Экономикалық талдау әдістерінің түсінігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Кафедра Есеп және қаржы
SYLLABUS
Пәннің атауы Экономикалық талдау
Білім беру бағдарламасы 6В04105 Қаржы
Құрастырушы: Ш.М.Алтыбаева э.ғ.м., аға оқытушы
Орал, 2022 ж.
Экономикалық талдау пәні бойынша SYLLABUS Қаржы білім беру бағдарламасы бойынша Тарих, экономика және құқық факультетінің академиялық кеңесінде қарастырылған жб мемлекеттік білім беру стандарты элективті пәндер каталогы негізінде дайындалды. № 1 хаттама 16 қыркүйек 2022 ж. бекітілген және енгізілген.
Есеп және қаржы кафедрасының мәжілісінде қаралды
Хаттама № 1 27 тамыз 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі: _Искакова Б.Г.___________
(ТАӘ, қолы)
1 Пән туралы мәліметтер:
Кредит
3
Курс
4
Семестр
7
Қорытынды бақылау түрі
емтихан
Дәріс (сағаты)
15
Практикалық (семинар, лабораториялық)
сабақтар (сағаты)
15
СОӨЖ (сағаты)
15
СӨЖ (сағаты)
45
Барлық сағаттар
90
Мақсаты: Бұл пәнді игеру мақсаты студенттерде әдіснамалық негіздерді қабылдау және тәжірибелік жұмыста керек экономикалық талдаудың тәжірибелік машықтарын алу арқылы аналитикалық, шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыру.
Курстың міндеттері:
- тәлімгерлерді шаруашылық қызметтің нәтижелерін дұрыс бағалауға, талданушы объектке тәуелді және тәуелді емес болатын көрсеткіштер өзгерісінің себептерін өзара ажыратуға үйрету;
- уақытында қаржылық-шаруашылық қызметіндегі жағымсыз жағдайлардың алдын алу, алдыңғы кезеңге болжау үшін негізгі көрсеткіштерді анықтауға үйрету;
- қызметінің жеке тараптарының, жеке буындарының ортақ нәтижеге әсерін анықтау арқылы кәсіпорын қызметінің қорытындыларын шығару;
- шаруашылық етудің тиімділігінің резервтерін және оларды пайдалану жолдарын анықтау;
- тиімді басқармалық шешімдерді қабылдау үшін материалдар жинақтау.
Оқытудан күтілетін нәтижелер:
Курс аяқталғаннан кейін студенттер білуі керек:
oo Өзінің кәсіби және әлеуметтік қызметінде білімі мен түсінігін көрсетеді
oo экономикалық талдаудың ұғымдық аппаратын және оны жүргізудің методологиясын білу;
oo Экономикалық және әлеуметтік құбылыстарды талдауда пайдаланылатын функционалдық тәуелділіктердің негізгі түрлерін білу;
oo экономикалық талдаудың мәнін, мазмұны мен мақсаттарын білу;
oo экономикалық талдаудың қазіргі кездегі кәсіпорын қызметі үшін ролі мен қажеттілігін ұғыну;
oo талдаудың негізгі әдістерін білу. Нәтижелі көрсеткіштің өзгеруіне факторлардың әсерін анықтау үшін талдау әдістерін пайдалана білу
oo қаржылық сипаттағы ақпараттарды өңдеу мен дайындау жүйесін талдауды қолдана білу.
Курс аяқталғаннан кейін студенттер жасай алуы керек:
oo Өзінің кәсіби қызметінде экономикалық және арнайы пәндер бойынша білімді пайдаланады;
oo экономикалық талдаудың ережелері мен принциптерін іс жүзінде қолдану;
oo логикалық ойлау, индукция, дедукция және критикалық анализ әдістерін қолдану, туындаған мәселелерді шешу,
oo мамандырылған экономикалық терминологияны және кәсіби терминдарды қолдану;
Игерілетін дағдылар:
- экономикалық талдау саласында ғылыми зерттеулер жүргізу, деректерді жинау және талдамалық өңдеуді жүзеге асыру, нақты зерттеу үшін қажетті модельдеу құралдарын пайдалану;
- ақпаратты талдау және жүйелеу, өз идеяларын ұсыну және негіздеу және мұның бәрін нақты құрылымдалған, логикалық реттелген мәтін түрінде ұсыну, әр түрлі ақпараттық ресурстарды сыни бағалау;
- жинаудың компьютерлік әдістерін,кәсіби қызметте қолданылатын ақпаратты өңдеу және сақтау.
Пререквизиттер: Экономикалық теория, Кәсіпорын экономикасы
Постреквизиттер: Кәсіби (өндірістік) сараман
2 Оқытушы туралы мәлімет, байланыс ақпараттары:
Алтыбаева Шынар Мендигалиевна, 87018492318, shynar_alt@mail.ru
3 Курстың саясаты:
Пәнді оқу кезінде келесі ережелер сақталуы тиіс:
1. Сабаққа қатысу.
Сабаққа кешікпей келу. Студент сабаққа қатысуға міндетті. Сабақты орынды себепсіз қалдырмау, ауырған жағдайда - анықтаманы, басқа жағдайларда түсіндірме хатты ұсыну. Қалдырылған сабақтар пәннің оқу-әдістемелік кешенінде көрсетілгендей толық көлемде орындалу қажет. Пәннің 31 себепсіз қалдырса, курстан шығарылады.
2. Аудиториядағы тәртіп.
Студенттің міндетіне барлық сабақтарға қатысу кіреді, сабақ уақытында сөйлеспеу, ұялы телефоның сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет. Оқу процесіне күнтізбелік жоспарына сәйкес бақылаудың барлық түрлерін тапсыру. Жіберілген практикалық сабақтарды оқытушы белгілеген уақытта қайта тапсыру. Курстастармен және оқытушылармен шыдамды, ашық, қалтқысыз және тілектес болу.
3. Үй тапсырмасы
Үй тапсырмасы міндетті түреде көрсетілген мерзімде орындалуы қажет. Үй тапсырмалары негізінде қорытынды баға шығарылады.
4. Жеке тапсырмалар
Семестрлік жеке тапсырмалар міндетті болып табылады. Олар реферат (баяндама, хабарлама т.б.) ретінде орындалып, қорғалады. Бұл тапсырмалардың әрқайсысы бағаланып, қорытынды баға шығарылады.
5. Бақылау жұмысы.
Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып, тапсырылады. Студенттердің білімін бақылау негізінен тест тапсырмаларын орындату арқылы тексеріледі.
6. Пікірлесу.
Пікірлесу әр топта кесте бойынша жүзеге асады. Студенттердің білімін бақылау тест тапсырмаларын орындату арқылы жүргізілуі мүмкін.
7. Ерекше білімді қажет ететін студенттердің жеке даму ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріле отырып, тапсырмалар беріледі. Көру қабілеті бұзылған студенттер үшін аудиолекциялар, есту қабілеті бұзылған студенттер үшін видео (титрмен), мәтіндік, тест тапсырмалары, презентациялар қарастырылған.
4 Пәннің құрылымы мен мазмұны
Апта
Дәріс
Семинарпрактикалық сабақ, зертханалық сабақ
СОӨЖ
СӨЖ
1 - модуль Экономикалық талдаудың теориялық негіздері
Тақырыбы:
Әдістері:
Тақырыбы:
Әдістері:
Тақырыбы:
Тақырыбы:
1
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың пәні мен міндеті, объектісі және мазмұны.
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың негіздері
. 1.Экономикалық талдау түсінігі мен оның мәні, мақсаты.
2.Экономикалық талдаудың негізгі түрлері
3. Экономикалық талдаудың ақпараттық базасы
Әдістері: презентация қорғау
Кәсіпорындардағы ұйымдастырушылық формалар мен шаруашылық қызметті талдауды атқарушылар
Экономикалық талдаудың басқа ғылымдармен байланысы
2
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Эксперттік бағалау әдісі
Орташа және салыстырмалы көлемдер
Мәліметтерді топтау әдісі
Индекстік әдіс
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Талдаудың эвристикалық әдістері
Сызықтық бағдарлау әдістері
3
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Интегралдық тәсіл
Корреляциялық-регрессиялық талдау
Дисперсиялық талдау
Шешімдер ағашын құру
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Талдау мәліметтерін кестелік және графикалық бейнелеу тәсілдері
Шешімдер қабылдау теориясының әдістері
4
Тақырыбы: Факторлық талдау
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Факторлық талдаудың түсінігі, мақсаты және типтері.
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Резервтердің түсінігі, экономикалық мәні және олардың сыныптапуы, қағидалары
Резервтер көлемін анықтау әдістемесі
5
Тақырыбы: Факторлық талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың факторларын жіктеу және жүйелеу
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Ұйымның шаруашылық қызметін басқарушылық талдау түсінігі
Басқарушылық талдаудың ақпараттық базасы
2 - модуль Басқарушылық талдау
6
Тақырыбы: Өнім өндіру мен өткізуді талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Өнім өндіру мен өткізуді талдау
1.Өнімді өндіру және өткізу жоспарының орындалуын және динамикасын талдау.
2. Өнімнің құрылымы мен ассортиментін талдау.
3.Өткізу нарығында тауарлардың орналасуын талдау.
Әдістері: презентация қорғау
Өнімді өндіру мен өткізуді арттырудың резервтері мен факторларын талдау
Өнімді өткізу нарығын талдау
7
Тақырыбы: Өнім өндіру мен өткізуді талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Өнім өндіру мен өткізуді талдау
1. Өнім сапасын талдау
2. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін талдау.
3. Кәсіпорын жұмысының ырғақтылығын талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Ұйымның баға саясатын талдау
Маркетингтік қызметті талдаудың мәні мен міндеттері
8
Тақырыбы: Негізгі құралдардың қолданылуын талдау
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Негізгі құралдардың қолданылуын талдау
1. Кәсіпорынның негізгі құралдарының құрамы мен көрсеткіштері
2. Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін талдау
3. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін арттыру резервтері
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Кәсіпорында өндірістік қуатты пайдалануды талдау
Технологиялық жабдықты пайдалануды талдау
9
Тақырыбы: Кәсіпорын персоналының және еңбекақы қорының қолданылуын талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Кәсіпорын персоналының және еңбекақы қорының қолданылуын талдау
1. Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін талдау.
2. Жұмыс уақыты қорын пайдалануды талдау.
3. Еңбек өнімділігін талдау.
Әдістері: презентация қорғау
Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау
Еңбекақы қорының қолданылуын талдау.
10
Тақырыбы: Материалдық ресурстарды қолдануды талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Материалдық ресурстарды қолдануды талдау
1. Кәсіпорынның материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуін талдау
2. Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігін талдау
3. Материалдық ресурстарды басқару
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Өнімге деген сұранысты талдау және тапсырыстар қоржынын қалыптастыру
Талап етілмейтін өнімнің тәуекелділігін бағалау
11
Тақырыбы: Өнімнің өзіндік құнын талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Өнімнің өзіндік құнын талдау
1. Өнім өндірісіне жұмсалған жалпы шығындар сомасын талдау
2. Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнын талдау
3. Өнімнің бір теңгесіне жұмсалған шығындарды талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Еңбек және тікелей материалдық шығындарды талдау. Жанама шығындарды талдау.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері
3 - модуль Қаржылық талдау
12
Тақырыбы: Компанияның қаржылық жағдайына жалпы баға беру.
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Компанияның қаржылық жағдайына жалпы баға беру
1. Қаржылық жағдайды талдаудың пәні мен әдісі
2. Баланс өтімділігін талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Кәсіпорынның қаржылық есептілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық базасы ретінде
Қаржылық талдау, басқару шешімдерін қабылдау базасы ретінде
13
Тақырыбы: Компанияның қаржылық жағдайына жалпы баға беру.
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Компанияның қаржылық жағдайына жалпы баға беру
Қаржылық тұрақтылықты талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Кәсіпорын активтері мен пассивтерінің құрылымын талдау
Қаржылық талдау әдістері және олардың жіктелуі
14
Тақырыбы: Ақша ағынын талдау
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
Тақырыбы: Ақша ағынын талдау.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, оның талдамалық құндылығы.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті қалыптастырудың тура және жанама әдістері
3. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептің құрылымы: ұйымның қаржылық, инвестициялық, операциондық қызметтерінен болатын ақша ағыны.
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Қаржылық коэффициенттерді талдау
Төлемқабілеттілік және өтімділік көрсеткіштері. Нарықтық белсенділік көрсеткіштері.
15
Тақырыбы: Компанияның табыстылығын талдау
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
Тақырыбы: Компанияның табыстылығын талдау.
Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
2. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Маржиналдық талдаудың мәні мен міндеттері.
Өнімдерді өндіру көлемі мен шығындар арасындағы функциялық (атқарымдық) байланыстарды талдау
5. Әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер:
1. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы" ҚР Заңы 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы. 01.01.2017. (2016.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)(2016.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) (2016.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)(01.01.2017. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2. Қаржылық есептілік нысандарын және оларды жасау мен ұсыну қағидаларын бекіту туралы. ЖаңартылғанҚазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 1 тамыздағы № 468 бұйрығы.
3.Оңалту және банкроттық туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 7 наурыздағы № 176-V ҚРЗ (01.01.2018.
4.Экономикалық талдау : оқулық Г. Т. Андыбаева, А. К. Канабекова, А. К. Абитова. - Алматы : Экономика, 2016. - 296 б.
5. Аманова Г.Д., Садуақасова К.Ж. Экономикалық талдау: оқу құралы Г.Д. Аманова, К.Ж. Садуақасова- Алматы: Эпиграф, 2019.-280 б.
6. Алтыбаева Ш.М., Шамакова Н.Г. "Экономикалық талдау" курсы бойынша оқу құралы Алтыбаева Ш.М., Шамакова Н.Г. - Орал: М.Өтемісов атындағы БҚМУ РБО, 2019.- 156б.
7. Гиляровская, Л. Т. Экономический анализ: учебник для вузов Гиляровская Л. Т. - Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2014.
8. Джаншанло Р.Е., Андыбаева Г.Т., Ұйымның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. - Алматы : LEM, 2015. - 72 б.
Қосымша әдебиеттер:
1. Гинзбург, А. И. Экономический анализ А.И. Гинзбург. - М.: Питер, 2011. - 448 c.
2. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П., Маркарьян С.Э. Экономический анализ хозяйственной деятельности - Москва: КноРус, 2015.
3. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М., ИНФРАМ, 2005.
4. Погорелова, Марина Яковлевна. Экономический анализ: теория и практика: Учебное пособие Марина Яковлевна Погорелова. - Москва: Издательский Центр РИОР; Москва: ООО "Научно-издательский центр ИНФРА-М", 2014.
5. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. - А.; Экономика, 2001.
6. Дуйсенбаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности по МСФО. - А.; Экономика, 2009.
6. Дәрістер кешені
№1 дәрістің тақырыбы: Экономикалық талдаудың пәні мен міндеті, объектісі және мазмұны.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
oo Экономикалық талдаудың негізгі тарихи аспектілерін зерттеу;
oo Экономикалық талдаудың негізгі ұғымдарын қарастыру
Сұрақтардың мазмұны:
1.Экономикалық талдау түсінігі мен оның мәні, мақсаты.
2.Экономикалық талдаудың негізгі түрлері
3. Экономикалық талдаудың ақпараттық базасы
1. Табиғаттың және қоғамдық өмірдің құбылыстарын зерделеу талдаусыз мүмкін емес. Талдау термині - грек сөзінің анализ, яғни аударғанда бөлу, бөлшектеу деген мағынаны білдіреді. Осыған орай, талдау - қысқартып айтқанда құбылыстарды бөлшектеу немесе қатты толық зерделеу үшін, олардың бөліктерін, элементтерін құрамдарға бөлшектеу. Бұл жағдай экономикалық құбылыстар мен процестерге тікелей қатысты. Мысалы: Пайданың мәнін түсіну, оның алудың көздерін білуді, сонымен қатар оның ауқымын анықтайтын факторларды анықтауды қажет етеді. Бірақ, талдау зерттеліп жатқан затты синтезсіз, толық ашып, көрсете алмайды. Яғни, байланыс пен тәуелділікті оның бөліктерімен алмасу, яғни оның толық бөлінуге болмайды. Мысалы: Пайданы зерттеген кезде, оған әсер ететін факторлардың өзара байланысын, қарым-қатынасын бірге зерттеу керек. Тек, талдау мен синтез бірге болғанда ғана заттар мен құбылыстарды ғылыми зерттеу қамтамасыз етіледі.
Экономикалық талдау жеке ғылым болып XX ғасырдың I-жартысында пайда болды.
Экономикалық талдаудың мақсаттары:
Объектінің жағдайларына нақты баға беру
Қойылған талаптан айырмашылығын көрсету
Активтер мен міндеттемелердің өзгерістеріне әсер ететін факторларды зерттеу
Өндіріс тиімділігін арттыру, резервтерді анықтау
Экономикалық талдаудың негізгі объектісі болып шаруашылық қызметтің экономикалық нәтижелері табылады.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық талдау басқарушылық және қаржылық болып екіге бөлінеді.
Басқарушылық талдау
Ішкі талдау
Қаржылық талдау Сыртқы талдау
Экономикалық талдау
Мұндай бөлу коммериялық құпияларды сақтау заңы іс-ірекетіменен негізделген және тәжірибе жүзінде бухгалтерлік есеп жүйесінің кәсіпорын көлемінде басқару және қаржылық есепке бөлуіне байланысты, ал есеп беру басқарушылық және қаржылық есеп беру болып бөлінеді. Басқарушылық есеп беру өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құны жайлы немесе өтпей қалған тауарлар төменгі сападағы тауарлар туралы сыртқы тұлғалардан қатал құпияда ұсталынатын деректері бар есеп қисап.
Ал қаржылық есеп беру - бұл кәсіпорын жағдайын білу үшін оның қаржы жағдайы мен шаруашылық қызметінің есеп беру жылындағы нәтижесімен танысу үшін акционерлерге, банктерге, сақтандыру компанияларына, мемлекеттік ұйымдарға арналған арнайы анықтама және қаржы газеттерінде, бухгалтерлік бюллетеньдерінде жарияланатынесеп беру. Басқаруды талдау тек ішкі ғана болып бөлінбейді. Ол өндірістік және қаржылық талдауға бөлінеді және барлық экономикалық ақпараттарды қолданады. Тек қана осындай талдау кәсіпорынның жағдайын нақты бағалауға мүмкіндік береді. Сол кәсіпорынның басшылары талдау жүргізгенде өндірістік талдаумен бірге бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтеріне негізделген қаржылық талдау да жүргізіледі.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
Айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
Қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
Кәсіпорын табыстылығын бағалау;
Кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқы мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау;
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау.
2. Экономикалық әдебиет беттерінде шаруашылық қызметін талдау түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Олардың ішінде жиі кездесетіндері мен терең зерттелгендері келесілер:
1. Салалық белгісі бойынша ШҚТ екі түрге бөлінеді:
- Салалық (өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылыс, сауда, т.б.), яғни жеке саланың ерекшелігін ескеретін талдау.
- Салалық емес (экономикалық талдау теориясы), яғни талдаудың ортақ теориялық және әдістемелік негізі.
2. Уақыт белгісі бойынша:
- Алдын-ала талдау (перспективалық) - шаруашылық іс-әрекеттерін жүргізбестен бұрын, жоспарлар мен басқару шешімдерін негіздеу үшін жүргізіледі.
- Кейінгі талдау (ретроперспективалық, тарихи) - кәсіпорын қызметінің нәтижесіне баға беру үшін жүргізіледі.
Перспективалық және ретроперспективалық талдаулар бір-бірімен тығыз байланысты. Ретроперспективалық талдаусыз перспективалық талдау жүргізу мүмкін емес. Өткен кезеңдерде кол жеткізілген жетістіктерді талдау кәсіпорын қызметінің тенденциясын, заңдылықтарын, пайдаланылмаған мүмкіндіктерді анықтауға мүмкіндік береді. Ал олар болашақта экономикалық көрсеткіштер деңгейін негіздеу үшін қажет.
Өз кезегінде ретроперспективалық талдау оперативті және қорытынды талдау болып бөлінеді. Оперативті талдау шаруашылық іс-әрекеті жүзеге асырылғаннан кейін немесе қысқа уақыт аралығында нақты жағдай өзгергеннен кейін бірден жүргізіледі. Оның мақсаты - кемшіліктерді жылдам анықтап, оны өзгертуге ықпал ету.
Қорытынды талдау есепті мерзім үшін (ай, тоқсан, жыл) жүргізіледі. Оның құндылығы талдаудың есепті мәліметтерге сүйеніп кешенді және жан-жақты жүргізілуінде.
Перспективалық талдау уақытына байланысты қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді талдау бір жылға дейінгі мерзімді , ал ұзақ мерзімді талдау - бір жылдан үзақ мерзімді қамтиды. Қысқа мерзімді талдау кәсіпорынның тактикалық, ол ұзақ мерзімді - стратегиялық саясатын қалыптастыру үшін пайдаланылады. Бұл жерде екінші түрінің маңызы зор, себебі егер кәсіпорынның стратегиялық дамуы дұрыс айқындалса, тактикалық шешімдер қабылдау жеңіл болады.
3. Объектілерді зерттеу әдістемесі бойынша:
- Сандық талдау (факторлық) - бұл экономикалық құбылыстардың түрлі факторлар әсерінен өзгерісін сандық анықтау әдістемесі.
- Сапалық талдау - бұл зерттелетін құбылыстар мен үрдістердің салыстырмалы сапалық сипаттамалары мен сараптамалық бағалауларға негізделген зерттеу әдістемесі.
- Экспресс-талдау - белгілі бір экономикалық құбылыстарға тән ерекше белгілерге негізделе отырып, кәсіпорын экономикасына баға беру әдістемесі.
- Маржиналдық талдау - бұл сату көлемі, өзіндік құн мен пайда арасындағы себеп-салдарлық байланысқа негізделіп және шығындарды тұрақты мен айнымалыға бөле отырып, бизнестегі басқарушылық шешімдердің тиімділігін бағалау мен негіздеу әдістемесі.
- Экономикалық-математикалық талдау - бұл экономикалық-математикалық үлгілеу негізінде қолда бар ресурстарды барынша ұтымды пайдалану жолымен экономикалық міндеттердің оңтайлы нұсқасын анықтау әдістемесі.
- Фундаментальдік талдау - бұл зерттелетін құбылыстың мәнін күрделі математикалық не басқа есептеулер көмегімен терең, кешенді зерттеу әдістемесі.
4. Талдау субъектілері бойынша:
- Ішкі талдау - бұл кәсіпорынның өз ішінде өндірістік, коммерциялық және қаржылық қызметтерді шұғыл, қысқа және ұзақ мерзімді басқару үшін жүргізілетін талдау.
- Сыртқы талдау - қаржылық және статистикалық есеп беру мәліметтері негізінде банктер, қаржы органдары, акционерлар мен инвесторлар жүргізетін талдау.
5. Бағдарлама мазмұны бойынша:
- Кешенді талдау - кәсіпорын қызметіне толық, жан-жақты жүргізілген талдау.
- Тақырыптық талдау - нақты сәтте ең басты мәселе болып табылатын қызмет аясын жеке талдау.
6. Ауқымы бойынша:
- Фирмаішілік талдау - тек зерттелетін кәсіпорын мен оның құрылымдық бірліктерінің қызметін талдау.
- Фирмааралық талдау - екі не одан көп кәсіпорындардың қызмет нәтижелерін салыстыра отырып талдау.
7. Функционалдық белгісі бойынша:
- Әлеуметтік-экономикалық талдау - әлеуметтік және экономикалық үрдістердің байланыстарын, олардың шаруашылық қызметі нәтижесіне әсерін оқиды.
- Экономикалық-статистикалық талдау - статистикалық органдар жаппай қоғамдық құбылыстардың сипатын кәсіпорын, сала, аймақ деңгейінде оқу үшін жүргізетін талдауы.
- Экономикалық-экологиялық талдау - табиғатты қорғау органдары, кәсіпорынның экономикалық бөлімі қоршаған ортаны сақтаумен байланысты экологиялық және экономикалық үрдістердің барысын зерттеу мақсатымен жүргізетін талдауы.
- Маркетингтік талдау - кәсіпорынның маркетингтік бөлімі кәсіпорынның әрекет етуінің сыртқы ортасын (шикізат пен дайын өнімді өткізу нарығы, өнімнің бәсеке қабілеттілігі, сұраныс пен ұсыныс, тәуекел, баға саясаты, маркетинг стратегиясы) зерттеу үшін жүргізетін талдауы.
- Инвестициялық талдау - инвестициялық жобалар мен шешімдердің экономикалық тиімділігін негіздеу үшін жүргізілетін талдау.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, экономикалық талдаудың түрлерінің жіктелуін келесідей бейнелеуге болады.
1Кесте. Экономикалық талдау түрлерінің жіктелуі
Жіктеу белгісі
Талдау түрлері
Функционалдық бағыты
- Қаржылық
- Басқарушылық
- Әлеуметтік-экономикалық
- Экономикалық-статистикалық
- Экономикалық-экологиялық
- Маркетингтік
- Инвестициялық
Салалық белгісі
- Салалық
- Салааралық
Қамтитын уақыты
- Перспективалық
- Ретроперспективалық
Зерттеу әдістемесі
- Сандық
- Сапалық
- Экспресс-талдау
- Маржиналдық
- Экономикалық-математикалық
- Фундаментальдық
Талдау субъектісі
- Ішкі
- Сыртқы
Бағдарлама мазмұны
- Кешенді
- Тақырыптық
Қамту ауқымы
- Фирмаішілік
- Фирмааралық
3. Экономикалық талдау жүргізгенде ақпараттың негізгі көзі болып бухгалтерлік (қаржылық) есеп беру табылады. Ол ұйымның мүліктік және қаржылық жағдайы, сондай-ақ оның шаруашылық қызмет нәтижелері туралы деректердің біртұтас жүйесін көрсетеді. Бухгалтерлік (қаржылық) есеп беру бухгалтерлік есеп деректері бойынша ұдайы қабылданған формаларға сәйкес құрастырылып отырады.
Ұйымдардың бухгалтерлік есеп беруіне келесілерді жатқызуға болады:
oo бухгалтерлік баланс;
oo табыстар мен шығыстар туралы есеп;
oo бухгалтерлік баланс пен табыстар мен шығыстар туралы есепке қосымша;
oo түсіндірме жазба;
oo ұйымның бухгалтерлік есеп беруінің шынайылығын растайтын аудиторлық қорытынды.
Бухгалтерлік есеп - бұл нақты уақыт кезеңіне ұйымның құралдарының көлемі мен осы құралдардың қалыптасу көздері туралы жалпыланған және белгілі бір тәртіппен топтастырылған мәліметтер.
Табыстар мен шығыстар туралы есеп ұйымның пайдасын қалыптастыратын өнімді, тауарлар мен қызметті өткізуден түскен түсімді, олардың өзіндік құнын, басқа да түскен табыстар мен шығыстарды сипаттайды.
Бухгалтерлік баланс пен табыстар мен шығыстар туралы есепке қосымшаға мыналар жатады:
- ақша қаражатарының қозғалысы туралы есеп:
- ол есепті кезеңнің басы мен соңындағы ақша қаражаттарының жағдайын көрсетеді;
- ағымдағы, инвестициялық, қаржылық қызмет жүргізілу барысындағы ақша қаражаттарының келіп түсуі мен жұмсалуын көрсетеді;
- капиталдың қозғалысы туралы есеп:
- кәсіпорынның меншікті капиталының, қорлары мен резервтерінің жағдайы туралы;
- есепті кезеңдегі кәсіпорын капиталындағы өзгерістер туралы;
- бухгалтерлік балансқа қосымша есепті кезең басы мен соңындағы және осы кезең ішіндегі төмендегілердің қозғалысын көрсетеді:
- негізгі құралдардың жекелеген түрлерінің (оның ішінде жалға алынғандардың);
-материалдық емес активтердің;
- қаржылық салымдардың;
- дебиторлық және кредиторлық қарыздардың және т.б.
Түсіндірме жазбада ұйым туралы маңызды да мәнді ақпарат болуы қажет, оның ішінде:
oo оның мүліктік жағдайы туралы;
oo жүргізіп отырған есеп саясаты туралы;
oo активтерді, капитал мен міндеттемелерді бағалау үшін қолданылып отырған әдістер туралы;
oo есепті және өткен жылдардағы деректердің сәйкес болуы;
oo есеп саясатындағы жоспарланып отырған өзгерістер туралы.
Сондай-ақ түсіндірме жазбада әдетте төмендегілерге қатысты қосымша ақпарат келтіріледі:
oo бірқатар жылдарға ұйымның қызметінің экономикалық және қаржылық көрсеткіштерінің динамикасы;
oo ұйымның даму жоспарлары;
oo іске асуы мүмкін капиталдық және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар туралы мәліметтер;
oo қарыз қаражаттары, тәуеклді басқару бойынша саясаттың мазмұндалуы;
oo ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстар бойынша ұйымның қызметі;
oo табиғатты қорғау шаралары;
oo т.б. ақпарат.
Жоғарыда атап өтілгендерден басқа, ақпараттың есептен тыс көздеріне шаруашылық қызметті реттейтін құжаттар және басқалай деректер кіреді. Олар:
1. Кәсіпорын өз қызметінде қолдануы тиіс ресми құжаттар: мемлекеттің заңдары, президенттің бұйрықтары, үкімет қаулылары, жоғары тұрған органдардың, кәсіпорын басшыларының бұйрықтары мен қаулылары, ревизия мен тексеру актілері;
2. Шаруашылық-құқықтық құжаттар: келісім-шарттар, арбитраж бен сот органдарының шешімдері;
3. Ғылыми-техникалық ақпараттар (басылымдар, ғылыми-зерттеу жұмыс нәтижелері бойынша есеп берулер және т.б.)
4. Техникалық және технологиялық құжаттар;
5. Жекелеген жұмыс орындарындағы өндірістің жағдайын арнайы зерттеудің материалдары (хронометраж, фотосуреттер және т.б.);
6. Кәсіпорынның негізгі контрагенттері туралы ақпарат (жабдықтаушылар мен сатып алушылар). Жабдықтаушылар туралы ақпарат олардың сенімділігі мен баға саясатын бағалау үшін, ал сатып алушылар туралы мәліметтер олардың ағымдағы және ұзақ мерзімді төлемқабілеттілігін сипаттау үшін қажет;
7. Әр түрлі ақпарат көздерінен алынған негізгі бәсекелестер туралы деректер (Интернет, радио, теледидар, газет-журнал, ақпараттық бюллетеньдер т.б.);
8. Материалдық ресурстар нарығындағы жағдай туралы деректер (нарықтар көлемі, ресурстардың жекелеген түрлеріне бағаның динамикасы);
9. Капитал нарығындағы жағдай туралы мәліметтер (қайта қаржыландыру қойылымы, шетел валютасының ресми бағамдары, несиелер мен депозиттер бойынша коммерциялық банктердің қойылымдары);
10. Қор нарығының жағдайы туралы деректер (құнды қағаздардың негізгі түрлері бойынша сұраныс пен ұсыныс бағасы, қаржылық құралдардың негізгі түрлері бойынша келісімдердің көлемі мен бағасы, қор нарығындағы баға динамикасының жиынтық индексі);
11. Елдегі макроэкономикалық жағдайдың өзгерістері туралы Статистика жөніндегі комитеттің деректері және т.б.
Бақылау сұрақтары
1. Экономикалық талдау әдісінің мәні мен ерекшеліктерін сипаттау.
2. "Көрсеткіш" және "фактор" ұғымдарын, олардың өзара байланысы мен жіктелуін ашу.
3. Экономикалық талдаудың жалпы ғылыми және арнайы әдістерін атаңыз.
№2 дәрістің тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
oo Экономикалық талдау әдістерінің қажеттілігін және негізін анықтау.
oo Экономикалық талдауды жүргізудің нысандарын және әдістерін анықтап білу.
Сұрақтардың мазмұны:
1. Экономикалық талдау әдістерінің түсінігі.
2. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері: дәстүрлік және математикалық
Талдау әдісі - бұл кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру мақсатымен экономикалық ақпараттар жүйесін арнайы тәсілдермен өңдеу арқылы кәсіпорын қызметінің нәтижесіне факторлардың әсерін кешенді, жүйелі оқу мен есептеу, жалпылау.
ШҚТ әдісі аналитикалық зерттеудің бірқатар нақты әдістемелері арқылы көрініс табады. Әдістеме дегеніміз қандай да бір тапсырманы тиімді жүзеге асырудың тәсілдерінің, тәртіптерінің жиынтығы.
Кешенді талдау әдістемесі келесі кезеңдерді қамтиды:
oo талдау объектісін анықтау;
oo талдаудың мақсаттары мен міндеттерін айқындау, талдау жоспарын дайындау;
oo талдау объектісі сипатталатын көрсеткіштер жүйесін белгілеу;
oo қажетті ақпаратты жинау мен оны тексеру;
oo талдау объектісінің нәтижелік көрсеткіштерін жоспармен, өткен жылғы деңгеймен, басқа кәсіпорын көрсеткіштерімен, сала көрсеткіштерімен салыстыру;
oo нәтижелік көрсеткішке факторлардың әсерін есептеу;
oo өндіріс тиімділігін арттырудың пайдаланылмаған және басым резервтерін анықтау;
- анықталған резервтерді енгізудің нәтижелерін есептеу және оны жүзеге асыру шараларын қарастыру.
Теория мен тәжірибе тұрғысынан аналитикалық зерттеулерді осындай кезектілікпен жүргізу неғұрлым оңтайлы болып саналады. Талдаудың мақсаты мен ақпарат көзіне байланысты шаруашылық қызметін талдауда түрлі тәсілдер қолданылады. Олардың жіктелуі 1-суретте бейнеленген.
1 сурет. Шаруашылық қызметін талдау әдістерінің жіктелуі
2. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері: дәстүрлік және математикалық
Салыстыру танымның ғылыми тәсілдерінің бірі ретінде ШҚТ да кеңінен қолданылады. Оның мәні - бірдей объектілерді олардың арасындағы ұқсастықты не айырмашылықты анықтау үшін салыстыруда. Салыстыру көмегімен экономикалық құбылыстардағы ортақ және ерекше белгілер, олардың даму заңдылықтары анықталады.
Талдауда салыстырудың келесідей түрлері қолданылады:
1. Қол жеткізілген нәтижелерді өткен кезеңдер деңгейімен салыстыру. Бұл кезде бүгінгі күннің нәтижесі кешегі күнмен, өткен аймен, тоқсанмен, өткен жылғы деңгеймен салыстырылады. Бұл зерттелетін құбылыстардың өзгеру тенденцияларын анықтап, экономикалық үрдістердің даму заңдылықтарын бағалауға мүмкіндік береді.
2. Көрсеткіштердің нақты деңгейін жоспарлы деңгеймен салыстыру. Мұндай салыстыру жоспардың орындалу деңгейін анықтап, кәсіпорынның пайдаланылмаған мүмкіншіліктерін анықтау үшін қажет.
3. Ресурс шығындарының (материал, шикізат, энергия, т.б.) бекітілген нормаларымен салыстыру. Мұндай талдау өндіріс процесінде ресурстардың артық не үнемді пайдаланылғанын анықтау үшін, оларды пайдалану тиімділігін бағалау үшін және ресурстарды ұтымды пайдалану арқылы өндіріс көлемін арттыру мен өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін анықтау үшін қажет.
4. Ең жақсы нәтижелермен, яғни ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерімен, үлгілі тәжірибемен салыстыру.
5. Зерттелетін кәсіпорын көрсеткіштерін сала бойынша орташа көрсеткіштермен, ұқсас кәсіпорындар жетістіктерімен салыстыру кәсіпорынның басқа шаруашылық субъектілері арасындағы рейтингін анықтау үшін, кәсіпорынның даму деңгейіне объективті баға беру үшін қажет.
6. Экономикалық шешімдердің түрлі нұсқаларын салыстыру. Мұндай салыстыру басқару шешімдерін қабылдау барысында экономикалық шешімдердің ең оңтайлысын таңдау үшін қажет.
7. Белгілі бір факторды енгізгенге дейінгі және енгізгеннен кейінгі шаруашылық қызметінің нәтижелерін салыстыру.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау негiзiнен салыстырмалы көрсеткiштерге негiзделедi, себебi талдау барысында қаржылық есептiң абсолюттi көрсеткiштерiн салыстырмалы түрге келтiру өте қиын.
Талданып отырған кәсiпорынның салыстырмалы көрсеткiштерiн келесiлермен салыстыруға болады:
1. Тәуекел деңгейi мен банкроттылық ықтималдылығына баға беру үшiн жалпы қабылданған, ғылыми негiзделген нормалармен салыстыру.
2. Кәсiпорынның күштi және әлсiз жақтарына, оның мүмкiншiлiктерiне баға беру үшiн басқа кәсiпорындардың көрсеткiштерiмен салыстыру.
3. Қаржылық жағдайдың өзгерiсiн динамикада бағалау үшiн алдыңғы кезеңнiң көрсеткiштерiмен салыстыру.
Көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру тәсілдері
Талдау барысында ескерілуі тиіс маңызды шарт - көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру, себебі сапалық жағынан бірдей көлемдерді ғана бір-бірімен салыстыруға болады.
Көрсеткіштерді бір - бірімен түрлі себептерге байланысты салыстыруға болмайды: бағаның түрліше деңгейі, өндіріс көлемінің өзгешелігі, т.б. Салыстыруға келмейтін көрсеткіштерді өзара салыстыру талдау нәтижесін бұрмалайды, қате қорытындыларға алып келеді. Сол себепті көрсеткіштерді салыстырмастан бұрын, оларды салыстырмалы түрге келтіріп алу қажет. Ол үшін түрлі әдістер қолданылады:
1. Егер көрсеткіштер құндық өлшемге байланысты салыстыруға келмесе, онда ол фактордың әсерін жою үшін тұрақты баға алынады. Мысалы, жалпы өнімді салыстырмалы түрге келтіру үшін есепті және базисті жылғы өндіріс көлемі базисті бағада алынады:
Iq=
q1, q0 - есепті және базисті жылғы физикалық өндіріс көлемі;
p0 - өнім бірлігінің базисті жылғы бағасы.
2. Кей жағдайларда көрсеткіштер көлем факторына байланысты салыстыруға келмейді. Егер есепті жылғы шығын сомасын (∑q1z1) өткен жылмен салыстырсақ (q0z0), оның айырмашылығына тек жеке өнім түрлерінің өзіндік құны ғана емес, өндіріс көлемі де әсер етеді. Сол себепті көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру үшін көлем факторларының әсерін жою керек. Ол үшін салыстыру базасына есепті жылғы өндіріс көлемі алынады:
Iq=
3. Сапалық фактордың әсерін есепке алу үшін көп жағдайда өнім көлемі стандартты сапаға келтіріледі. Мысалы, өткен жылы 4000 ц (майлылығы 3,8co), есепті жылы 4200 ц сүт сауылды (майлылығы 3,6co). Егер өнім сапасын ескермесек, өндіріс көлемі 200 ц не 5 co ға жоғарылаған (4200 : 4000). Егер стандартты майлылық 3,7 co деп алып, өнім сапасын ескере отырып өндіріс көлемін есептесек:
q0 = 4108 ц
q1 = 4086 ц
Сонда, сүт өндіру көлемі салыстырмалы өлшемде керісінше 22 ц кеміген.
4. Кей жағдайларда көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру үшін абсолютті көрсеткіштер орнына орташа немесе салыстырмалы көрсеткіштерді қолдануға болады. Мысалы, кәсіпорындардың өндірістік базасын ескермей өндіріс көлемін, пайда сомасы секілді абсолютті көрсеткіштерін салыстыруға болмайды, бірақ абсолютті көрсеткіштер орнына 1 жұмыскерге келетін жалпы өнім, пайда, активтердің 1 теңгесіне пайда секілді салыстырмалы көрсеткіштерді алсақ, олардың деңгейін бірнеше кәсіпорын бойынша салыстыруға болады.
5. Көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз ету үшін кей жағдайларда түзету коэффициенттері қолданылады.
Орташа және салыстырмалы көлемдер
Экономикалық құбылыстар мен үрдістер, әдетте, абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады.
Абсолютті көрсеткіштер құбылыстың сандық мөлшерін басқа құбылыстар мөлшеріне қатыссыз салмақ, көлем, аудан, құндық өлшемдерде бейнеленеді.
Салыстырмалы көрсеткіштер бір көрсеткіштің шамасын салыстыру базасы ретінде алынған екінші көрсеткішке бөлу арқылы анықталады, яғни олар екі құбылыстың арақатынасын сипаттайды. Салыстыру базасы жоспарлы, базисті жылғы не басқа кәсіпорын көрсеткіші болуы мүмкін. Салыстырмалы көрсеткіштер коэффициентпен не пайызбен бейнеленеді.
Шаруашылық қызметін талдауда келесідей салыстырмалы көлемдер қолданылады:
1. Жоспарлы тапсырманың салыстырмалы көлемі жоспарланған деңгейдің (Уж) базисті жылғы (өткен жыл, соңғы 3-5 жылға орташа) деңгейге (У0) қатынасы:
ЖТСК = УжУ0
Бұл көрсеткіш жоспар бойынша зерттелетін көрсеткіш көлемін өткен жылдармен салыстырғанда қанша есеге немесе неше пайызға өсіру қарастырылғандығын көрсетеді.
2. Жоспардың орындалуының салыстырмалы көлемі нақты деңгейдің (У1) жоспарлы деңгейге (Уж) қатынасы:
ЖОСК = У1Уж
Бұл көрсеткіш жоспардың орындалу деңгейін сипаттайды.
3. Динамиканың салыстырмалы көлемі (өсу қарқыны) қол жеткізілген деңгейдің (У1) базисті деңгейге қатынасы (У0):
ДСК = У1 У0
Бұл көрсеткіш құбылыстың уақыттағы өзгерісін сипаттайды.
4. Құрылымның көрсеткіші - жеке элементтердің жиынтықтағы үлесі.
5. Координацияның салыстырмалы көлемдері - жиынтық элементтерінің өзара қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер. Мысалы, меншікті және тартылған капиталдың, негізгі және айналыс қорларының қатынасы.
6. Интенсивтіліктің салыстырмалы көлемдері - қандай да бір құбылыстың белгілі бір ортада таралу, даму деңгейін сипаттаушы көрсеткіштер, мысалы, жоғары дәрежелі жұмыскерлер үлесі, жоғары сапалы өнім үлесі, т.б.
7. Тиімділіктің салыстырмалы көлемдері - бұл нәтижені пайдаланылған ресурстармен не шығынмен салыстыру арқылы анықталатын көрсеткіштер, мысалы, 1 тг. шығынға пайда, 1 жұмыскерге пайда, т.б.
Экономиалық талдау тәжірибесінде абсолютті және салыстырмалы көлемдермен қатар, орташа көлемдер де жиі қолданылады. Олар бірегей құбылыстардың жиынтығына жалпылама ортақ сипаттама беру үшін пайдаланылады. Орташа көлемдер көмегімен түрлі объектілерді бір-бірімен салыстыруға болады, мысалы кәсіпорындарды орташа айлық жалақы деңгейі бойынша, аймақтарды орташа дақыл өнімділігі бойынша, т.б.
Экономикалық талдауда орташа көлемдердің түрлі типтері
(қарапайым және өлшенген арифметикалық, орташа гармоникалық, орташа геометриялық, орташа хронологиялық, орташа квадраттық, т.б.) пайдаланылады, оларды есептеу әдістемесі статистиканың жалпы теориясы курсында терең қарастырылады.
Шаруашылық қызметін талдау барысында орташа көлемдер жаппай мәліметтерге сүйене отырып, құбылыстарға жалпылама сипаттама беретіндігін ескеру қажет. Осыған байланысты нашар көрсеткіштер мен оң жетістіктер орташа көрсеткіштің тасасында байқалмай қалуы мүмкін. Сол себепті талдау барысында орташа көрсеткіштерді ең нашар және ең жақсы көрсеткіштермен де салыстырып отыру қажет.
Мәліметтерді топтау әдісі
Шаруашылық қызметін талдауда ақпараттарды топтау - зерттелетін объектілер жиынтығын тиісті белгілері бойынша сандық жағынан бірегей топтарға бөлуді сипаттайды. Талдаудың мақсатына қарай типологиялық, құрылымдық және аналитикалық топтаулар қолданылады.
Типологиялық топтаулардың мысалына кәсіпорындарды меншік түрлері бойынша топтастыруды, тұрғындарды қызмет түрі бойынша топтастыруларды жатқызуға болады.
Құрылымдық топтастыру көмегімен көрсеткіштердің ішкі құрылымы, олардың элементтерінің арақатынасы зерттеледі. Олардың көмегімен жұмыскерлердің мамандығы, жасы, еңбек өтілі бойынша құрамы; өндірістің арту қарқыны бойынша кәсіпорындар тобы талданады.
Аналитикалық топтастырулар зерттелетін көрсеткіштер арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды оқу үшін пайдаланылады. Топтастыру белгісі сандық не сапалық болуы мүмкін.
Топтау жүргізу кезектілігікелесідей:
1. талдаудың мақсатын анықтау;
2. объектілер жиынтығы бойынша қажетті ақпараттар жинау;
3. топтау белгісі бойынша жиынтықты ранжирлеу;
4. бөлу интервалын анықтау және жиынтықты топтарға бөлу;
5. топтау және факторлық белгілер бойынша орташа топтық көрсеткіштерді анықтау;
6. алынған орташа көрсеткіштерді талдау, көрсеткіштер арасындағы байланысты оқу.
Осылайша, ақпараттарды топтастыру көрсеткіштер арасындағы байланысты оқуға, талдау мағлұматтарын жүйелеуге, негізгі және барлығына ортақ құбылысты анықтауға мүмкіндік береді.
Индекстік әдіс
Экономикалық құбылыстарды салыстырмалы талдаудың қуатты құралы - индекстер. Индекс - бұл қандай да бір құбылыстың екі жағдайының қатынасын бейнелейтін статистикалық көрсеткіш. Индекстер көмегімен көрсеткіштер жоспармен, динамикада салыстырылады.
Индекстер қарапайым (жеке) және аналитикалық (жалпы, агрегатты) болып бөлінеді. Қарапайын индекстер тек жеке құбылыстың өзгерісін сипаттайды және басқа құбылыстардан байланыссыз қарастырылады. Мысалы:
ip = p1p0; iz = z1z0; iq = q1q0.
Аналитикалық индекстерде зерттелетін құбылыс басқа белгілермен байланыста алынады. Ол үнемі екі компоненттен тұрады: индекстелетін белгі және салмақтық белгі. Салмақтық белгілер көмегімен салыстыруға келмейтін экономикалық құбылыстардың динамикасын есепке алуға мүмкіндік туындайды. Мысалы:
Ip= немесе Ip=
Өз білімін бақылау сұрақтары:
Салыстыру тәсілінің мәні неде?
Талдауда салыстырудың қандай типтері қолданылады және олардың мақсаты неде?
№3 дәрістің тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
oo Экономикалық талдау әдістерінің қажеттілігін және негізін анықтау.
oo Экономикалық талдауды жүргізудің нысандарын және әдістерін анықтап білу..
Сұрақтардың мазмұны:
Экономикалық талдаудың әдістемелік әдістері мен тәсілдері.
- экономико-математикалық әдістер (қарапайы математика әдісі, математикалық талдаудың классикалық әдісі, математикалық статистика және ықтималдылық теория әдісі, эконометриялық әдістер және т.б.).
Интегралдық тәсіл
Интегралдық тәсіл мультипликативті, кері, кері-аддитивті үлгілерде нәтижелік көрсеткішке факторлардың әсерін есептеу үшін пайдаланылады. Бұл тәсілдің нәтижесі тізбекті алмастыру, абсолютті және салыстырмалы айырмашылықтар тәсілдерімен салыстырғанда өзгеше , бірақ нәтижесі дәлірек болады. Себебі бұл тәсілде нәтижелік көрсеткіштің факторлардың өзара әсерлесуінен болатын өсімі соңғы факторға қосылмайды, ол факторлар арасында тең бөлінеді.
Түрлі үлгілер бойынша факторлардың әсерін интегралдық тәсілмен есептеу алгоритмдері келесідей:
1. а= b*c
∆ab= (b1 - bo ) *
∆ac= (c1 - co ) *
2. а= b*c*е
∆ab= ∆b ( с0е1 + с1е0) + ∆b* ∆c*∆e
∆ac= ∆c ( b0е1 + b1е0) + ∆b* ∆c*∆e
∆ae= ∆e ( b0c1 + b1c0) + ∆b* ∆c*∆e
3. a=
∆ab= * ln ; ∆aс = ∆a - ∆ab
Интегралдық тәсілдің артықшылығы ретінде есеп нәтижесінің нақтылығын, факторларды кезексіз орналастыра беру мүмкіншіліктерін айтуға болса, оның кемшілігі - есеп шығаруға көп уақыттың жұмсалуы.
Сонымен, жоғарыда келтірілген детерминирленген факторлық талдау тәсілдерінің қолданылу аяларын келесідей матрица түрінде жүйелеуге болады.
2.1 Кесте. Детерминирленген факторлық талдау тәсілдерінің қолданылу матрицасы
Тәсілдер
Жүйелер
мультипликативті
аддитивті
кері
аралас
Тізбекті алмастыру
+
+
+
+
Абсолютті айырмашылықтар
+
-
-
тек Ү= а (в-с)
Салыстырмалы айырмашылықтар
+
-
-
-
Пропорционалды бөлу
-
+
-
тек Ү= а ∑хi
Интегралдық
+
-
+
тек Ү= а ∑хi
Корреляциялық-регрессиялық талдау
Корреляциялық талдау тәсілдері стохастикалық факторлық талдауда, яғни көрсеткіштер арасындағы байланыс толық емес, ықтималды болатын жағдайларда қолданылады және оны детерминирленген талдаудың жалғасы деп қарастыруға болады.
Талдауда жұп және көптік корреляция ажыратылады. Жұп корреляция - бұл екі көрсеткіш арасындағы байланыс, оның бірі - факторлық, екіншісі-нәтижелік белгі болады. Көптік корреляция кезінде нәтижеге бірнеше фактордың әсері қарастырылады.
Талдауда корреляциялық талдауды қолдану үшін келесі шарттар орындалуы тиіс:
1. Зерттелетін нәтижелік және факторлық белгілер шамасы туралы мәліметтердің көп болуы (динамикада немесе бірнеше объект бойынша).
2. Зерттелетін факторлар сандық бейнеленуі тиіс.
Корреляциялық талдауды пайдалану нәтижесінде келесі міндеттер шешімін табады:
1. Нәтижелік көрсеткіштің бір немесе бірнеше факторлардың әсерінен абсолютті шамада өзгеру деңгейін анықтау, яғни факторлық белгі бір бірлікке өзгергенде, нәтижелік белгі неше бірлікке өзгереді деген сауалға жауап табылады.
2. Нәтижелік белгінің факторлық белгіден салыстырмалы тәуелділігін анықтау.
Нәтижелік белгінің оны анықтаушы факторлардан тәуелділігі жұп және көптік регрессия теңдеуімен бейнеленеді. Көрсеткіштер арасындағы байланыстар тік сызықтық жағдайда олар келесідей сипатталады.
Жұп регрессия теңдеуі: Ух = a + b* x
Көптік регрессия теңдеуі: Ух = a + b1* x1 + b2* x2 + ... + bn* xn
Мұндағы:
а - экономикалық мәні жоқ бос мүше; х - нәтижелік белгіге әсер етуші факторлар деңгейі; b - регрессия коэффициенті.
Корреляциялық талдауға мысал ретінде астық өнімділігінің (у- нәтиже) жер сапасынан (х- фактор) тәуелділігін сипаттайтын 2.2-кесте мәліметтерін алуға болады.
2.2 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кафедра Есеп және қаржы
SYLLABUS
Пәннің атауы Экономикалық талдау
Білім беру бағдарламасы 6В04105 Қаржы
Құрастырушы: Ш.М.Алтыбаева э.ғ.м., аға оқытушы
Орал, 2022 ж.
Экономикалық талдау пәні бойынша SYLLABUS Қаржы білім беру бағдарламасы бойынша Тарих, экономика және құқық факультетінің академиялық кеңесінде қарастырылған жб мемлекеттік білім беру стандарты элективті пәндер каталогы негізінде дайындалды. № 1 хаттама 16 қыркүйек 2022 ж. бекітілген және енгізілген.
Есеп және қаржы кафедрасының мәжілісінде қаралды
Хаттама № 1 27 тамыз 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі: _Искакова Б.Г.___________
(ТАӘ, қолы)
1 Пән туралы мәліметтер:
Кредит
3
Курс
4
Семестр
7
Қорытынды бақылау түрі
емтихан
Дәріс (сағаты)
15
Практикалық (семинар, лабораториялық)
сабақтар (сағаты)
15
СОӨЖ (сағаты)
15
СӨЖ (сағаты)
45
Барлық сағаттар
90
Мақсаты: Бұл пәнді игеру мақсаты студенттерде әдіснамалық негіздерді қабылдау және тәжірибелік жұмыста керек экономикалық талдаудың тәжірибелік машықтарын алу арқылы аналитикалық, шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыру.
Курстың міндеттері:
- тәлімгерлерді шаруашылық қызметтің нәтижелерін дұрыс бағалауға, талданушы объектке тәуелді және тәуелді емес болатын көрсеткіштер өзгерісінің себептерін өзара ажыратуға үйрету;
- уақытында қаржылық-шаруашылық қызметіндегі жағымсыз жағдайлардың алдын алу, алдыңғы кезеңге болжау үшін негізгі көрсеткіштерді анықтауға үйрету;
- қызметінің жеке тараптарының, жеке буындарының ортақ нәтижеге әсерін анықтау арқылы кәсіпорын қызметінің қорытындыларын шығару;
- шаруашылық етудің тиімділігінің резервтерін және оларды пайдалану жолдарын анықтау;
- тиімді басқармалық шешімдерді қабылдау үшін материалдар жинақтау.
Оқытудан күтілетін нәтижелер:
Курс аяқталғаннан кейін студенттер білуі керек:
oo Өзінің кәсіби және әлеуметтік қызметінде білімі мен түсінігін көрсетеді
oo экономикалық талдаудың ұғымдық аппаратын және оны жүргізудің методологиясын білу;
oo Экономикалық және әлеуметтік құбылыстарды талдауда пайдаланылатын функционалдық тәуелділіктердің негізгі түрлерін білу;
oo экономикалық талдаудың мәнін, мазмұны мен мақсаттарын білу;
oo экономикалық талдаудың қазіргі кездегі кәсіпорын қызметі үшін ролі мен қажеттілігін ұғыну;
oo талдаудың негізгі әдістерін білу. Нәтижелі көрсеткіштің өзгеруіне факторлардың әсерін анықтау үшін талдау әдістерін пайдалана білу
oo қаржылық сипаттағы ақпараттарды өңдеу мен дайындау жүйесін талдауды қолдана білу.
Курс аяқталғаннан кейін студенттер жасай алуы керек:
oo Өзінің кәсіби қызметінде экономикалық және арнайы пәндер бойынша білімді пайдаланады;
oo экономикалық талдаудың ережелері мен принциптерін іс жүзінде қолдану;
oo логикалық ойлау, индукция, дедукция және критикалық анализ әдістерін қолдану, туындаған мәселелерді шешу,
oo мамандырылған экономикалық терминологияны және кәсіби терминдарды қолдану;
Игерілетін дағдылар:
- экономикалық талдау саласында ғылыми зерттеулер жүргізу, деректерді жинау және талдамалық өңдеуді жүзеге асыру, нақты зерттеу үшін қажетті модельдеу құралдарын пайдалану;
- ақпаратты талдау және жүйелеу, өз идеяларын ұсыну және негіздеу және мұның бәрін нақты құрылымдалған, логикалық реттелген мәтін түрінде ұсыну, әр түрлі ақпараттық ресурстарды сыни бағалау;
- жинаудың компьютерлік әдістерін,кәсіби қызметте қолданылатын ақпаратты өңдеу және сақтау.
Пререквизиттер: Экономикалық теория, Кәсіпорын экономикасы
Постреквизиттер: Кәсіби (өндірістік) сараман
2 Оқытушы туралы мәлімет, байланыс ақпараттары:
Алтыбаева Шынар Мендигалиевна, 87018492318, shynar_alt@mail.ru
3 Курстың саясаты:
Пәнді оқу кезінде келесі ережелер сақталуы тиіс:
1. Сабаққа қатысу.
Сабаққа кешікпей келу. Студент сабаққа қатысуға міндетті. Сабақты орынды себепсіз қалдырмау, ауырған жағдайда - анықтаманы, басқа жағдайларда түсіндірме хатты ұсыну. Қалдырылған сабақтар пәннің оқу-әдістемелік кешенінде көрсетілгендей толық көлемде орындалу қажет. Пәннің 31 себепсіз қалдырса, курстан шығарылады.
2. Аудиториядағы тәртіп.
Студенттің міндетіне барлық сабақтарға қатысу кіреді, сабақ уақытында сөйлеспеу, ұялы телефоның сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет. Оқу процесіне күнтізбелік жоспарына сәйкес бақылаудың барлық түрлерін тапсыру. Жіберілген практикалық сабақтарды оқытушы белгілеген уақытта қайта тапсыру. Курстастармен және оқытушылармен шыдамды, ашық, қалтқысыз және тілектес болу.
3. Үй тапсырмасы
Үй тапсырмасы міндетті түреде көрсетілген мерзімде орындалуы қажет. Үй тапсырмалары негізінде қорытынды баға шығарылады.
4. Жеке тапсырмалар
Семестрлік жеке тапсырмалар міндетті болып табылады. Олар реферат (баяндама, хабарлама т.б.) ретінде орындалып, қорғалады. Бұл тапсырмалардың әрқайсысы бағаланып, қорытынды баға шығарылады.
5. Бақылау жұмысы.
Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып, тапсырылады. Студенттердің білімін бақылау негізінен тест тапсырмаларын орындату арқылы тексеріледі.
6. Пікірлесу.
Пікірлесу әр топта кесте бойынша жүзеге асады. Студенттердің білімін бақылау тест тапсырмаларын орындату арқылы жүргізілуі мүмкін.
7. Ерекше білімді қажет ететін студенттердің жеке даму ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріле отырып, тапсырмалар беріледі. Көру қабілеті бұзылған студенттер үшін аудиолекциялар, есту қабілеті бұзылған студенттер үшін видео (титрмен), мәтіндік, тест тапсырмалары, презентациялар қарастырылған.
4 Пәннің құрылымы мен мазмұны
Апта
Дәріс
Семинарпрактикалық сабақ, зертханалық сабақ
СОӨЖ
СӨЖ
1 - модуль Экономикалық талдаудың теориялық негіздері
Тақырыбы:
Әдістері:
Тақырыбы:
Әдістері:
Тақырыбы:
Тақырыбы:
1
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың пәні мен міндеті, объектісі және мазмұны.
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың негіздері
. 1.Экономикалық талдау түсінігі мен оның мәні, мақсаты.
2.Экономикалық талдаудың негізгі түрлері
3. Экономикалық талдаудың ақпараттық базасы
Әдістері: презентация қорғау
Кәсіпорындардағы ұйымдастырушылық формалар мен шаруашылық қызметті талдауды атқарушылар
Экономикалық талдаудың басқа ғылымдармен байланысы
2
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Эксперттік бағалау әдісі
Орташа және салыстырмалы көлемдер
Мәліметтерді топтау әдісі
Индекстік әдіс
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Талдаудың эвристикалық әдістері
Сызықтық бағдарлау әдістері
3
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Интегралдық тәсіл
Корреляциялық-регрессиялық талдау
Дисперсиялық талдау
Шешімдер ағашын құру
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Талдау мәліметтерін кестелік және графикалық бейнелеу тәсілдері
Шешімдер қабылдау теориясының әдістері
4
Тақырыбы: Факторлық талдау
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Факторлық талдаудың түсінігі, мақсаты және типтері.
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Резервтердің түсінігі, экономикалық мәні және олардың сыныптапуы, қағидалары
Резервтер көлемін анықтау әдістемесі
5
Тақырыбы: Факторлық талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Экономикалық талдаудың факторларын жіктеу және жүйелеу
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Ұйымның шаруашылық қызметін басқарушылық талдау түсінігі
Басқарушылық талдаудың ақпараттық базасы
2 - модуль Басқарушылық талдау
6
Тақырыбы: Өнім өндіру мен өткізуді талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Өнім өндіру мен өткізуді талдау
1.Өнімді өндіру және өткізу жоспарының орындалуын және динамикасын талдау.
2. Өнімнің құрылымы мен ассортиментін талдау.
3.Өткізу нарығында тауарлардың орналасуын талдау.
Әдістері: презентация қорғау
Өнімді өндіру мен өткізуді арттырудың резервтері мен факторларын талдау
Өнімді өткізу нарығын талдау
7
Тақырыбы: Өнім өндіру мен өткізуді талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Өнім өндіру мен өткізуді талдау
1. Өнім сапасын талдау
2. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін талдау.
3. Кәсіпорын жұмысының ырғақтылығын талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Ұйымның баға саясатын талдау
Маркетингтік қызметті талдаудың мәні мен міндеттері
8
Тақырыбы: Негізгі құралдардың қолданылуын талдау
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Негізгі құралдардың қолданылуын талдау
1. Кәсіпорынның негізгі құралдарының құрамы мен көрсеткіштері
2. Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін талдау
3. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін арттыру резервтері
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Кәсіпорында өндірістік қуатты пайдалануды талдау
Технологиялық жабдықты пайдалануды талдау
9
Тақырыбы: Кәсіпорын персоналының және еңбекақы қорының қолданылуын талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Кәсіпорын персоналының және еңбекақы қорының қолданылуын талдау
1. Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін талдау.
2. Жұмыс уақыты қорын пайдалануды талдау.
3. Еңбек өнімділігін талдау.
Әдістері: презентация қорғау
Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау
Еңбекақы қорының қолданылуын талдау.
10
Тақырыбы: Материалдық ресурстарды қолдануды талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Материалдық ресурстарды қолдануды талдау
1. Кәсіпорынның материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуін талдау
2. Материалдық ресурстарды пайдалану тиімділігін талдау
3. Материалдық ресурстарды басқару
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Өнімге деген сұранысты талдау және тапсырыстар қоржынын қалыптастыру
Талап етілмейтін өнімнің тәуекелділігін бағалау
11
Тақырыбы: Өнімнің өзіндік құнын талдау
Әдістері:дәріс-дискуссия
Тақырыбы: Өнімнің өзіндік құнын талдау
1. Өнім өндірісіне жұмсалған жалпы шығындар сомасын талдау
2. Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнын талдау
3. Өнімнің бір теңгесіне жұмсалған шығындарды талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Еңбек және тікелей материалдық шығындарды талдау. Жанама шығындарды талдау.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері
3 - модуль Қаржылық талдау
12
Тақырыбы: Компанияның қаржылық жағдайына жалпы баға беру.
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Компанияның қаржылық жағдайына жалпы баға беру
1. Қаржылық жағдайды талдаудың пәні мен әдісі
2. Баланс өтімділігін талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Кәсіпорынның қаржылық есептілігі, қаржылық талдаудың ақпараттық базасы ретінде
Қаржылық талдау, басқару шешімдерін қабылдау базасы ретінде
13
Тақырыбы: Компанияның қаржылық жағдайына жалпы баға беру.
Әдістері: сараптама жүргізу
Тақырыбы: Компанияның қаржылық жағдайына жалпы баға беру
Қаржылық тұрақтылықты талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Кәсіпорын активтері мен пассивтерінің құрылымын талдау
Қаржылық талдау әдістері және олардың жіктелуі
14
Тақырыбы: Ақша ағынын талдау
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
Тақырыбы: Ақша ағынын талдау.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, оның талдамалық құндылығы.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті қалыптастырудың тура және жанама әдістері
3. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептің құрылымы: ұйымның қаржылық, инвестициялық, операциондық қызметтерінен болатын ақша ағыны.
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Қаржылық коэффициенттерді талдау
Төлемқабілеттілік және өтімділік көрсеткіштері. Нарықтық белсенділік көрсеткіштері.
15
Тақырыбы: Компанияның табыстылығын талдау
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
Тақырыбы: Компанияның табыстылығын талдау.
Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
2. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Маржиналдық талдаудың мәні мен міндеттері.
Өнімдерді өндіру көлемі мен шығындар арасындағы функциялық (атқарымдық) байланыстарды талдау
5. Әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер:
1. "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы" ҚР Заңы 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы. 01.01.2017. (2016.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)(2016.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) (2016.28.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)(01.01.2017. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
2. Қаржылық есептілік нысандарын және оларды жасау мен ұсыну қағидаларын бекіту туралы. ЖаңартылғанҚазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 1 тамыздағы № 468 бұйрығы.
3.Оңалту және банкроттық туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2014 жылғы 7 наурыздағы № 176-V ҚРЗ (01.01.2018.
4.Экономикалық талдау : оқулық Г. Т. Андыбаева, А. К. Канабекова, А. К. Абитова. - Алматы : Экономика, 2016. - 296 б.
5. Аманова Г.Д., Садуақасова К.Ж. Экономикалық талдау: оқу құралы Г.Д. Аманова, К.Ж. Садуақасова- Алматы: Эпиграф, 2019.-280 б.
6. Алтыбаева Ш.М., Шамакова Н.Г. "Экономикалық талдау" курсы бойынша оқу құралы Алтыбаева Ш.М., Шамакова Н.Г. - Орал: М.Өтемісов атындағы БҚМУ РБО, 2019.- 156б.
7. Гиляровская, Л. Т. Экономический анализ: учебник для вузов Гиляровская Л. Т. - Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2014.
8. Джаншанло Р.Е., Андыбаева Г.Т., Ұйымның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. - Алматы : LEM, 2015. - 72 б.
Қосымша әдебиеттер:
1. Гинзбург, А. И. Экономический анализ А.И. Гинзбург. - М.: Питер, 2011. - 448 c.
2. Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П., Маркарьян С.Э. Экономический анализ хозяйственной деятельности - Москва: КноРус, 2015.
3. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М., ИНФРАМ, 2005.
4. Погорелова, Марина Яковлевна. Экономический анализ: теория и практика: Учебное пособие Марина Яковлевна Погорелова. - Москва: Издательский Центр РИОР; Москва: ООО "Научно-издательский центр ИНФРА-М", 2014.
5. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. - А.; Экономика, 2001.
6. Дуйсенбаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности по МСФО. - А.; Экономика, 2009.
6. Дәрістер кешені
№1 дәрістің тақырыбы: Экономикалық талдаудың пәні мен міндеті, объектісі және мазмұны.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
oo Экономикалық талдаудың негізгі тарихи аспектілерін зерттеу;
oo Экономикалық талдаудың негізгі ұғымдарын қарастыру
Сұрақтардың мазмұны:
1.Экономикалық талдау түсінігі мен оның мәні, мақсаты.
2.Экономикалық талдаудың негізгі түрлері
3. Экономикалық талдаудың ақпараттық базасы
1. Табиғаттың және қоғамдық өмірдің құбылыстарын зерделеу талдаусыз мүмкін емес. Талдау термині - грек сөзінің анализ, яғни аударғанда бөлу, бөлшектеу деген мағынаны білдіреді. Осыған орай, талдау - қысқартып айтқанда құбылыстарды бөлшектеу немесе қатты толық зерделеу үшін, олардың бөліктерін, элементтерін құрамдарға бөлшектеу. Бұл жағдай экономикалық құбылыстар мен процестерге тікелей қатысты. Мысалы: Пайданың мәнін түсіну, оның алудың көздерін білуді, сонымен қатар оның ауқымын анықтайтын факторларды анықтауды қажет етеді. Бірақ, талдау зерттеліп жатқан затты синтезсіз, толық ашып, көрсете алмайды. Яғни, байланыс пен тәуелділікті оның бөліктерімен алмасу, яғни оның толық бөлінуге болмайды. Мысалы: Пайданы зерттеген кезде, оған әсер ететін факторлардың өзара байланысын, қарым-қатынасын бірге зерттеу керек. Тек, талдау мен синтез бірге болғанда ғана заттар мен құбылыстарды ғылыми зерттеу қамтамасыз етіледі.
Экономикалық талдау жеке ғылым болып XX ғасырдың I-жартысында пайда болды.
Экономикалық талдаудың мақсаттары:
Объектінің жағдайларына нақты баға беру
Қойылған талаптан айырмашылығын көрсету
Активтер мен міндеттемелердің өзгерістеріне әсер ететін факторларды зерттеу
Өндіріс тиімділігін арттыру, резервтерді анықтау
Экономикалық талдаудың негізгі объектісі болып шаруашылық қызметтің экономикалық нәтижелері табылады.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық талдау басқарушылық және қаржылық болып екіге бөлінеді.
Басқарушылық талдау
Ішкі талдау
Қаржылық талдау Сыртқы талдау
Экономикалық талдау
Мұндай бөлу коммериялық құпияларды сақтау заңы іс-ірекетіменен негізделген және тәжірибе жүзінде бухгалтерлік есеп жүйесінің кәсіпорын көлемінде басқару және қаржылық есепке бөлуіне байланысты, ал есеп беру басқарушылық және қаржылық есеп беру болып бөлінеді. Басқарушылық есеп беру өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құны жайлы немесе өтпей қалған тауарлар төменгі сападағы тауарлар туралы сыртқы тұлғалардан қатал құпияда ұсталынатын деректері бар есеп қисап.
Ал қаржылық есеп беру - бұл кәсіпорын жағдайын білу үшін оның қаржы жағдайы мен шаруашылық қызметінің есеп беру жылындағы нәтижесімен танысу үшін акционерлерге, банктерге, сақтандыру компанияларына, мемлекеттік ұйымдарға арналған арнайы анықтама және қаржы газеттерінде, бухгалтерлік бюллетеньдерінде жарияланатынесеп беру. Басқаруды талдау тек ішкі ғана болып бөлінбейді. Ол өндірістік және қаржылық талдауға бөлінеді және барлық экономикалық ақпараттарды қолданады. Тек қана осындай талдау кәсіпорынның жағдайын нақты бағалауға мүмкіндік береді. Сол кәсіпорынның басшылары талдау жүргізгенде өндірістік талдаумен бірге бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтеріне негізделген қаржылық талдау да жүргізіледі.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
Қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
Активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
Айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен ара-қатынасын анықтау;
Қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
Кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
Ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және қорлар есебі;
Баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
Кәсіпорын табыстылығын бағалау;
Кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқы мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау;
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау.
2. Экономикалық әдебиет беттерінде шаруашылық қызметін талдау түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Олардың ішінде жиі кездесетіндері мен терең зерттелгендері келесілер:
1. Салалық белгісі бойынша ШҚТ екі түрге бөлінеді:
- Салалық (өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, құрылыс, сауда, т.б.), яғни жеке саланың ерекшелігін ескеретін талдау.
- Салалық емес (экономикалық талдау теориясы), яғни талдаудың ортақ теориялық және әдістемелік негізі.
2. Уақыт белгісі бойынша:
- Алдын-ала талдау (перспективалық) - шаруашылық іс-әрекеттерін жүргізбестен бұрын, жоспарлар мен басқару шешімдерін негіздеу үшін жүргізіледі.
- Кейінгі талдау (ретроперспективалық, тарихи) - кәсіпорын қызметінің нәтижесіне баға беру үшін жүргізіледі.
Перспективалық және ретроперспективалық талдаулар бір-бірімен тығыз байланысты. Ретроперспективалық талдаусыз перспективалық талдау жүргізу мүмкін емес. Өткен кезеңдерде кол жеткізілген жетістіктерді талдау кәсіпорын қызметінің тенденциясын, заңдылықтарын, пайдаланылмаған мүмкіндіктерді анықтауға мүмкіндік береді. Ал олар болашақта экономикалық көрсеткіштер деңгейін негіздеу үшін қажет.
Өз кезегінде ретроперспективалық талдау оперативті және қорытынды талдау болып бөлінеді. Оперативті талдау шаруашылық іс-әрекеті жүзеге асырылғаннан кейін немесе қысқа уақыт аралығында нақты жағдай өзгергеннен кейін бірден жүргізіледі. Оның мақсаты - кемшіліктерді жылдам анықтап, оны өзгертуге ықпал ету.
Қорытынды талдау есепті мерзім үшін (ай, тоқсан, жыл) жүргізіледі. Оның құндылығы талдаудың есепті мәліметтерге сүйеніп кешенді және жан-жақты жүргізілуінде.
Перспективалық талдау уақытына байланысты қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Қысқа мерзімді талдау бір жылға дейінгі мерзімді , ал ұзақ мерзімді талдау - бір жылдан үзақ мерзімді қамтиды. Қысқа мерзімді талдау кәсіпорынның тактикалық, ол ұзақ мерзімді - стратегиялық саясатын қалыптастыру үшін пайдаланылады. Бұл жерде екінші түрінің маңызы зор, себебі егер кәсіпорынның стратегиялық дамуы дұрыс айқындалса, тактикалық шешімдер қабылдау жеңіл болады.
3. Объектілерді зерттеу әдістемесі бойынша:
- Сандық талдау (факторлық) - бұл экономикалық құбылыстардың түрлі факторлар әсерінен өзгерісін сандық анықтау әдістемесі.
- Сапалық талдау - бұл зерттелетін құбылыстар мен үрдістердің салыстырмалы сапалық сипаттамалары мен сараптамалық бағалауларға негізделген зерттеу әдістемесі.
- Экспресс-талдау - белгілі бір экономикалық құбылыстарға тән ерекше белгілерге негізделе отырып, кәсіпорын экономикасына баға беру әдістемесі.
- Маржиналдық талдау - бұл сату көлемі, өзіндік құн мен пайда арасындағы себеп-салдарлық байланысқа негізделіп және шығындарды тұрақты мен айнымалыға бөле отырып, бизнестегі басқарушылық шешімдердің тиімділігін бағалау мен негіздеу әдістемесі.
- Экономикалық-математикалық талдау - бұл экономикалық-математикалық үлгілеу негізінде қолда бар ресурстарды барынша ұтымды пайдалану жолымен экономикалық міндеттердің оңтайлы нұсқасын анықтау әдістемесі.
- Фундаментальдік талдау - бұл зерттелетін құбылыстың мәнін күрделі математикалық не басқа есептеулер көмегімен терең, кешенді зерттеу әдістемесі.
4. Талдау субъектілері бойынша:
- Ішкі талдау - бұл кәсіпорынның өз ішінде өндірістік, коммерциялық және қаржылық қызметтерді шұғыл, қысқа және ұзақ мерзімді басқару үшін жүргізілетін талдау.
- Сыртқы талдау - қаржылық және статистикалық есеп беру мәліметтері негізінде банктер, қаржы органдары, акционерлар мен инвесторлар жүргізетін талдау.
5. Бағдарлама мазмұны бойынша:
- Кешенді талдау - кәсіпорын қызметіне толық, жан-жақты жүргізілген талдау.
- Тақырыптық талдау - нақты сәтте ең басты мәселе болып табылатын қызмет аясын жеке талдау.
6. Ауқымы бойынша:
- Фирмаішілік талдау - тек зерттелетін кәсіпорын мен оның құрылымдық бірліктерінің қызметін талдау.
- Фирмааралық талдау - екі не одан көп кәсіпорындардың қызмет нәтижелерін салыстыра отырып талдау.
7. Функционалдық белгісі бойынша:
- Әлеуметтік-экономикалық талдау - әлеуметтік және экономикалық үрдістердің байланыстарын, олардың шаруашылық қызметі нәтижесіне әсерін оқиды.
- Экономикалық-статистикалық талдау - статистикалық органдар жаппай қоғамдық құбылыстардың сипатын кәсіпорын, сала, аймақ деңгейінде оқу үшін жүргізетін талдауы.
- Экономикалық-экологиялық талдау - табиғатты қорғау органдары, кәсіпорынның экономикалық бөлімі қоршаған ортаны сақтаумен байланысты экологиялық және экономикалық үрдістердің барысын зерттеу мақсатымен жүргізетін талдауы.
- Маркетингтік талдау - кәсіпорынның маркетингтік бөлімі кәсіпорынның әрекет етуінің сыртқы ортасын (шикізат пен дайын өнімді өткізу нарығы, өнімнің бәсеке қабілеттілігі, сұраныс пен ұсыныс, тәуекел, баға саясаты, маркетинг стратегиясы) зерттеу үшін жүргізетін талдауы.
- Инвестициялық талдау - инвестициялық жобалар мен шешімдердің экономикалық тиімділігін негіздеу үшін жүргізілетін талдау.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, экономикалық талдаудың түрлерінің жіктелуін келесідей бейнелеуге болады.
1Кесте. Экономикалық талдау түрлерінің жіктелуі
Жіктеу белгісі
Талдау түрлері
Функционалдық бағыты
- Қаржылық
- Басқарушылық
- Әлеуметтік-экономикалық
- Экономикалық-статистикалық
- Экономикалық-экологиялық
- Маркетингтік
- Инвестициялық
Салалық белгісі
- Салалық
- Салааралық
Қамтитын уақыты
- Перспективалық
- Ретроперспективалық
Зерттеу әдістемесі
- Сандық
- Сапалық
- Экспресс-талдау
- Маржиналдық
- Экономикалық-математикалық
- Фундаментальдық
Талдау субъектісі
- Ішкі
- Сыртқы
Бағдарлама мазмұны
- Кешенді
- Тақырыптық
Қамту ауқымы
- Фирмаішілік
- Фирмааралық
3. Экономикалық талдау жүргізгенде ақпараттың негізгі көзі болып бухгалтерлік (қаржылық) есеп беру табылады. Ол ұйымның мүліктік және қаржылық жағдайы, сондай-ақ оның шаруашылық қызмет нәтижелері туралы деректердің біртұтас жүйесін көрсетеді. Бухгалтерлік (қаржылық) есеп беру бухгалтерлік есеп деректері бойынша ұдайы қабылданған формаларға сәйкес құрастырылып отырады.
Ұйымдардың бухгалтерлік есеп беруіне келесілерді жатқызуға болады:
oo бухгалтерлік баланс;
oo табыстар мен шығыстар туралы есеп;
oo бухгалтерлік баланс пен табыстар мен шығыстар туралы есепке қосымша;
oo түсіндірме жазба;
oo ұйымның бухгалтерлік есеп беруінің шынайылығын растайтын аудиторлық қорытынды.
Бухгалтерлік есеп - бұл нақты уақыт кезеңіне ұйымның құралдарының көлемі мен осы құралдардың қалыптасу көздері туралы жалпыланған және белгілі бір тәртіппен топтастырылған мәліметтер.
Табыстар мен шығыстар туралы есеп ұйымның пайдасын қалыптастыратын өнімді, тауарлар мен қызметті өткізуден түскен түсімді, олардың өзіндік құнын, басқа да түскен табыстар мен шығыстарды сипаттайды.
Бухгалтерлік баланс пен табыстар мен шығыстар туралы есепке қосымшаға мыналар жатады:
- ақша қаражатарының қозғалысы туралы есеп:
- ол есепті кезеңнің басы мен соңындағы ақша қаражаттарының жағдайын көрсетеді;
- ағымдағы, инвестициялық, қаржылық қызмет жүргізілу барысындағы ақша қаражаттарының келіп түсуі мен жұмсалуын көрсетеді;
- капиталдың қозғалысы туралы есеп:
- кәсіпорынның меншікті капиталының, қорлары мен резервтерінің жағдайы туралы;
- есепті кезеңдегі кәсіпорын капиталындағы өзгерістер туралы;
- бухгалтерлік балансқа қосымша есепті кезең басы мен соңындағы және осы кезең ішіндегі төмендегілердің қозғалысын көрсетеді:
- негізгі құралдардың жекелеген түрлерінің (оның ішінде жалға алынғандардың);
-материалдық емес активтердің;
- қаржылық салымдардың;
- дебиторлық және кредиторлық қарыздардың және т.б.
Түсіндірме жазбада ұйым туралы маңызды да мәнді ақпарат болуы қажет, оның ішінде:
oo оның мүліктік жағдайы туралы;
oo жүргізіп отырған есеп саясаты туралы;
oo активтерді, капитал мен міндеттемелерді бағалау үшін қолданылып отырған әдістер туралы;
oo есепті және өткен жылдардағы деректердің сәйкес болуы;
oo есеп саясатындағы жоспарланып отырған өзгерістер туралы.
Сондай-ақ түсіндірме жазбада әдетте төмендегілерге қатысты қосымша ақпарат келтіріледі:
oo бірқатар жылдарға ұйымның қызметінің экономикалық және қаржылық көрсеткіштерінің динамикасы;
oo ұйымның даму жоспарлары;
oo іске асуы мүмкін капиталдық және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар туралы мәліметтер;
oo қарыз қаражаттары, тәуеклді басқару бойынша саясаттың мазмұндалуы;
oo ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстар бойынша ұйымның қызметі;
oo табиғатты қорғау шаралары;
oo т.б. ақпарат.
Жоғарыда атап өтілгендерден басқа, ақпараттың есептен тыс көздеріне шаруашылық қызметті реттейтін құжаттар және басқалай деректер кіреді. Олар:
1. Кәсіпорын өз қызметінде қолдануы тиіс ресми құжаттар: мемлекеттің заңдары, президенттің бұйрықтары, үкімет қаулылары, жоғары тұрған органдардың, кәсіпорын басшыларының бұйрықтары мен қаулылары, ревизия мен тексеру актілері;
2. Шаруашылық-құқықтық құжаттар: келісім-шарттар, арбитраж бен сот органдарының шешімдері;
3. Ғылыми-техникалық ақпараттар (басылымдар, ғылыми-зерттеу жұмыс нәтижелері бойынша есеп берулер және т.б.)
4. Техникалық және технологиялық құжаттар;
5. Жекелеген жұмыс орындарындағы өндірістің жағдайын арнайы зерттеудің материалдары (хронометраж, фотосуреттер және т.б.);
6. Кәсіпорынның негізгі контрагенттері туралы ақпарат (жабдықтаушылар мен сатып алушылар). Жабдықтаушылар туралы ақпарат олардың сенімділігі мен баға саясатын бағалау үшін, ал сатып алушылар туралы мәліметтер олардың ағымдағы және ұзақ мерзімді төлемқабілеттілігін сипаттау үшін қажет;
7. Әр түрлі ақпарат көздерінен алынған негізгі бәсекелестер туралы деректер (Интернет, радио, теледидар, газет-журнал, ақпараттық бюллетеньдер т.б.);
8. Материалдық ресурстар нарығындағы жағдай туралы деректер (нарықтар көлемі, ресурстардың жекелеген түрлеріне бағаның динамикасы);
9. Капитал нарығындағы жағдай туралы мәліметтер (қайта қаржыландыру қойылымы, шетел валютасының ресми бағамдары, несиелер мен депозиттер бойынша коммерциялық банктердің қойылымдары);
10. Қор нарығының жағдайы туралы деректер (құнды қағаздардың негізгі түрлері бойынша сұраныс пен ұсыныс бағасы, қаржылық құралдардың негізгі түрлері бойынша келісімдердің көлемі мен бағасы, қор нарығындағы баға динамикасының жиынтық индексі);
11. Елдегі макроэкономикалық жағдайдың өзгерістері туралы Статистика жөніндегі комитеттің деректері және т.б.
Бақылау сұрақтары
1. Экономикалық талдау әдісінің мәні мен ерекшеліктерін сипаттау.
2. "Көрсеткіш" және "фактор" ұғымдарын, олардың өзара байланысы мен жіктелуін ашу.
3. Экономикалық талдаудың жалпы ғылыми және арнайы әдістерін атаңыз.
№2 дәрістің тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
oo Экономикалық талдау әдістерінің қажеттілігін және негізін анықтау.
oo Экономикалық талдауды жүргізудің нысандарын және әдістерін анықтап білу.
Сұрақтардың мазмұны:
1. Экономикалық талдау әдістерінің түсінігі.
2. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері: дәстүрлік және математикалық
Талдау әдісі - бұл кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру мақсатымен экономикалық ақпараттар жүйесін арнайы тәсілдермен өңдеу арқылы кәсіпорын қызметінің нәтижесіне факторлардың әсерін кешенді, жүйелі оқу мен есептеу, жалпылау.
ШҚТ әдісі аналитикалық зерттеудің бірқатар нақты әдістемелері арқылы көрініс табады. Әдістеме дегеніміз қандай да бір тапсырманы тиімді жүзеге асырудың тәсілдерінің, тәртіптерінің жиынтығы.
Кешенді талдау әдістемесі келесі кезеңдерді қамтиды:
oo талдау объектісін анықтау;
oo талдаудың мақсаттары мен міндеттерін айқындау, талдау жоспарын дайындау;
oo талдау объектісі сипатталатын көрсеткіштер жүйесін белгілеу;
oo қажетті ақпаратты жинау мен оны тексеру;
oo талдау объектісінің нәтижелік көрсеткіштерін жоспармен, өткен жылғы деңгеймен, басқа кәсіпорын көрсеткіштерімен, сала көрсеткіштерімен салыстыру;
oo нәтижелік көрсеткішке факторлардың әсерін есептеу;
oo өндіріс тиімділігін арттырудың пайдаланылмаған және басым резервтерін анықтау;
- анықталған резервтерді енгізудің нәтижелерін есептеу және оны жүзеге асыру шараларын қарастыру.
Теория мен тәжірибе тұрғысынан аналитикалық зерттеулерді осындай кезектілікпен жүргізу неғұрлым оңтайлы болып саналады. Талдаудың мақсаты мен ақпарат көзіне байланысты шаруашылық қызметін талдауда түрлі тәсілдер қолданылады. Олардың жіктелуі 1-суретте бейнеленген.
1 сурет. Шаруашылық қызметін талдау әдістерінің жіктелуі
2. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері: дәстүрлік және математикалық
Салыстыру танымның ғылыми тәсілдерінің бірі ретінде ШҚТ да кеңінен қолданылады. Оның мәні - бірдей объектілерді олардың арасындағы ұқсастықты не айырмашылықты анықтау үшін салыстыруда. Салыстыру көмегімен экономикалық құбылыстардағы ортақ және ерекше белгілер, олардың даму заңдылықтары анықталады.
Талдауда салыстырудың келесідей түрлері қолданылады:
1. Қол жеткізілген нәтижелерді өткен кезеңдер деңгейімен салыстыру. Бұл кезде бүгінгі күннің нәтижесі кешегі күнмен, өткен аймен, тоқсанмен, өткен жылғы деңгеймен салыстырылады. Бұл зерттелетін құбылыстардың өзгеру тенденцияларын анықтап, экономикалық үрдістердің даму заңдылықтарын бағалауға мүмкіндік береді.
2. Көрсеткіштердің нақты деңгейін жоспарлы деңгеймен салыстыру. Мұндай салыстыру жоспардың орындалу деңгейін анықтап, кәсіпорынның пайдаланылмаған мүмкіншіліктерін анықтау үшін қажет.
3. Ресурс шығындарының (материал, шикізат, энергия, т.б.) бекітілген нормаларымен салыстыру. Мұндай талдау өндіріс процесінде ресурстардың артық не үнемді пайдаланылғанын анықтау үшін, оларды пайдалану тиімділігін бағалау үшін және ресурстарды ұтымды пайдалану арқылы өндіріс көлемін арттыру мен өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін анықтау үшін қажет.
4. Ең жақсы нәтижелермен, яғни ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерімен, үлгілі тәжірибемен салыстыру.
5. Зерттелетін кәсіпорын көрсеткіштерін сала бойынша орташа көрсеткіштермен, ұқсас кәсіпорындар жетістіктерімен салыстыру кәсіпорынның басқа шаруашылық субъектілері арасындағы рейтингін анықтау үшін, кәсіпорынның даму деңгейіне объективті баға беру үшін қажет.
6. Экономикалық шешімдердің түрлі нұсқаларын салыстыру. Мұндай салыстыру басқару шешімдерін қабылдау барысында экономикалық шешімдердің ең оңтайлысын таңдау үшін қажет.
7. Белгілі бір факторды енгізгенге дейінгі және енгізгеннен кейінгі шаруашылық қызметінің нәтижелерін салыстыру.
Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау негiзiнен салыстырмалы көрсеткiштерге негiзделедi, себебi талдау барысында қаржылық есептiң абсолюттi көрсеткiштерiн салыстырмалы түрге келтiру өте қиын.
Талданып отырған кәсiпорынның салыстырмалы көрсеткiштерiн келесiлермен салыстыруға болады:
1. Тәуекел деңгейi мен банкроттылық ықтималдылығына баға беру үшiн жалпы қабылданған, ғылыми негiзделген нормалармен салыстыру.
2. Кәсiпорынның күштi және әлсiз жақтарына, оның мүмкiншiлiктерiне баға беру үшiн басқа кәсiпорындардың көрсеткiштерiмен салыстыру.
3. Қаржылық жағдайдың өзгерiсiн динамикада бағалау үшiн алдыңғы кезеңнiң көрсеткiштерiмен салыстыру.
Көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру тәсілдері
Талдау барысында ескерілуі тиіс маңызды шарт - көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру, себебі сапалық жағынан бірдей көлемдерді ғана бір-бірімен салыстыруға болады.
Көрсеткіштерді бір - бірімен түрлі себептерге байланысты салыстыруға болмайды: бағаның түрліше деңгейі, өндіріс көлемінің өзгешелігі, т.б. Салыстыруға келмейтін көрсеткіштерді өзара салыстыру талдау нәтижесін бұрмалайды, қате қорытындыларға алып келеді. Сол себепті көрсеткіштерді салыстырмастан бұрын, оларды салыстырмалы түрге келтіріп алу қажет. Ол үшін түрлі әдістер қолданылады:
1. Егер көрсеткіштер құндық өлшемге байланысты салыстыруға келмесе, онда ол фактордың әсерін жою үшін тұрақты баға алынады. Мысалы, жалпы өнімді салыстырмалы түрге келтіру үшін есепті және базисті жылғы өндіріс көлемі базисті бағада алынады:
Iq=
q1, q0 - есепті және базисті жылғы физикалық өндіріс көлемі;
p0 - өнім бірлігінің базисті жылғы бағасы.
2. Кей жағдайларда көрсеткіштер көлем факторына байланысты салыстыруға келмейді. Егер есепті жылғы шығын сомасын (∑q1z1) өткен жылмен салыстырсақ (q0z0), оның айырмашылығына тек жеке өнім түрлерінің өзіндік құны ғана емес, өндіріс көлемі де әсер етеді. Сол себепті көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру үшін көлем факторларының әсерін жою керек. Ол үшін салыстыру базасына есепті жылғы өндіріс көлемі алынады:
Iq=
3. Сапалық фактордың әсерін есепке алу үшін көп жағдайда өнім көлемі стандартты сапаға келтіріледі. Мысалы, өткен жылы 4000 ц (майлылығы 3,8co), есепті жылы 4200 ц сүт сауылды (майлылығы 3,6co). Егер өнім сапасын ескермесек, өндіріс көлемі 200 ц не 5 co ға жоғарылаған (4200 : 4000). Егер стандартты майлылық 3,7 co деп алып, өнім сапасын ескере отырып өндіріс көлемін есептесек:
q0 = 4108 ц
q1 = 4086 ц
Сонда, сүт өндіру көлемі салыстырмалы өлшемде керісінше 22 ц кеміген.
4. Кей жағдайларда көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру үшін абсолютті көрсеткіштер орнына орташа немесе салыстырмалы көрсеткіштерді қолдануға болады. Мысалы, кәсіпорындардың өндірістік базасын ескермей өндіріс көлемін, пайда сомасы секілді абсолютті көрсеткіштерін салыстыруға болмайды, бірақ абсолютті көрсеткіштер орнына 1 жұмыскерге келетін жалпы өнім, пайда, активтердің 1 теңгесіне пайда секілді салыстырмалы көрсеткіштерді алсақ, олардың деңгейін бірнеше кәсіпорын бойынша салыстыруға болады.
5. Көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз ету үшін кей жағдайларда түзету коэффициенттері қолданылады.
Орташа және салыстырмалы көлемдер
Экономикалық құбылыстар мен үрдістер, әдетте, абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады.
Абсолютті көрсеткіштер құбылыстың сандық мөлшерін басқа құбылыстар мөлшеріне қатыссыз салмақ, көлем, аудан, құндық өлшемдерде бейнеленеді.
Салыстырмалы көрсеткіштер бір көрсеткіштің шамасын салыстыру базасы ретінде алынған екінші көрсеткішке бөлу арқылы анықталады, яғни олар екі құбылыстың арақатынасын сипаттайды. Салыстыру базасы жоспарлы, базисті жылғы не басқа кәсіпорын көрсеткіші болуы мүмкін. Салыстырмалы көрсеткіштер коэффициентпен не пайызбен бейнеленеді.
Шаруашылық қызметін талдауда келесідей салыстырмалы көлемдер қолданылады:
1. Жоспарлы тапсырманың салыстырмалы көлемі жоспарланған деңгейдің (Уж) базисті жылғы (өткен жыл, соңғы 3-5 жылға орташа) деңгейге (У0) қатынасы:
ЖТСК = УжУ0
Бұл көрсеткіш жоспар бойынша зерттелетін көрсеткіш көлемін өткен жылдармен салыстырғанда қанша есеге немесе неше пайызға өсіру қарастырылғандығын көрсетеді.
2. Жоспардың орындалуының салыстырмалы көлемі нақты деңгейдің (У1) жоспарлы деңгейге (Уж) қатынасы:
ЖОСК = У1Уж
Бұл көрсеткіш жоспардың орындалу деңгейін сипаттайды.
3. Динамиканың салыстырмалы көлемі (өсу қарқыны) қол жеткізілген деңгейдің (У1) базисті деңгейге қатынасы (У0):
ДСК = У1 У0
Бұл көрсеткіш құбылыстың уақыттағы өзгерісін сипаттайды.
4. Құрылымның көрсеткіші - жеке элементтердің жиынтықтағы үлесі.
5. Координацияның салыстырмалы көлемдері - жиынтық элементтерінің өзара қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер. Мысалы, меншікті және тартылған капиталдың, негізгі және айналыс қорларының қатынасы.
6. Интенсивтіліктің салыстырмалы көлемдері - қандай да бір құбылыстың белгілі бір ортада таралу, даму деңгейін сипаттаушы көрсеткіштер, мысалы, жоғары дәрежелі жұмыскерлер үлесі, жоғары сапалы өнім үлесі, т.б.
7. Тиімділіктің салыстырмалы көлемдері - бұл нәтижені пайдаланылған ресурстармен не шығынмен салыстыру арқылы анықталатын көрсеткіштер, мысалы, 1 тг. шығынға пайда, 1 жұмыскерге пайда, т.б.
Экономиалық талдау тәжірибесінде абсолютті және салыстырмалы көлемдермен қатар, орташа көлемдер де жиі қолданылады. Олар бірегей құбылыстардың жиынтығына жалпылама ортақ сипаттама беру үшін пайдаланылады. Орташа көлемдер көмегімен түрлі объектілерді бір-бірімен салыстыруға болады, мысалы кәсіпорындарды орташа айлық жалақы деңгейі бойынша, аймақтарды орташа дақыл өнімділігі бойынша, т.б.
Экономикалық талдауда орташа көлемдердің түрлі типтері
(қарапайым және өлшенген арифметикалық, орташа гармоникалық, орташа геометриялық, орташа хронологиялық, орташа квадраттық, т.б.) пайдаланылады, оларды есептеу әдістемесі статистиканың жалпы теориясы курсында терең қарастырылады.
Шаруашылық қызметін талдау барысында орташа көлемдер жаппай мәліметтерге сүйене отырып, құбылыстарға жалпылама сипаттама беретіндігін ескеру қажет. Осыған байланысты нашар көрсеткіштер мен оң жетістіктер орташа көрсеткіштің тасасында байқалмай қалуы мүмкін. Сол себепті талдау барысында орташа көрсеткіштерді ең нашар және ең жақсы көрсеткіштермен де салыстырып отыру қажет.
Мәліметтерді топтау әдісі
Шаруашылық қызметін талдауда ақпараттарды топтау - зерттелетін объектілер жиынтығын тиісті белгілері бойынша сандық жағынан бірегей топтарға бөлуді сипаттайды. Талдаудың мақсатына қарай типологиялық, құрылымдық және аналитикалық топтаулар қолданылады.
Типологиялық топтаулардың мысалына кәсіпорындарды меншік түрлері бойынша топтастыруды, тұрғындарды қызмет түрі бойынша топтастыруларды жатқызуға болады.
Құрылымдық топтастыру көмегімен көрсеткіштердің ішкі құрылымы, олардың элементтерінің арақатынасы зерттеледі. Олардың көмегімен жұмыскерлердің мамандығы, жасы, еңбек өтілі бойынша құрамы; өндірістің арту қарқыны бойынша кәсіпорындар тобы талданады.
Аналитикалық топтастырулар зерттелетін көрсеткіштер арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды оқу үшін пайдаланылады. Топтастыру белгісі сандық не сапалық болуы мүмкін.
Топтау жүргізу кезектілігікелесідей:
1. талдаудың мақсатын анықтау;
2. объектілер жиынтығы бойынша қажетті ақпараттар жинау;
3. топтау белгісі бойынша жиынтықты ранжирлеу;
4. бөлу интервалын анықтау және жиынтықты топтарға бөлу;
5. топтау және факторлық белгілер бойынша орташа топтық көрсеткіштерді анықтау;
6. алынған орташа көрсеткіштерді талдау, көрсеткіштер арасындағы байланысты оқу.
Осылайша, ақпараттарды топтастыру көрсеткіштер арасындағы байланысты оқуға, талдау мағлұматтарын жүйелеуге, негізгі және барлығына ортақ құбылысты анықтауға мүмкіндік береді.
Индекстік әдіс
Экономикалық құбылыстарды салыстырмалы талдаудың қуатты құралы - индекстер. Индекс - бұл қандай да бір құбылыстың екі жағдайының қатынасын бейнелейтін статистикалық көрсеткіш. Индекстер көмегімен көрсеткіштер жоспармен, динамикада салыстырылады.
Индекстер қарапайым (жеке) және аналитикалық (жалпы, агрегатты) болып бөлінеді. Қарапайын индекстер тек жеке құбылыстың өзгерісін сипаттайды және басқа құбылыстардан байланыссыз қарастырылады. Мысалы:
ip = p1p0; iz = z1z0; iq = q1q0.
Аналитикалық индекстерде зерттелетін құбылыс басқа белгілермен байланыста алынады. Ол үнемі екі компоненттен тұрады: индекстелетін белгі және салмақтық белгі. Салмақтық белгілер көмегімен салыстыруға келмейтін экономикалық құбылыстардың динамикасын есепке алуға мүмкіндік туындайды. Мысалы:
Ip= немесе Ip=
Өз білімін бақылау сұрақтары:
Салыстыру тәсілінің мәні неде?
Талдауда салыстырудың қандай типтері қолданылады және олардың мақсаты неде?
№3 дәрістің тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
oo Экономикалық талдау әдістерінің қажеттілігін және негізін анықтау.
oo Экономикалық талдауды жүргізудің нысандарын және әдістерін анықтап білу..
Сұрақтардың мазмұны:
Экономикалық талдаудың әдістемелік әдістері мен тәсілдері.
- экономико-математикалық әдістер (қарапайы математика әдісі, математикалық талдаудың классикалық әдісі, математикалық статистика және ықтималдылық теория әдісі, эконометриялық әдістер және т.б.).
Интегралдық тәсіл
Интегралдық тәсіл мультипликативті, кері, кері-аддитивті үлгілерде нәтижелік көрсеткішке факторлардың әсерін есептеу үшін пайдаланылады. Бұл тәсілдің нәтижесі тізбекті алмастыру, абсолютті және салыстырмалы айырмашылықтар тәсілдерімен салыстырғанда өзгеше , бірақ нәтижесі дәлірек болады. Себебі бұл тәсілде нәтижелік көрсеткіштің факторлардың өзара әсерлесуінен болатын өсімі соңғы факторға қосылмайды, ол факторлар арасында тең бөлінеді.
Түрлі үлгілер бойынша факторлардың әсерін интегралдық тәсілмен есептеу алгоритмдері келесідей:
1. а= b*c
∆ab= (b1 - bo ) *
∆ac= (c1 - co ) *
2. а= b*c*е
∆ab= ∆b ( с0е1 + с1е0) + ∆b* ∆c*∆e
∆ac= ∆c ( b0е1 + b1е0) + ∆b* ∆c*∆e
∆ae= ∆e ( b0c1 + b1c0) + ∆b* ∆c*∆e
3. a=
∆ab= * ln ; ∆aс = ∆a - ∆ab
Интегралдық тәсілдің артықшылығы ретінде есеп нәтижесінің нақтылығын, факторларды кезексіз орналастыра беру мүмкіншіліктерін айтуға болса, оның кемшілігі - есеп шығаруға көп уақыттың жұмсалуы.
Сонымен, жоғарыда келтірілген детерминирленген факторлық талдау тәсілдерінің қолданылу аяларын келесідей матрица түрінде жүйелеуге болады.
2.1 Кесте. Детерминирленген факторлық талдау тәсілдерінің қолданылу матрицасы
Тәсілдер
Жүйелер
мультипликативті
аддитивті
кері
аралас
Тізбекті алмастыру
+
+
+
+
Абсолютті айырмашылықтар
+
-
-
тек Ү= а (в-с)
Салыстырмалы айырмашылықтар
+
-
-
-
Пропорционалды бөлу
-
+
-
тек Ү= а ∑хi
Интегралдық
+
-
+
тек Ү= а ∑хi
Корреляциялық-регрессиялық талдау
Корреляциялық талдау тәсілдері стохастикалық факторлық талдауда, яғни көрсеткіштер арасындағы байланыс толық емес, ықтималды болатын жағдайларда қолданылады және оны детерминирленген талдаудың жалғасы деп қарастыруға болады.
Талдауда жұп және көптік корреляция ажыратылады. Жұп корреляция - бұл екі көрсеткіш арасындағы байланыс, оның бірі - факторлық, екіншісі-нәтижелік белгі болады. Көптік корреляция кезінде нәтижеге бірнеше фактордың әсері қарастырылады.
Талдауда корреляциялық талдауды қолдану үшін келесі шарттар орындалуы тиіс:
1. Зерттелетін нәтижелік және факторлық белгілер шамасы туралы мәліметтердің көп болуы (динамикада немесе бірнеше объект бойынша).
2. Зерттелетін факторлар сандық бейнеленуі тиіс.
Корреляциялық талдауды пайдалану нәтижесінде келесі міндеттер шешімін табады:
1. Нәтижелік көрсеткіштің бір немесе бірнеше факторлардың әсерінен абсолютті шамада өзгеру деңгейін анықтау, яғни факторлық белгі бір бірлікке өзгергенде, нәтижелік белгі неше бірлікке өзгереді деген сауалға жауап табылады.
2. Нәтижелік белгінің факторлық белгіден салыстырмалы тәуелділігін анықтау.
Нәтижелік белгінің оны анықтаушы факторлардан тәуелділігі жұп және көптік регрессия теңдеуімен бейнеленеді. Көрсеткіштер арасындағы байланыстар тік сызықтық жағдайда олар келесідей сипатталады.
Жұп регрессия теңдеуі: Ух = a + b* x
Көптік регрессия теңдеуі: Ух = a + b1* x1 + b2* x2 + ... + bn* xn
Мұндағы:
а - экономикалық мәні жоқ бос мүше; х - нәтижелік белгіге әсер етуші факторлар деңгейі; b - регрессия коэффициенті.
Корреляциялық талдауға мысал ретінде астық өнімділігінің (у- нәтиже) жер сапасынан (х- фактор) тәуелділігін сипаттайтын 2.2-кесте мәліметтерін алуға болады.
2.2 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz