Қаржылық тәуекелдерді басқару
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Кафедра Есеп және қаржы
SYLLABUS
Пәннің атауы Қаржылық тәуекелдерді басқару
Білім беру бағдарламасы 6В04105 Қаржы
Құрастырушы: Ш.М.Алтыбаева э.ғ.м., аға оқытушы
Орал, 2022 ж.
Қаржылық тәуекелдерді басқару пәні бойынша SYLLABUS Қаржы білім беру бағдарламасы бойынша Тарих, экономика және құқық факультетінің академиялық кеңесінде қарастырылған жб мемлекеттік білім беру стандарты элективті пәндер каталогы негізінде дайындалды. № 1 хаттама 16 қыркүйек 2022 ж. бекітілген және енгізілген.
Есеп және қаржы кафедрасының мәжілісінде қаралды
Хаттама № 1 27 тамыз 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі: _Искакова Б.Г.___________
(ТАӘ, қолы)
1 Пән туралы мәліметтер:
Кредит
3
Курс
4
Семестр
7
Қорытынды бақылау түрі
емтихан
Дәріс (сағаты)
15
Практикалық (семинар, лабораториялық)
сабақтар (сағаты)
15
СОӨЖ (сағаты)
15
СӨЖ (сағаты)
45
Барлық сағаттар
90
Мақсаты: осы пәнді оқытудың негізгі мақсаты қаржылық шығындарды азайту және компанияның сәтті жұмыс істеуі үшін жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында қаржылық тәуекелдердің ерекшеліктерін, теориялық негіздерін, тәуекелдерді бағалаудың негізгі принциптері мен әдістерін, тәуекел және сенімсіздік жағдайында шешім қабылдаудың дағдыларын оқып-үйрену болып табылады.
Курстың міндеттері:
oo қаржылық тәуекел бойынша теориялық білімді қалыптастыру;
oo шаруашылық субъектілер қызметіндегі тәуекел түрлері мен формаларын оқу;
oo тәуекелді бағалау әдістемесін оқу;
oo қазіргі уақыттағы каржылық тәуекелдің дамуын және қалыптасудағы өзекті мәселелерді оқу.
.
Оқытудан күтілетін нәтижелер:
Осы пәнді оқығанан кейін студенттер келесі дағдыларға ие болу керек:
Білу керек:
- Қаржы институттары мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмыс істеуі мен дамуындағы үрдістерді анықтау үшін ақпаратты есептей, талдай және түсіндіре отырып, экономикалық санаттарға, қаржы ұйымдарының принциптері мен әдістеріне кәсіби түрде қызмет етеді.
- тәуекелдердің мәні мен түрлерін, сондай-ақ олардың пайда болу себептерін егжей-тегжейлі зерттеу;
- таза және алыпсатарлық, оның ішінде қаржылық тәуекелдердің пайда болу салаларын анықтау;
- тәуекелдердің әртүрлі түрлерін басқарудың тәсілдерін, сондай-ақ оларды үйлестіру мүмкіндіктерін меңгеру.
Істей алу керек:
Қаржы нарығы сегменттерінің қаржылық жағдайының көрсеткіштерін талдай және бизнес жоспарларды, сметаларды және бюджет жобаларын құра отырып, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қызметінің стратегиясы мен тактикасын әзірлейді.
топтық белгісіне қарай тәуекелдерді бөлу, тәуекел есебіндегі негізгі көрсеткіштердің есептеу әдістемесін иемдену, берілген қаржылық есеппен жұмыс істеу, кәсіпорынның мүмкін болатын тәуекелдерін талдай алу керек;
Дағдыға ие болу:
- Стратегиялық ойлауға және топта жұмыс істеу дағдысына, аналитикалық ойлау қабілетіне, көшбасшылық қасиетке ие бола отырып, коммуникациялық құралдарды, ғылыми зерттеу және академиялық жазу әдістерін сауатты пайдалана отырып, экономика саласындағы тәжірибелік мәселелер мен міндеттерді кәсіби түрде шешеді, өзін-өзі қалыптастыруға және өзін-өзі дамытуға ұмтылады
- қаржылық категориялар мен коэффициенттерді анықтау үшін каржылық есептеулердің практикалық дағдысына ие болу (өтімділіктің, қаржылық тұрақтылықтың, рентабельділіктің, айналымдылықтың, тәуекел мен табыстылықтың, қосылған құнның (экономикалық, нарықтық, акционерлік), меншікті және карыз капиталының, леверидждің, инвестициялық жоба мен капи - тал құнына).
- компаниядағы қаржылық тәуекелді басқару мәселелерін, қаржылық инструменттерді қолдануда, операциондық, қаржылық жэне инвестициялық шешімдердің тиімділігін аныктаушы критерийлер мен әдістерді қарастыруда кұзіретгі болу керек.
- қаржылық тәуекелдерді анықтау, талдау және бағалау дағдылары.
Алдыңғы реквизиті: Қаржылық менеджмент, Корпоративтік каржы, Қаржылық мониторинг.
Кейінгі реквизиті: Кәсіби (өндірістік) сараман.
2 Оқытушы туралы мәлімет, байланыс ақпараттары:
Алтыбаева Шынар Мендигалиевна, 87018492318, shynar_alt@mail.ru
3 Курстың саясаты:
Пәнді оқу кезінде келесі ережелер сақталуы тиіс:
1. Сабаққа қатысу.
Сабаққа кешікпей келу. Студент сабаққа қатысуға міндетті. Сабақты орынды себепсіз қалдырмау, ауырған жағдайда - анықтаманы, басқа жағдайларда түсіндірме хатты ұсыну. Қалдырылған сабақтар пәннің оқу-әдістемелік кешенінде көрсетілгендей толық көлемде орындалу қажет. Пәннің 31 себепсіз қалдырса, курстан шығарылады.
2. Аудиториядағы тәртіп.
Студенттің міндетіне барлық сабақтарға қатысу кіреді, сабақ уақытында сөйлеспеу, ұялы телефоның сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет. Оқу процесіне күнтізбелік жоспарына сәйкес бақылаудың барлық түрлерін тапсыру. Жіберілген практикалық сабақтарды оқытушы белгілеген уақытта қайта тапсыру. Курстастармен және оқытушылармен шыдамды, ашық, қалтқысыз және тілектес болу.
3. Үй тапсырмасы
Үй тапсырмасы міндетті түреде көрсетілген мерзімде орындалуы қажет. Үй тапсырмалары негізінде қорытынды баға шығарылады.
4. Жеке тапсырмалар
Семестрлік жеке тапсырмалар міндетті болып табылады. Олар реферат (баяндама, хабарлама т.б.) ретінде орындалып, қорғалады. Бұл тапсырмалардың әрқайсысы бағаланып, қорытынды баға шығарылады.
5. Бақылау жұмысы.
Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып, тапсырылады. Студенттердің білімін бақылау негізінен тест тапсырмаларын орындату арқылы тексеріледі.
6. Пікірлесу.
Пікірлесу әр топта кесте бойынша жүзеге асады. Студенттердің білімін бақылау тест тапсырмаларын орындату арқылы жүргізілуі мүмкін.
7. Ерекше білімді қажет ететін студенттердің жеке даму ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріле отырып, тапсырмалар беріледі. Көру қабілеті бұзылған студенттер үшін аудиолекциялар, есту қабілеті бұзылған студенттер үшін видео (титрмен), мәтіндік, тест тапсырмалары, презентациялар қарастырылған.
4 Пәннің құрылымы мен мазмұны
Апта
Дәріс
Семинарпрактикалық сабақ, зертханалық сабақ
СОӨЖ
СӨЖ
1 - модуль Қаржылық тәуекел негіздері
Тақырыбы:
Әдістері:
Тақырыбы:
Әдістері:
Тақырыбы:
Тақырыбы:
1
Қаржылық тәуекелдің теориялық аспектілері
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
1. Қаржылық тәуекел түсінігі және аспектілері
2.Тәуекел деңгейін бағалау Әдістері: әңгімелесу
Тәуекелдік деңгейін бағалау тәсілі: түрлендірме қарқыны; шашыратылма (диперсия)
Тәуекел-менеджментті ұйымдастыру. Тәуекелдікті басқару стратегиясы
2
Тәуекел түрлері. Қаржылық тәуекел Әдістері:дәріс-дискуссия
1. Қаржылық тәуекел түрлері
2.Нарықтық тәуекел түрлері және оларға сипаттама.
Әдістері: презентация қорғау
Капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер
Тәуекелдің қаржылық тәуекелден басқа да түрлері: саяси тәуекелдер, өтелімділік тәуекелі
3
Қаржы тәуекелдерін басқару
Әдістері:дәріс-дискуссия
1. Қаржы тәуекелдерін басқару жүйесі, басқару кезеңдері
2. Кәсіпорындағы қаржылық және коммерциялық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру
Әдістері: әңгімелесу
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер
Комплеанс тәуекелі
2 - модуль Банктік тәуекелдер
4
Банктік тәуекелдердің пайда болу себептері және түрлері
Әдістері: Мәселелі дәріс
1. Банктік тәуекел түсінігі
2. Банктің тәуекелдерінің жіктелуі
Әдістері: презентация қорғау
Банкілік тәуекелдердің рейтингілік бағасы және оларды хеджерлеу
Қазақстандық банктер тәжірибесіндегі тәуекелдер және төмендету әдістері
5
Банктік тәуекелдердің пайда болу себептері және түрлері.
Әдістері:дәріс-дискуссия
Банктік тәуекел түрлері
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Отандық банктер тәжірибесіндегі тәуекелді басқару процессі
2-ші деңгейлі банктердегі тәуекел-менеджментті ұйымдастыру
6
Несиелік тәуекел
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Несиелік тәуекел және оның пайда болу себептері.
2.Несиелік тәуекелді азайту әдістері
Әдістері: презентация қорғау
Несиелік тәуекелдің деңгейіне әсер ететін фактор - лар.
Несиелеудің шартты тәуекелі
7
Несиелік тәуекел
Әдістері: сараптама жүргізу
1. Несиелік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістері
2. Банктік несие тәуекелін өлшеу
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Несиелеудің тікелей тәуекелі
Келісім-шартты орындау мерзіміне контрагенттің міндеттемелерін орындамау тәуекелі
8
Валюталық тәуекел және оның түрлері
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Валюталық операциялардың жалпы сипаты.
2.Валюталық тәуекелдердің пайда болу себептері.
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Валюталық тәуекелді төмендетудің әдістері мен тәсілдері
Валюталық тәуекел түрлері: ағымдық валюталық тәуекел, девальвация тәуекелі
9
Валюталық тәуекел және оның түрлері
Әдістері:дәріс-дискуссия
1. Валюталык тәуекелдердің жіктелуі.
2.Валюталык трансляциялық тәуекелдерді басқару әдістері
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
валюталық реттеу жүйесінің өзгеру тәуекелі
Несие портфелінің құрылымы
10
Инвестициялық тәуекел ұғымы және түрлері
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
1. Инвестициялық тәуекел
2. Қаржылық инвестициялау тәуекелі
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Нақты инвестициялау тәуекелі немесе жобалық тәуекелдер
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі
11
Пайыздық тәуекел түсінігі және түрлері
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Пайыз тәуекелі және оның пайда болу себептері.
2.Пассивтік операциялар бойынша пайыздық тәуекелдер.
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Пайыздық тәуекелге мониторинг жүргізу
Пайыздық тәуекелді төмендету әдістері
12
Банктердің ішкі тәуекелдері
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
1.Банктің клиентіне байланысты тәуекелдер.
2.Банктік операциялар сипатына байланысты тәуекелдер.
3.Банктің ішкі тәуекелдерін азайту тәсілдері.
Әдістері: презентация қорғау
Тәуекел деңгейі. Қаржылық жоғалтулар деңгейі бойынша тәуекел
Қаржылық тәуекелді бағалаудың әдістері: вариация, дисперсия және стандарттық немесе ауытқу
3- модуль Портфелдік тәуекелдер
13
Активтік операциялар тәуекелдері. Портфелдік тәуекелдер
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Активтік операциялар тәуекелдерінің жалпы сипаты.
2.Портфелдік тәуекел және оның түрлері.
3.Инфляция тәуекелі.
Әдістері: презентация қорғау
Лизингтік тәуекелдер
Факторинг және форфейтинг тәуекелдері
14
Тәуекелді азайтуға байланысты банктің стратегиясы.
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Банктік тәуекелдерді басқару стратегиялары.
2. Тәуекелді бағалау әдістері
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Тәуекел-менеджментті басқарудың стратегиясы мен тактикасы
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің типтері
15
Сыртқы реттелмейтін тәуекелдерді басқару
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
1. Елдік тәуекел, оның пайда болу ерекшеліктері.
2. Саяси және жалпы экономикалық тәуекелдер.
3.Табиғи апаттар (форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі) тәуекелдері.
Әдістері: презентация қорғау
1. Девирсификация түсінігі
2. Нәтижелер және таңдаулар туралы қосымша ақпараттар алу әдісі
1. Лимиттеу әдісі
Сақтандыру
5. Әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер:
1. Сапарова Б.С. Финансовый менеджмент: учебник. - Алма - ты: Экономика, 2015.-462с.
2. Бланк И.А. Основы финансового менеджмента. В 2 томах. 1 М: Изд-во Омега-Л, 2015г. -656с. и 674с.
3. Шапкин, А. С. Экономические и финансовые риски: оценка, управление, портфель инвестиций : [учеб. пособие] А. С. Шапкин, В. А. Шапкин. - 9-е изд. - М. : Дашков и К, 2016. - 543 с.
4. Кричевский, М. Л. Финансовые риски : учеб. пособие М. Л. Кричевский. - М. : КНОРУС, 2015. - 244 с.
5. Когденко, В. Г. Краткосрочная и долгосрочная финансовая политика : учеб. пособие для вузов В. Г. Когденко, М. В. Мельник, И. Л. Быковников. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2015. - 471 с.
6. Сребник, Б. В. Финансовые рынки: профессиональная деятельность на рынке ценных бумаг : учеб. пособие Б. В. Сребник, Т. В. Вилкова. - М. : ИНФРА-М, 2016. - 365 с.
7. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник. Под ред. Е.С. Стояновой. - 2-е изд., перераб. и доп. - М., Изд-во Перспектива, 2015. - 574 с.
8. Өсербайұлы С., Қалымбекова Ж. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. - Алматы, 2016 ж. - 93 бет
Қосымша әдебиеттер:
1. Ермасова Н.Б. Финансовый менеджент. Учебное пособие для вузов. - М.:Издательство Юрайт, 2010 г. - 621 с
2. Р.Пайк, Б.Нил. Корпоративные финансы и инвестирова - ние.- 4-г изд.Пер.сангл.- Спб:Питер,2006.-784с.
3. Р. Брейли, С. Майерс Принципы корпоративных финан - сов.- Олимп-Бизнес, второе издание, 2008. -1012с.
4. ҚР нормативті-құқықтық актілері, кезеңдік басылымдар және интернет-ресурстар 5.Официальные web-сайты Казахстанской фондовой биржи РК- http:www'.kase.kz. Национального банка РК http:www. nationalbank.kz, РГУ Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан http:economy. gov. kru hUp:stat.gov.ky, Министерства финансов РК hup:www. minfin.gov.kz
6. Мадиярова Э.С., Суйеубаева С.Н. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2009 ж. - 262 бет
6. Дәрістер кешені
№1 дәрістің тақырыбы: Қаржылық тәуекелдің теориялық аспектілері
Сабақтың мақсаты: қаржылық тәуекелдің негізгі ұғымдарын меңгеру, қаржылық тәуекелдің мәнін, мазмұнын, мақсаты мен міндеттерін анықтайтын түсініктермен, негізгі қағидаларымен таныстыру
Сұрақтардың мазмұны:
1. Қаржылық тәуекел түсінігі және аспектілер
2. Тәуекел деңгейін бағалау
Жалпы тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу немесе болмау мүмкіндігін жүз пайыздық нақтылықпен болжай алмауын айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған адам міндетті түрде шығын шегеді. Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп баламалардың бар болуын қалаймыз, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді. Тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен болады. Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің арасынан ең тиімді немесе альтернативті ара-қатынасты таңдайды.
Бүгінгі таңдағы нарықтық экономикада жағдайында банк саласында банктер әртүрлі банктік операцияларды жүзеге асыру барысында мойнына алатын кедергілерді дұрыс бағалай білудің маңызы зор.
Тәуекелділік кез келген қаржылық операцияларда болады.Олардың ауқымы әртүрлі. Сондықтан да банк қызметтерде тәуекелдің мүлде болмауының маңызды емес, оны ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу, кеміту маңызды. Сондықтан, кез келген банк өзінің қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерде жұмсауға тырысады.
Қаржылық тәуекелдер деп - мекеменің жүзеге асыратын, операциясының ерекшелігімен туындайтын шығын қатері, яғни мекеме өз ресурстарының, табысының бір бөлігінен айырылып қалу қаупін немесе қаржылық операцяларды жүзеге асыру барысында қосымша шығын шығару қаупін айтамыз. Тәуекел кәсіпорында,ұйымда төлемсіздік туындаған жағдайда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайғанда пайдасынан айырылып қалу ықтималдылығын белгілейді.
Қаржылық тәуекел категориясы экономикалық теорияның тану обьектісі ретінде әртүрлі бағыттағы нәтижелер мен ақпараттардың анықталмағандығы және оссиметриялылығымен тығыз байланысты.
Шаруашылық жүргізуші кәсіпорындар қызметі залалсыз болуы үшін шығын, ысырап, залал сенімді категорияларға бағдарланып, оларды қолдану керек.
-Ысырап -- кәсіпорын қызметіне тән, тәуекелділікті сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіш тұрғысынан банк пайдасының болжанбаған кемуі ретінде ұғынылады. Бұл көрсеткіш өзіне шығын мен залалды ұштастырады. Сол себепті де, қатердің деңгейін басқа көрсеткіштерге қарағанда анық сипаттай алады. Қатер мен Ысырап ұғымы бір бірімен өзара байланысты. Осыған қарай қатерді ысырап категорияларын пайдалана отырып сандық тұрғыдан сипаттауға болады. Бұл тәсілдеме тәуекел теориясын дамытудың базасы болып табылады.
Шығын кәсіпорын өз қызметінде белгілі бір шығындар жұмсайды. Оларға: төленетін пайыздар,банк, өзге де қаржы институттарынан алынған кредит ресурстары үшін төлем, есеп айырысу операцияларымен, бағалы қағаздармен байланысты шығын жұмыскерлерге, қызметкерлерге, үй-ғимаратқа кететін шығындар жатады.
Табысты ала алмауда немесе белгіленген шығыннан да көп шығын шығару жағдайы залал деп аталады. Залал алдағы кезеңнің операцияларының жеткілікті дәрежеде таңдалмаған кезде, жарамсыздыққа ұрынған жағдайда және хал-ақуалды болжауға келмейтін жағдайда болады.
Кәсіпорын өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығы мен кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны, экзогендік факторлар жиынтығы (яғни экономикалық орта, коньюктурамен байланысты сыртқы") және экзогендік факторлар банктің (өзіндік қате қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады. Сонымен бірге, барлық тәуекел бір-бірімен байланысты және банк қызметіне әсер етеді. Кез келген қызмет табысты болу үшін, кәсіпорын тәуекелді бөлшектеу және нақты тәуекел түріне ең жақсы басқару тәсілін қолдану қажет.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен анықталады. Тәуекелдерді классификациялау деп көзделген мақсаттарға жету үшін оларды анықталған белгілері бойынша белігілі бір топтарға бөлуді айтамыз. Ғылыми негізделген классификация жалпы жүйедегі әрбір тәуекелдің орнын анықтауға мүмкіндік береді. Ол тәуекелді басқарудың керекті әдістері мен тәсілдерін тиімді қолдануға мүмкіндік береді.
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс, зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік(1-ші суретте көрсетілген).
Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді. Бұл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, экологиялық, саясаттық, транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік, саудалық).
Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.
Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық, инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері - инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі уақытқа байланысты.
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаның өткен мерзімдегі нәтижелермен байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын болса, онда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай болатынын елестетіп көруге болады.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
2) Капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық тәуекелдер).
Қаржылық тәуекел мына операциялардан алынған шығындарда көрсетіледі: несиелік, инвестициялық, құнды қағаздар эмиссиясы.
Айналым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшін қаржылық тәуекелдің құрамдастарын ажырата білу керек: несиелік, пайыздық, валюталық айрылып қалған пайда тәуекелі, инвестициялық тәуекел, салықтық тәуекел.
Несиелік капитал нарығының қатысушылары қаржылық тәуекел деп әдетте клиенттің төлем қабілетсіз болуына байланысты міндеттемелерді орындай алмау қаупінен туындайтын жалпы экономикалық тәуекелдің бір түрін түсінеді.
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор келесі принциптерді назарда ұстауы керек: меншікті капитал мүмкіндігінен артық тәуекелге бармау керек, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге салмау керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу қажет. Яғни берілген тәуекел бойынша, мүмкін болатын шығындардың ең көп мәнін есептеп, содан соң берілген тәуекелге итермелейтін кәсіпорынның капитал көлемімен, содан кейін салыстыру керек, содан кейін барып мүмкін болатын шығындарды жалпы ақша қаражаттарының көлемімен салыстыру керек. Сонда ғана, бұл тәуекел кәсіпорынды банкроттық жағдайға әкелмейтінін анықтауға болады. Басқаша айтқанда бұл тәуекелді басқарудың жалпы стратегиясы.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі - бұл иеленушілер мен менеджерлерінің қабылдаған альтернативті қаржылық шешімнің нәтижесі. Бұл шешім іске асыру шарттарының анықталмағандықтан экономикалық зиян шегуі мүкіндігінде қалаған қаржылық қызметінің нәтижесіне жетуге бағытталған.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдері келесі жіктеме бойынша бөлінеді
Кесте 1. Қаржы тәуекелдерінің белгілер бойынша бөлінуі
Рет
саны
1.Тәуекелдің белгілері
2.Нысандары
1.
Түрлері бойынша
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелді төмендету тәуекелі
Кәсіпорынның төлей алмау тәуекелі
Инфляция тәуекелі
Пайыздық тәуекел
Несиелік тәуекел
2.
Объект бойынша
Қаржылық операцияның жеке тәуекелі
Әр түрлі қаржылық қызметінің тәуекелі
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің жалпы тәуекелі
3.
Жалпы қарастыратын
құрал бойынша
Жеке қаржылық тәуекел
Портфельді қаржылық тәуекел
4.
Құрамы бойынша
Жай қаржылық тәуекел
Күрделі қаржылық тәуекел
5.
Пайда болу көздері бойынша
Сыртқы немесе жүйелік тәуекел
Ішкі немесе жүйелік емес тәуекел
6.
Қаржылық нәтижелер бойынша
Тек қана экономикалық зияндар әкелетін тәуекел
Жіберген пайданы әкелетін тәуекел
Экономикалық зияндармен қоса қосымша табыс әкелетін тәуекел
7.
Уақыт аралығы бойынша
Тұрақты қаржылық тәуекел
Уақытша қаржылық тәуекел
8.
9.
Зиян деңгейі бойынша
Іске асыру мүмкін деңгейі бойынша
Бола алатын қаржылық тәуекел
Кризистік қаржылық тәуекел
Апаттық қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі төмен қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі орташа қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі жоғары қаржылық тәуекел
Іске асыру деңгейі анықтау мүмкін емес қаржылық тәуекел
10
Алдын-ала көру мүмкіндігі бойынша
Болжамдаған қаржылық тәуекел
Болжамданбаған қаржылық тәуекел
11
Сақтандыру мүмкіндігі бойынша
Сақтандырылатын қаржылық тәуекел
Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі оны өткізудің анықталмаған жағдайының күшіне экономикалық зиян келтіру ықтималдылығында қаржылық қызметтің қажетті мақсатты нәтижесіне жетуге бағытталған меншік иесі мен менеджерлердің альтернативті қаржылық шешімдері таңдау нәтижесін шешу болып табылады.
Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі
Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі - бұл иеленушілер мен менеджерлерінің қабылдаған альтернативті қаржылық шешімнің нәтижесі. Бұл шешім іске асыру шарттарының анықталмағандықтан экономикалық зиян шегуі мүкіндігінде қалаған қаржылық қызметінің нәтижесіне жетуге бағытталған.
Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі оны өткізудің анықталмаған жағдайының күшіне экономикалық зиян келтіру ықтималдылығында қаржылық қызметтің қажетті мақсатты нәтижесіне жетуге бағытталған меншік иесі мен менеджерлердің альтернативті қаржылық шешімдері таңдау нәтижесін шешу болып табылады.
Коммерциялық тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі. Осы тәуекел кәсіпорынның оң және теріс ақша ағымдарының көлемі бойынша балансталмауын тудыратын, капитал құрылымының жіктелмеуінен генерацияланады. Тәуекелдің осы түрі қауіпті дәрежесі бойынша қаржылық тәуекел құрамында жүргізуші ролді ойнайды;
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.
Нарықтық зкономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайтатынын білуі қажет. Фирма үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да, кәсіпкер негативті нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыруы керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Қаржылық тәуекел деген не?
2. Қаржылық тәуекелдің негізгі мақсаты мен міндеттері қандай?
3. Қаржылық тәуекелдің негізгі қағидалары туралы не білесіз?
4. Қаржылық тәуекелдің мазмұнын толығырақ түсіндіріңіз.
5. Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі туралы не білесіз?
№2 дәрістің тақырыбы: Тәуекел түрлері. Қаржылық тәуекел
Сабақтың мақсаты: қаржылық тәуекелдің түрлерін айыра білу, нарықтық тәуекел түрлерін, негізгі көрсеткіштерімен таныстыру
Сұрақтардың мазмұны:
1. Қаржылық тәуекел түрлері
2. Нарықтық тәуекел түрлері және оларға сипаттама.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі келесі негізгі белгілермен жіктеледі:
1. Қаржылық тәуекелдің түрі. Осы жіктеу белгісі оларды басқару процесінде қаржылық тәуекел артараптандырудың негізгі параметрі болып табылады.
2. Қазіргі кезеңде кәсіпорынның қаржылық тәуекелінің негізгі түрі санына келесілер жатады. Қаржылық тәуекел түрлері:
Қаржылық тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі. Осы тәуекел кәсіпорынның оң және теріс ақша ағымдарының көлемі бойынша балансталмауын тудыратын, капитал құрылымының жіктелмеуінен генерацияланады. Тәуекелдің осы түрі қауіпті дәрежесі бойынша қаржылық тәуекел құрамында жүргізуші ролді ойнайды;
Кәсіпорынның төлем қабілетсіздік түрі. Тәуекелдің бұл түрі кәсіпорынның уақыт ішінде оң және теріс ақша ағымдарының қайта баланстануын туғызатын айналым активтерінің өтімділік деңгейінің төмендеуімен генерацияланады. Өзінің каржылық нәтижелері бойынша тәуекелдің осы түрі аса қауіптілер санына жатады;
Инвестициялық тәуекел. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін орындау процесінде қаржылық жоғалтудың пайда болу мүмкіндігін сипаттайды. Осы қызмет түрінде сәйкес иивестициялық тәуекел - нақты инвестициялық тәуекел және қаржылық инвестициялық тәуекел болып бөлінеді. Инвестициялық қызметті атқарумен байланысты қаржылық тәуекелділіктің барлық қарастырылған түрлері өз кезегінде әр түрлі түрлерге бөлінетін күрделік тәуекелдерге жатады. Сонымен қатар, тәуекелдің барлық түрлері кәсіпорынның капитал жоғалту мүмкіндігімен байланысты және де олар қаржылық тәуекелдің аса қауіпті тобына кіреді;
Инфляциялық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі капиталдың нақты құнының жэне инфляция жағдайында қаржылық операцияларды орындаудан күтілген табыстың құнсыздану мүмкіндігін сипаттайды;
Пайыздық тәуекел. Ол қаржының жарықта пайыздық мөлшердің ойда болмаған өзгеруінен тұрады. Берілген қаржылық тәуекел түрінің пайда болу себебі болып, мемлекеттік реттеудің әсерінен қаржылық конъюнктурасының өзгеруі; бос ақша ресурстарының ұсынымының өсуі мен төмендеуі және басқа факторлар табылады. Осы тәуекел түрінің теріс қаржылық зардаптары кәсіпорынның эмиссиялық қызметінде, оның дивидендтік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық салымдарында және басқа да қаржылық операцияларда көрінеді;
Валюталық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі сыртқы экономикалық қызмет жүргізетін кәсіпорындарға тән. Ол осы операциялардан күтілген ақша ағымдарына кәсіпорынның сыртқы зкономикалық операцияларда қолданылатын шетел валютасының айырбастауы бағанының өзгеруіне тура әсер ету нәтижесінде, алдын ала байқалған табысты алып үлгермеуімен көрінеді; яғни кәсіпорын шикізат және материалдарды сыртқа шығара отырып, ұлттық валютаның сәйкес келетін шетел валютасына айырбастауы бағамының жоғарлау бойынша қатынасынан жеңіледі, Осы бағамның төмендеуі дайын өнімді сыртқа шығару кезінде кәсіпорынның қаржылық жоғалтуын анықтайды;
Депозиттік (салымдық) тәуекел. Осы тәуекел депозиттік салымдардың қайтарылмауы мүмкіндігін көрсетеді. Ол сирек кездеседі және кәсіпорындармен депозиттік операцияларды орындау үшін коммерциялық банкті сәтсіз таңдаумен және дұрыс бағаламауымен байланысты. Депозиттік тәуекелді іске асыру жағдайы тек қана біздің елде ғана емес, сонымен қатар жарықтық экономикасы дамыған елдерде де кездеседі;
Несиелік тәуекел. Ол сатып алушыға тұтынушылық немесе тауарлық несие беру кезінде кәсіпорынның каржылық қызметінде орын алады. Оның көріну формасы болып төлемсіз немесе кәсіпорынмен несиеге жіберілген дайын өнімнің уақытсыз есептесу тәуекелі табылады;
Салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің осы түрі бір қатар көріністерге ие: шаруашылық қызметтің бөлек аспектілерін жүзеге асыруға жаңа салық және жинақ түрлерін енгізу; әрекет етіп тұрған салық және жинақ мөлшерінің деңгейінің жоғарлау мүмкіндігі; бөлек салық төлемдерін жүзеге асыру шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; кәсіпорынның шаруашылық қазметінің аясында әрекет етіп тұрған салық жеңілдіктерінің жою мүмкіндігі;
Инновациялық қаржылық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі жаңа қаржылық технологияларды, жаңа құрал-саймандарды қолданумен және енгізумен байланысты;
Криминогендік тәуекел. Ол кәсіпорынның қаржылық қызметі аясында: өз серіктерімен жайған банкроттыққа ұшырауын жариялау; ақша және басқа да активтерді басқа тұлғалар мен заңсыз түрде иелік етуін қамтамасыз ететін жалған құжаттар: өз персоналдарымен жеке актив түрлерін ұрлау формасында көрінеді;
Тәуекелдің басқа да түрлері. Қаржылық тэуекелдің басқа да түрлерінін тобы өте кең. Бірақ оның пайда болу ықтималдығы және қаржылық жоғалту деңгейі бойынша ол жоғарыда қарастырылғандарға қарағанда сондай маңызды емес. Оларға кәсіпорынның қарастырылған табысының иемесе актив бөлігінің жоғалуына әкелетін апат жағдайлар және аналогиялық форсмажорды тәуекелі жатады.
Қазіргі уақытта кәсіпорынның негізгі қаржылық тәуекелдеріне келесілері жатады:
1) Сипаттайтын объектісі бойынша қаржылық тәуекел келесі
топтарға бөлінеді:
-Жеке қаржылық операция тәуекелі. Ол белгілі қаржылық операцияға тиіс қаржылық тәуекелдің барлық түрлерін жинақтап сипаттайды;
-Қаржылық қызметтің әр түрлі түрлерінің тәуекелі (мысалы, кәсіпорынның инвестициялық немесе несиелік қызметінің тәуекелі);
-Кәсіпорынның қаржылық қызметін жалпы алғанда тәуекелі. Кәсіпорынның қаржылық қызметіне тиісті әр түрлі тәуекел түрлерінің жинағы, оның қызметінің ұйымдық-құқықтық формасы спецификасымен, капитал құрылысымен, актив құрылымымен анықталады.
2) Зерттелетін құрал-саймандар жинағы бойынша қаржылық
тәуекел келесі топтарға бөлінеді:
-Жеке қаржылық тәуекел. Ол жеке қаржылық құрал-саймандарға тиісті жинақы тәуекелді сипаттайды;
-Қоржынды қаржылық тәуекел. Ол қоржынға біріккен бір
қызметті қаржылық аспаптар жинағына тиісті жинақты
тәуекелді сипаттайды.
3)Жинақталуы бойынша келесі тәуекел топтарына бөлінеді:
-Жай қаржылық тәуекел. Ол бөлек түр астына мүшеленбейтін қаржылық тәуекелдің түрін көрсетеді;
-Күрделі қаржылық тәуекел. Ол оның қарастырылатын тұрақты жинақтарынан тұратын қаржылық тәуекел түрін сипаттайды.
4) Пайда болу көздері бойынша келесі топтарға бөлінеді:
-Сыртқы, жүйелік және нарықтық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі барлық қаржылық операция түрлеріне және қаржылық қызметтің барлық қатысушыларына сипат. Басқа да аналогиялық жағдайлармен қатар каржылық нарықтың конъюктураның өзгеруі экономикалық циклдердің жеке, стадиялық өзгерістері нәтижесінде кәсіпорынның өз қызметіне еш өзгерте алмайды. Осы тәуекелдің бірі пайыздық, инфляциондық, валюталық, салықтық тәуекелдер табылады;
Ішкі жүйелік емес немесе спецификалық тәуекел. Қаржылық тәуекелді тиімді түрде басқару және оған әсер ететін кері зардаптар, шаруашылық серіктестіктерді дұрыс бағаламау, пайданың нормасын жоғары қоятын қаржылық операциялардың тэуекелге бос тиюін, капиталдың және
активтің тиімсіз құрылымы, қаржылық менеджменттің дұрыс маманданбауы нәтижесінде пайда болады. Қаржылық тәуекел жүйелі және жүйелі емес деп екіге бөлінуінің өзі тәуекелді басқару теориясының ең негізгі ағымдық болжамы болып табылады.
5. Қаржылық зардаптарына байланысты тәуекел мынандай
топтарға бөлінеді:
-Экономикалық шығыны ғана бар тәуекел. Бұл жағдайда қаржылық зардап кері болып табылады (капиталдың немесе табыстың жоғалуы);
-Жіберілініп алынган пайда тәуекелі. Жоспарланған қаржылық операцияларды объективті және субъективті себептерге байланысты жүзеге асыра алмаған кәсіпорынның жағдайын көрсетеді;
Экономикалық және қосымша табыстың шығындату тәуекелі. Бұл қаржылық тәуекелдің түрі әдебиетгерде алыпсатарлық қаржылық тәуекел болып кездеседі. Себебі ол қаржылық жағдайларды алыпсатарлық түрде жүзеге асырады. Мысалы, нақты инвестициялық жобзны өткізу тәуекелі жоғарғы немесе төменгі есептік дәрежедегі пайдалану табысы.
6)Уақыт мезетіне байланысты қаржылық тәуекел екіге бөліиеді:
-Тұрақты қаржылық тәуекел. Ол бүкіл қаржылық операцияны жүргізу кезенің қамтиды және де тұрақты факторлардың қызметімен байланысты;
Уақытша қаржылық тәуекел. Бұл тәуекел түрі пернаментті түрде болады және де ол қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында жеке этаптарда көрінуі мүмкін.
7)Мүмкін болатын қаржылық жоғалту деңгейлеріне байланысты тәуекел келесі топтарға бөлінеді:
-оларды жүзеге асыру барысында есептік пайда сомасынан қаржылық жоғалту аспауы керек;
-Сын үстінде қаржылық тәуекел. Есептік ішкі табыс сомасының қаржылық операция барысында қаржылық жоғалтудан аспауын сипаттайтын тәуекел түрі;
-Аспаптық қаржылық тәуекел. Жарғылық меншікті капиталдың толық және жеке шығындануы нәтижесімен сипатталатын қаржылық шығын осы тәуекелді сипаттайды.
8) Зиян деңгейі бойынша қаржылық тәуекелдер бөлінеді:
-Бола алатын қаржылық тәуекел. Қаржылық операцияны іске асыру кезінде қаржылық жоғалтулар түсім көлемінен жоғары болмайтын тәуекелді анықтайды;
Кризистік қаржылық тәуекел. Қаржылық операцияны іске асыру кезінде қаржылық жоғалтулар жалпы пайда көлемінен жоғары болмайтын тәуекелді анықтайды;
Апаттық қаржылық тәуекел. Капиталдың бір бөлігі немесе барлық жоғалтуымен қаржылық жағдайды анықтайтын тәуекелдер.
9) Алдын ала болжау мүмкіндігіне байланысты қаржылық
тәуекел екіге бөлінеді.
-Болжамдық қаржылық тәуекел. Экономикалық даму циклімен қаржылық нарықтық конъюктуралық деңгейімен, бәсекенің дамуы мен сипатталатын тәуекел түрі. Қаржылық тәуекелді алдын ала болжау арқылы мүлде тәуекелдің болмауына болжам жасауға болады.
-Болжалмайтын қаржылық тәуекел. Тәуекелдің бұл түріне барлық болжауға келмейтін тәуекел түрлері жатады. Мысалы, форс-мажордағы тәуекел, салықтық тәуекел түрлері жатады.
10) Сақтандыру мумкіндігіне байланысты қаржылық тәуекелдің 2 түрі бар:
Сақтандырылатын қаржылық тәуекел. Бұған сыртқы сақтандыруы ұйымдары жататын тәуекел жатады;
Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел. Сақтандыру нарығында өнім ұсынысының болмауы жатады.
Нарықтық тәуекел мен валюталық бағамның өзгеруі салдарынан шетел валютасындағы номиналды құралдар - құнды қағаздардың бағамы құлдырайтын ұзын позицияда; нарық арқылы тым үлкен партияның өтуіне байланысты бағаның құлдырау ықтималдығы тым үлкен болғанда, активтерді сатуға талаптанбағанда; брокер немесе дилердің құнды қағаз бойынша ұстанған позициясын қағаз нарығында тым үлкен болған жағдайда құнды қағаздардың бағамы өсетін қысқа позицияда пайда болады.
Тәуекелді басқарудың мақсаттары мен стратегиясы үлкен дәрежеде сыртқы экономикалық ортаның тұрақты өзгеруіне байланысты анықталады, қайсыда банкіге жұмыс істеуге келеді. Банк қызметіндегі сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты белгілері соңғы жылдарда мыналар: Орталық банк жағынан және басқа да мемлекеттік органдардан банк араларында бәсекелстік шарттарын реттеу; ақша және несие нарықтарының ұлғаюы; банк қызметіндегі жаңа әдіс түрлерінің пайда болуы; банк арасындағы бәсекелстікті арттыру, ірі банктердің кіші бәсекелестерден қорғау үшін; несие қорларды арттыруда қажеттілік кәсіпорындардың капиталдарының өсу шегін өзгерту нәтижесінде меншікті капитал құрылымын қаржыландыруының азаю жағына банкі клиенттерінің өзіне банкілік үлестерін төмендету қажеттілігі; шағын және орта кәсіпкерлік сферасында банкроттықтың жиіленуі несие берушілердің талаптарының атқаруының ауытқууымен: несиені қайтаруда әсерлі кепілдіктердің болмауымен.
Операциялық тәуекел - жүйелер қызметінің бұзылу тәуекелі, адамдық қателер тәуекелі, компьютерлік және телекоммуникацмялық жүйелер қауіпсіздігінің бұзылуы, жүйеге санк циясыз ену, тисіті емес ақпараттың жариялануы, жүйеге санкцияланбаған ақпараттың немесе компьютерлік бағдарламалардың енгізілу тәуекелі, басқару мен ішкі бақылау жүйесіндегі бұзылуларға байланысты жоғалту тәуекелі.
Операциялық тәуекелді басқаруға деген мүдденің өсуі оны өлшеуге мониторингілеу мен бақылауға бюджеттің сонымен қатар операциялық тәуекелді қайтадан құрылып жатқан, немесе жұмыс істеп жатқан тәуекел - менеджмент бөлімдеріне жауапкершіліктің өсуіне алып келді. Операциялық тәуекелді басқаруда топ менеджменттің күш салуы тәуекелді басқарудың барлық корпорациялық процесінің жетістігіне зор әсері болады, яғни басшылық бұл бағытта жеке жауапкершілікке ие.
Бақылау сұрақтары:
1. Қаржылық тәуекел түрлеріне түсініктеме беріңіздер.
2.Нарықтық тәуекел түрлері және оларға сипаттама жасаңыз.
3. Операциялық тәуекел туралы не білесіз?
№3 дәрістің тақырыбы: Қаржылық тәуекелдерді басқару
Сабақтың мақсаты: қаржылық тәуекелдерді басқару негіздерін білу, қаржы тәуекелдерін басқару кезеңдері бойынша ажырата білу, жетілдіру жолдарын анықтау.
Сұрақтардың мазмұны:
1. Қаржы тәуекелдерін басқару жүйесі, басқару кезеңдері
2. Кәсіпорындағы қаржылық және коммерциялық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқаруы әр түрлі қаржылық тәуекелдеріне әр жақты баға беретін және олардың мүмкін болатын нашар қаржылық нәтижелерді жоятын, қаржылық шешімнің принцип жүйесін, дайындау түрін, іске асырылуын анықтайды. Қаржы тәуекелдерінің басқарылуының басты мақсаты кәсіпорынның даму процесінде және нарыктық бағаның төмендеуін тоқтату негізінде қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Қаржы тәуекелдерін басқаруының негізгі міндеттері төмендегі 2-кестеде көрсетілген
Кесте 2. Қаржы тәуекелдерін басқаруының негізгі міндеттерінің жүйесі
Қаржылық тәуекелдерді басқарудың негізгі мақсаты
Қаржылық тәуекелдерді басқарудың
негізгі міндеттері
Кәсіпорынның даму процесінде және нарықтық бағаның төмендеуін тоқтату негізінде қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
1. Кәсіпорын қызметінің көтерілген қаржы тәуекелдерінің сферасын анықтау.
2. Мүмкін болатын және тәуекел оқиғаларына әр жақты объективті баға беріп, олармен байланысты мүмкін болатын қаржылық жағдайлар.
3. Қаржы операциясының қарастырылатын табыс деңгейіне байланысты қаржы тәуекуел деңгейін төмендетуін қамтамасыз ету.
4. Тәуекел оқиғаның басталу кезінде мүмкін болатын қаржы тәуекелдерінің алдын алу.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқару кезеңдері
1.
Қаржы тәуекелдерін басқаратын ақпараттық базаны құру
2.
Қаржы тәуекелдерін идентификациялау
3.
Қаржы тәуекел деңгейінің бағасы
4.
Қаржы тәуекелінің бастапқы кезең дең. төмендету амалдарын бағалау.
5.
Тәуекелдік шешімдерін қабылдағанда талаптар жүйелерін жасау
6.
Тәуекел шешімдерді қабылдау
7.
Қаржы тәуекелдің мүмкін болатын тері с нәтижелерін алдыру амалдарын таңдау мен іске асыру
8.
Қаржы тәуекелдерінің мониторингі мен тексерілуі
1. Қаржы тәуекелдерін басқаратын ақпараттық базаны құру. Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқарудың тиімділігі көбінесе пайдаланылатын информациялық базаға байланысты. Жүргізілетін қаржылық операцияның түріне және қаржылық қызметінің жеке багыттарына сәйкес информациялық база құрылады. Құрылған информациялық базаның сапасын бағалау процесінде жеке тәуекелдерді айқындау үшін оның қалыңдығы тексеріледі; қажетті динамикалық қатарларды және қажет етілегін топтастырулар тұрғызу мүмкіндігі; информацияның пайда болу көзінің сенімділігі. Кәсіпорын пайдаланылатын толық емес немесе сапасыз информациялық база бүкіл тәуекел-менеджменттің тиімділігін төмендетеді.
2. Қаржы тәуекелдерін идентификациялау. Бұл үрдіс келесі сатылардан тұрады:
Бірінші сатыда - жалпы кәсіпорынның қаржы қызметімен байланысты тәуекел факторларын идентификациялайды. Бұл идентификациялау үрдісінде факторлар сыртқы және ішкі болып бөлінеді.
Екінші сатыда - қаржылық қызметінің әр бағытына қарай оларға байланысты сыртқы немесе жүйелік қаржы тәуекелдер түрлері анықталады.
Үшінші сатыда - жеке қаржылық қызметінің түріне немесе қойылған қаржылық операцияларына байланысты ішкі немесе жүйелі емес қаржы тәуекелдерінің тізімі анықталады(қаржы тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі, кредиттік тәуекел ).
Төртінші сатыда - кәсіпорынның қаржылық қызметіне байланысты жалпы қаржылық тэуекел портфелі құрылады (мүмкін болатын жүйелік және жүйелік емес қаржылық тәуекелдерін қосады).
Бесінші сатыда - индентификацияланған қаржы тәуекелдер портфеліне негізделіп ең тәуекелді түрлер мен кәсіпорынның қаржылық қызметінің бағытының сфералары анықталады.
3. Қаржы тәуекел деңгейін бағалау. Тәуекел-менеджмент жүйесінде бұл кезең ең қиын болып келеді, ол заманға сай әдістемелік құралдар пайдалану, қаржы менеджерлерінің жоғары деңгейлі техникалық және программалық қамтылуды қажет етеді және де керек кезінде мамандырылған эксперттерді байланыстырады.
Бірінші сатыда идентификацияланған әр қаржы тәуекел түрі бойынша мүмкін пайда болатын тәуекел оқиғаны анықтайды. Бірінші мақсатқа байланысты бағалаудың кең әдістемелік құрылғылары пайдаланылады, олар бәсекелестік жағдайда бұл мүмкіндік деңгейін бағалай алады. Жеке бағалау амалдарын таңдауы келесі факторлармен анықталады:
* қаржы тәуекел түрімен;
* информациялық базаның кемдігі мен шындығы;
* бағалауды жүзеге асыратын қаржылық менеджерлерінің
мамандырылған деңгейіне байланысты;
* қаржылық менеджерлерінің техникалық және программалық
қамтылуы, мұндай бағалауды жүргізу үшін заманға сай
компьютер технологияларды пайдалану;
* күрделі қаржылық тәуекелдерді бағалауға мамандырылған
эксперттерді тартуы мүмкіндігі.
Екінші сатыда - тәуекелді оқиға келгенде мүмкін болатын қаржылық зиянның мөлшері анықталады.
Қаржылық менеджментте тәуекелді жағдай пайда болғанда қаржылық жоғалтуларға сәйкес келесі қаржылық операциялардың тәуекелді аймақтарға топтастырылады.
а) Тәуекелсіз аймақ. Бұнда жүзеге асыралатын операцияның
тәуекелсіздігінен мүмкін болатын қаржылық жоғалтулар олар
бойынша болжамданбайды. Бұндай қаржылық операцияларға
хеджирлеу, қысқа мерзімді мемлекеттік облигацияларды инвестициялық қаржыландыру және т.б.;
ә) Болатын тәуекелді аймақ. Есептік жалпы табыс көлемінде қарастыратын қаржылық операция бойынша мүмкін болатын жоғалтулар;
б) Кризистік тәуекел аймағы. Есептік жалпы пайда көлемінде
қарастыратын қаржылық операция бойьшша мүмкін болатын
жоғалтулар.
в) Қауіпті тәуекел аймағы. Жалпы меншікті қаржы көлемінде қарастыралатын қаржы операцияның мүмкін болатын жоғалтулары. Бұндай қаржылық операцияланың нашар қорытындысы кәсіпорынды банкротты жағдайға әкеледі,
Үшінші сатыда - тәуекелді жағдайдың басталу мүмкіндігін ескеріп және сонымен байланысты қаржылық зиянның, жеке қаржылық операциялар бойынша немесе жеке каржылық қызметінің түрімен мүмкіндігі бойынша жалпы қорытынды қаржылық тәуекел деңгейі анықталады.
4. Қаржы тәуекелінің бастапқы кезең деңгейін төмендету амалдарын бағалау.
Бірінші сатыда - қарастыратын қаржылық тәуекелдерінің басқару деңгейін қарастырады.
Екінші сатыда - қарастырылатын тәуекелдерді сақтандыру компанияларға жіберу мүмкіндігін қарастырады.
Үшінші сатыда - жеке қаржылық тәуекелдер деңгейін төмендетуін қамтамасыз ететін кәсіпорынның ішкі қаржылық мүмкіндіктері бағаланады.
5. Тәуекелдік шешімдерін қабылдағанда талаптар жүйелерін
жасау. Кәсіпорынның қаржы философиясына негізделетін, оның қаржы қызметінің басқару саясатын ескеріп жүйені құру.
6. Тәуекел шешімдерді қабылдау. Қаржылық тәуекелдің бастапқы деңгейін бағалау негізінде, оны төмендету мүмкіндігі тәуекелді шешімді қабылдау процесі екі баламаға келеді
- қаржылық тәуекелді қабылдау және оны болдырмау.
7. Қаржылың тәуекелдің мүмкін болатын теріс нәтижелерін алдыру амалдарын талдау және іске асыру.
8. Қаржы тәуекелдерінің мониторингі мен тексерілуі.
Кәсіпорынның қаржы тәуекелдер мониторингі келесі блоктардан
тұрады:
* қаржылық тәуекелдерге әсер ететін факторлар мониторингі;
* қаржылық тәуекелдерін теріс нәтижелерін болдырмау
бойынша шараларды жүзеге асыру мониторингі;
* қаржылық тәуекелдерді басқарумен байланысты бюджетті
шығындар мониторингі;
* тәуекелді қаржылық операциялар мен қаржылық қызмет
түрлерінің нәтижелерінің мониторингі.
2. Кәсіпорындағы қаржылық және коммерциялық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру
Тәуекелдік дегеніміз - мүмкін болатын қауіпті шығындары. Қаржылық менеджерге тәуекелдік - бұл қолайсыз мүмкіндігі.
Тәуекелдік-бұл экономикалық дәреже, ол болатын немесе болмайтын оқиғаны көрсетеді. Оқиға болатын кезде, 3 экономикалық нәтиже болуы мүмкін:
- жарамсыз ( зиян, залал, ұтылыс);
* нөлдік;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кафедра Есеп және қаржы
SYLLABUS
Пәннің атауы Қаржылық тәуекелдерді басқару
Білім беру бағдарламасы 6В04105 Қаржы
Құрастырушы: Ш.М.Алтыбаева э.ғ.м., аға оқытушы
Орал, 2022 ж.
Қаржылық тәуекелдерді басқару пәні бойынша SYLLABUS Қаржы білім беру бағдарламасы бойынша Тарих, экономика және құқық факультетінің академиялық кеңесінде қарастырылған жб мемлекеттік білім беру стандарты элективті пәндер каталогы негізінде дайындалды. № 1 хаттама 16 қыркүйек 2022 ж. бекітілген және енгізілген.
Есеп және қаржы кафедрасының мәжілісінде қаралды
Хаттама № 1 27 тамыз 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі: _Искакова Б.Г.___________
(ТАӘ, қолы)
1 Пән туралы мәліметтер:
Кредит
3
Курс
4
Семестр
7
Қорытынды бақылау түрі
емтихан
Дәріс (сағаты)
15
Практикалық (семинар, лабораториялық)
сабақтар (сағаты)
15
СОӨЖ (сағаты)
15
СӨЖ (сағаты)
45
Барлық сағаттар
90
Мақсаты: осы пәнді оқытудың негізгі мақсаты қаржылық шығындарды азайту және компанияның сәтті жұмыс істеуі үшін жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында қаржылық тәуекелдердің ерекшеліктерін, теориялық негіздерін, тәуекелдерді бағалаудың негізгі принциптері мен әдістерін, тәуекел және сенімсіздік жағдайында шешім қабылдаудың дағдыларын оқып-үйрену болып табылады.
Курстың міндеттері:
oo қаржылық тәуекел бойынша теориялық білімді қалыптастыру;
oo шаруашылық субъектілер қызметіндегі тәуекел түрлері мен формаларын оқу;
oo тәуекелді бағалау әдістемесін оқу;
oo қазіргі уақыттағы каржылық тәуекелдің дамуын және қалыптасудағы өзекті мәселелерді оқу.
.
Оқытудан күтілетін нәтижелер:
Осы пәнді оқығанан кейін студенттер келесі дағдыларға ие болу керек:
Білу керек:
- Қаржы институттары мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмыс істеуі мен дамуындағы үрдістерді анықтау үшін ақпаратты есептей, талдай және түсіндіре отырып, экономикалық санаттарға, қаржы ұйымдарының принциптері мен әдістеріне кәсіби түрде қызмет етеді.
- тәуекелдердің мәні мен түрлерін, сондай-ақ олардың пайда болу себептерін егжей-тегжейлі зерттеу;
- таза және алыпсатарлық, оның ішінде қаржылық тәуекелдердің пайда болу салаларын анықтау;
- тәуекелдердің әртүрлі түрлерін басқарудың тәсілдерін, сондай-ақ оларды үйлестіру мүмкіндіктерін меңгеру.
Істей алу керек:
Қаржы нарығы сегменттерінің қаржылық жағдайының көрсеткіштерін талдай және бизнес жоспарларды, сметаларды және бюджет жобаларын құра отырып, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қызметінің стратегиясы мен тактикасын әзірлейді.
топтық белгісіне қарай тәуекелдерді бөлу, тәуекел есебіндегі негізгі көрсеткіштердің есептеу әдістемесін иемдену, берілген қаржылық есеппен жұмыс істеу, кәсіпорынның мүмкін болатын тәуекелдерін талдай алу керек;
Дағдыға ие болу:
- Стратегиялық ойлауға және топта жұмыс істеу дағдысына, аналитикалық ойлау қабілетіне, көшбасшылық қасиетке ие бола отырып, коммуникациялық құралдарды, ғылыми зерттеу және академиялық жазу әдістерін сауатты пайдалана отырып, экономика саласындағы тәжірибелік мәселелер мен міндеттерді кәсіби түрде шешеді, өзін-өзі қалыптастыруға және өзін-өзі дамытуға ұмтылады
- қаржылық категориялар мен коэффициенттерді анықтау үшін каржылық есептеулердің практикалық дағдысына ие болу (өтімділіктің, қаржылық тұрақтылықтың, рентабельділіктің, айналымдылықтың, тәуекел мен табыстылықтың, қосылған құнның (экономикалық, нарықтық, акционерлік), меншікті және карыз капиталының, леверидждің, инвестициялық жоба мен капи - тал құнына).
- компаниядағы қаржылық тәуекелді басқару мәселелерін, қаржылық инструменттерді қолдануда, операциондық, қаржылық жэне инвестициялық шешімдердің тиімділігін аныктаушы критерийлер мен әдістерді қарастыруда кұзіретгі болу керек.
- қаржылық тәуекелдерді анықтау, талдау және бағалау дағдылары.
Алдыңғы реквизиті: Қаржылық менеджмент, Корпоративтік каржы, Қаржылық мониторинг.
Кейінгі реквизиті: Кәсіби (өндірістік) сараман.
2 Оқытушы туралы мәлімет, байланыс ақпараттары:
Алтыбаева Шынар Мендигалиевна, 87018492318, shynar_alt@mail.ru
3 Курстың саясаты:
Пәнді оқу кезінде келесі ережелер сақталуы тиіс:
1. Сабаққа қатысу.
Сабаққа кешікпей келу. Студент сабаққа қатысуға міндетті. Сабақты орынды себепсіз қалдырмау, ауырған жағдайда - анықтаманы, басқа жағдайларда түсіндірме хатты ұсыну. Қалдырылған сабақтар пәннің оқу-әдістемелік кешенінде көрсетілгендей толық көлемде орындалу қажет. Пәннің 31 себепсіз қалдырса, курстан шығарылады.
2. Аудиториядағы тәртіп.
Студенттің міндетіне барлық сабақтарға қатысу кіреді, сабақ уақытында сөйлеспеу, ұялы телефоның сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет. Оқу процесіне күнтізбелік жоспарына сәйкес бақылаудың барлық түрлерін тапсыру. Жіберілген практикалық сабақтарды оқытушы белгілеген уақытта қайта тапсыру. Курстастармен және оқытушылармен шыдамды, ашық, қалтқысыз және тілектес болу.
3. Үй тапсырмасы
Үй тапсырмасы міндетті түреде көрсетілген мерзімде орындалуы қажет. Үй тапсырмалары негізінде қорытынды баға шығарылады.
4. Жеке тапсырмалар
Семестрлік жеке тапсырмалар міндетті болып табылады. Олар реферат (баяндама, хабарлама т.б.) ретінде орындалып, қорғалады. Бұл тапсырмалардың әрқайсысы бағаланып, қорытынды баға шығарылады.
5. Бақылау жұмысы.
Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып, тапсырылады. Студенттердің білімін бақылау негізінен тест тапсырмаларын орындату арқылы тексеріледі.
6. Пікірлесу.
Пікірлесу әр топта кесте бойынша жүзеге асады. Студенттердің білімін бақылау тест тапсырмаларын орындату арқылы жүргізілуі мүмкін.
7. Ерекше білімді қажет ететін студенттердің жеке даму ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріле отырып, тапсырмалар беріледі. Көру қабілеті бұзылған студенттер үшін аудиолекциялар, есту қабілеті бұзылған студенттер үшін видео (титрмен), мәтіндік, тест тапсырмалары, презентациялар қарастырылған.
4 Пәннің құрылымы мен мазмұны
Апта
Дәріс
Семинарпрактикалық сабақ, зертханалық сабақ
СОӨЖ
СӨЖ
1 - модуль Қаржылық тәуекел негіздері
Тақырыбы:
Әдістері:
Тақырыбы:
Әдістері:
Тақырыбы:
Тақырыбы:
1
Қаржылық тәуекелдің теориялық аспектілері
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
1. Қаржылық тәуекел түсінігі және аспектілері
2.Тәуекел деңгейін бағалау Әдістері: әңгімелесу
Тәуекелдік деңгейін бағалау тәсілі: түрлендірме қарқыны; шашыратылма (диперсия)
Тәуекел-менеджментті ұйымдастыру. Тәуекелдікті басқару стратегиясы
2
Тәуекел түрлері. Қаржылық тәуекел Әдістері:дәріс-дискуссия
1. Қаржылық тәуекел түрлері
2.Нарықтық тәуекел түрлері және оларға сипаттама.
Әдістері: презентация қорғау
Капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер
Тәуекелдің қаржылық тәуекелден басқа да түрлері: саяси тәуекелдер, өтелімділік тәуекелі
3
Қаржы тәуекелдерін басқару
Әдістері:дәріс-дискуссия
1. Қаржы тәуекелдерін басқару жүйесі, басқару кезеңдері
2. Кәсіпорындағы қаржылық және коммерциялық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру
Әдістері: әңгімелесу
Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер
Комплеанс тәуекелі
2 - модуль Банктік тәуекелдер
4
Банктік тәуекелдердің пайда болу себептері және түрлері
Әдістері: Мәселелі дәріс
1. Банктік тәуекел түсінігі
2. Банктің тәуекелдерінің жіктелуі
Әдістері: презентация қорғау
Банкілік тәуекелдердің рейтингілік бағасы және оларды хеджерлеу
Қазақстандық банктер тәжірибесіндегі тәуекелдер және төмендету әдістері
5
Банктік тәуекелдердің пайда болу себептері және түрлері.
Әдістері:дәріс-дискуссия
Банктік тәуекел түрлері
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Отандық банктер тәжірибесіндегі тәуекелді басқару процессі
2-ші деңгейлі банктердегі тәуекел-менеджментті ұйымдастыру
6
Несиелік тәуекел
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Несиелік тәуекел және оның пайда болу себептері.
2.Несиелік тәуекелді азайту әдістері
Әдістері: презентация қорғау
Несиелік тәуекелдің деңгейіне әсер ететін фактор - лар.
Несиелеудің шартты тәуекелі
7
Несиелік тәуекел
Әдістері: сараптама жүргізу
1. Несиелік тәуекелдерді басқару және бағалау әдістері
2. Банктік несие тәуекелін өлшеу
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Несиелеудің тікелей тәуекелі
Келісім-шартты орындау мерзіміне контрагенттің міндеттемелерін орындамау тәуекелі
8
Валюталық тәуекел және оның түрлері
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Валюталық операциялардың жалпы сипаты.
2.Валюталық тәуекелдердің пайда болу себептері.
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Валюталық тәуекелді төмендетудің әдістері мен тәсілдері
Валюталық тәуекел түрлері: ағымдық валюталық тәуекел, девальвация тәуекелі
9
Валюталық тәуекел және оның түрлері
Әдістері:дәріс-дискуссия
1. Валюталык тәуекелдердің жіктелуі.
2.Валюталык трансляциялық тәуекелдерді басқару әдістері
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
валюталық реттеу жүйесінің өзгеру тәуекелі
Несие портфелінің құрылымы
10
Инвестициялық тәуекел ұғымы және түрлері
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
1. Инвестициялық тәуекел
2. Қаржылық инвестициялау тәуекелі
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Нақты инвестициялау тәуекелі немесе жобалық тәуекелдер
Табыстылықтың төмендеу тәуекелі
11
Пайыздық тәуекел түсінігі және түрлері
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Пайыз тәуекелі және оның пайда болу себептері.
2.Пассивтік операциялар бойынша пайыздық тәуекелдер.
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Пайыздық тәуекелге мониторинг жүргізу
Пайыздық тәуекелді төмендету әдістері
12
Банктердің ішкі тәуекелдері
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
1.Банктің клиентіне байланысты тәуекелдер.
2.Банктік операциялар сипатына байланысты тәуекелдер.
3.Банктің ішкі тәуекелдерін азайту тәсілдері.
Әдістері: презентация қорғау
Тәуекел деңгейі. Қаржылық жоғалтулар деңгейі бойынша тәуекел
Қаржылық тәуекелді бағалаудың әдістері: вариация, дисперсия және стандарттық немесе ауытқу
3- модуль Портфелдік тәуекелдер
13
Активтік операциялар тәуекелдері. Портфелдік тәуекелдер
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Активтік операциялар тәуекелдерінің жалпы сипаты.
2.Портфелдік тәуекел және оның түрлері.
3.Инфляция тәуекелі.
Әдістері: презентация қорғау
Лизингтік тәуекелдер
Факторинг және форфейтинг тәуекелдері
14
Тәуекелді азайтуға байланысты банктің стратегиясы.
Әдістері:дәріс-дискуссия
1.Банктік тәуекелдерді басқару стратегиялары.
2. Тәуекелді бағалау әдістері
Әдістері: есептер шығару, әңгімелесу
Тәуекел-менеджментті басқарудың стратегиясы мен тактикасы
Тәуекел менеджментінің қызметтерінің типтері
15
Сыртқы реттелмейтін тәуекелдерді басқару
Әдістері: Дәстүрлі дәріс
1. Елдік тәуекел, оның пайда болу ерекшеліктері.
2. Саяси және жалпы экономикалық тәуекелдер.
3.Табиғи апаттар (форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі) тәуекелдері.
Әдістері: презентация қорғау
1. Девирсификация түсінігі
2. Нәтижелер және таңдаулар туралы қосымша ақпараттар алу әдісі
1. Лимиттеу әдісі
Сақтандыру
5. Әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер:
1. Сапарова Б.С. Финансовый менеджмент: учебник. - Алма - ты: Экономика, 2015.-462с.
2. Бланк И.А. Основы финансового менеджмента. В 2 томах. 1 М: Изд-во Омега-Л, 2015г. -656с. и 674с.
3. Шапкин, А. С. Экономические и финансовые риски: оценка, управление, портфель инвестиций : [учеб. пособие] А. С. Шапкин, В. А. Шапкин. - 9-е изд. - М. : Дашков и К, 2016. - 543 с.
4. Кричевский, М. Л. Финансовые риски : учеб. пособие М. Л. Кричевский. - М. : КНОРУС, 2015. - 244 с.
5. Когденко, В. Г. Краткосрочная и долгосрочная финансовая политика : учеб. пособие для вузов В. Г. Когденко, М. В. Мельник, И. Л. Быковников. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2015. - 471 с.
6. Сребник, Б. В. Финансовые рынки: профессиональная деятельность на рынке ценных бумаг : учеб. пособие Б. В. Сребник, Т. В. Вилкова. - М. : ИНФРА-М, 2016. - 365 с.
7. Финансовый менеджмент: теория и практика: Учебник. Под ред. Е.С. Стояновой. - 2-е изд., перераб. и доп. - М., Изд-во Перспектива, 2015. - 574 с.
8. Өсербайұлы С., Қалымбекова Ж. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. - Алматы, 2016 ж. - 93 бет
Қосымша әдебиеттер:
1. Ермасова Н.Б. Финансовый менеджент. Учебное пособие для вузов. - М.:Издательство Юрайт, 2010 г. - 621 с
2. Р.Пайк, Б.Нил. Корпоративные финансы и инвестирова - ние.- 4-г изд.Пер.сангл.- Спб:Питер,2006.-784с.
3. Р. Брейли, С. Майерс Принципы корпоративных финан - сов.- Олимп-Бизнес, второе издание, 2008. -1012с.
4. ҚР нормативті-құқықтық актілері, кезеңдік басылымдар және интернет-ресурстар 5.Официальные web-сайты Казахстанской фондовой биржи РК- http:www'.kase.kz. Национального банка РК http:www. nationalbank.kz, РГУ Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан http:economy. gov. kru hUp:stat.gov.ky, Министерства финансов РК hup:www. minfin.gov.kz
6. Мадиярова Э.С., Суйеубаева С.Н. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2009 ж. - 262 бет
6. Дәрістер кешені
№1 дәрістің тақырыбы: Қаржылық тәуекелдің теориялық аспектілері
Сабақтың мақсаты: қаржылық тәуекелдің негізгі ұғымдарын меңгеру, қаржылық тәуекелдің мәнін, мазмұнын, мақсаты мен міндеттерін анықтайтын түсініктермен, негізгі қағидаларымен таныстыру
Сұрақтардың мазмұны:
1. Қаржылық тәуекел түсінігі және аспектілер
2. Тәуекел деңгейін бағалау
Жалпы тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу немесе болмау мүмкіндігін жүз пайыздық нақтылықпен болжай алмауын айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге ұшыраған адам міндетті түрде шығын шегеді. Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп баламалардың бар болуын қалаймыз, таңдау құқығына ие болғымыз келеді.
Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал болып келеді. Тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен болады. Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің арасынан ең тиімді немесе альтернативті ара-қатынасты таңдайды.
Бүгінгі таңдағы нарықтық экономикада жағдайында банк саласында банктер әртүрлі банктік операцияларды жүзеге асыру барысында мойнына алатын кедергілерді дұрыс бағалай білудің маңызы зор.
Тәуекелділік кез келген қаржылық операцияларда болады.Олардың ауқымы әртүрлі. Сондықтан да банк қызметтерде тәуекелдің мүлде болмауының маңызды емес, оны ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу, кеміту маңызды. Сондықтан, кез келген банк өзінің қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен іс-әрекеттерде жұмсауға тырысады.
Қаржылық тәуекелдер деп - мекеменің жүзеге асыратын, операциясының ерекшелігімен туындайтын шығын қатері, яғни мекеме өз ресурстарының, табысының бір бөлігінен айырылып қалу қаупін немесе қаржылық операцяларды жүзеге асыру барысында қосымша шығын шығару қаупін айтамыз. Тәуекел кәсіпорында,ұйымда төлемсіздік туындаған жағдайда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайғанда пайдасынан айырылып қалу ықтималдылығын белгілейді.
Қаржылық тәуекел категориясы экономикалық теорияның тану обьектісі ретінде әртүрлі бағыттағы нәтижелер мен ақпараттардың анықталмағандығы және оссиметриялылығымен тығыз байланысты.
Шаруашылық жүргізуші кәсіпорындар қызметі залалсыз болуы үшін шығын, ысырап, залал сенімді категорияларға бағдарланып, оларды қолдану керек.
-Ысырап -- кәсіпорын қызметіне тән, тәуекелділікті сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіш тұрғысынан банк пайдасының болжанбаған кемуі ретінде ұғынылады. Бұл көрсеткіш өзіне шығын мен залалды ұштастырады. Сол себепті де, қатердің деңгейін басқа көрсеткіштерге қарағанда анық сипаттай алады. Қатер мен Ысырап ұғымы бір бірімен өзара байланысты. Осыған қарай қатерді ысырап категорияларын пайдалана отырып сандық тұрғыдан сипаттауға болады. Бұл тәсілдеме тәуекел теориясын дамытудың базасы болып табылады.
Шығын кәсіпорын өз қызметінде белгілі бір шығындар жұмсайды. Оларға: төленетін пайыздар,банк, өзге де қаржы институттарынан алынған кредит ресурстары үшін төлем, есеп айырысу операцияларымен, бағалы қағаздармен байланысты шығын жұмыскерлерге, қызметкерлерге, үй-ғимаратқа кететін шығындар жатады.
Табысты ала алмауда немесе белгіленген шығыннан да көп шығын шығару жағдайы залал деп аталады. Залал алдағы кезеңнің операцияларының жеткілікті дәрежеде таңдалмаған кезде, жарамсыздыққа ұрынған жағдайда және хал-ақуалды болжауға келмейтін жағдайда болады.
Кәсіпорын өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әр түрлі жиынтығы мен кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны, экзогендік факторлар жиынтығы (яғни экономикалық орта, коньюктурамен байланысты сыртқы") және экзогендік факторлар банктің (өзіндік қате қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады. Сонымен бірге, барлық тәуекел бір-бірімен байланысты және банк қызметіне әсер етеді. Кез келген қызмет табысты болу үшін, кәсіпорын тәуекелді бөлшектеу және нақты тәуекел түріне ең жақсы басқару тәсілін қолдану қажет.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен анықталады. Тәуекелдерді классификациялау деп көзделген мақсаттарға жету үшін оларды анықталған белгілері бойынша белігілі бір топтарға бөлуді айтамыз. Ғылыми негізделген классификация жалпы жүйедегі әрбір тәуекелдің орнын анықтауға мүмкіндік береді. Ол тәуекелді басқарудың керекті әдістері мен тәсілдерін тиімді қолдануға мүмкіндік береді.
Тәуекел табиғаттың түрлі құбылыстары және қоғамның қызмет түрлерінің ерекшелігінен туындайтын мүмкін болатын жоғалтулар қаупімен түсіндіріледі.
Экономикалық категория ретінде тәуекел өзімен бірге болуы мүмкін немесе болмауы да мүмкін жағдайларды ұсынады. Мұндай жағдайдың туындауы салдарынан келесідей үш экономикалық нәтиже болуы мүмкін: жағымсыз (ұтылыс, зиян, шығын), нольдік, жағымды (ұтыс, пайда, табыс).
Тәуекелді басқаруға болады, яғни тәуекелдік жағдай туындауын белгілі бір шекте болжамдау және тәуекел дәрежесін төмендету үшін шаралар қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі шаралар қолдануға болады.
Көбінесе тәуекелді басқаруды ұйымдастыру тиімділігі тәуекелдің сыныптамасына тәуелді.
Мүмкін болатын нәтижеге (тәуекелдік жағдайдың нәтижесіне) байланысты тәуекелдер екі үлкен топқа бөлуге болады: таза және спекулятивтік(1-ші суретте көрсетілген).
Таза тәуекелдер жағымсыз немесе нольдік нәтиже алуға мүмкіндік береді. Бұл тәуекел түрлеріне келесілер жатады: табиғи, экологиялық, саясаттық, транспорттық және коммерциялық тәуекелдер бөлімі (мүліктік, өндірістік, саудалық).
Спекулятивтік тәуекелдер жағымды да, жағымсыз да нәтиже алу мүмкіндігімен сипатталады. Бұл тәуекел түрлеріне коммерциялық тәуекелдер бөлімі болып табылатын қаржы тәуекелдері жатады.
Қаржы тәуекелі кәсіпорын қаржылық институттармен (банктер, қаржылық, инвестициялық, сақтандыру компаниялары, биржалар және т.б.) қатынасы процесінде пайда болады.
Қаржы тәуекелінің туындау себептері - инфляциялық факторлар, банктің есептік мөлшерлемелерінің өсуі, бағалы қағаздар құнының төмендеуі және т.б.
Қаржы тәуекелі өзімен бірге уақыт функциясын ұсынады. Берілген қаржылық актив немесе капитал салымының түрі үшін тәуекел деңгейі уақыт бойында жоғарылайды. Мысалы, импорттаушының шығыстары бүгінгі күнде контрактіге отырған кезден, уақыттан мәміле бойынша төлем мерзіміне дейінгі уақытқа байланысты.
Шетелдік тәжірибеде капитал салымы тәуекелін саналы анықтау әдісі ретінде ықтималдық теориясы ұсынылады.
Бұл әдіс инвестициялық жобаның өткен мерзімдегі нәтижелермен байланысты ықтималды болашақтағы ақшалай ағымдарын нақты анықтауға мүмкіндік береді. Егер капитал салымы жобасы бірінші мерзімде қабылданатын болса, онда келесі мерзімдерде ол қабылдануы мүмкін.
Егер түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары бір-бірінен тәуелсіз болатын болса, онда әр уақыт мерзімі үшін ақша ағымдарының нәтижелерін ықтималды орналастыруды анықтау қажет.
Түрлі мерзімдердегі ақша ағымдары арасында байланыс болған жағдайда бұл тәуелділікті қабылдап, оның негізінде келешектегі жағдай қалай болатынын елестетіп көруге болады.
Қаржы тәуекелдері екі түрге бөлінеді:
1) Ақшаның сатып алу қабілеттілігімен байланысты тәуекелдер;
2) Капитал салымдарымен байланысты тәуекелдер (инвестициялық тәуекелдер).
Қаржылық тәуекел мына операциялардан алынған шығындарда көрсетіледі: несиелік, инвестициялық, құнды қағаздар эмиссиясы.
Айналым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшін қаржылық тәуекелдің құрамдастарын ажырата білу керек: несиелік, пайыздық, валюталық айрылып қалған пайда тәуекелі, инвестициялық тәуекел, салықтық тәуекел.
Несиелік капитал нарығының қатысушылары қаржылық тәуекел деп әдетте клиенттің төлем қабілетсіз болуына байланысты міндеттемелерді орындай алмау қаупінен туындайтын жалпы экономикалық тәуекелдің бір түрін түсінеді.
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор келесі принциптерді назарда ұстауы керек: меншікті капитал мүмкіндігінен артық тәуекелге бармау керек, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге салмау керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу қажет. Яғни берілген тәуекел бойынша, мүмкін болатын шығындардың ең көп мәнін есептеп, содан соң берілген тәуекелге итермелейтін кәсіпорынның капитал көлемімен, содан кейін салыстыру керек, содан кейін барып мүмкін болатын шығындарды жалпы ақша қаражаттарының көлемімен салыстыру керек. Сонда ғана, бұл тәуекел кәсіпорынды банкроттық жағдайға әкелмейтінін анықтауға болады. Басқаша айтқанда бұл тәуекелді басқарудың жалпы стратегиясы.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі - бұл иеленушілер мен менеджерлерінің қабылдаған альтернативті қаржылық шешімнің нәтижесі. Бұл шешім іске асыру шарттарының анықталмағандықтан экономикалық зиян шегуі мүкіндігінде қалаған қаржылық қызметінің нәтижесіне жетуге бағытталған.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдері келесі жіктеме бойынша бөлінеді
Кесте 1. Қаржы тәуекелдерінің белгілер бойынша бөлінуі
Рет
саны
1.Тәуекелдің белгілері
2.Нысандары
1.
Түрлері бойынша
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелді төмендету тәуекелі
Кәсіпорынның төлей алмау тәуекелі
Инфляция тәуекелі
Пайыздық тәуекел
Несиелік тәуекел
2.
Объект бойынша
Қаржылық операцияның жеке тәуекелі
Әр түрлі қаржылық қызметінің тәуекелі
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің жалпы тәуекелі
3.
Жалпы қарастыратын
құрал бойынша
Жеке қаржылық тәуекел
Портфельді қаржылық тәуекел
4.
Құрамы бойынша
Жай қаржылық тәуекел
Күрделі қаржылық тәуекел
5.
Пайда болу көздері бойынша
Сыртқы немесе жүйелік тәуекел
Ішкі немесе жүйелік емес тәуекел
6.
Қаржылық нәтижелер бойынша
Тек қана экономикалық зияндар әкелетін тәуекел
Жіберген пайданы әкелетін тәуекел
Экономикалық зияндармен қоса қосымша табыс әкелетін тәуекел
7.
Уақыт аралығы бойынша
Тұрақты қаржылық тәуекел
Уақытша қаржылық тәуекел
8.
9.
Зиян деңгейі бойынша
Іске асыру мүмкін деңгейі бойынша
Бола алатын қаржылық тәуекел
Кризистік қаржылық тәуекел
Апаттық қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі төмен қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі орташа қаржылық тәуекел
Іске асыру мүмкін деңгейі жоғары қаржылық тәуекел
Іске асыру деңгейі анықтау мүмкін емес қаржылық тәуекел
10
Алдын-ала көру мүмкіндігі бойынша
Болжамдаған қаржылық тәуекел
Болжамданбаған қаржылық тәуекел
11
Сақтандыру мүмкіндігі бойынша
Сақтандырылатын қаржылық тәуекел
Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі оны өткізудің анықталмаған жағдайының күшіне экономикалық зиян келтіру ықтималдылығында қаржылық қызметтің қажетті мақсатты нәтижесіне жетуге бағытталған меншік иесі мен менеджерлердің альтернативті қаржылық шешімдері таңдау нәтижесін шешу болып табылады.
Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі
Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі - бұл иеленушілер мен менеджерлерінің қабылдаған альтернативті қаржылық шешімнің нәтижесі. Бұл шешім іске асыру шарттарының анықталмағандықтан экономикалық зиян шегуі мүкіндігінде қалаған қаржылық қызметінің нәтижесіне жетуге бағытталған.
Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі оны өткізудің анықталмаған жағдайының күшіне экономикалық зиян келтіру ықтималдылығында қаржылық қызметтің қажетті мақсатты нәтижесіне жетуге бағытталған меншік иесі мен менеджерлердің альтернативті қаржылық шешімдері таңдау нәтижесін шешу болып табылады.
Коммерциялық тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі. Осы тәуекел кәсіпорынның оң және теріс ақша ағымдарының көлемі бойынша балансталмауын тудыратын, капитал құрылымының жіктелмеуінен генерацияланады. Тәуекелдің осы түрі қауіпті дәрежесі бойынша қаржылық тәуекел құрамында жүргізуші ролді ойнайды;
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымды деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдығын да қарастыруы керек.
Нарықтық зкономикасы дамыған елдердің тәжірибесі бизнестің тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді. Кәсіпкер тәуекелді ең төменгі мүмкін болатын деңгейге дейін қалай азайтатынын білуі қажет. Фирма үшін қандай да бір жағымсыз жағдай болса да, кәсіпкер негативті нәтижелерді азайту мүмкіндіктерін қарастыруы керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Қаржылық тәуекел деген не?
2. Қаржылық тәуекелдің негізгі мақсаты мен міндеттері қандай?
3. Қаржылық тәуекелдің негізгі қағидалары туралы не білесіз?
4. Қаржылық тәуекелдің мазмұнын толығырақ түсіндіріңіз.
5. Кәсіпорынның коммерциялық тәуекелі туралы не білесіз?
№2 дәрістің тақырыбы: Тәуекел түрлері. Қаржылық тәуекел
Сабақтың мақсаты: қаржылық тәуекелдің түрлерін айыра білу, нарықтық тәуекел түрлерін, негізгі көрсеткіштерімен таныстыру
Сұрақтардың мазмұны:
1. Қаржылық тәуекел түрлері
2. Нарықтық тәуекел түрлері және оларға сипаттама.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелі келесі негізгі белгілермен жіктеледі:
1. Қаржылық тәуекелдің түрі. Осы жіктеу белгісі оларды басқару процесінде қаржылық тәуекел артараптандырудың негізгі параметрі болып табылады.
2. Қазіргі кезеңде кәсіпорынның қаржылық тәуекелінің негізгі түрі санына келесілер жатады. Қаржылық тәуекел түрлері:
Қаржылық тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі. Осы тәуекел кәсіпорынның оң және теріс ақша ағымдарының көлемі бойынша балансталмауын тудыратын, капитал құрылымының жіктелмеуінен генерацияланады. Тәуекелдің осы түрі қауіпті дәрежесі бойынша қаржылық тәуекел құрамында жүргізуші ролді ойнайды;
Кәсіпорынның төлем қабілетсіздік түрі. Тәуекелдің бұл түрі кәсіпорынның уақыт ішінде оң және теріс ақша ағымдарының қайта баланстануын туғызатын айналым активтерінің өтімділік деңгейінің төмендеуімен генерацияланады. Өзінің каржылық нәтижелері бойынша тәуекелдің осы түрі аса қауіптілер санына жатады;
Инвестициялық тәуекел. Кәсіпорынның инвестициялық қызметін орындау процесінде қаржылық жоғалтудың пайда болу мүмкіндігін сипаттайды. Осы қызмет түрінде сәйкес иивестициялық тәуекел - нақты инвестициялық тәуекел және қаржылық инвестициялық тәуекел болып бөлінеді. Инвестициялық қызметті атқарумен байланысты қаржылық тәуекелділіктің барлық қарастырылған түрлері өз кезегінде әр түрлі түрлерге бөлінетін күрделік тәуекелдерге жатады. Сонымен қатар, тәуекелдің барлық түрлері кәсіпорынның капитал жоғалту мүмкіндігімен байланысты және де олар қаржылық тәуекелдің аса қауіпті тобына кіреді;
Инфляциялық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі капиталдың нақты құнының жэне инфляция жағдайында қаржылық операцияларды орындаудан күтілген табыстың құнсыздану мүмкіндігін сипаттайды;
Пайыздық тәуекел. Ол қаржының жарықта пайыздық мөлшердің ойда болмаған өзгеруінен тұрады. Берілген қаржылық тәуекел түрінің пайда болу себебі болып, мемлекеттік реттеудің әсерінен қаржылық конъюнктурасының өзгеруі; бос ақша ресурстарының ұсынымының өсуі мен төмендеуі және басқа факторлар табылады. Осы тәуекел түрінің теріс қаржылық зардаптары кәсіпорынның эмиссиялық қызметінде, оның дивидендтік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық салымдарында және басқа да қаржылық операцияларда көрінеді;
Валюталық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі сыртқы экономикалық қызмет жүргізетін кәсіпорындарға тән. Ол осы операциялардан күтілген ақша ағымдарына кәсіпорынның сыртқы зкономикалық операцияларда қолданылатын шетел валютасының айырбастауы бағанының өзгеруіне тура әсер ету нәтижесінде, алдын ала байқалған табысты алып үлгермеуімен көрінеді; яғни кәсіпорын шикізат және материалдарды сыртқа шығара отырып, ұлттық валютаның сәйкес келетін шетел валютасына айырбастауы бағамының жоғарлау бойынша қатынасынан жеңіледі, Осы бағамның төмендеуі дайын өнімді сыртқа шығару кезінде кәсіпорынның қаржылық жоғалтуын анықтайды;
Депозиттік (салымдық) тәуекел. Осы тәуекел депозиттік салымдардың қайтарылмауы мүмкіндігін көрсетеді. Ол сирек кездеседі және кәсіпорындармен депозиттік операцияларды орындау үшін коммерциялық банкті сәтсіз таңдаумен және дұрыс бағаламауымен байланысты. Депозиттік тәуекелді іске асыру жағдайы тек қана біздің елде ғана емес, сонымен қатар жарықтық экономикасы дамыған елдерде де кездеседі;
Несиелік тәуекел. Ол сатып алушыға тұтынушылық немесе тауарлық несие беру кезінде кәсіпорынның каржылық қызметінде орын алады. Оның көріну формасы болып төлемсіз немесе кәсіпорынмен несиеге жіберілген дайын өнімнің уақытсыз есептесу тәуекелі табылады;
Салықтық тәуекел. Қаржылық тәуекелдің осы түрі бір қатар көріністерге ие: шаруашылық қызметтің бөлек аспектілерін жүзеге асыруға жаңа салық және жинақ түрлерін енгізу; әрекет етіп тұрған салық және жинақ мөлшерінің деңгейінің жоғарлау мүмкіндігі; бөлек салық төлемдерін жүзеге асыру шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; кәсіпорынның шаруашылық қазметінің аясында әрекет етіп тұрған салық жеңілдіктерінің жою мүмкіндігі;
Инновациялық қаржылық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі жаңа қаржылық технологияларды, жаңа құрал-саймандарды қолданумен және енгізумен байланысты;
Криминогендік тәуекел. Ол кәсіпорынның қаржылық қызметі аясында: өз серіктерімен жайған банкроттыққа ұшырауын жариялау; ақша және басқа да активтерді басқа тұлғалар мен заңсыз түрде иелік етуін қамтамасыз ететін жалған құжаттар: өз персоналдарымен жеке актив түрлерін ұрлау формасында көрінеді;
Тәуекелдің басқа да түрлері. Қаржылық тэуекелдің басқа да түрлерінін тобы өте кең. Бірақ оның пайда болу ықтималдығы және қаржылық жоғалту деңгейі бойынша ол жоғарыда қарастырылғандарға қарағанда сондай маңызды емес. Оларға кәсіпорынның қарастырылған табысының иемесе актив бөлігінің жоғалуына әкелетін апат жағдайлар және аналогиялық форсмажорды тәуекелі жатады.
Қазіргі уақытта кәсіпорынның негізгі қаржылық тәуекелдеріне келесілері жатады:
1) Сипаттайтын объектісі бойынша қаржылық тәуекел келесі
топтарға бөлінеді:
-Жеке қаржылық операция тәуекелі. Ол белгілі қаржылық операцияға тиіс қаржылық тәуекелдің барлық түрлерін жинақтап сипаттайды;
-Қаржылық қызметтің әр түрлі түрлерінің тәуекелі (мысалы, кәсіпорынның инвестициялық немесе несиелік қызметінің тәуекелі);
-Кәсіпорынның қаржылық қызметін жалпы алғанда тәуекелі. Кәсіпорынның қаржылық қызметіне тиісті әр түрлі тәуекел түрлерінің жинағы, оның қызметінің ұйымдық-құқықтық формасы спецификасымен, капитал құрылысымен, актив құрылымымен анықталады.
2) Зерттелетін құрал-саймандар жинағы бойынша қаржылық
тәуекел келесі топтарға бөлінеді:
-Жеке қаржылық тәуекел. Ол жеке қаржылық құрал-саймандарға тиісті жинақы тәуекелді сипаттайды;
-Қоржынды қаржылық тәуекел. Ол қоржынға біріккен бір
қызметті қаржылық аспаптар жинағына тиісті жинақты
тәуекелді сипаттайды.
3)Жинақталуы бойынша келесі тәуекел топтарына бөлінеді:
-Жай қаржылық тәуекел. Ол бөлек түр астына мүшеленбейтін қаржылық тәуекелдің түрін көрсетеді;
-Күрделі қаржылық тәуекел. Ол оның қарастырылатын тұрақты жинақтарынан тұратын қаржылық тәуекел түрін сипаттайды.
4) Пайда болу көздері бойынша келесі топтарға бөлінеді:
-Сыртқы, жүйелік және нарықтық тәуекел. Тәуекелдің осы түрі барлық қаржылық операция түрлеріне және қаржылық қызметтің барлық қатысушыларына сипат. Басқа да аналогиялық жағдайлармен қатар каржылық нарықтың конъюктураның өзгеруі экономикалық циклдердің жеке, стадиялық өзгерістері нәтижесінде кәсіпорынның өз қызметіне еш өзгерте алмайды. Осы тәуекелдің бірі пайыздық, инфляциондық, валюталық, салықтық тәуекелдер табылады;
Ішкі жүйелік емес немесе спецификалық тәуекел. Қаржылық тәуекелді тиімді түрде басқару және оған әсер ететін кері зардаптар, шаруашылық серіктестіктерді дұрыс бағаламау, пайданың нормасын жоғары қоятын қаржылық операциялардың тэуекелге бос тиюін, капиталдың және
активтің тиімсіз құрылымы, қаржылық менеджменттің дұрыс маманданбауы нәтижесінде пайда болады. Қаржылық тәуекел жүйелі және жүйелі емес деп екіге бөлінуінің өзі тәуекелді басқару теориясының ең негізгі ағымдық болжамы болып табылады.
5. Қаржылық зардаптарына байланысты тәуекел мынандай
топтарға бөлінеді:
-Экономикалық шығыны ғана бар тәуекел. Бұл жағдайда қаржылық зардап кері болып табылады (капиталдың немесе табыстың жоғалуы);
-Жіберілініп алынган пайда тәуекелі. Жоспарланған қаржылық операцияларды объективті және субъективті себептерге байланысты жүзеге асыра алмаған кәсіпорынның жағдайын көрсетеді;
Экономикалық және қосымша табыстың шығындату тәуекелі. Бұл қаржылық тәуекелдің түрі әдебиетгерде алыпсатарлық қаржылық тәуекел болып кездеседі. Себебі ол қаржылық жағдайларды алыпсатарлық түрде жүзеге асырады. Мысалы, нақты инвестициялық жобзны өткізу тәуекелі жоғарғы немесе төменгі есептік дәрежедегі пайдалану табысы.
6)Уақыт мезетіне байланысты қаржылық тәуекел екіге бөліиеді:
-Тұрақты қаржылық тәуекел. Ол бүкіл қаржылық операцияны жүргізу кезенің қамтиды және де тұрақты факторлардың қызметімен байланысты;
Уақытша қаржылық тәуекел. Бұл тәуекел түрі пернаментті түрде болады және де ол қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында жеке этаптарда көрінуі мүмкін.
7)Мүмкін болатын қаржылық жоғалту деңгейлеріне байланысты тәуекел келесі топтарға бөлінеді:
-оларды жүзеге асыру барысында есептік пайда сомасынан қаржылық жоғалту аспауы керек;
-Сын үстінде қаржылық тәуекел. Есептік ішкі табыс сомасының қаржылық операция барысында қаржылық жоғалтудан аспауын сипаттайтын тәуекел түрі;
-Аспаптық қаржылық тәуекел. Жарғылық меншікті капиталдың толық және жеке шығындануы нәтижесімен сипатталатын қаржылық шығын осы тәуекелді сипаттайды.
8) Зиян деңгейі бойынша қаржылық тәуекелдер бөлінеді:
-Бола алатын қаржылық тәуекел. Қаржылық операцияны іске асыру кезінде қаржылық жоғалтулар түсім көлемінен жоғары болмайтын тәуекелді анықтайды;
Кризистік қаржылық тәуекел. Қаржылық операцияны іске асыру кезінде қаржылық жоғалтулар жалпы пайда көлемінен жоғары болмайтын тәуекелді анықтайды;
Апаттық қаржылық тәуекел. Капиталдың бір бөлігі немесе барлық жоғалтуымен қаржылық жағдайды анықтайтын тәуекелдер.
9) Алдын ала болжау мүмкіндігіне байланысты қаржылық
тәуекел екіге бөлінеді.
-Болжамдық қаржылық тәуекел. Экономикалық даму циклімен қаржылық нарықтық конъюктуралық деңгейімен, бәсекенің дамуы мен сипатталатын тәуекел түрі. Қаржылық тәуекелді алдын ала болжау арқылы мүлде тәуекелдің болмауына болжам жасауға болады.
-Болжалмайтын қаржылық тәуекел. Тәуекелдің бұл түріне барлық болжауға келмейтін тәуекел түрлері жатады. Мысалы, форс-мажордағы тәуекел, салықтық тәуекел түрлері жатады.
10) Сақтандыру мумкіндігіне байланысты қаржылық тәуекелдің 2 түрі бар:
Сақтандырылатын қаржылық тәуекел. Бұған сыртқы сақтандыруы ұйымдары жататын тәуекел жатады;
Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекел. Сақтандыру нарығында өнім ұсынысының болмауы жатады.
Нарықтық тәуекел мен валюталық бағамның өзгеруі салдарынан шетел валютасындағы номиналды құралдар - құнды қағаздардың бағамы құлдырайтын ұзын позицияда; нарық арқылы тым үлкен партияның өтуіне байланысты бағаның құлдырау ықтималдығы тым үлкен болғанда, активтерді сатуға талаптанбағанда; брокер немесе дилердің құнды қағаз бойынша ұстанған позициясын қағаз нарығында тым үлкен болған жағдайда құнды қағаздардың бағамы өсетін қысқа позицияда пайда болады.
Тәуекелді басқарудың мақсаттары мен стратегиясы үлкен дәрежеде сыртқы экономикалық ортаның тұрақты өзгеруіне байланысты анықталады, қайсыда банкіге жұмыс істеуге келеді. Банк қызметіндегі сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты белгілері соңғы жылдарда мыналар: Орталық банк жағынан және басқа да мемлекеттік органдардан банк араларында бәсекелстік шарттарын реттеу; ақша және несие нарықтарының ұлғаюы; банк қызметіндегі жаңа әдіс түрлерінің пайда болуы; банк арасындағы бәсекелстікті арттыру, ірі банктердің кіші бәсекелестерден қорғау үшін; несие қорларды арттыруда қажеттілік кәсіпорындардың капиталдарының өсу шегін өзгерту нәтижесінде меншікті капитал құрылымын қаржыландыруының азаю жағына банкі клиенттерінің өзіне банкілік үлестерін төмендету қажеттілігі; шағын және орта кәсіпкерлік сферасында банкроттықтың жиіленуі несие берушілердің талаптарының атқаруының ауытқууымен: несиені қайтаруда әсерлі кепілдіктердің болмауымен.
Операциялық тәуекел - жүйелер қызметінің бұзылу тәуекелі, адамдық қателер тәуекелі, компьютерлік және телекоммуникацмялық жүйелер қауіпсіздігінің бұзылуы, жүйеге санк циясыз ену, тисіті емес ақпараттың жариялануы, жүйеге санкцияланбаған ақпараттың немесе компьютерлік бағдарламалардың енгізілу тәуекелі, басқару мен ішкі бақылау жүйесіндегі бұзылуларға байланысты жоғалту тәуекелі.
Операциялық тәуекелді басқаруға деген мүдденің өсуі оны өлшеуге мониторингілеу мен бақылауға бюджеттің сонымен қатар операциялық тәуекелді қайтадан құрылып жатқан, немесе жұмыс істеп жатқан тәуекел - менеджмент бөлімдеріне жауапкершіліктің өсуіне алып келді. Операциялық тәуекелді басқаруда топ менеджменттің күш салуы тәуекелді басқарудың барлық корпорациялық процесінің жетістігіне зор әсері болады, яғни басшылық бұл бағытта жеке жауапкершілікке ие.
Бақылау сұрақтары:
1. Қаржылық тәуекел түрлеріне түсініктеме беріңіздер.
2.Нарықтық тәуекел түрлері және оларға сипаттама жасаңыз.
3. Операциялық тәуекел туралы не білесіз?
№3 дәрістің тақырыбы: Қаржылық тәуекелдерді басқару
Сабақтың мақсаты: қаржылық тәуекелдерді басқару негіздерін білу, қаржы тәуекелдерін басқару кезеңдері бойынша ажырата білу, жетілдіру жолдарын анықтау.
Сұрақтардың мазмұны:
1. Қаржы тәуекелдерін басқару жүйесі, басқару кезеңдері
2. Кәсіпорындағы қаржылық және коммерциялық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқаруы әр түрлі қаржылық тәуекелдеріне әр жақты баға беретін және олардың мүмкін болатын нашар қаржылық нәтижелерді жоятын, қаржылық шешімнің принцип жүйесін, дайындау түрін, іске асырылуын анықтайды. Қаржы тәуекелдерінің басқарылуының басты мақсаты кәсіпорынның даму процесінде және нарыктық бағаның төмендеуін тоқтату негізінде қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Қаржы тәуекелдерін басқаруының негізгі міндеттері төмендегі 2-кестеде көрсетілген
Кесте 2. Қаржы тәуекелдерін басқаруының негізгі міндеттерінің жүйесі
Қаржылық тәуекелдерді басқарудың негізгі мақсаты
Қаржылық тәуекелдерді басқарудың
негізгі міндеттері
Кәсіпорынның даму процесінде және нарықтық бағаның төмендеуін тоқтату негізінде қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
1. Кәсіпорын қызметінің көтерілген қаржы тәуекелдерінің сферасын анықтау.
2. Мүмкін болатын және тәуекел оқиғаларына әр жақты объективті баға беріп, олармен байланысты мүмкін болатын қаржылық жағдайлар.
3. Қаржы операциясының қарастырылатын табыс деңгейіне байланысты қаржы тәуекуел деңгейін төмендетуін қамтамасыз ету.
4. Тәуекел оқиғаның басталу кезінде мүмкін болатын қаржы тәуекелдерінің алдын алу.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқару кезеңдері
1.
Қаржы тәуекелдерін басқаратын ақпараттық базаны құру
2.
Қаржы тәуекелдерін идентификациялау
3.
Қаржы тәуекел деңгейінің бағасы
4.
Қаржы тәуекелінің бастапқы кезең дең. төмендету амалдарын бағалау.
5.
Тәуекелдік шешімдерін қабылдағанда талаптар жүйелерін жасау
6.
Тәуекел шешімдерді қабылдау
7.
Қаржы тәуекелдің мүмкін болатын тері с нәтижелерін алдыру амалдарын таңдау мен іске асыру
8.
Қаржы тәуекелдерінің мониторингі мен тексерілуі
1. Қаржы тәуекелдерін басқаратын ақпараттық базаны құру. Кәсіпорынның қаржылық тәуекелдерін басқарудың тиімділігі көбінесе пайдаланылатын информациялық базаға байланысты. Жүргізілетін қаржылық операцияның түріне және қаржылық қызметінің жеке багыттарына сәйкес информациялық база құрылады. Құрылған информациялық базаның сапасын бағалау процесінде жеке тәуекелдерді айқындау үшін оның қалыңдығы тексеріледі; қажетті динамикалық қатарларды және қажет етілегін топтастырулар тұрғызу мүмкіндігі; информацияның пайда болу көзінің сенімділігі. Кәсіпорын пайдаланылатын толық емес немесе сапасыз информациялық база бүкіл тәуекел-менеджменттің тиімділігін төмендетеді.
2. Қаржы тәуекелдерін идентификациялау. Бұл үрдіс келесі сатылардан тұрады:
Бірінші сатыда - жалпы кәсіпорынның қаржы қызметімен байланысты тәуекел факторларын идентификациялайды. Бұл идентификациялау үрдісінде факторлар сыртқы және ішкі болып бөлінеді.
Екінші сатыда - қаржылық қызметінің әр бағытына қарай оларға байланысты сыртқы немесе жүйелік қаржы тәуекелдер түрлері анықталады.
Үшінші сатыда - жеке қаржылық қызметінің түріне немесе қойылған қаржылық операцияларына байланысты ішкі немесе жүйелі емес қаржы тәуекелдерінің тізімі анықталады(қаржы тұрақтылықтың төмендеу тәуекелі, кредиттік тәуекел ).
Төртінші сатыда - кәсіпорынның қаржылық қызметіне байланысты жалпы қаржылық тэуекел портфелі құрылады (мүмкін болатын жүйелік және жүйелік емес қаржылық тәуекелдерін қосады).
Бесінші сатыда - индентификацияланған қаржы тәуекелдер портфеліне негізделіп ең тәуекелді түрлер мен кәсіпорынның қаржылық қызметінің бағытының сфералары анықталады.
3. Қаржы тәуекел деңгейін бағалау. Тәуекел-менеджмент жүйесінде бұл кезең ең қиын болып келеді, ол заманға сай әдістемелік құралдар пайдалану, қаржы менеджерлерінің жоғары деңгейлі техникалық және программалық қамтылуды қажет етеді және де керек кезінде мамандырылған эксперттерді байланыстырады.
Бірінші сатыда идентификацияланған әр қаржы тәуекел түрі бойынша мүмкін пайда болатын тәуекел оқиғаны анықтайды. Бірінші мақсатқа байланысты бағалаудың кең әдістемелік құрылғылары пайдаланылады, олар бәсекелестік жағдайда бұл мүмкіндік деңгейін бағалай алады. Жеке бағалау амалдарын таңдауы келесі факторлармен анықталады:
* қаржы тәуекел түрімен;
* информациялық базаның кемдігі мен шындығы;
* бағалауды жүзеге асыратын қаржылық менеджерлерінің
мамандырылған деңгейіне байланысты;
* қаржылық менеджерлерінің техникалық және программалық
қамтылуы, мұндай бағалауды жүргізу үшін заманға сай
компьютер технологияларды пайдалану;
* күрделі қаржылық тәуекелдерді бағалауға мамандырылған
эксперттерді тартуы мүмкіндігі.
Екінші сатыда - тәуекелді оқиға келгенде мүмкін болатын қаржылық зиянның мөлшері анықталады.
Қаржылық менеджментте тәуекелді жағдай пайда болғанда қаржылық жоғалтуларға сәйкес келесі қаржылық операциялардың тәуекелді аймақтарға топтастырылады.
а) Тәуекелсіз аймақ. Бұнда жүзеге асыралатын операцияның
тәуекелсіздігінен мүмкін болатын қаржылық жоғалтулар олар
бойынша болжамданбайды. Бұндай қаржылық операцияларға
хеджирлеу, қысқа мерзімді мемлекеттік облигацияларды инвестициялық қаржыландыру және т.б.;
ә) Болатын тәуекелді аймақ. Есептік жалпы табыс көлемінде қарастыратын қаржылық операция бойынша мүмкін болатын жоғалтулар;
б) Кризистік тәуекел аймағы. Есептік жалпы пайда көлемінде
қарастыратын қаржылық операция бойьшша мүмкін болатын
жоғалтулар.
в) Қауіпті тәуекел аймағы. Жалпы меншікті қаржы көлемінде қарастыралатын қаржы операцияның мүмкін болатын жоғалтулары. Бұндай қаржылық операцияланың нашар қорытындысы кәсіпорынды банкротты жағдайға әкеледі,
Үшінші сатыда - тәуекелді жағдайдың басталу мүмкіндігін ескеріп және сонымен байланысты қаржылық зиянның, жеке қаржылық операциялар бойынша немесе жеке каржылық қызметінің түрімен мүмкіндігі бойынша жалпы қорытынды қаржылық тәуекел деңгейі анықталады.
4. Қаржы тәуекелінің бастапқы кезең деңгейін төмендету амалдарын бағалау.
Бірінші сатыда - қарастыратын қаржылық тәуекелдерінің басқару деңгейін қарастырады.
Екінші сатыда - қарастырылатын тәуекелдерді сақтандыру компанияларға жіберу мүмкіндігін қарастырады.
Үшінші сатыда - жеке қаржылық тәуекелдер деңгейін төмендетуін қамтамасыз ететін кәсіпорынның ішкі қаржылық мүмкіндіктері бағаланады.
5. Тәуекелдік шешімдерін қабылдағанда талаптар жүйелерін
жасау. Кәсіпорынның қаржы философиясына негізделетін, оның қаржы қызметінің басқару саясатын ескеріп жүйені құру.
6. Тәуекел шешімдерді қабылдау. Қаржылық тәуекелдің бастапқы деңгейін бағалау негізінде, оны төмендету мүмкіндігі тәуекелді шешімді қабылдау процесі екі баламаға келеді
- қаржылық тәуекелді қабылдау және оны болдырмау.
7. Қаржылың тәуекелдің мүмкін болатын теріс нәтижелерін алдыру амалдарын талдау және іске асыру.
8. Қаржы тәуекелдерінің мониторингі мен тексерілуі.
Кәсіпорынның қаржы тәуекелдер мониторингі келесі блоктардан
тұрады:
* қаржылық тәуекелдерге әсер ететін факторлар мониторингі;
* қаржылық тәуекелдерін теріс нәтижелерін болдырмау
бойынша шараларды жүзеге асыру мониторингі;
* қаржылық тәуекелдерді басқарумен байланысты бюджетті
шығындар мониторингі;
* тәуекелді қаржылық операциялар мен қаржылық қызмет
түрлерінің нәтижелерінің мониторингі.
2. Кәсіпорындағы қаржылық және коммерциялық тәуекелді басқару жүйесін жетілдіру
Тәуекелдік дегеніміз - мүмкін болатын қауіпті шығындары. Қаржылық менеджерге тәуекелдік - бұл қолайсыз мүмкіндігі.
Тәуекелдік-бұл экономикалық дәреже, ол болатын немесе болмайтын оқиғаны көрсетеді. Оқиға болатын кезде, 3 экономикалық нәтиже болуы мүмкін:
- жарамсыз ( зиян, залал, ұтылыс);
* нөлдік;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz