Ыбырай Алтынсарин - ақын

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ

Ысқақ Әсел Бауыржанқызы

Ыбырай Алтынсарин - фольклортанушы
тақырыбында

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасы

Нұр-Сұлтан, 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ

Қорғауға жіберілді
Қазақ әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., қауымд.
профессор Қ.Р.Кемеңгер
__________________2022 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ыбырай Алтынсарин - фольклортанушы

5В011700 - қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасы бойынша

Орындаған: Ысқақ Ә.Б.

Ғылыми жетекші
PhD доктор, доцент м.а. Сағынадин Г.С.

Нұр-Сұлтан, 2022
Мазмұны
КІРІСПЕ. .6
1 ҰЛТ ҰСТАЗЫ ЖӘНЕ ҰЛЫ МҰРА 9
1.1 Ы.Алтынсарин шығармашылығы және ағартушылық қызметі хақында .9
1.2 Ы.Алтынсарин мұрасының зерттелуі ... ...16
2 Ы.АЛТЫНСАРИН ЕҢБЕКТЕРІ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ-ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ. .20
2.1 Фольклор мұраларын жинаудағы Ы.Алтынсарин еңбегі... 20
2.2 Ы.Алтынсариннің таным мен тәрбие философиясындағы фольклорлық дәстүр. .28
2.3 Ы.Алтынсариннің ғылыми әлемі: ғұрып фольклоры және этноәлеуметтік мәселелер 34
ҚОРЫТЫНДЫ 44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 46

КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ыбырай Алтынсарин - ұлы педагог-ғалым,қазақтың əдеби тілінің, жазба əдебиетініңнегізін қалаушылардың бірі. Ол қазақ әдебиетіне озық ойлар мен тың тақырыптар енгізді. Ол - дарынды, жаңашыл ағартушы ғана емес, халқымыздың теңіздей толқып тасыған інжу-маржан жырларымен танысып, өз еңбегіне арқау еткен қоғам қайраткері. Өзі өмір сүрген дәуірінің кәдесіне, ұрпақ тәрбиесіне халық мұрасын жарата білген дара тұлға. Ақын ретінде мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, жазушы ретінде қысқа да әсерлі әңгімелері қазақ әдебиеті тарихында өшпес із қалдырғаны анық.
Қазақ Ыбырай Алтынсаринді педагог, ағартушы-ақын, жазушы, аудармашы, фольклортанушы ретінде таниды. Сан қырлы Ы.Алтынсари ннің ақындық, жазушылық, ағартушылық қырлары кеңінен зерттеліп, фольклортанушылық қыры кейде ашылмай қалған тәрізді көрінеді. Осы негізде күдікпен үлкен ізденістер мен біршама жұмыстар атқарылды. Сан қырлы Ыбырай Алтынсариннің қазақ үшін, қазақ балалары үшін жасаған еңбегі зор. Сондықтан оның әр қырын болашақ ұрпаққа таныту біздің парызымыз деп білеміз.
Диплом жұмысының мақсаты: Ы.Алтынсариннің бай мұрасына үңіле отырып, ондағы фольклорлық еңбектердің мәнін ашу.
Диплом жұмысының міндеті: Жоғарыда қойылған мақсат негізінде алдымызға мынандай міндеттерді қойдық:
- Ы.Алтынсарин шығармашылығы мен ағартушылық қызметін саралау;
- Ы.Алтынсариннің бай мұрасының зерттелу аясын қарастыру;
- Ы.Алтынсариннің фольклортану саласындағы рөлін айқындау;
- Ғалымның этнографиялық еңбектерінің маңызын сараптау.
Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен ғылыми жаңалығы:
- Ы.Алтынсариннің ағартушылық философиясында фольклорлық дәстүр орын алған;
- Ы.Алтынсарин ғұрып фольклоры жанрларын зерттеуші ғалым ретінде көрінеді;
- Ы.Алтынсарин - этнографиялық очерк жанрын қалыптастырушы ғалым екені айқындалды;
- Заманауи білім реформалары аясында Ы.Алтынсарин шығармашылығы-ның маңыздылығы жоғары мәнге ие;
- Ы.Алтынсариннің білім философиясында ағартушылықтың ұлттық тұ-жырымдамасы бар, себебі онда ұлттық бірегейлік пен білім дискурсының теориясы мен тәжірибесіндегі ұлттық және жалпыға ортақ мүдделерді қалай үйлестіру мәселесі көтерілді;
- Соңғы уақытта өзін-өзі дамытуға мән беріп жүрген білім парадиг-масының тәрбиені де қатар алып жүру керектігін алға тартуы Алтынсарин тұжырымдамасының заманауилығын көрсетеді, керісінше жағдайда студент пен ұстаз арасындағы тұлғааралық қатынас жойылып кетуі әбден мүмкін.
Диплом жұмысының ғылыми, теориялық, әдіснамалық негіздері.
Диплом жұмысының негізгі теориялық тұжырымдары мен түйіндерін қорытуда Ы.Алтынсарин туралы жазылған іргелі зерттеулер, әдебиет тарихы мен жанрлары, ағартушылық жөніндегі М.Әуезов, С.Мұқанов, Х.Сүйіншәлиев, Қ.Т.Жұмағұлов және басқа ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық пікірлер мен тұжырымдар басшылыққа алынды. Сонымен қатар, Ы.Алтынсарин өмірі мен шығармашылығы туралы әр кезеңдерде баспа жүзін көрген Əлдибеков Ж., Эфиров А.Ф., Сулейменов Б.С. т.б. ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектері, ой-тұжырымдары мен пікірлері бағыт-бағдарлық, теориялық және методологиялық негіз ретінде қолданылып, қажетті тұстарда пайдаланылды. Сондай-ақ мәтіндік талдау негізіне Ы.Алтынсариннің әр жылдары жарық көрген шығармалар жинағы қолданылды.
Зерттеу нысаны - Ы.Алтынсариннің фольклорлық мұрасы мен ғылыми-әдістемелік еңбектері
Диплом жұмысында қолданылған ғылыми әдістер: Зерттеу жұмысымызда Ы.Алтынсаринрнің еңбектерін, очерктерін жинақтау, жүйелеу талдау, салыстыру жұмыстары жүргізілді.
Диплом жұмысының тәжірбиелік маңызы: Осы зерттеу жұмысы арқылы оқырман Ы.Алтынсариннің фольклоршылық қырын таниды және дәлел ретінде дереккөздер таба алады. Бұл зерттеу жұмысы Ы.Алтынсариннің орасан зор еңбегіне берілген шағын бағалау. Біздің дипломдық жұмыс осы уақытқа дейін жазылған Ы.Алтынсарин туралы ғылыми және көркем еңбектерге тамшыдай болсын үлесін қосады деп ойлаймыз.
Диплом жұмысының дереккөздері:
Алтынсарин Ы. Қазақ хрестоматиясы. - Алматы: Білім, 2003; Алтынсарин И. Таңдамалы шығармалары. Құрастырып баспаға дайындаған: Б.С.Сүлейменов - Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасы, 1955. - 295 б.; Қазақ әдебиетінің тарихы - Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, 1948. - 49 б.; М.Ғабдуллин еңбектерінің он бір томдық жинағы. - Алматы. 2008. 5 том. - 424 б.; Классикалық зерттеулер. Көп томдық. Т. 24. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. - Алматы: Әдебиет әлемі, 2014. - 317 б.; Қасқабасов С. Ойөріс. Алматы: Жібек жолы, 2009. - 303 б.; Дербісәлин Ә. Ыбырай Алтынсарин: Деректі ғұмырбаяндық эссе-хикаят және ғылыми зерттеулер. Үш томдық шығармалар жинағы: 1-том. - Алматы: Дәуір-кітап, 2015. - 632 б.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған. Негізгі бөлім үлкен екі тараудан және әрқайсысы екі-үш тараушадан тұрады.
Ұлт ұстазы және ұлы мұра
Ы. Алтынсарин шығармашылығы және ағартушылық қызметі хақында
Зерттеу тақырыбымыз Ыбырай Алтынсарин - фольклортанушы болғандықтан, бұл зерттеу жұмысымызда сан қырлы Ыбырай Алтынсариннің фольклортанушылық қырына басымдық береміз. Ал адамның қандай да бір қырын ашып таныту үшін, ол адам туралы жан-жақты қарастыратынымыз анық.
Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин Қостанай облысы Қостанай ауданында дүниеге келген. Ы. Алтынсарин - педагог, ағартушы, жазушы, фольклоршы, этнограф, қоғам қайраткері. Педагог ерте жастан әкесінен айырылып, атасы Балғожаның тәрбиесінде болған. Балғожа би немересін қазақ балалары үшін ашқан Орынбор шекара комиссиясының мектебіне береді. 1857-1859 жылдары атасы Болғожа бидің хатшысы болады. Кейіннен Орынбор облыстық басқармасында кіші тілмаш болады. Орынбор басқармасы 1860 жылы Ы,Алтынсаринге Торғайдан мектеп ашуды тапсырып, өзін орыс тілі мұғалімі етіп сайлайды. Дәл осы сәттен Алтынсариннің педагог, ағартушы ретіндегі қызметі басталады. 1864 жылы 8 қаңтарда мектеп ашады, кейін мектеп жанынан интернат ашылады. Ағартушы тұңғыш рет дүниежүзі педагогтерінің гуманистік идеяларын қазақ мектебінде қолданады. 1868-1874 жылдар аралығында Торғайдың уездік судьясы қызметін атқарады. 1876-1879 жылдар арасында Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі болады. Елек, Қостанай, Ырғыз, Торғай уездерінде екі кластық орыс-қазақ мектептерін ашты және педагогтың ұсынысымен 1888 жылы Орскте педагогтар даярлайтын мектеп те ашылған болатын. Торғайда қолөнер училищесін ұйымдастырып, қазақ қыздарына мектеп ашуды көздеді. Бірақ педагог қайтыс болғаннан кейін екі жылдан соң ғана қазақ қыздарына интернаты бар мектептер ашылады [1, 318 б.].
Ағартушы-педагог Ы.Алтынсариннің 1879 жылы Қазақ хрестоматиясы оқулығы мен Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы дидактикасы басылып шығады. Алтынсарин педагогикадан бөлек қоғамдық мәселелермен де айналысқаны белгілі. Мәселен, Оренбурский листок мақаласында өзінің қазақтардың шұрайлы жерлерін тартып алуға қатысты наразылығын білдірген болатын [1, 319 б.].
Сан қырлы Ы.Алтынсариннің қазақ әдебиетіне қосқан үлесі педагогикамен тікелей байланысты. Өзі ашқан мектепте ол оқушыларға өлең, қысқа әңгімелер, аудармаларын ұсынды. Сондықтан да Ыбырай Алтынсарин - қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы.
ХІХ ғасыр әдебиеті десек, әуелі Абай, Ыбырай, Шоқан есімдері аталады. ХІХ ғасыр әдебиетін осы үш тұлғасыз сөз ете алмаймыз. Ол туралы М.Әуезов: Қазақ ССР тарихының өткен ғасырына көз жүгіртсек, көңілге медеу болар үш адамды айтамыз. Олар - Қазақстанның кең шалғай жатқан өңірлерінен шықса да, үшеуі бірге туғандай сезілетін адамдар. Олар үшеуі үш мұнара тәрізді: Шоқан, Абай, Ыбырай - деп баға береді [2, 106 б.].
Ыбырай Алтынсарин - ақын. Алтынсаринді ақын ретінде танытатын Кел, балалар, оқылық, Жаз, Әй, жігіттер, Әй, достарым, Араз бол, кедей болсаң ұрлықпенен, Өнер білім бар жұрттар, Ананың сүюі, Өсиет өлеңдер, Бұл кім?, Ұшақтан жылам бұлттар, Мақтанба бақыттымын деп бағыңызға т.б өлеңдері. М.Әуезов Ыбырайдың ақындығы жайлы Ол - жаңа үлгідегі ақын - дейді [2, 108 б.].
Ыбырай туралы Қазақ әдебиеті тарихы еңбегінде: Біздің тарихымызда Ы.Алтынсарин - ағартушы-ақын деген қосарлы атпен белгілі. Өйткені ол табиғатынан ақын болып туылған кісі. Өмірдегі қажеттіліктер оны ағартушылық жолға алып келді - деп жазылған [3, 271 б.]. Ғалым Х.Жұмалиев те Ыбырайды қара сөздің шебері деп бағалай отыра, ағартушы-ақын екенідігін де ескертеді [4, 186 б.]. Демек, Алтынсарин жай ақын емес, ағартушы-ақын. Ағартушы-ақын болғандықтан да өлеңдерінің көбі ағартушылық бағытта. Мысалы:
Оқысаңыз, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан,
Іздемей-ақ табылар [5, 8 б.], -
деп балаларды өнер-білім жолына шақырады.
Ақын оқу мен білімнің тек үлкен еңбекпен, терең ізденіспен табылатынына мән береді. Ол үшін инемен құдық қазғандай сабыр мен талап керек екендігін ескертеді де, оқымаған адамдарды ақ-қараны айырмайтын көрсоқыр деп сынайды.
Сиса көйлек үстіңде
Тоқуменен табылған.
Сауысқанның тамағы
Шоқуменен табылған.
Өнер-білім бәрі де
Оқуменен табылған [5, 8 б.], -
деп күнделікті өмірдегі бар нәрсемен салыстыру жүргізеді. Айтылған бұл сөздер де қиындау болып кетпеді ме деп, оқымаған адам ақылға жарымайды, ол хайуанмен тең деп қатты айтады [3, 273 б.].
Оқымаған жүреді,
Қараңғыны қармалап.
Надандықтың белгісі,
Еш ақылға жарымас [5, 9 б], -
деп, оқымау, оқуға талпынбауды қараңғылықпен салыстырып әдемі жеткізеді.
Оқу не үшін қажет?- дегендерге ақын былай жауап береді:
Ата-енең қартайса,
Тіреу болар бұл оқу.
Қартайғанда мал тайса,
Сүйеу болар бұл оқу [5, 9 б.], -
деп болашақта ата-анаңа қамқор болу үшін, малсыз қалсаң өзінді асырау үшін деп нақты себебімен түсіндіре жеткізеді.
Ағартушылық бағытта жазылған өлеңдерінің бірі - Өнер білім бар жұрттар өлеңі. Ақын бұл өлеңінде жастарды оқуға, өнерге, техниканы игеруге шақырады. Ол өнер-білімі жетілген елдердің артықшылығы қандай, олар сол өнерімен нені игеріп отыр, ертеңгі өмірдің талап-тілектері секілді күрделі мәселелерді жастар алдына көлденең тарту арқылы оларға ой тастап, өнер-білімді батыл игеруге шақырады. Ыбырай шығармаларындағы көрегенділікті осы өлең жолдары арқылы анық тануға болады. Ыбырай шығармалары арқылы өз кезеңінде адам сенгісіз армандай болып жырланған ұғымдар бұл күндері шындыққа айналды, ол адамды құстай ұшырған - ұшақ, отынсыз тамақ пісірді - газ отыны, сусыздан сусын ішірді - құбырдан алынған су, айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызды - телефон, тастан сарай салғызды - көп қабатты үйлер, теңізде жүзді балықтай - деп, кемелерді атағандай. Өнерге деген оқырман құштарлығын арттыру барысында бұл сөздерді астарлап, метафораларды ұтымды қолдана білуі өнердегі тылсым, құпиялылықты арттыра отырып тыңдаушысын қызықтыра түсетіні анық.
Заманының осындай ұлы жаңалықтарын санамалап келгендегі ақын ойының тірелетін жері - жастар.
Желкілдеп шыққан көк шөптей
Жаңа өспірім достарым,
Қатарың кетті-ау алысқа-ай,
Ұмтылыңыз, қалыспай [5, 12 б.].
Жас ұрпақ зор болашақтың иесі екенін көрсету мақсатында өзін кейінге ысырып тастап, жастарды ілгері шығару үшін қатардағы қара қазақ етіп сипаттайды. Мысалы:
Біз болмасақ, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды [5, 92 б.].
Жоғарыдағы Балғожа бидің баласына жазған хаты өлеңі де ағартушылық тақырыпта деп айта аламыз. Өлең жолдары арқылы білім алған, оқыған, өнер үйренген ауылда тентіреп жүргеннен мың есе артық екенін жеткізеді. Бұл ойдың бәрі Балғожа бидің ойы ма? Әлде Ыбырайдың ойы ма? Кімнің ойы болса да, оқудың артықшылықтарын балаларға жеткізуді мақсат еткен.
Ақын өз өлеңдерінде тек білімді, оқуды ғана насихаттап қоймай адамгершілік, ұят тәрізді философиялық мәселелерді көтереді. Өзі оқытып жүрген балаларға сылдыр білім ғана емес, жүректеріне иман беруге тырысқан. Мысалы: Жаратты неше алуан жұрт бір Құдайым, Қорлама кем адамды болсаң дана, Ұмытпа бай болдым деп бір Құдайды, Ренжітпе пенде болсаң бейшараны, Иманды ер Құдайынан ұялады т.б. өлеңдері. Ал, Азған елдің хандары, Азған елдің билері, Әй, жігіттер!, Әй, достарым, Араз бол кедей болсаң ұрлықпенен өлеңдері жоғарыда өлеңдермен үндес келгенімен бұлардың ғибраттық мәні басым.
Ыбырай поэзиясы жөнінде сөз қозғалғанда ерекше тоқтауды қажет ететін екі өлең - Өзен, Жаз туындылары [3, 275 б.]. Табиғат жайлы жазылған Ыбырайдың бұл екі өлеңін оқып отырып, Абайдың Жазғұтұры өлеңі есіңізге түседі. Екі ақынның өмір сүрген ортасы, заманы бір. Бұл туралы М.Әуезов: Екеуінің қазақ даласындағы көктем жайында жазғандарын оқысаңыз, бір ақындық дәстүрдің үлгісін, бір ақындық мектепті көресіз [2, 246 б.], - деп айтып кеткен.
Ы.Алтынсарин тұңғыш ағартушы болуымен қатар, балаларға арнап мазмұны мәнді, көлемі шағын әңгімелерін қалдырған дарынды жазушы. Х.Жұмалиев: Ыбырай - көркем қара сөздің шебері деп бағалайды да: Алтынсаринге дейін ауыз әдебиетінде әртүрлі қарасөз нұсқалары болғанымен, жазба әдебиетінде көркем қара сөз болған емес. Ыбырайды жазба әдебиеттегі көркем қара сөздің атасы деуге болады [4, 186 б.], - деп жоғары бағалайды Сондай-ақ ғалым Ы.Алтынсариннің әңгімелерін новелламен тең деп санайды.
Жазушының әңгімелерінің идеясы жас ұрпақты тәрбиелеуге бағытталды. Ұят, адамгершілік, еңбекқорлық, ізгілік, жақсылық пен жамандық т.б. толып жатқан алуан түрлі тақырыптар балалардың қызығушылығын арттырады. Әңгімелерінің көлемі шағын, бірақ айтар ойы өте көлемді.
Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш әңгімесінде, ең кішкентай жәндіктердің де өмір үшін тыным таппай еңбек етіп жүретінін көрсету арқылы оларды балаларға үлгі етеді. Қарлығаш, өрмекші құрлы жоқпысың, сен де еңбек ет, босқа жатпа дегенді меңзейді. Осыған ұқсас Ыбырайдың Әке мен бала әңгімесінде: Бұдан былай есіңде болсын, аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың, азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың, - деген әке сөздері өз баласына ғана емес, бүкіл қазақ баласына қарата айтылған тәрізді. Кейде сәл нәрсені қомсынып, оған көңіл бөлмей, аз жұмысты қиынсынып, бойкүйездікке салынушылық өмірде көп кездеседі. Сондықтан педагог ретінде балаларды жастайынан-ақ бойкүйездікке, жалқаулыққа қарсы еңбекке тәрбиелеу мәселесіне Ыбырай ерекше көңіл бөлген. Жастарды еңбек етуге дағдыландыруды үгіттеген оның басқа да әңгімелері аз емес. Мысалы: жазушы Атымтай Жомарт әңгімесінде еңбекті дәріптейді. Бұл ел аузында ертегі-жыр болып кеткен, ежелгі араб жұртының әңгімесі. Ыбырай осы ел аузындағы ертегіні балаларға арнап, әңгіме ретінде жазып ұсынды. Әңгіменің идеясы да, кейінгілерге үлгі боларлық жағы да Атымтайдың сөзінен анық көрінеді. Атымтай бір сөзінде: Күн сайын өз бетімнен тапқан пұлға нан сатып алып жесем, бойыма сол нәр болып тарайды. Еңбекпен табылған дәмнің тәттілігі өзгеше болады екен [5, 49 б.], - дейді.
Жастық шақ - қайрат, жігердің толы кезі. Бойдағы жасырын талант, өнерлерін жарыққа шығару үшін талап керек. Әр нәрсені де жігермен істе, өзіңнің не нәрсеге қабілетің, ыңғайың бар, қолыңнан не келеді, соны жақсы біл, қай өнердің соңына түссең, әрі өзіңе, әрі қоғамға пайда келтіре аласың, талаптан да таңдап ал дейді. Кейде талаптың, жігердің жоқтығынан жап-жақсы өнердің жарыққа шықпай кетуі де мүмкін. Сондықтан өз талабыңмен өрге шық дегенді айтады. Міне, Ыбырай Талаптың пайдасы - деген әңгімесінде өзінің осы пікірін, негізгі идеясын жеткізіп бере алды.
Ыбырай жас кезінен дұрыс баулу, жас ұрпақтарға дұрыс тәрбие беруге ерекше көңіл бөлді. Баланы дұрыс күт, түзу тәрбиеле, қисығын түзе, адасса айқын жолға сал деді. Жазушының осы тақырыпта жазған Бақша ағаштары әңгімесі бар. Бұл әңгіменің оқушылар үшін де, оқытушылар үшін де үлкен тәрбиелік мәні зор. Баланы жастан дегендей, оған жас күнінен түзу тәрбие беру оның болашақ өмірі үшін керек. Есейіп кеткен соң қисығын түзеу қиынға түседі. Кейде сол қисаюмен барып, мерт болады. Ыбырайдың бұл әңгімесі қазіргі мектеп балаларын тәрбиелеу үшін де үлгі бола алады.
Шеше мен бала, Мейірбанды бала, Аурудан аяған күштірек деген үш әңгімесінің берер тәрбиесі, айтар ойы ұқсас. Махаббат, мейірімділік ата мен ананың, үй-ішіне деген махаббатынан басталады. Адамгершілікті ту қылып көтерген ұлы адамдар да алдымен өз атасын, өз туғандарын сүйеді. Олардың кейбіреулері өсе келе тек атасының баласы болмай, адам баласы бола біледі.
Жазушының ең танымал Бай баласы мен кедей баласы атты әңгімесі, бір қарағанда ешқандай ауыр жүгі жоқ, балаларға арналған жеңіл әңгіме тәрізді көрінеді. Бірақ бұл шағын әңгімеде үлкен идея бар. Ғасырлар бойы еңбекшілерді қанап, халықты қанауды ата мирасындай көріп, соның арқасында үлде мен бүлдеге оранып өскен бай баласының басына күн туғанда дәрменсіздігін суреттеу арқылы, жазушы сол қоғам құрылысының тамыры шіріп, оның адамдары өмірдің жасаушысы, күресушісі емес, бишарасы, үстемдік етуші таптың үлкені - жауыздық пен қорлықтың қапшығы да, жасы - мүгедектіктің бейнесі дегенді осы әңгіме арқылы жеткізгісі келген тәрізді.
Ғалым Қ.Жұмалиев жазушының Надандық әңгімесін жақсы талдап береді. Ауыл тұрғындарының өлмеген әйелді көміп тастауы - үлкен трагедия. Егер ауыл арасында дәрігер болса бұл трагедияның алдын алуға болатынын жеткізеді [4, 123 б.].
Ы.Алтынсариннің тағы бір танымал Бақша ағаштары әңгімесінде: Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, - дейді бір әке өз баласына. Шырағым, мұнан сен де өзіңе тәлім алсаң болады. Сен де жас ағашсың, саған да күтім керек, мен сенің қате істерінді түзеп, пайдалы істерге үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы, түзу кісі болып өсерсің. Бағусыз бетіңмен кетсең, сен де мынау қисық ағаштай қисық өсерсің. Әкесінің баласына айтқан ақылын баяндайтын осы әңгімеде үлкен мән бар. Егер, ата-ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе, оны балалар дұрыс қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болып шығуына жағдай жасайды. Адам - тәрбиенің нәтижесі. Ол өмірге пешенесіне не жазылса сонымен келмейді, оның тағдыры туысынан белгіленбейді. Адамдық қасиеттің қалыптасатын жері - өмір талқысы, әрекет ету, тәрбие.
Аурудан аяған күштірек деген әңгімеде адамның шыдамдылық, төзімділік сияқты тамаша ерік-жігер қасиеттері, олардың сыр-сипаты сөз болады. Абайсызда бір баланы арба қағып кетіп, аяғын сындырады. Шешесі мұны көріп есінен танады. Осыны сезген бала жалма - жан жылағанын қойып тіпті сынған аяғын салып жатқанда да дыбысын шығарып, қабағын шытпайды. Бұған қайран болған сынықшы:
- Аяғың ауырмай ма? Қабағыңды да шытпадың ғой - депті. Қасында шешесінің жоғын көрген бала:
- Ауырмақ түгіл жаным көзіме көрініп тұр, бірақ менің жанымның қиналғанын көрсе, әжем де қиналып жүдемесін деп, шыдап жатырмын, - депті [5, 34 б.].
Қазақта ауру қалса да, әдет қалмайды - деген мақал төңірегінде жазылған Салақтық әңгімесі оқырманға ой салары анық. Істеген істің, жүріс -тұрыстың, демалыстық яғни өмірдің сан саласының қай-қайсысы да жиі-жиі қайталана келе біртіндеп әдетке айналып отырады. Бірақ әдеттің де әдеті бар. Адамда жарамды, жақсы әдеттермен қатар, қармасыз, жаман әдеттер де болады. Мәселен, салақтық - жаман әдет. Одан тәнге де, жанға да рахмет жоқ. Осы айтылғанға орай Ы.Алтынсариннің Салақтық атты әңгімесі жарамсыз әдеттің адамға зиянды екендігін жақсы көрсетеді. Негізгі кейіпкер Кәрім арқылы көптеген салақ адамдардың бейнесін жеткізеді. Жазушы Кәрім тәрізді болмандар, жаман әдетке әуес болындар дегенді оқырманға ескертеді.
Бала жанының зергері Ы.Алтынсарин әңгімелерінің бәрі де бүлдіршіндердің жас ерекшеліктеріне орай тілі жеңіл, мазмұны тартымды, олардың жан дүниесіне әсер етерліктей етіп берілген. Сондықтан Қазақ хрестоматиясына енген әңгімелердің барлығының ойы терең, үйрететін тәрбиесі мол деп айта аламыз.
Әңгіме жанры тәрізді қазақ әдеби аудармасының бастау көзін Ыбырай Алтынсарин ашты десек те болады. Оның 1879 жылы шыққан Қырғыз хрестоматиясында [5] орыс әдебиетінен аударылған бірнеше шығармаларға, атап айтқанда, К.Д.Ушинскийдің, Л.Н.Толстойдың, И.М.Паульсонның И.А.Крыловтың, ағартушылық бағыттағы туындылары бар. Аудармашы Ыбырай орыс жазушыларының шығармаларының ішінен тек тәрбиелік маңызы барларын ғана аударған. Неге олай істеді? Сол кездегі қазақ қоғамының алға дамып, өсіп-өркендеуі үшін білім-ғылымның аса қажет екендігін түсінген қазақ зиялылары ағартушылық жолға түсе бастады. Халқының мүшкіл халін бар жан-тәнімен сезінген Ыбырай елдің көзін ашу мақсатымен алғаш рет қазақ даласында мектеп ашып, білімнің дәнін шашты, адамдықтың диқаншысы болды. Зерттеу жұмысымыздың басында айтқандай, алғашқы қазақ тіліндегі оқулыққа орыс жазушыларының білім алуға адамгершілікке үндейтін, яғни педагогтық, тәрбиелік сипаттағы шығармаларының іріктеліп алынуының өзі де осы себептерден туған заңдылық еді.
Д.Ысқақұлының Аудармадағы Абай дәстүрі мақаласында: Ы.Алтынсариннің орыс әдебиетінен жасаған аудармаларының көпшілігі тым еркін. Кей аудармаларының еркіндігі соншалық - оның қай бір шығармаларының қайсысы төл туынды, қайсысы тәржіма екендігін айырудың өзі қиынға түседі. Демек, Ы.Алтынсарин орыс әдебиетінен шығармалар аударды десек, онда оның барынша еркін жасалғандығын баса айтамыз. Ал шындығына келгенде, Ыбырай аудармаларының тақырыбын орыс жазушыларынан алды демесек, іс жүзінде түпнұсқаға сәйкес келмейтін, тәржімаға қойылатын талаптарға жауап бере бермейтін, мүлдем жаңадан, қайта жазылған көркем шығарманы көреміз [6, 52 б.], - деп баға берсе, Б.Кенжебаев: Ол әңгімелерді аударғанда Алтынсарин барлық жерде түпнұсқасын бұлжытпай, сол күйі аударуды принціп етіп қоймаған. Кейде тақырыбын, кейде сюжетін, кейде баяндау әдісін өзгертіп, қайткен күнде де қазақ өміріне жақындатып, қазақ балаларына түсінікті баяндауды негізгі нысанасы еткен [7, 53 б.], - деп көрсетеді.
Ыбырай өзі жазған кез-келген туындысын оқушыға түсінікті болатындай жазуға тырысты. Ақынның, жазушының, аудармашының негізгі оқырмандары - балалар. Осы жерде тағы бір ескеретін жәйт: Ы.Алтынсаринның заманында балалар әдебиеті болмады, тек ауыз әдебиетінің балаларға арналған жаңылтпаш, мақал-мәтел, жұмбақ, өтірік өлең, ертегі сияқты түрлері ғасырлар бойы қазақ балаларының сана-сезімінің қалыптасып, тәрбиелі болып өсуіне қызмет етіп келді. Енді жазба әдебиетінің дамуына, білім беретін мектептердің ашыла бастауына байланысты жаңа үлгідегі жазба түрдегі балалар әдебиетін жасау міндеті алға қойылды. Осы мәселені шешуге алғаш кіріскен Ы.Алтынсарин осы салада біршама жетістіктері бар орыс әдебиетіне көз салды. Ыбырай орыс әдебиетінен алғанда да балаларға арналған оқу құралдарынан, жинақтардан керегін тапты. Атап айтқанда, Ы.Алтынсарин Толстойдың Первая русская книга для чтения, Вторая книга для чтения, Четвертая книга для чтения, Новая азбука, К.Д.Ушинскийдің Детский мир и хрестоматия, Родной язык, И.И.Паульсонның Книга для чтения и практических упражнений в руском языке оқу кітаптарына педагог ретінде көбірек назар салған. Ғалымдардың анықтауынша, Ыбырай аудармаларының жалпы саны - 35. Олардың ішінде И.И.Паульсоннан - 20, Толстойдан - 6, К.Д.Ушинскийден - 3, басқалары И.Крыловтан, Шмиттен, В.Дальдан - 4 шығармадан аударған.
Біз жоғарыда айтып кеткеніміздей, Ы.Алтынсариннің қай шығарма өзінікі, қайсысы аударма екенін ажыратудың өзі қиынға соғады. Өйткені Ы.Алтынсарин көркем шығарманы дәл аударуды мақсат етпейді. Ыбырай орыс тіліндегі туындыға ол қазақ оқырманына, онда да жастарға, мектеп оқушыларына тәрбиелік, дүниетанымдық жағынан қажет пе, түсінікті ме деген сауалдар тұрғысынан келіп, оның ағартушылық, педагогтық жақтарына үлкен мән береді. Ол түпнұсқаның шеңберінде қысылып қалып қоймай, қажетті жерінде одан шығып, еркін кетеді. Шығарманың оқушыға тәрбиелік, дүнитанымдық жағынан пайдалы болу керектігін басты мақсат етіп алға қойған Ыбырай кей жағдайда түпнұсқаның жалпы нобайын сақтап отырса, көп реттерде оның тек идеясын ғана алып, сюжетін де, оқиғасын да кісі аттарын да өзгертіп жібереді; кей жерлерде түпнұсқаның бір ғана оқиғасын, немесе деталін ғана алып, содан бас-аяғы бөтен туынды жазып шығады.
Осы орайда, Н.Қ.Жүсіпов: Алдымен айтар нәрсе - мәтіндерді ел арасынан жинаушының өзі жазып алу машығы орныққаны. Бірінші жинаушылардың фольклор шығармаларын ауызба-ауыз айтудан жазып алуы. Екінші тәсіл - жер. Жердегі арнайы тілшілер арқылы жинау. Яғни, ғалым өзінің жер-жердегі сенімді хат жазысып тұратын адамдарының көмегіне сүйене отырып, сол жердің фольклорын жинастырады. Мұның ерекшелігі - тұрғылықты болуы. Үшінші тәсіл - арнайы экспедиция ұйымдастыру, экспедиция мүшелерінің дайындығы, міндеті айқындалуы [8, 23 б.], - деп жазып алудың 3 тәсілін атайды. Ал Ы.Алтынсарин өзі жинаған ауыз әдебиет үлгілерін бірінші тәсіл арқылы жинаған.
Қорытындылай келе, біз бұл бөлімде Ы.Алтынсариннің өмірбаяны мен педагог-ағартушылық қырына шағын ғана шолу жасадық. Өйткені Ы.Алтынсариннің ақындық, жазушылық, аудармашылық қырын таныту арқылы қазақ әдебиетіне қосқан үлесін анықтауды мақсат еттік. Сан қырлы Ы.Алтынсарин қазақ балалар әдебиетінің, жазба әдебиеттегі қара сөздің, қазақ әдеби аудармасының басында тұрған, ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі ірі тұлғалардың бірі. Бұл ғасыр әдебиеті Ыбырай Алтынсарин есімімен тығыз байланысты. Осы ғасыр қазақ әдебиетіндегі поэзияны, прозаны, аударма саласын, халық ауыз әдебиетін, этнография мен білім беру саласын қарастырсаңыз Ы.Алтынсариннің есімі міндетті түрде аталады. Өйткені Ыбырай Алтынсарин - реалист жазушы, ағартушы-педагог, этнограф, фольклоршы, қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы, тұңғыш қазақ мектебін ашқан қоғам қайраткері.
Бұл бөлімде, жоғарыда айтқанымыздай, Ы.Алтынсариннің туған жері мен оқыған оқу орнына, істеген қызметіне тоқталдық; Ы.Алтынсаринді ақын ретінде танытатын бірнеше өлеңдеріне талдау жасадық; жазушы, ретінде танытатын бірнеше әңгімелерінің мазмұнын қарастырдық; аудармашы ретінде танытатын әлем жазушыларынан аударған аудармаларынан мысал келтірдік.

Ы. Алтынсарин мұрасының зерттелуі

Ы.Алтынсарин мұрасының зерттелуі жайлы сөз қозғағанда, алдымен Д.Әбділов, Ғ.Балғынбаев, А.Тоқмағамбетов, Ш.Ахметов, М.Сармузина, М.Дулатовтардың еңбектерін атаған дұрыс. Осы аталған адамдар алғаш болып қалың жұртшылыққа Ы.Алтынсарин шығармашылығын жариялап танысырды.
1935 жылы С.Сейфуллин Ыбырай Алтынсариннің өлеңдер жинағын бастырса, 1948 жылы Қ.Жармағанбетов балаларға арналған кітапшаны бастырды.
Түрік халықтарының әдебиетін зерттеген А.Самойлович революциядан кейін Ыбырай мұрасын зерттеушілердің алды. Түрколог өзінің Түрік халықтарының әдебиеті еңбегінде: Ы.Алтынсарин мен А.Құнанбаев қазақ әдебиетінің негізін салушылар ретінде құрметпен айтылады. Абай болсын, Ыбырай болсын орыс әдебиетімен жер ауып келгендер арқылы танысты. Оның үстіне екеуі де XIX ғасырда өмір сүрген. Абай Татьянаның хатын жазса, Ыбырай Крыловтан мысалдар аударып, оқытушы болып қызмет етті [9, 47 б.], - деп жазған болатын.
Украин зерттеушісі А.Е.Крымский де Самойлович тәрізді Абай мен Ыбырай қазақ әдебиетінің негізін салушылар деп атап өтіп, Ыбырай құрастырған хрестоматияның орыс оқулықтары негізінде жазылғанын, хрестоматияның сол уақытта қазақ халқының ұлттық рухының оянуына септігі болғанын да атап өтеді [10, 153 б.].
Осыған дейінгі жазылған еңбектерде Ыбырай Алтынсарин мұрасы жан-жақты зерттеліп, бағаланып жатса да, орыстың миссионерлік қоғамының ықпалындағы адам тәрізді есептелген. Тек қырықыншы жылдардан бастап, Ыбырайды қоғам қайраткері ретінде бағалай бастады. С.Жұмалиев, Е.Смайлов, С.Мұқанов Қазақ ССР тарихы оқулықтарын жазу барысында Ыбырайдың мұраларына әділ баға беруге тырысты. Кейін А.Ф.Ефировтың Ыбырай Алтынсарин кітапшасы, Ә.Дербісәлиннің Ыбырай Алтынсарин - ұлы педагог, ағартушы, жазушы атты монографиясы, Ә.Сыдықовтың Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары монографиясы Ы.Алтынсарин мұрасын қалың көпшілікке танытуда елеулі үлес атқарды. Бұдан бөлек қазақ әдебиетінің тарихына қатысты еңбектерде Ы.Алтынсарин есімі ерекше аталып, шығармашылығына баға берілді. Мысалы, С,Ж.Асфандияров, Б.Сүлейменов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, М.Әуезов, Е.Смайлов, Б.Кенжебаев, Ш.Ахметов, М.Жұмағұлов, Қ.Жармағанбетов, С.Талжанов, Ә.Ламашев, Т.Шойынбаев, Ғ.Қайырбеков, Р.Фетисов, т.б. ғалымдардың еңбектерінде.
Тарихшырардың ішінен Ы.Алтынсариннің жазысқан хаттары туралы архивтік деректерге сүйене отырып, дұрыс әрі дәлелді жазған Бекежан Сүлейменов болды. Ыбырайдың шығармашылық мұрасы жайлы Б.Сүлейменов 30-ға жуық ғылыми, ғылыми - көпшілік еңбектер жазған. Ол тұңғыш рет Ыбырай Алтынсаринді қоғам қайраткері ретінде таныта алған зерттеуші еді. Осы Бекежан Сүлейменов зерттеулері негізінде 1975-1978 ж. Ыбырай Алтынсариннің толық шығармалар жинағы басылады. Бекежан Сүлейменовтің Ыбырай Алтынсарин - түрколог ғалым мақаласы 1980 жылы жазылған соңғы еңбегі.
Ы.Алтынсарин мұрасын кешенді түрде зерттеу 1949 жылы ұлы ағартушының дүниеден озғанына 60 жыл толуына байланысты өткен Қазақ КСР Ғылым академиясының Ы.Алтынсаринге арналған ғылыми сессиясымен байланысты. Осы сәттен бастап Ыбырайтану ғылымы кең өріс алды. Бірақ, бұл уақытқа дейінгі атқарылған еңбектерді де жоққа шығара алмаймыз. Мысалы, С.Сейфуллин: Ыбырай бір жағынан ақын, екінші жағынан ағартушы... ол қазақ әдебиетін Еуропаша, өнер жолына бағыттаған жаңашыл, суретші ақын. Ақынның Кел, балалар, оқылық өленің жатқа білмейтін оқушы жоқ [11, 174 б.], - деп Ыбырайдың жаңашылдығын ерекше бағаласа, С.Аспандияров: Ол өзінің көркем шығармаларында халықты ғылым-білімге шақырды, - деп бағалайды. Б.Кенжебаев Ы.Алтынсариннің Кел, балалар, оқылық!, Өнер-білім бар жұрттар өлеңдері ғылым-білімді дәріптесе, Ей, жігіттер өлеңі адамгершілікті дәріптейді. Ыбырай мен Абай қазақ әдебиетіне жаңа сарын туғызды [12, 221 б.], - деп жоғары баға берген болатын.
Қ.Жұмалиев Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясына енген Атымтай Жомарт, Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш, Шеше мен бала, Мейірімді бала, Аурудан аяған күштірек т.б әңгімелерін талдап, тақырыптық жағынан жіктейді. Ғалым Ы.Алтынсариннің әдеби мұрасын зерттей келе, ғалым Ыбырай Алтынсариннің әдеби мұраларын зерделей келіп былай баға береді: Алтынсаринге дейін қазақ әдебиеті түгелімен поэзия, ауыз әдебиет үлгілерін айтпасақ. Қара сөз жазған ешкім жоқ. Тіпті Абайдың өзі қара сөз жазумен шұғылданбаған. Сондықтан, эпостық жанрдың бұл түрін бірінші рет ұсынған, әдебиетімізге жаңа жол салып берген жазушы - Алтынсарин [13, 265 б.].
Ағартушының 60 жылдық мерейтойына байланысты М.Әуезов Социолистік Қазақстан газетінің 1950 жылдың 11 сәуіріндегі санында Ыбырай Алтынсарин - қазақ мәдениетінің зор қайраткері мақаласы шығады. Сондай-ақ М.Әуезов М деген бүркеншік атпен Шолпан журналының бірнеше сандарында 126 беттен тұратын мақала жариялайды. Онда ғалым Ыбырайдың ұлт мәдениетінің жаңарып түрленуіне сіңірген еңбегіне, әдеби шығармаларына, оқу-ағарту саласындағы қызметіне тоқталады [13, 4 б.]. Бұдан бөлек, бұл мақаласында Ыбырай мен Абайдың шығармашылық байланысына тоқталып, Ы.Алтынсариннің ақындық, жазушылық ерекшелігін шебер ашып көрсетеді. М. Әуезов Қазақ тарихының ХІХ ғасырындағы көзге толық, көңілге медеу үш мұнара - Абай, Ыбырай, Шоқан еңбектеріне тоқтала келіп, Ы.Алтынсаринды өмірі, әлеуметтік-қоғамдық қайраты, еңбек еткен ортасы, әрекеті Шоқанға да, Абайға да ұқсамайды. Ыбырай жаңағы екеуінің де ісін өз өмірінде еңбегіне түйістіріп қоса білді. Сөйтіп ол екеуі де істеген тың тарихтық ұзақ өрісі бар, зор келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен орнатты. Әрі ол жаңа үлгідегі ақын [14, 23 б.], - деп Ы. Алтынсариннің қазақ поэзиясына жаңалық әкелуші ретіндегі қызметіне ерекше бағалайды.
Ыбырайдың ағартушылық қызметін зерттеуден бөлек, жазушылық, ақындық шеберлігіне талдау жасай білген Ә.Сыдықовтың 1949 жылы шыққан Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі монографиясын айтпасқа болмайды. Ә.Сыдықов өзінің монографиясында Ыбырайдың өмірі мен шыармашылығы, әдеби мұрасы жайлы ғылыми тұжырымдар келтіріп, тың деректерді жариялайды. Ғалым: Ыбырайдың жазушылық қызметі ағартушылық қызметі тәрізді қазпақ қоғамының дамуы процесі негізінде қалыптасты -деп түйіндей Алтынсарин шығармаларының өмірге келуіне, тарихына тікелей байланысты сол замандағы қоғамдық-әлеуметтік құбылыстарды бағалайды [15, 93 б.].
Жоғарыда аталған бұл еңбектердени бөлек 1955 жылы Ы.Алтынсариннің Алтынсарин И. Таңдамалы шығармалары атты жинағы Б.С.Сүлейменовтың басшылығымен басылып шықты. 1956 жылы Ғ.Қайырбеков Ыбырайға арнап Дала қоңырауы поэмасын жазды. 1988 жылы Ә.Дербісәлин Ы.Алтынсариннің фольклорлық мұрасы жайлы Ыбырай Алтынсарин. Қазақ фольклористикасының тарихы мақаласын жазды. 2006 жылы С.Опанұлы Алтынсариннің айналасындағы адамдар: ғылыми мақалалар, эсселер атты ғылыми еңбегін жариялады.
Қорыта келгенде, Ыбырайдың әдеби мұрасы жайлы жазылған зерттеулердің басым көпшілігі Ыбырай шығармашылығының тақырыптық және идеялық құндылығын атап көрсетіп, оны қазақ әдебиетінің жаңа бір белесінің бастауы, әдеби дамудың жаңа бағытының көкжиегі, тың тақырыптар мен өміршең идеяның басы ретінде бағалайды.
Сонымен, Ұлт ұстазы және ұлы мұра тарауы екі тараушадан тұрады. Біріншісі - Ы.Алтынсариннің қазақ әдебиетіне қосқан үлесіне шолу түрінде болса, екіншісі - Ы.Алтынсарин мұрасының зерттелуіне шолу. Бұл тарауды таза теориялық тарау деп айта алмаймыз. Өйткені бұл тарауда да өзіміздің пікірімізді білдіріп, қорытындылар жасап отырдық.

Ы.Алтынсарин еңбектері және фольклорлық-этнографиялық құндылық
2.1 Фольклор мұраларын жинаудағы Ы.Алтынсарин еңбегі

Зерттеу жұмысымыздың 1-тарауында Ыбырай Алтынсариннің ақындық, жазушылық, аудармашылық қырларына тоқталдық. Ы.Алтынсариннің қазақ әдебиетіне қосқан үлесін дәлелді түрде көрсету үшін еңбектерге тоқталып, ғаламтордан мәлімметтер іздедік. Байқағанымыз, Ыбырай Алтынсарин жайлы еңбектерде, ғаламторда педагог, жазушы, ағартушы ақын ретінде ақпарат көп. Ал фольклортанушы Ыбырай Алтынсарин туралы дереккөздер жоқтың қасы. Сондықтан, бұл ғылыми жобамызда Ыбырай Алтынсаринді фольклортанушы ретінде танытуды мақсат етіп алдық.
Осыған дейін Ыбырай Алтынсариннің әртүрлі қызмет жасағанын айтқан болатынбыз. Түрлі қызмет атқарған қазақ педагогі Ы.Алтынсарин жүрген жерінде халқымыздың фольклорлық үлгілерін түртіп алып, жинақтап реті келсе баспа бетіне шығарып жүрді. Қазақ педагогі ХІХ ғасырдың 60 жылдары мұғалім болып қызмет ете жүріп бос уақытының көбін халық арасында жүруге арнап біршама үлгілерді жинаған. Балқожа немересі Ыбырай қариялардың дуалы ауызынан жұмбақтар мен мақал-мәтелдердің, аңыз-әңгімелердің сан түрін жазып алған. Алтынсариннің орыс досы Н.И.Ильминскийге: Мен қазақ халқының ескі өмірінен олпұл (біраз мәлімет) жинадым, әлі де жинау үстіндемін, уақыты келгенде сізге жолдаймын. Сіз Орақ-Мамай шығармасынан қызығарлық ештеңе таппайсыз деп ойлаймын, мен сізге қазақтың әдет-ғұрпы туралы шығармаларды реті келгенде жіберемін [16, 269 б.], - деген сарында жазылған хаты бар.
Алтынсариннің халық ауыз әдебиетін жинауы Орынборға тілмаш болып барған қызметіндегі кезімен тұспа-тұс келеді. Ыбырайдың би атасының ауылына үнемі ақын-жыраулардың келіп жүруі, Ыбырайдың солармен қоян-қолтық араласып, ақын-жыраулардың ауызынан жыр тыңдауы оның бұл ісіне оң әсерін берді. Қазақ педагогінің ауыз әдебиетін жинауына оның орыс досы Н.И.Ильминский де үлкен әсерін тигізген. Алтынсарин орыс досына жазған хатында оның қазақтың Ер Тарғын жырын бастырып шығаруына қатты қуанғанын, ол жырды оқып өзінің ана тілінде кітап шыққанына төбесі көкке жеткенін жазады. Сондай-ақ қазақ зерттеушісі халық арасынан Ер Тарғын сияқты тағы бірнеше жырды жазып алып, Н.И.Ильминскийге баспа бетіне шығаруға қолқа салады.
Қазақ педагогінің шәкірті Ғабдолғали Балғымбаев өзінің ұстазы туралы естеліктерінде оның қазақ фольклорын жинағандығын айтады. Ғабдолғали Балғымбаев бір естелігінде Левшиннің қазақ халқының тарихы туралы баяндалған қолжазбасы болса да, Ыбырай Алтынсарин өзі ізденіп дуалы ауыз қариялардан шежірелер мен әңгімелерді жазып алатын [17, 52 б.], - деп жазған. Сондай-ақ Ы.Алтынсариннің шәкірті бұл қолжазбалардың Ыбырай қайтыс болған соң, оның орнына училище инспекторы болған А.В.Васильев қолына өткендігі туралы өзіндік болжамын айтады. Аталмыш естеліктен Алтынсариннің ауыз әдебиетінің үлгілерін жинағандығын көреміз.
Қазақ педагогінің Қазақ хрестоматиясы еңбегіне жазылған алғы сөзінен де оның фольклорлық мұраларды жинау жұмыстарымен айналысқандығын көреміз. Ыбырай Алтынсариннің осы еңбегінде халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілері орнымен кірістіріліп, қазақ фольклорының ғибрат беруші қызметі ұтымды қолданылған. Қазақ педагогі осы еңбегін екі бөлім етіп шығаруды ойлағаны туралы оқу құралының алғы сөзінде бөліскен. Сондай-ақ ғалым бұл еңбекті қазақ тілді аудиторияға ыңғайластырып жазғысы келгендігін жеткізеді. Ы.Алтынсарин өз еңбегін Паульсон үлгісімен жазғалы отырғанын, алайда еңбек қазақ балаларына арналып жазылатындықтан, кітаптағы мысалдарды енгізбейтіндігін айтады. Мұның себебін автор мазмұнында жан-жануарлар өзара сөйлесетін мысалдарды қазақ балалары оқыса күледі, ал олардың әке-шешелері баламызға болмайтын нәрсе үйретті деп ренжиді деп түсіндіреді. Алтынсарин бұндай мысалдардың орнына жұмбақтар мен күлдіргі әңгімелерді, адамға ой салатын әңгімелерді қосуды жөн көреді. Автордың бұл ойынан оның сол кездегі қазақ қоғамын жете түсінгендігін көреміз. Осы айтылған ойлары өзі құрастырған оқу құралында көрініс тапты. Автордың бұл ойлары тек сөз жүзінде қалмады. Автор өз еңбегінің алғы сөзінде кітап мазмұнындағы мәтіндерді мынадай тақырыптарға бөлген:
Хрестоматияға жазған алғы сөзінде кітапқа енген мәтіндердің мазмұнын төмендегідей топтастырған:
Паульсонның еңбегінен алынған, орыс хрестоматияларынан алынған балаларға қатысты әңгімелер. Бұл топқа халық ауыз әдебиетінен және мысалдардан да мәтіндер алынды;
Түрлі жастағы адамдарға қатысты әңгімелер;
Қазақ халқының ақындарының шығармашылығынан алынған үзінділер;
Халқымыздың мақал-мәтелдері.
Ғалымның алға қойған жоспары бойынша еңбектің екінші бөлімі қазақ тарихынан, табиғат тарихынан, география жөнінен, сондай-ақ кеңсе ісіне қатысты шығармалардан тұруы керек болған. дегенмен хрестоматияның бірінші бөлімі сәтті түрде жарық көрсе де, екінші бөлімі күні бүгінге дейін баспа бетін көрген-көрмегені белгісіз күйінде қалуда. Аталған еңбектен бөлек қазақ педагогінің Қазақ балаларына орыс тілін оқыту құралы (1879), Мұсылмандықтың тұтқасы (Шариат-ул-Ислам) (1884) еңбектері қазақ ғылымына үлкен үлес қосты. Алтынсариннің мектеп бағдарламасына лайықтап құрастырған Қазақ хрестоматиясы түрлі жастағы оқырмандар аудиториясына қызықты болды. Аталған оқу құралынан ғалымның өзі жинаған қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін оқи аламыз.
Ы.Алтынсарин бұл еңбекке енгізген мәтіндерін үлкен талғаммен, кітаптың көздеген мақсатына сәйкес реттестірген. Мәселен, ертегілерден Сәтемір хан, Жомарт, Қара батыр, Жиренше шешен, Жәнібек батыр, Ізбасты, Байұлы т.б. Орақ батырдың баласы Әлібек мырзаның бір ханға айтқан сөзі, Абылай хан, Сейіт Ахмет деген жігіттің үйіне түсірмеген құрбысына айтқан сөзі, Нұржан бидің бір сөзі, Әділдік көрмегені үшін бір төреге айтылған сөз, Орынбай ақынның Ерден батырды мақтаған сөзі тәрізді өлеңдер мен толғаулар, Жанақ пен баланың айтысқаны, Қобыланды мен Тайбурыл тәрізді үзінді, сондай-ақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.