Қару - жарақ шеберлігінің негізгі материалдары мен техникасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті КЕ АҚ

Өнер және Спорт факультеті

НВП ФКС кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Атыс дайындығы пәні бойынша

Тақырыбы: Дәстүрлі қару жарақтар (түрлері, кұрылысы, пайдалану тәсілдері)

Білімгер ___________________________ Тобы___ _________ ___________________
аты-жөні қолы
Жетекші____________________________ __________ ________________________ __
қызметі аты-жөні
Қорғауға жіберілді ____________________20____ж. __ _____________________
қолы

Жұмыс қорғалды __________________20__ж. бағасы ____________________
жазбаша
Комиссия мүшелері: _________________________ _____ ______________________
аты-жөні қолы

______________________________ ___ ___________________
аты-жөні қолы

______________________________ ____ __________________
аты-жөні қолы

Тараз 20___

М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті КЕ АҚ
НВП ФКС кафедрасы
21-3 тобының білімгеріне _ Болатхан Ә.___курстық жоба(жұмыс)
аты-жөні
Атыс дайындығы пәні бойынша
ТАПСЫРМА
1.Тақырыбы_________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________
2. Тапсырманың арнайы нұсқауы ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
3. Есепке-түсініктеме жазбаларының негізгі тараула - ры (жұмыстары)
Орындау кестесі

Көлемі, %
Орындау уақыты

5. Жобаның (жұмысты) жинақтау мерзімі

6. Қорғау

Кафедра мәжілісінде бекітілген ___________________20___ ж. хаттама № ______
Жетекшісі:
_____________________ _____________ ________ __________________________ _
қызметі қолы аты-жөні

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Бөлім. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҚАРУ-ЖАРАҒЫН ДАЙЫНДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ МЕН ТЕХНИКАСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...6
1.1 Қару-жарақ шеберлігінің негізгі материалдары мен техникасы ... ... ... ... 6
1.2 Қару-жарақ заттарын өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Қару-жарақ шеберлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
II. Бөлім.ҚАЗАҚТАРДЫ ҚАРУЛАНДЫРУДЫҢ ДӘСТҮРЛІ ТҮРЛЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1 Сипаттамасы және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2 . Шабуыл қаруының түрлері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3 Қорғаныс қаруының түрлері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

Кіріспе
Қазақ халқының тарихи және мәдени мұраларының ішінде ерекше рөл ежелгі қолөнерге тиесілі, олардың арасында лайықты орын бар қару-жарақты алады. Қару-жарақ артефактілері-ел тарихын білудің маңызды көзі, оның батырлық өткен және қазіргі, мәдениеттің ажырамас бөлігі мұра. Қару-жарақ шеберліктің жұмбақ құпияларын сақтайды ұрпақтар сабақтастығы, сақтау және даму негізінде дамыды ең жақсы дәстүрлі және көркемдік формалар. Ол ауырсынуды көрсетеді және оны жасаушылардың қуанышы, трагедиялары, өз халқының батылдығы мен батырлығы, көптеген ғасырлар бойы қару-жарақпен қолдауға мәжбүр болды өз Отанының бостандығы, абыройы мен тәуелсіздігі. Қазақ жері шын мәнінде оны жанқиярлықпен қорғаған батырларға бай. Біздің жұмысымыз қазақ қаруының даму тарихына, мәселесіне арналған көркемдік шеберлік ретінде қару-жарақ шеберлігін жандандыру және сақтау қазақ халқының мұрасы, бұл оның өзектілігіне күмән тудырмайды және ғылыми-практикалық маңыздылығы.
Зерттеудің мақсаты: шығу тегі мен тарихын көрсету қазақ қаруын дамыту, Қайта өрлеу проблемасына назар аудару және қазақ халқының қару-жарақ шеберлігін сақтау.
Зерттеу міндеттері: даму туралы әдебиеттерді зерттеу және жалпылау қазақ қаруының жіктелуін беру; динамикасын қадағалау тарихи даму; әлемдегі қарудың рөлі мен маңыздылығын көрсету көшпенділер; қару-жарақ шеберлігін этномәдени шеберлік ретінде қарастыру қазақ халқының мұрасы; тарих пен сабақтастықтың байланысын көрсету қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуге ықпал ету және Отанды қорғау қажеттілігіне сенімділік. Біздің зерттеуіміздің жаңалығы-біз не істедік қазақ қаруын түйіскен жерде жүйелі және кешенді зерделеуге тырысу тарих, қару-жарақ сияқты бірнеше ғылыми пәндер, этнолингвистика және өнертану. Дәл осы тәсіл береді мәселені толығымен ашу, көрсету мүмкіндігі қазақтардың дәстүрлі қару-жарақ мәдениетінің байлығы мен алуан түрлілігі. Біз сондай-ақ қазақ қаруының семантикасын ашуға, оны анықтауға тырысты қасиетті мағына.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері (XVI-XIX ғасырларды қамтиды.) Біздің зерттеу пәніміз қазақтардың қаруы болды. Зерттеудің әдіснамалық негізі принциптер болды историзм және салыстырмалы әдістер.
Зерттеу әдістері: іздеу-аналитикалық.
Зерттеу кезеңдері мен процедурасы:
I кезең: ғылыми әдебиеттерді жинау, зерттеу және жалпылау;
II кезең: қолданбалы өнер мұражайлары мен көрмелеріне бару;
III кезең: қару-жарақ шеберханаларына бару, қамқоршылармен кездесу
ежелгі кәсіптің құпиялары-қару-жарақ шеберлері;
IV кезең: оқушыларға сауалнама жүргізу, мониторинг жасау;
V кезең: қазақ халқының мәдени дәстүрлерін зерттеуді жалғастыру.
Біздің зерттеуіміздің дереккөздік базасын еңбектер құрады
ортағасырлық тарихшылар: Ибн Рузбиха-на, Рашид-ад-дина, М. Х. Дулати, Махмуд Қашқари, Юсуф Баласағұн және т. б., саяхатшылар: жоспар Карпини, Вильгельм де Рубрука, Марко Поло. Қазақ туралы мәліметтер қарулар батырлық эпостарда ("Қамбар-батыр", "Алпамыс") қамтылған, "Қобыланды батыр" және т.б., сондай-ақ фольклорлық-эпикалық шығармаларда). Қазақ тілін алғаш зерттеген зерттеушілердің бірі кешенді көзқарас ұстанымы бар қару-жарақ, Ш. Уәлиханов болды. Оның ішінде ғылыми еңбектерде суық және атыс қаруының әртүрлі түрлері сипатталған XVIII-XIX ғасырлардағы қазақтардың қаруы, олардың түрлері, дайындау технологиясы, қолдану әдістері. Оның мәтіндеріне әр түрлі суреттер қоса беріледі шынайы үлгілерден жасалған қару түрлері. Қазақстандық тарихшыларды А. Х. Марғұлан, А. К. Ақышевтің еңбектерімен атап өтуге болады, У. Жәнібекова, А. К. Қашқамбаева, А. Тасболатова, К. Аманжолова және т. б. Біз үшін негізгі дереккөз Қалиолла Ахметжанның "Этнография" еңбегі болды
қазақтардың дәстүрлі қарулануы", онда қазақтардың қарулануы қазақ халқы мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде ұсынылған әр түрлі сипаттағы әлеуметтік-мәдени функциялар (әлеуметтік, салттық, сиқырлы). Қазіргі тарихнамада XVII XIX ғасырлардағы қазақ қару-жарағының мәселелері алғаш рет Г. и. Семенюктің жұмысында қарастырылды қазақ қаруының жекелеген түрлері қысқаша сипатталған. Байланысты көптеген нақты көздер қазақтардың қарулануымен бүгінгі күні коллекцияд Қазақстан Республикасының орталық мемлекеттік музейінде және жеке жинақтар. Қазақ халқының қолданбалы шығармашылығы бірегей, ерекше және көп қырлы. Ол біржола жоғалмауы керек.
Оң иықпен бұрылу,
Сол жақ иық,
Ол алмаз қылышын бұлғайды,
Бастар жауларға сәйкес келеді...
Көрдіңіз бе, алпауыт қандай,
Мыңдаған адаммен жалғыз ұрады!
Мыңдаған адамдар одан қорықпайды,
Мыңдаған адамдар олардан қорқады,
Жылқы қатарларын кесіп тастайды,
Қиындықтың керемет көрінісі.
Ол өзінің жауларына ұқсайды.

I. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҚАРУ-ЖАРАҒЫН ДАЙЫНДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ МЕН ТЕХНИКАСЫ

1.1 Қару-жарақ шеберлігінің негізгі материалдары мен техникасы

Қазақ халқының қару-жарақ шеберлігінің даму тарихы-Ұлы даланың көшпелі өркениетінің, оның мәдениеті мен қайталанбас бірегейлігінің даму тарихы. Қару-жарақ қолөнері адаммен қатар жүрді, бұл оның көкжиегін кеңейтуге мүмкіндік берді.Дала халықтары арасында Мәдениеттің, Өнердің және көркем шығармашылықтың дамуының негізгі белгілері ежелден көшпелі өмірдің қажеттіліктерімен анықталған.Ғасырлар бойы олардың бостандығын, тәуелсіздігін, байлығы мен үйін олар үшін күресу арқылы ғана қорғауға болады. Адамдар өздерінің дауларын шешіп, абырой үшін күресіп, қару-жарақпен тағдырлары мен даңқтарын іздеді. Қару-жарақ тарихтың тірі ескерткіші ретінде адам ойының даму және жетілу кезеңдерін оның пайда болған мәселелерді тиімді шешуге ұмтылуында сақтайды. Қару қоғамның білім деңгейін және өз заманының технологиясын дамытуды көрсетеді [2, с. З.].Жақын арада қару-жарақ казах қазақтардың қолданбалы өнерінің маңызды саласы болды. Шабуыл қаруының әртүрлі түрлерін жасау әдістері туралы көптеген нақты мәліметтер бар және қорғаныс қаруын әскери өмірге, әскери ортаға байланысты қазақ ауызша әдебиетінің үлгілерінен (батырлық эпос, батырлық ертегілер, жырау поэзиясы) және басқа да фольклорлық материалдардан табуға болады. Бұл мәліметтерді жазбаша дереккөздердің деректерімен және мұражай коллекцияларынан алынған қазақ қаруының үлгілерін зерттеу нәтижелерімен салыстыра отырып, қару-жарақ заттарын жасау материалдары мен технологиясын, оларды жасау тәсілдері мен техникасын зерделеуге болады [4, 159-бет].
Әскери қару жасау үшін Қазақ қару жасаушылары өз мал шаруашылығынан алынатын өнімдерді, сондай-ақ Қазақстан аумағында өндірілетін шикізат пен табиғи материалдарды пайдаланды. Бұл қара және түсті металдар, асыл тастар мен ағаш, сүйек пен мүйіз, тері, сіңірлер және жылқы шаштары. Бұл материалдар физикалық қасиеттері мен өңдеу технологиясына сәйкес әскери қарудың әртүрлі функционалды және құрылымдық бөліктері мен элементтерін жасау үшін қолданылған.Темір мен болат қару-жарақ жасау үшін қолданылатын негізгі материалдар болды.Болат Болат қазақ тілінде "алмас"деп аталды. Жоғарыда айтылғандай, қазақтар алмастың екі түрін -- қызыл ("қызыл алмас") және ақ ("ақ алмас") деп бөлді. Фольклорлық мәліметтерге сәйкес, қылыштардың жүздері, қылыштар, найза ұштары, шыңдар, сауыт-саймандар, дулығалар, қалқандар алмастан соғылған.
Мыс пен Жезді қазақ шеберлері қынаптың, сауыттың, дулығаның бөлшектерін жасау үшін қолданған, содан кейін өрнектелген гравюрамен, оюмен жабылған, күміспен және жалтыратумен безендірілген. Қорғасын мен қалайы пышақтың тұтқаларын, қылыштарды пышақтың кесіндісіне бекіту үшін, металл элементтерді дәнекерлеу үшін қолданылған. Алтын металл ретінде өңдеуге оңай және коррозияға ұшырамайтын, өзінің түрі мен қасиеттерін үнемі сақтайтын, қазақ қару-жарағында негізінен қару-жарақтың сәндік элементтерін жасау үшін және сәндік жабын үшін қолданылған. Күміс-кеңінен қолданылатын ең көп таралған материал қазақ зергерлік өнерінде. Күмістің физикалық қасиеттері әртүрлі заттарды жасауға және құю, штамптау, соғу техникасын қолдануға үлкен мүмкіндіктер берді. Күміс қару-жарақ заттарын көркемдік безендіру үшін өте жиі қолданылған [5, 160-бет]. Күміс салыстырмалы түрде қымбат болғанына қарамастан, одан жасалған бұйымдар жиі кездесетін. Кейде олар алтынмен тозаңданатын. Металдың тектілігі асыл және жартылай асыл тастармен ерекшеленді: лағыл, сапфир, Изумруд, Гауһар, бирза, агат, хризопраз, карнель, Інжу, маржан, інжу. Барлық қару-жарақ асыл тастармен безендірілмеген, тек ерекше жағдайларға арналған салтанатты және салтанатты. Қару-жарақ декоры осы қаруды қолданатын жауынгердің әлеуметтік мәртебесінің белгісі болды, жалпы этномаркинг белгісі. Жауынгер мәртебесі неғұрлым жоғары болса, оның қару-жарағындағы әшекейлер соғұрлым күрделі және керемет болды. Рәсімнің атрибуты ретінде қолданылатын салтанатты, салтанатты және салттық қару-жарақ ерекше әсем безендірілген.
Қазақтың дәстүрлі қару-жарағы көгілдір, карнельді жиі қолданумен сипатталады. Кейде бұл тастар болмаған кезде, шеберлер оларды түрлі-түсті әйнектерге еліктеумен алмастырды. Маржандардың әсемдігі мен киелі қасиеттері оларды қазақ шеберлерінің қаруды безендіру кезінде қолдануына ықпал етті. Мұражай коллекцияларында маржаннан жасалған кірістірулермен қазақтың налучалары мен колчандарының кейбір сәндік металл жапсырмалары безендірілген [4, 162-бет].Шикі және ерекше былғары, сондай-ақ, қылыш, дойбы, пышақ, қанжар, балта тұтқасы мен сойылдың қынаптары былғарыдан жасалған қылыш, сауыт, Сауыт, қалқан жасау үшін пайдаланылды.Сіңір кибити садақ пен сіңір жіптерін жасауда қолданылған, өйткені ол басқа материалдардан жасалған жіптермен салыстырғанда берік болды.Сүйек өндірісте кеңінен қолданылатын шикізат болды қару. Қазақтар қолөнер ісінде негізінен жануарлардың иық сүйектерін, қабырғаларын, жамбас сүйектерін пайдаланды. Қазақ шеберлері сүйектен қылыш, дойбы, пышақ, қанжар, жебе ұштары, садақтың ортаңғы жапсырмаларын жасады [6, 161-бет].Оқшаулағыш қасиеттеріне байланысты қайың қабығы, ылғалдың, судың өтуіне жол бермейтіндіктен, қорғаныс жабыны үшін қолданылған. Қазақтар қайың қабығының жұқа қабатын "тоз"деп атаған. Олар жебе біліктерін, садақ кибитін, пышақ қаруының қабығын желімдеді.

1.2 Қару-жарақ заттарын өндіру технологиясы

Қару - жарақ өндірісі, бір цикл ретінде, Өндіріс, өңдеу және безендіру сияқты бірнеше технологиялық процестерден тұрды. Қару жасаудың негізгі әдістері соғу, құю, штамптау болды. Соғу техникасымен балта бастары, қылыш жүздері, дойбы, пышақтар мен қанжарлар, сондай-ақ найза ұштары, шыңдар, жебелер, қорғаныс қаруының металл элементтері-сауыт, дулыға тақталары жасалды,қалқандар, пошта сақиналары және т. б. [4, б.162].Қазақтар ежелден металдарды өңдеудің түрлі тәсілдерін: ыстық және суық соғуды, балқытуды және құюдың әртүрлі түрлерін білген және қолданған. Құю техникасын қазақ шеберлері шойыннан сойыл, қауырсын және қылқалам жасау үшін қолданған. Алтын мен күмістен жасалған қарудың сәндік элементтерін құю үшін қалайы, қорғасын, жезден немесе саздан, мүйізден жасалған қалыптар қолданылды. Қажет болса, құйылған алтын, күміс бұйымдардың беті шпильмен, өткір кескішпен және пышақ жүзімен немесе арнайы тарақпен безендірілген. Қарудың бірдей сәндік элементтерін жасау үшін қазақ шеберлері штамптау техникасын да қолданды. Бұл әдіс жұмыс өнімділігін арттырды және металды үнемдеуге мүмкіндік берді [8, Б.163].
Құю-қола дәуірінен бері белгілі ең көне техника. Алтыннан және басқа металдардан сақиналар, тоғалар, бас тақтайшалар құйылды киімдерге, белбеулерге, сондай-ақ ат әбзеліне. Бұйымдарды құю үшін халық шеберлері тастан, металдан, саздан және балауыздан жасалған қалыптарды қолданды [11, Б.164].
Жауынгерлік қару әдетте қызыл түске боялған - сақ заманынан бері әскери сыныптың символдық түсі.Қазақтардың қаруы көркем безендірумен танымал болды. Мақсатына, қолданылуына, керек-жарақтарына байланысты дәстүрлі қару-жарақ заттары әр түрлі көркемдік техникамен безендіріліп, безендірілген. Қару жекелендірілген: егер кейбір қылыштар гауһар тастармен қапталған болса, басқалары алтын, күміс, яғни олар бір -- бірінен безендіру стилі мен ою-өрнектерімен ерекшеленді.Қазақ ақыны Сәкен Сейфуллин қасықты, шөмішті, тостағанды және т.б. жасау кезінде жұқа соғылған күмістен жасалған ойық туралы былай деп жазды: "қазақтар жапсырмалы металл пластиналармен балалар бесігін, кереуеттерді, сандықтарды, қылшықтарды, қанжар қынаптарын және ыдыстарды безендірді. Көптеген жағдайларда ойық қола мен мысқа қолданылған".Алтын және күміс ойық техникасы бастар мен балталарға, найза ұштары мен шыңдарына, қалқандардың беттеріне, дулығаларға, сауыт-саймандар мен білектерге қолданылды.Басма (баспа) - ою-өрнекті мөртабанға металл бедерлеу. Басма техникасы жұмсақ металдармен (алтын, күміс, мыс) жұмыс істегенде қолданылды.Астық әр түрлі заттарды көркемдік безендіруде қолданылған және Батыс Қазақстанда кең таралған, дәл осы аймақтың сәндік қару-жарақтарында жиі кездеседі.Қаралау техникасы-алтын, күміс бұйымдардың беттерін безендіру тәсілі, ол "қара бағдар", "қара алтын", "қарала кавказ", "қара кавказ"деп аталды.Әр түрлі заттар көркем эмальмен безендірілген, олар өздерінің жарықтығы мен сұлулығымен ерекшеленді. Күміс заттың бетін түрлі-түсті эмальмен безендіру оңтүстік, оңтүстік-шығысқа тән
Қазақстан өңірлерінің Эмаль шыны ұнтағын балқыту кезінде алынды, оны шпатель жасаған ойықтарға құйып, файлмен тегістеді.Сондай-ақ, қару-жарақ өндірісінде былғары бедерлеу жиі қолданылған. Шикі немесе өңделген былғарыдан жасалған қару-жарақ әртүрлі бедерлі өрнектермен безендірілген. Мұражай заттарында мұндай техниканы шұңқырлардан, нала чахтан және былғары қабықтан көруге болады. Бедерлі ою-өрнектен басқа, былғары заттар Маржан мен інжу-маржандармен безендірілген металл бляшкалармен безендірілген [4, 163-165 беттер].Қару-жарақты безендірудің негізгі тақырыбы ою-өрнек болды. Ою-өрнектің сипаты оның қандай құралмен жасалғанына, қандай материалдың бетіне қолданылғанына байланысты өзгерді. Қару-жарақтың көркемдік дизайнында қолданылатын материалдар мен әдістер оларға ғана тән ою-өрнек пен декор формаларын тудырды. Қару-жарақ заттарындағы ою-өрнек күрделілігімен, нәзіктігімен және әсемдігімен сипатталады. Қазақ қаруын безендіру кезінде қолданылатын ою - өрнектің негізгі түрі - "әлемдік ағаш"өрнегінің әртүрлі вариациялары болып табылатын өсімдік ою-өрнегі. Ою-өрнектің сипаты әрқашан өрнек қолданылатын пішінмен немесе затпен үйлеседі, ол жасалған материалға сәйкес келеді: әр өрнек өз тарихын айта алады, мұнда әрдайым оның бастапқы мотивтері флора мен фаунаның қайта өңделген формалары болып табылады.
Мастер-қару-жарақ тізгіннің, ер-тоқымның, үзеңгінің егжей-тегжейлерін жіңішке оюлармен безендіріп, шабандозға сәттілік ,ту жылдамдығы мен шаршамайтындығын әкелетін ою-өрнектерді таңдады. Ою-өрнек жасауға арналған материалдар сәйкесінше осы символизмге бағынышты болды: киелілік пен байлықты білдіру үшін алтын немесе кәріптас қолданылды, қызыл маржан қуанышты, Інжу - маржан немесе күміс адалдық пен шындықты, көгілдір - адалдық пен мәңгілікті, мөлдір топаз-тазалықты бейнеледі.Исламның қабылдануымен қазақтар қару-жарақ заттарын Құран аяттарымен, Алланың атымен және басқа да қасиетті жазулармен безендіре бастады. Бұл жазулардың функциясы қару-жарақтың күшін арттыру, қару иесін қауіптен, зұлым күштерден қорғау болды. Яғни, бұл жазулардың мақсаты сәндік қана емес, сонымен қатар сиқырлы функцияға ие болды.
Қазақ қаруын безендіруде қолданылатын ою-өрнектің аналогтары мен оның элементтерін басқа да ұлттық заттардан табуға болады: киіз үй декорында, зергерлік бұйымдарда, жерлеу-ғибадат ескерткіштерінде. Мысалы, былғарыдан жасалған ою-өрнектің аналогын Батыс Қазақстанның құлпытастарынан көруге болады. Қару-жарақ заттарындағы ою-өрнектің бұл ұлттық сипаты қазақ қаруын мұражай заттарының арасынан ажыратуға және оны жасаған Қазақстанның өңірін анықтауға мүмкіндік береді. Қарудың декорында қазақ этносына тән көріністер, эстетикалық талғам, дәстүрлі көркем қойылымдар табылды.

1.3 Қару-жарақ шеберлері

Орта ғасырларда үнемі басып алу және қорғаныс соғыстары көп қаруды қажет етті. Түркі-моңғол халықтары құрған империялар мен мемлекеттерде Хан ставкасында қару-жарақ шығаратын арнайы шеберханалар мен оларды сақтауға арналған арсеналдар болған. Хан ордасындағы мұндай қару-жарақ шеберханасы "корхана" (кархан) деп аталды және осы шеберханаларда жұмыс істеу үшін жаулап алынған аумақтардан және елдің барлық аймақтарынан әр түрлі қолөнершілер қоныс аударды. Жазбаша дереккөздерде ханның жеке арсеналдары - "жебехана" туралы айтылады - и-Хасс" золо-тоорда хандарының ставкасында. Әмір Тимур кезінде Са-марканд бекінісінде қару-жарақ, дулыға, қару-жарақ жасаған әр түрлі елдердің шебер тұтқындары жұмыс істеді. "Тимурдың кодексінде "көптеген қолөнершілер айтылады, ол" әр түрлі елдерден өзінің үстел сарайына алып келді және менің сарбаздарыма серуендеуге және тұраққа қажетті құрал-жабдықтар дайындау үшін оларға сотта орын берді " [12, 76, 78 беттер].
Жазбаша дереккөздерде Қазақстанның ортағасырлық қалаларында қару-жарақ шеберханаларының болуы туралы мәліметтер де бар. Уильям де Рубруктың кітабында алтын қазып, қару-жарақ жасайтын Талас ауданындағы белгілі бір Болат қаласы туралы айтылады. Қазақ хандығы кезінде қару-жарақ өндіру орталықтары оңтүстік өңірлерде, Сырдария маңында, Түркістан өңірінде, Орталық Қазақстанда және Жетісуда орналасқан. Бұған Отырар, Сауран, Сығанақ, Құлтөбе, Тараз, Түркістан қалаларын археологиялық қазу кезінде мәдени қабаттардан табылған қолөнер шеберханаларының қалдықтары дәлел бола алады [11, Т.1. Б.248].Бұрын жауынгерлердің өздері де қарудың кейбір түрлерін жасаумен айналысқан, яғни қару-жарақенного әрбір кәсіби жауынгер игеруге міндетті әскери өнердің ажырамас бөлігі болды. Мысалы, XIX ғасырда өмір сүрген Барақ Батыр; Кенесары ханның серіктерінің бірі, батыр Жанбыр ұлы Тұрсынбай; XVI ғасырда өмір сүрген асыл әскери басшы, Мұхаммед Хайдар Дулати; Амангелді Имановтың ағасы, Бақберген және т.б. [4, 175-176 ББ.].Ұсталар мен қару-жарақ шеберлері халық арасында үлкен құрметке ие болды. Олар уста, дар хан, шебер-шебер, шебер, шебер деп аталды. Қазақ тілінде "дархан" сөзі "Құрметті Адам", "тәлімгер"мағынасында да қолданылады.Халық арасында темір ұсталарының табиғаттан тыс күші мен ерекше қабілеттері бар деген түсінік болды. Бұл мамандықтағы адамдарға деген көзқарас барлық түркі тілдес халықтарға тән. Ұсталар өз шеберліктерінің құпияларын құпия сақтап, мұра етіп қалдырды. Осы сабақтастықтың нәтижесінде үлкен практикалық тәжірибе жинақталды және шығармашылықтың осы түрінің жоғары деңгейі сақталды.1916 жылғы көтеріліске қатысушылар үшін қару-жарақ жасаған Қасымбай ұстасы (1881 жылғы секирдегі жазба), шеберлер Жақежан мен Бекжан Қылышбаев, Баймақ Алтаяков туралы мәліметтер бар.Өмір туралы көптеген әдемі аңыздар сақталған Жүз ұлы мен жүз қызы болған әйгілі халық шеберлері (оқушылар мен оқушылар) - барлық тамаша шеберлер. Шеберлердің қару-жарақ шеберлігі мен өнері қазақ халқының лирикалық және батырлық аңыздарында айтылады. Түрлі дереккөздер: жазбаша хабарламалар, мұражай материалдары және фольклорлық мәліметтер-Қазақ темір ұсталары, қару - жарақ шеберлері, зергерлер көшпелі жағдайда жауынгерлік қарудың барлық дерлік түрлерін-сауыт, айна, дулыға, найза, шортан, қылыш, дойбы, садақ, жебе, сойыл, секир, мылтық және т. б. жасай алатынын айғақтайды т. б.
XIX ғасырда Қазақстанда хан билігі жойылғаннан кейін, қазақтардың көшпелі қоғамында кәсіби әскери таптың жойылуымен әскери қаруға деген тұрақты сұраныс төмендеді. Қару-жараққа деген сұраныстың төмендеуі біртіндеп қару жасаушылар санының азаюына, қару-жарақ жасау дәстүрлерінің жоғалуына әкелді: зергерлер Әйелдер зергерлік бұйымдарын, ал темір ұсталары тұрмыстық заттарды шығарумен айналыса бастады.XIX - XX ғғ.басында қазақтар арасында зауыттарда өндірілген өнеркәсіптік бұйымдар мен тұрмыстық заттардың таралуымен ұста бұйымдарына сұраныс күрт төмендеді, ал Кеңес Одағында индустрияландырудың дамуы кезінде қазақтар арасында ұста өнері біртіндеп жойыла бастады.Соңғы уақытта Қазақстанда дәстүрлі түрде қару-жарақпен айналысатын шеберлер қалмады. Бұл қайғылы, өйткені шеберлердің жоғалуымен олардың дағдылары жоғалады және ұмытылады, сонымен бірге қазақ халқы ұрпақтан-ұрпаққа сақтаған және берген мәдениеттің тұтас қабаты жоғалады. Біздің заманымызға қазақтардың осы маңызды дәстүрлі өнерінің қалдықтары ғана жетті.Біздің міндетіміз-жоғалған білімді қалпына келтіру және бұл өнердің жойылып кетуіне жол бермеу.

II. ҚАЗАҚТАРДЫ ҚАРУЛАНДЫРУДЫҢ ДӘСТҮРЛІ ТҮРЛЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ

2.1 Сипаттамасы және жіктелуі

Қару-жарақ аспектісі қару-жарақ кешенінің сипаттамасы мен жіктелуін (шабуыл және қорғаныс құралы, формалар, сыныптар, топтар, типтер және т.б.), сондай-ақ осы мәліметтер жиынтығын әскери істің басқа жақтарына, әскери өнерге және әскери ұйымға жобалауды білдіреді [5, 45-бет].Қару-жарақ өзінің дизайны бойынша барлық сұлулық пен үйлесімділікке қайшы келетін адам ақыл-ойының жаратылыстарының сұлулығына, тұтастығына және кемелділігіне ие. Дегенмен, адамның қолына тиетін, оның еңбегі мен білімі арқылы жасалған нәрсе таңқаларлық түрде гүлдейді, кемелдік қасиеттеріне ие болады. Ойлардың мазмұны мен формасы біртұтас болып шығады, ал қару-жарақтың сұлулығы оның функционалдығының ішкі бағдары болып табылады.Фольклорлық дереккөздерде жауынгерлердің жауынгерлік жабдықтарын сипаттау кезінде "бес қаруын асынды", "бес қаруы бойында", "бес қаруын сайланган" (доел, "қарудың бес түрімен қаруланған") тіркестері жиі қолданылады. Барлық түркі халықтарыныңическом эпосында батырлардың шайқас алдындағы шайқастары бес қарумен өтті -- садақ ату, найза шайқасы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.