алдында сөз сөйлеуге дайындалудың маңызды бастапқы кезеңдерінің бірі. Мәселе - бұл қоғамдық маңызы бар немесе белгілі бір адамдар тобы үшін маңызды болып табылатын талқылауға лайықты ой, идея.
Тақырып - бұл мәселені талқылау үшін таңдалған аспект. Ол:
oo тақырыпты нақты және қысқа тұжырымдау керек, өйткені таныс емес сөздер мен сөз тіркестерін қамтитын ұзақ тұжырымдар алдағы сөйлеуге теріс көзқарас тудыруы мүмкін;
oo таңдалған тұжырым сөздің мазмұнын көрсетуі керек;
oo тұжырымдама тыңдаушылардың назарын аударып, оларды қызықтыруы керек [10].
Сөз сөйлеу мақсатын айқындау жатады. Мақсат - спикер ұмтылатын нәрсе, ол қандай нәтижеге қол жеткізгісі келеді: жаңа проблема қою, біреудің көзқарасын жоққа шығару, адамдарды белгілі бір мінез-құлық жолына бейімдеу және т. б. сонымен, спикер өзіне мақсат қоя алады: адамдарды жеке кәсіпкерлерге кедергі жасамауға сендіру, керісінше олардың күш-жігерін қолдау.
Сөз сөйлеу үшін материалдарды іріктеу туралы айтып өтсек. Қойылымның мазмұны, жоғарыда айтылғандай, оның тиімділігі үшін маңызды рөл атқарады. Сондықтан спикер аудитория үшін қызықты және пайдалы материал жинауы керек. Спикер оны қайдан ала алады?
Егер ол тәжірибелі спикер болса, онда ол өзінің білімі мен тәжірибесіне, мұрағатына жүгінеді. Ресми құжаттарға, анықтамалық әдебиеттерге, ғылыми және танымал ғылыми әдебиеттерге, газеттер мен журналдардағы мақалаларға, интернетте орналастырылған материалдарға; радио мен теледидар бағдарламаларына, әлеуметтік сауалнамалардың нәтижелеріне, көркем әдебиеттерге, жеке байланыстарға, әңгімелерге, сұхбаттарға жүгіну арқылы сөйлеуге арналған жаңа идеяларды, ақпаратты, фактілерді, мысалдарды табуға болады.
Сөз сөйлеу жоспарын әзірлеу. Сөйлеу жоспары - бұл материалды ұсыну тәртібі анықталатын оның қысқаша бағдарламасы. Дайындықтың әртүрлі кезеңдерінде әртүрлі мақсаттар мен жоспарлар жасалады: алдын-ала, жұмыс, негізгі.
Композициямен жұмыс. Композиция деп аталады:құру, сөз сөйлеу, қатынасы оның жекелеген бөліктерін барлық өнер ретінде біртұтас. Егер сөйлеу бөліктерінің арақатынасы бұзылса, сөйлеу тиімділігі күрт төмендейді.
Сөйлеушіні басшылыққа алу керек сөйлеуді құрудың жалпы принциптері бар:
oo принципі кезектілігі. Әрбір айтылған ой алдыңғыдан туындауы керек;
oo мақсаттылық принципі. Спикер мен тыңдаушылар сөйлеудің келесі тізбектегі бағытын білуі керек: мәселе-тақырып-тезис-дәлелдер-сөйле удің мақсаты;
oo күшейту принципі. Тыңдаушыға сөйлеу әсері сөйлеудің басынан аяғына дейін артуы керек. Тәжірибелі спикерлер сөйлеу соңында ең күшті дәлелдер келтіреді;
oo үнемдеу принципі ең аз күш, уақыт, сөйлеу құралдарымен қарапайым, ұтымды түрде мақсатқа жету ниетінде тұжырымдалады;
oo нәтижелілік қағидаты. Баяндамада тыңдаушыларға ұсынылған қорытынды, іс-әрекетке шақыру, әрі қарайғы мінез-құлық бойынша ұсыныстар болуы керек.
Ауызша сөйлеудің ең көп таралған құрылымы үш бөліктен тұрады, оның ішінде кіріспе, тұжырымның негізгі бөлігі, қорытынды.
Кіріспенің мақсаты - аудиторияны қызықтыру, сөйлеу тақырыбына тыңдаушылардың назарын аудару. Бастаманың мақсаты - аудиторияны қабылдауға дайындау, назар аудару. Тәжірибелі спикерлер мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді, қызықты мысалдарды пайдаланады. Сюжет қойылымның негізгі бөлігін ұсынуға, аудиторияны жоспардың тармақтарымен таныстыруға бағытталған.
Ең маңыздысы - сөйлеудің негізгі бөлігі. Онда негізгі материал баяндалады, мазмұндық ережелер тұжырымдалады және дәлелденеді.
Негізгі бөліктің құрылымы сөйлеушінің таңдаған материалды ұсыну әдісіне байланысты. Шешендік өнерде дәстүрлі түрде материалды ұсынудың келесі әдістері қолданылады:
oo индуктивті (нақты фактілерден жалпыланған тұжырымдарға);
oo дедуктивті (жалпы ережелерден нақты фактілерге);
oo ұқсастықтар (тыңдаушыларға жақсы белгілі параллельдерді жүргізу);
oo концентрлік (негізгі мәселенің айналасындағы материалдың орналасуы);
oo сатылы (бір сұрақты екінші сұрақтан кейін бірізді баяндау);
oo Тарихи (материалды хронологиялық ретпен ұсыну) [11].
Әдісті таңдау коммуникативті жағдаймен анықталады. Бір сөйлеуде әртүрлі әдістерді қолдану ұсынылады. Спикер қандай әдістерді қолданса да, оның сөзі дәлелді болуы керек.
Дәлелдің не екенін толығырақ қарастырайық. Дәлел дегеніміз - кез-келген ойды негіздеу үшін дәлелдер келтіру процесі. Спикердің міндеті - белгілі бір идеяны қорғауда белгілі бір дәлелдер жүйесін ұсыну ғана емес, сонымен қатар оның түсінігін, аудиторияға қол жетімділігін қамтамасыз ету.
Аргументтер иә және қарсы аргументтерге бөлінеді. Аргументтер үшін йә екеніне сендіруге тиіс аудиторияға, яғни олар шыншыл сүйенеді. Қарсы дәлелдер аудиторияны сөйлеушінің сынаған ұстанымдары үшіндәлелдерге бөлінген белгілерге ие емес екендігіне сендіруі керек. Дәлелдің күші салыстырмалы ұғым болып табылады, өйткені ол жағдайға, тыңдаушылардың эмоционалды-психологиялық жағдайына және басқа да көптеген факторларға - жынысына, жасына, аудиторияның кәсіби дайындығына байланысты. Дегенмен, көптеген аудиторияларда күшті деп саналатын бірнеше типтік дәлелдер бар. Мұндай дәлелдер әдетте мыналарды қамтиды: ғылыми аксиомалар, заңдар мен ресми құжаттардың ережелері, табиғат заңдары, эксперименталды түрде расталған тұжырымдар, сарапшылардың қорытындылары, танымал билікке сілтемелер, беделді дереккөздерден алынған дәйексөздер, куәгерлердің айғақтары, статистика.
Тыңдаушылардың санасы мен сезімдеріне әсер ету әдістеріне сәйкес дәлелдер екі топқа бөлінеді:
1) ұтымды дәлелдер немесе іс бойынша дәлелдер;
2) дәлелдер иррационалды (психологиялық) немесе адамға дәлелдер.
Рационалды дәлелдерге фактілер, билікке үндеу, заңдар, теориялар, осы қоғамда қабылданған аксиомалар жатады.
Иррационалды дәлелдерге адресаттың сезімдеріне, қалауына, мүдделеріне үндеу жатады.
Дәлелдеу әдістері ретінде олар төмен және жоғары, бір жақты, әлемдегі аргументация деп аталады.
Төмендеу - бұл алдымен спикер ең күшті дәлелдер келтіреді, содан кейін аз күшті болады және сөйлеуді эмоционалды сұраумен, шақырумен немесе қорытындымен аяқтайды. Төменгі Аргументтің артықшылығы - бұл аудиторияның назарын аударуды және сақтауды жеңілдетеді, басында ой мен сезімді белсенді жұмыс істеуге мәжбүр етеді, алғашқы дәлелдер жақсы есте қалады.
Төмен аргументация нашар дайындалған және аз қызығушылық танытқан аудиторияда тиімді. Төмен аргументтегі әлсіз дәлелдер басқа аргументтерге қарағанда жақсы көрінеді.
Жоғары аргументация мен сезімнің қызуы сөйлеудің соңына қарай күшейеді деп болжайды. Бұл әдіс дайындалған, жоғары қызығушылық танытқан аудиторияда тиімді. Бұл тиімді, егер: аудиториядағы атмосфера тыныш және сөйлеуші тыңдауға дайын болса; негізделуі керек ой күрделі; берілген аудитория үшін проблема толығымен шешілмейді; аудитория тәуелсіз қорытынды жасай алады.
Екі жақты аргументация кезінде тыңдаушыға қарама-қарсы көзқарастарды көрсете отырып, көзқарастарды салыстыруға, екі баламаның біреуін таңдауға мүмкіндік беріледі.
Екі жақты аргументация әдісінің бір түрі - қарсы аргументация әдісі деп аталады, онда спикер өзінің дәлелдерін қарсыластың дәлелдерін алдын-ала көрсетіп, жоққа шығарады.
Дәлелдер дұрыс, дәйекті, тезиске қарамастан дәлелді, жеткілікті болуы керек.
Дәлелдердің оңтайлы саны - үш саны: бір дәлел - бұл жай факт; екі дәлел - қарсылық білдіруге болады, ал үш дәлел үшін бұл қиынырақ. Үшінші дәлел шешуші әсер етеді: төртінші дәлелден бастап аудитория дәлелді енді жүйе ретінде емес, көптеген дәлелдер ретінде қабылдайды. Бұл жағдайда спикер аудиторияға қысым көрсетуге тырысады, көндіреді десек те болады. Ескі сөз бар: көп нәрсені дәлелдейтін адам ештеңені дәлелдемейді. Көп төртінші дәлелден басталады [12].
Сөйлеудің соңғы бөлігі - қорытынды - көбінесе сөйлеудің тиімділігін анықтайды. Сөйлеуді қабылдау процесінде өлке заңы қолданылатыны белгілі, яғни, хабарламаның басында және соңында айтылған нәрсе есте қалады. Сондықтан, қорытындыда негізгі ойды қайталау ұсынылады, ол үшін сөйлеу айтылады, ең маңызды ережелер жинақталады, тұжырымдар жасалады.
Сөйлеу мәтінін жазу және меңгеру туралы шолып өтсек. Қысқа сөйлемді жаттап алуға болады, ал ұзақ баяндама, дәріс жаттау қиын. Бұл жағдайда мәтінді оқымай-ақ айтуға болатындай етіп дайындау керек. Мұндай сөйлеу үшін мәтінді игеру процесі онымен келесі кезеңдерге сәйкес жұмыс істеуді қамтиды:
1) толық мәтін жасау;
2) оны өз сөзіңмен түсініп, қайталау;
3) мәтінді орналастыру, сөйлеудің негізгі ережелерін атап көрсету;
4) негізгі сұрақтарды нөмірлеу;
5) аты-жөні, атауы, статистикалық деректер, басында және соңында дәйексөздің, белгілеу мысалдары.
II ОҚУШЫЛАРДЫ ТОА АЛДЫНДА СӨЙЛЕУГЕ ДАЙЫНДАУ
2.1 Оқушыларды топ алдында сөйлеуге дайындау кезеңдері
Топ алдында сөйлеу - бұл бала үшін үлкен стресс. Оқиғаға дайындықтың қалай өтетіні көбінесе сәттілік пен сәтсіздікті ғана емес, сонымен қатар оқушының мінезіне де әсер етеді.
Әдетте топ алдында сөйлеуге дайындық келесі негізгі кезеңдерден тұрады:
oo Аудиторияны бағалау.
oo Сөйлеу мақсатын қою, тақырыпты таңдау.
oo Материалды таңдау.
oo Құрылымдау, жоспар құру.
oo Сөйлеуді безендіру.
oo Сөйлеуді жаттау [13].
Ең бастысы - оқушы сөйлейтін топтың әлеуметтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz