Шағын кәсіпкерлік субъектілері
КІРІСПЕ
Елбасының ел халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы таныстырылды. Оның басты мақсаты - мықты мемлекеттің, дамыған экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру, Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болуы. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру және дамытуға, әсіресе, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы мен тиімді қызмет етуіне ерекше көңіл бөлініп отыр [1].
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге, жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті - деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев [1].
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан-2050 бағдарлама-сында басты мақсатқа - тарихи қысқа мерзімде жоғары индустриалды қоғам құру үшін экономиканың тұрақты динамикалық дамуын қамтамасыз ету қажет екендігі атап өтілді. Шағын орта бизнес секторы экономикалық дамыған мемлекеттің басым бағыттарының бірі болып табылады. Осыған байланысты шағын және орта бизнесті қолдау үшін мемлекеттік бағдарламалар әзірленуде. Бағдарламаларға кәсіпкерлік субъектілері үшін барынша қолайлы жағдай жасау үшін арнайы шаралар кіреді. Нарықтық экономикаға көшу монополизмді жеңуге және бәсекелестікті дамытуға бағытталған өндіріс құрылымын түбегейлі өзгертуді талап етеді. Бұл міндетті шешу, әлемдік тәжірибе растағандай, меншіктің әртүрлі нысандарына негізделген кәсіпкерлікті дамытпай мүмкін емес. Бұл өндірісті, нарықты, демек, жалпы қоғамды дамытатын кәсіпкерлік. Ел кәсіпкерлердің арқасында, ал кәсіпкерлер өз мемлекеттерінің қолдауының арқасында өркендеп келеді. Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамыту процесі Мемлекет басшысы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің тұрақты назарында жүреді. Нәтижесінде қазіргі уақытта қарастырылып отырған экономика секторының тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайларды қамтамасыз ететін институционалдық және нормативтік-заңнамалық база құрылды.
Дипломдық зерттеу тақырыбы өзекті болып табылады, өйткені шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту экономиканы сауықтыру үшін қолайлы жағдай туғызады, өйткені бәсекелестік орта дамып, қосымша жұмыс орындары құрылуда, құрылымдық қайта құру белсенді жүріп жатыр, тұтыну секторы кеңеюде. Сонымен қатар, шағын және орта бизнесті дамыту нарықты тауарлар мен қызметтермен қанықтыруға, экспорттық әлеуетті арттыруға, жергілікті шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға әкеледі. Шағын және орта бизнестің кәсіпкерлік сыныбы нарықты дамытудың ажырамас атрибуты, экономикалық қатынастардың дербес субъектісі болып табылады. Бұл кәсіпорындар монополиялық бірлестіктердің құрамына кірмейді және оларға қатысты экономикалық жағынан бағынышты немесе тәуелді позицияны алады. Шағын және орта кәсіпорынға мыналар тән:
құқықтық тәуелсіздік;
кәсіпкерлік табыс алу мақсатында кәсіпорынды капитал иесінің
немесе меншік серіктестерінің басқаруы;
шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің негізгі көрсеткіштері
бойынша шағын көлемдер: жарғылық капитал, активтер мөлшері, айналым көлемі (пайда, кіріс); персонал саны.
Кәсіпорын қаржысының жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. ҚР-да шағын және орта бизнесті дамытудың теориялық және нормативтік-құқықтық негіздерін зерделеу және оны жетілдіру бойынша негізгі бағыттарды қалыптастыр, шағын кәсіпорынның қаржылық қамтамасыз етудің тиімділігін және мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
шағын және орта бизнес кәсіпорындарының мәнін, ұйымдық-
құқықтық нысандарын, мақсаттары мен міндеттерін анықтау;
ҚР-да шағын және орта бизнесті дамытудың заманауи үрдістерін
зерделеу;
Geo Proekt Service ЖШС кәсіпорнының мысалында шағын бизнес
кәсіпорнының дамуын басқаруға талдау жүргізу;
Geo Proekt Service ЖШС қаржысын тиімді басқаруды талдау;
Geo Proekt Service ЖШС қаржысын басқарудың мәселелерін шешу
жолдарын ұсыну.
Зерттеу нысаны - шағын және орта бизнес кәсіпорындарының дамуын
басқару процесі.
Зерттеу пәні - Geo Proekt Service ЖШС дамуында қаржылық қамтамасыз ету тиімділігін бағалау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның қаржысын басқарудың қазіргі заманғы әдістері. Бұл жұмысты жазу барысында М.И. Баканов, А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфуллин, В.В. Ковалев, Е.В. Негашев, К.Ш. Дюсенбаев, Б.Ж. Ермекбаева, Б.Қ. Купешова, А.С. Өсербайұлы, Ж.А. Қалымбекова және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік арқау ретінде көрініс тапты. Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның бухгалтерлік және қаржылық есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі нормативті-техникалық құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент саласындағы отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық зерттеудің нәтижелері - кәсіпорынның қаржылық қызметінде қаржыны басқаруға талдау жүргізу және оның тиімділігін арттырудың кейбір жолдары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні, әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде шағын және орта бизнесті дамытудың теориялық аспектілері келтірілген; кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және ұйымдастыру негіздері анықталған; шағын кәсіпорындағы қаржыны басқару түсінігі келтірілген; қаржыны басқарудың тұжырымдамалары мен коэффициенттер жүйесі ашылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі кәсіпорынның қаржысын тиімді пайдалануға талдау жүргізуге арналған: Geo Proekt Service ЖШС-ның қаржылық тұрақтылығын талдау, капиталды қолдануын талдау, өзін - өзі қаржыландыру деңгейін талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде кәсіпорынның қаржысын басқару мәселелерін шешу бойынша тәжірибелік ұсыныстар келтірілген.
Құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 6 суреттен, 18 кестеден, 3 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИСНЕСТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Шағын және орта бизнестің қалыптасу және даму ерекшеліктері
Шағын кәсіпорын қаржысы қаржы жүйесінің саласы ретінде қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық және материалдық емес игіліктер жасалады. Шағын кәсіпорын қаржысының саласы шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарының белгілі бөлігі шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісін қамтамасыз етеді.
Шағын кәсіпорын қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шағын кәсіпорын қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты − халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін кейінгі бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың қосымша, кейінгі бөлігі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік шағын және орта қалалардың жұмыс істеуінің негізі болып табылады, бұл олардың тұрғындарына тұрғылықты жеріне жақын жерде жұмыс табуға мүмкіндік береді. Мамандандыру мен кооперацияны дамыту ірі бірлестіктердің ықпал ету сферасына шағын кәсіпорындарды тартады. Ірі кәсіпорындар оларға жеке бөлшектер мен жинақтарды шығаратын жоғары мамандандырылған шағын фирмаларды жиі тартады [2].
Осы саланы дамытудың шетелдік және отандық тәжірибесін талдай отырып, шағын кәсіпкерліктің келесі артықшылықтарын атап өтуге болады:
жергілікті бизнес жағдайларына тезірек бейімделу;
шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң iс-әрекеттерiнiң үлкен дербестiгi,
шешiм қабылдаудағы икемдiлiк пен нәтижелiлiк;
салыстырмалы түрде төмен операциялық шығындар, әсіресе басқару
шығындары;
жеке тұлғаға өз идеяларын жүзеге асыруға, өз қабілеттерін көрсетуге
үлкен мүмкіндік;
бастапқы капиталға төмен талаптар және жергілікті нарықтың
сұранысына сәйкес өнім мен технологиялық өзгерістерді жылдам енгізу мүмкіндігі;
меншікті капиталдың салыстырмалы түрде жоғары айналымы т.б.
Сонымен қатар, тәжірибе шағын бизнестің белгілі бір кемшіліктерін көрсетеді, олардың ішінде ең маңыздылары:
тәуекелдің жоғары деңгейі, демек нарықтық құбылмалылықтың
жоғары дәрежесі;
ірі компанияларға тәуелділік;
өз ісін басқарудағы кемшіліктер;
бизнес жағдайындағы өзгерістерге сезімталдықты арттыру;
қосымша қаржылық ресурстарды қарызға алудағы қиындықтар;
келісімдер (келісімшарттар) жасасу кезінде іскер серіктестердің
белгісіздігі мен сақтық шараларының төмендігі т.б. [2].
Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру механизмін жетілдіру, кәсіпкерлікті дамыту мәселелерін зерделеу ұлттық экономиканың қызмет ету тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру процесінде маңызды рөл атқарады. Өйткені, қазіргі жағдайда экономиканың тұрақты дамуы көбінесе кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты. Өндірістің негізгі факторларына табиғи, еңбек және өндірістік ресурстар жатады.
Нарықтық экономикада жоғарыда аталған факторларды қозғалысқа келтіретін факторлар бар, яғни адамның басқару қабілеті, оның кәсіпорнының белгілі бір мақсат пен пайдаға жету үшін өз мүмкіндіктерін пайдалануы. Нарықтық экономиканың тиімді қызмет етуінде бизнес шешуші рөл атқарады.
АҚШ-та шыққан ғылыми әдебиеттер мен түсіндірме сөздіктерде бизнес ұғымы бизнесті жүргізу, қажетті және сұранысқа ие өнімдерді жасау жүйесі, нарықтық экономиканың негізгі бағыты, адам қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі ретінде түсіндіріледі. Мысалы, А. Хоскинг бизнесті жеке тұлғалардың, кәсіпорындардың, ұйымдардың мүдделі тұлғалардың өзара пайдасына немесе басқа тауарларға, қызметтерге немесе ақшаға айырбастау үшін табиғи игіліктерді алу, тауарлар мен қызметтерді өндіру, сатып алу немесе сату мақсатында жүзеге асыратын қызметі деп анықтайды [3].
Осылайша, бизнес өндірісті ұтымды ұйымдастырудың жүйелі негізі және шарты бола отырып, жоспарлау, басқару, маркетинг және өндірістің басқа факторларын қамтитын технологияларды қамтитын тауарларды жасау және жылжыту процестерін қамтиды.
Өздеріңіз білетіндей, бизнес ең алдымен қызметпен байланысты, оның мақсаты пайда табу болып табылады, онсыз бизнестің болуы мағынасыз болады. Бұл ретте, бұл жерде әңгіме тек жеке кәсіпкердің жеке пайдасы туралы емес екенін ескерген жөн. Дж. Шумпетердің ойынша, кәсіпкерлікке қатысушылардың кәсіпкерлік рухы мен белсенділігі өндірістің қозғаушы күші, кәсіпкерліктің табиғи, еңбек және өндірістік факторларын белсендіру және арттыру болып табылады [4].
Ол кәсіпкерлік дегеніміз өндіріске немесе айналымға жаңа комбинацияларды енгізу немесе әртүрлі жаңалықтарды енгізу деп атап көрсетті. Бұл концепция арқылы ол тұтынушыға белгісіз жаңа игілікті жүзеге асыру немесе оның жаңа сапасын жасау, жаңа технологияны енгізу, жаңа нарықтар мен шикізат көздерін игеру деп түсінді. Айта кету керек, қазіргі экономика мен экономикалық ғылымда бизнес ұғымы кәсіпкерлік ұғымымен қатар кеңінен қолданылады.
Кәсіпкерлік теориясына саяси экономияның классигі А. Смит елеулі үлес қосты. Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу (1776) атты негізгі еңбегінде ол кәсіпкердің ерекшеліктеріне көп көңіл бөлді. А. Смиттің пікірінше, кәсіпкер капиталдың иесі бола отырып, белгілі бір коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда табу үшін тәуекелге барады, өйткені белгілі бір бизнеске салынған күрделі салымдар әрқашанда тәуекел элементін қамтиды. Айта кету керек, нарық өзін-өзі реттейтін болғандықтан, А. Смит мемлекеттің бәсекелестік пен табыстылық істеріне араласуына қарсы болды [5].
Кәсіпкерлік экономикалық мінез-құлықтың ерекше түрі ретінде өзінің артықшылықтарын жүзеге асырады. Демек, кәсіпкерлік қызметтің тиімділігі тек артықшылықтарға қол жеткізуде ғана емес, сонымен бірге өзіне жақсырақ бизнес жағдайларын жасауда да көрінеді.
Сонымен, кәсіпкерліктің мәні нарықтық экономиканың субъектілері арасында пайда табу және құқықтық нормаларды реттеу мақсатында пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтығында жатыр. Тұлғаның өндірісті ұйымдастырушы, кәсіпкер ретіндегі шаруашылық қызметін ұйымдастыру нысаны кәсіпкерлік болып табылады.
Өз кезегінде бизнес - бұл ұйымдық-өндірістік жаңашылдықпен, белсенді ізденіспен және табысты пайда нәтижесі үшін өндіріс факторларын пайдаланудың жаңа және тиімді жолдарын табумен сипатталатын кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны. Кәсіпкерлік мазмұны бойынша объективті айырмашылықтары бар, көп жағдайда олардың экономикалық мүдделерімен анықталатын әртүрлі субъектілердің өзара әрекеттесу процесі ретінде көрінеді. Демек, бизнес немесе кәсіпкерлік - бұл жекелеген азаматтардың немесе олардың топтарының экономикалық пайда алуға бағытталған дербес, бастамашыл қызметі, табыс немесе пайда көзі.
Шаруашылық субъектілері әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандарда пайда болады, бұл олардың жіктелуінде келесі белгілер бойынша көрінеді: меншік нысаны, құқықтық жағдайы, қызмет мақсаты, өндіріс ауқымы, ұйымдық нысаны және т.б. [6].
Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамытуды мемлекеттік қолдау - бұл ықпал ету шараларының жүйесі, оның көмегімен нарықтық процестердің дамуын мемлекет үшін дұрыс бағытқа бағыттайтын белгілі бір жағдайлар жасалады. Мемлекет қабылдап жатқан шаралардың мақсаты - кәсіпкерлік үшін барынша қолайлы құқықтық және экономикалық жағдайларды, кәсіпорындардың қызметі үшін тұрақты ортаны құру, бәсекелестік ортаны қорғау, меншік құқығын және экономикалық шешімдер қабылдау еркіндігін қамтамасыз ету.
Кез келген мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуында шағын кәсіпкерліктің жағдайы мен дамуы маңызды рөл атқарады. Шағын және орта бизнес экономиканың жетекші салаларының бірі бола отырып, экономикалық өсу қарқынының артуына ықпал етеді, ел бюджетіне жоғары салық түсімдерін қамтамасыз етеді. Шағын бизнес - барлық шаруашылық субъектілерінің қаржылық және өндірістік мүмкіндіктерін шоғырландыратын механизм. Шағын бизнес ел экономикасының дамуы үшін ерекше маңызға ие бәсекелестік ортаны қалыптастыру мен дамытуға зор үлес қосуда [7].
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуын 5 кезеңге бөлуге болады:
1 кезең - республика тәуелсіздік алғанға дейінгі шағын кәсіпкерлік
және орта бизнес (1986-1990);
2-кезең - нарықтық экономикаға көшудің бастапқы кезеңінде шағын
және орта бизнес (1991-1996);
3-кезең - Қазақстанда нарықтық қатынастардың қалыптасу
кезеңіндегі шағын және орта бизнес (1997-2000);
4-кезең - экономиканың инновациялық дамуына көшу және
кәсіпкерлік инфрақұрылымды қалыптастыру (2001-2006);
5-кезең - кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдай жасау, мемлекет
пен тұтынушылардың мүдделерін қорғау (2007 жылдан бастап) [8].
Соңғы 10 жылда мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті дамытуға ерекше мән беріліп, кәсіпкерлікті қолдау мақсатында арнайы бағдарламалар әзірленіп, жүзеге асырылуда. Кластерлік-желілік тәсілге негізделген шағын және орта бизнесті дамытудың экономикалық моделін әзірлеу шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың жаңа стратегиясына және мемлекет пен бизнес арасындағы қарым-қатынастың жаңа идеологиясына көшуді білдіреді.
Дамыған елдердің шағын және орта бизнесті дамыту тәжірибесін пайдалана отырып, Үкімет қаржы секторын реформалау жәнекәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын кешенді дамыту: шағын және орта бизнес орталықтарының, бизнес-инкубаторлардың, консалтингтік, лизингтік және басқа фирмалардың желісін кеңейту, шағын кәсіпкерлікке қызмет көрсетуге маманданған деректер банктерін құруды жүзеге асырады.
2021 жылмен салыстырғанда көрсеткіштер айтарлықтай төмендегендіктен бұл салаға көбірек көңіл бөлу қажет және бұл көрсеткіштерді жақсарту және ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерді ынталандыру үшін келесі шараларды қабылдау қажет:
ісін жаңадан бастаған кәсіпкерлерді несиелендіру шарттарын
жақсарт;
кәсіпорындарға салық салу жүйесін жетілдіру;
шағын және орта бизнесті мемлекет тарапынан қолдаудың жаңа
саясатын әзірлеу;
кәсіпкерлердің мамандану деңгейін арттыру;
салық және кеден саясатын өзгерту [9].
Бірінші кезеңде 1986 жылы Кеңес Одағында кәсіпкерлік қызметті заңдастырған КСРО-дағы азаматтардың жеке еңбек қызметі туралы заң қабылданды. Айта кету керек, елімізде кәсіпкерліктің алғашқы белгілерінің пайда болуы 1980 жылдардан басталады, яғни алғашқы кооперативтердің пайда болу кезеңі, дегенмен бұл құбылыс шағын кәсіпкерлік деп аталмаған.
Сол кездегі шағын кәсіпкерліктің кең тараған көрінісінің бірі колхоз және киім-кешек және базарлар, сонымен қатар жеке көлік саласы болды. Кәсіпкерлік қызметтің бұл түрлері мемлекеттік қолдауға ие болмады, ал Қылмыстық кодексте мұндай әрекетті жазалайтын баптар болды. Бірақ, барлық тыйымдар мен жазаларға қарамастан, тұтыну тауарлары мен қызметтерінің өткір тапшылығы жағдайында сұраныс кәсіпкерліктің бұл нысандарын дамыту үшін қуатты негіз болды. Бұл кезең сондай-ақ белгілі бір нарықтық құрылымдардың болуымен сипатталады, мысалы, тұтыну кооперациясы, асыл металдар мен алтын өндіру артельдері. Дәл осы кезеңде заманауи кәсіпкерлік қызметтің алғашқы негіздері қаланды [10].
1988 жылы КСРО-дағы кооперация туралы Заң қабылданды. Оның қабылдануымен кооперативтер мен серіктестіктерді жаппай құру басталды. Алайда нарықтық инфрақұрылым болмағандықтан, өз қызметін сақтап қалған кооперативтер аз болды. 1988-1990 жылдары қабылданған лизинг, бірлескен кәсіпорындар, банк қызметі туралы заңдар экономиканың әртүрлі салаларындағы экономикалық қызметті айтарлықтай ырықтандыруға мүмкіндік берді. Өндіріс құралдарына меншіктің басым бөлігі мемлекет меншігінде қалды. Дегенмен, мемлекеттік мүлікті жалға беру түріндегі шағын концессиялар белгілі бір дәрежеде кәсіпкерлік белсенділікті ынталандырды.
Болашақта Қазақстанда кәсіпкерлікті қалыптастыру мен дамытудың негіздері кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламаларында қаланды. Бұл мәселелер алғаш рет 1990 жылы 11 желтоқсанда қабылданған Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Қазақ КСР-дегі шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы Заңында көрініс тапты [11].
Республикада кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңі 1991 жылы, Қазақстан тәуелсіздік алған кезде басталды. 1992 жылы 4 шілдеде Қазақстан Республикасында Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, онда жеке кәсіпкерлік азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың табыс алуға бағытталған бастамашылық қызметі болып табылады. Онда азаматтардың өздерінің (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың (заңды тұлғалардың жеке кәсіпкерлік) мүлкіне негізделген және азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың атынан олардың тәуекелі бойынша және мүліктік жауапкершілікпен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1994 жылғы 17 тамыздағы №912 қаулысымен Қазақстан Республикасында кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау мен дамытуды жүзеге асыру жөнiндегi 1994-1996 жылдарға арналған мiндеттер мен шаралардың жоспарлары бекiтiлдi. 1995 жылдың аяғында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996-1998 жылдарға арналған экономикалық реформаларды тереңдету жөніндегі іс-қимыл бағдарламасы қабылданып, оның негізгі міндеттерінің бірі кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды күшейту болды.
Бұл кезеңге посткеңестік кеңістіктегі күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайлар тән. Кеңес Одағының ірі кәсіпорындары арасындағы экономикалық байланыстар мен қарым-қатынастардың толық үзілуі көптеген кәсіпорындардың тоқтап қалуына және айтарлықтай жұмыс күшінің босатылуына әкелді. Осындай жағдайда күнкөріс көзін іздеп босатылған жұмыс күшінің көпшілігі шағын бизнес саласында өздерінің қабілеттері мен білімдерін қолдануға мәжбүр болды [12].
Кәсіпкерлік қызметтің алғашқы субъектілері көбінесе бизнесті қалай жүргізу керектігін білмеді. Бұл жағдай сол кездегі макроэкономикалық күйзеліспен және жоғары салық ауыртпалығымен қосылып, көптеген жаңа кәсіпкерлердің банкротқа ұшырауының артуына ықпал етті. Осыған ұқсас жағдай 1994 жылдан 1996 жылға дейінгі кезеңде де байқалды, бұл кезде шағын кәсіпкерлік секторының объектілерінің саны күрт қысқарды..
Айта кету керек, бұл кезең еліміздегі шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуындағы оң үрдістермен сипатталады. Бұл кезең айтарлықтай салықтық жеңілдіктермен және қаржылық ресурстарға қолжетімділікпен сипатталады. Бірақ бұл кезеңде үкімет жүргізген қатаң ақша-несие саясаты: ұлттық валютаның құнсыздануы; төлем қабілетсіздігі; тиімді сұраныстың төмендеуі; негізгі өндірістік қорларды индекстеу шағын кәсіпкерлік субъектілерінің санының қысқаруына ықпал етті және оның дамуына елеулі кедергі болды [13].
Үшінші кезеңде, яғни. Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 14 маусымдағы № 3036 Кәсіпкерлік қызмет еркіндігінің мемлекеттік кепілдіктерін іске асыру жөніндегі қосымша шаралар туралы және 1996 жылғы наурыздағы № 3036 Жарлықтары шағын кәсіпкерлікті дамытуға белгілі бір дәрежеде жаңа серпін берді.
Бұл кезең кәсіпкерліктің түрі мен көлемін анықтаудың бірыңғай критерийлерінің болмауымен сипатталады. Нәтижесінде, шағын бизнестің посткеңестік мемлекеттердің экономикасына қосқан үлесіне баға берілмеді және статистикалық деректер болмады. Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңы Қазақстандағы ШОБ-ты одан әрі дамытудың негізгі мәселелерін анықтады.
Осы Заң шағын кәсiпкерлiк субъектiсi түрiндегi заңды тұлғаны тiркеу тәртiбiн оңайлатуды: тiркеу мерзiмi мен алымын, талап етiлетiн құжаттар тiзбесiн қысқарту, жарғылық капиталдың мөлшерiн азайтуды көздедi.
Республикада кәсiпкерлiк қызмет мынадай кепiлдiктер алды:
лауазымды адамдар мен мемлекеттiк органдардың кәсiпкерлер
қызметiне негiзсiз араласуына жол берiлмейдi;
кәсіпкерлердің шаруашылық-қаржылық қызметіне барлық
тексерулерді, егер Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында өзгеше көзделмесе, уәкілетті мемлекеттік органдар жылына бір реттен жиі емес жүргізеді [14].
Ең көп жеңілдіктер өндіріспен айналысатын кәсіпкерлерге берілді, жер учаскесін сатып алу немесе оны жалға алу бойынша төлемдерді үш жылға кейінге қалдыру ұсынылады, олар жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу үшін төлем төлеуден босатылған күннен бастап үш жыл ішінде босатылады.
Кейіннен Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңымен бірге Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, онда қызметтің бұл түрі азаматтардың заңды тұлға құрмай-ақ бастамашылық қызметі ретінде айқындалды. Заңда жеке кәсiпкерлiктi жүзеге асыру мемлекеттiк тiркеудi талап етпейтiнi, бейресми сипатқа ие және тұрғылықты жерi бойынша салық органында тiркеу есебiнен тұрудан тұратыны белгiленген. Салық салу жүйесі жеңілдетілді, заңнамалық актілерде тыйым салынбаған кез келген қызмет түрімен айналысуға рұқсат етілді [15].
Сондай-ақ, 1998 жылғы 27 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Азаматтардың және заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет бостандығына құқықтарын қорғау туралы Жарлыққа қол қойды, ол барлық деңгейдегі орталық және жергілікті атқарушы органдардың кәсіпкерлік қызметке араласуына тыйым салды. Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде және халықаралық шарттарында көзделмеген шектеулерді белгілеу жолымен жеке кәсіпкерлер мен ШОБ субъектілерінің қызметіне бақылаушы органдардың тексерулер саны да шектелді. Қазақстан Республикасы Шағын кәсіпкерлікті қолдау агенттігі жұмысы сол күннен бастау алады. Агенттік шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және іске асыруға жауапты орталық атқарушы орган ретінде құрылды.
Республикада шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың төртінші кезеңі Қазақстан Республикасының инновациялық даму бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 10 мамырдағы №617 қаулысының қабылдануымен байланысты. Бұл қаулының қажеттілігі жаңа шаруашылық және аумақтық субъектілердің дамуына, бұрын құрылған шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қарым-қатынастарды түрлендіруге, менеджменттің дамуына ықпал ететін инновациялық қызметпен байланысты болды. Осы қаулыда нарықтық инфрақұрылымның ерекше өзектілігін ескере отырып, инфрақұрылымды дамытуға ерекше көңіл бөлінген [16].
Мұнда кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымын одан әрі дамытуда Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 17 шілдедегі №969 Тоқтап тұрған кәсіпорындарды сегменттеу және тиімсіз өндірісті дамытудың салалық бағдарламасын бекіту туралы қаулысы ерекше рөл атқарды. Бұл бағдарлама кәсіпкерлікті тұрақты дамыту процестерін жеделдетуді, экономиканың басым секторларында ШОБ үлесін арттыруды көздеді. Бағдарламаның мақсаттарының бірі өндірістік, қаржылық, ғылыми-техникалық және қызметтің басқа да салаларында кәсіпкерлік инфрақұрылымын құруды және дамытуды, сондай-ақ ШОБ пен кәсіпорындарды өндірістік-технологиялық процестерге қосуды және өнеркәсіптік кәсіпорындардың кооперациясын қамтамасыз ету болды.
Осы бағдарламаны әзірлеу және іске асыру кәсіпкерліктің инфрақұрылымы үшін қолайлы жағдайлар жасау бөлігінде кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік бағдарламасының элементтерінің бірі болды және Қазақстан Республикасы Президентінің іс-шаралар бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын іске асыру шеңберінде жүзеге асырылды. Шағын және орта бизнесті дамытуды қамтамасыз ететін аса маңызды мәселелерді шешу Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдаудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында белгіленген [17].
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу кәсіпкерлердің құқықтарымен, міндеттерімен және жауапкершілігімен тығыз байланысты. Кәсіпкер жеке тұлға ретінде жасалған шарттарды тиісінше орындамағаны, басқа субъектілердің мүліктік құқықтарын, салық тәртібін, өнім сапасына қойылатын талаптарды бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекет пен серіктестер алдында әкімшілік және қылмыстық жауаптылықта болады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері. Бұл қызметкерлердің орташа
жылдық саны елу адамнан аспайтын заңды тұлға емес, дара кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны елу адамнан аспайтын және активтерінің орташа жылдық құны 2009 жылғы 2012 жылғы 1 қаңтардағы № 109-ға тең жыл тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген алпыс мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайды [18].
Бұл ретте (6-баптың 6-тармағы) мыналарды жүзеге асыратын дара кәсiпкерлер мен заңды тұлғалар шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi болып таныла алмайды:
есiрткi, психотроптық заттар мен прекурсорлардың айналымына
байланысты қызмет;
акцизделетін өнімді өндіру және (немесе) көтерме саудада өткізу;
астық қабылдау пункттеріндегі астықты сақтау қызметі;
лотерея өткізу;
ойын және шоу-бизнес саласындағы қызмет;
мұнайды, мұнай өнімдерін, газды, электр және жылу энергиясын
өндіру, өңдеу және өткізу жөніндегі қызмет;
радиоактивті материалдардың айналымына байланысты қызмет;
банк қызметі (немесе банк операцияларының жекелеген түрлері
және сақтандыру нарығындағы қызмет (сақтандыру агентінің қызметін қоспағанда);
аудиторлық қызмет;
бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет;
несиелік бюролардың қызметі;
қауіпсіздік қызметі.
2. Орта кәсіпкерлік субъектілері. Олар заңды тұлға құрмаған жеке кәсіпкерлер және шағын және ірі кәсіпкерлікке қатысы жоқ жеке кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғалар [19].
3. Ірі кәсіпкерлік субъектілері. Ірі кәсіпкерлік субъектілері - заңды тұлға құрмаған дара кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын және мынадай критерийлердің біріне немесе екеуіне сәйкес келетін заңды тұлғалар: қызметкерлердің орташа жылдық саны екі жүз елу адамнан астам және (немесе) орташа жылдық кіріс; республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылына қолданылатын айлық есептік көрсеткіштің үш миллион еселенген мөлшерінен астамды құрайды.
Нормативтік құқықтық актілердің жобаларын сапалы әзірлеуге қол жеткізу және мемлекет пен жеке бизнес арасындағы әріптестікті нығайту мақсатында Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңында жеке кәсіпкерлік субъектілерінің әзірлеуге міндетті қатысуына қатысты нормалар көзделген. Атап айтқанда, Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңында кәсіпкерлік субъектілерінің аккредиттелген бірлестіктерімен кәсіпкерлердің мүдделерін қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің жобаларын сараптамалық кеңестер арқылы міндетті түрде келісу тәртібі қарастырылған [20].
ШОБ субъектілерін құқықтық қамтамасыз етуді одан әрі жетілдіруде Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығына сәйкес тіркеу, рұқсат беру және лицензиялау рәсімдерін жеңілдету, заңсыз араласу үшін кедергілер жасау бойынша жұмыс жүргізу көзделген болатын.
Сонымен қатар, заң жобасында заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді жеңілдету мақсатында бастапқы тіркеу кезінде шаруашылық серіктестіктердің құрылтай құжаттарын (жарғысын және құрылтай шартын) міндетті нотариат куәландыруы туралы талапты жою ұсынылады, бұл заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуге жұмсалатын шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.
Кейінірек, 2011 жылы Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне рұқсат беру жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бұл заңды қабылдау қажеттілігі кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін қадағалау мен бақылау мәселелерінің аса күрделі болуына байланысты болды. Мысалы, 108 бақылау және қадағалау органы болды. Оларға кәсіпкерлік қызметтің жекелеген жағдайлары бойынша жылына 29 миллионға дейін рұқсаттар берілді, ШОБ субъектілеріне 500 мыңға дейін тексеру жүргізілді және жылына 6,0 мың нормативтік құқықтық актілер шығарылды. Орташа алғанда жылына бір ШОБ субъектісі, тексерулер саны 96-ға жетті [21].
Осының нәтижесінде бизнес құрылымдары мен мемлекеттік органдар белсенді және тең дәрежеде диалог жүргізу мүмкіндігіне ие болды, оның мақсаты заңға бағынатын кәсіпкерлік субъектілерін ынталандыру болып табылды.
Кәсіпкерлік саласындағы заңнаманы жетілдірудегі келесі қадам Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне уәкілетті мемлекеттік органдар мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыретін қайта қарау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы болды.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдер туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы заңдарына енгізілген өзгерістерге сәйкес бизнеске қойылатын барлық талаптар тек заңдар, Мемлекет басшысының жарлықтары деңгейінде белгіленуі тиіс.
2011 жылғы 6 қаңтарда Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы, Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік бақылау және қадағалау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдарға қол қойды. Бұл заң бұрын Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңымен реттеліп келген аудиттелетін субъектілерді мемлекеттік бақылау мен қадағалаудың жалпы құқықтық негіздерін белгілейді. Заң алғаш рет бақылау және қадағалау ұғымдарын заңнамалық деңгейде ажыратты, ал бүгінгі күнге дейін бұл ұғымдар бүкіл посткеңестік кеңістікте заңнамалық деңгейде бөлінбеген [22].
Тексерілетін субъектілердің қызметін бақылау мен қадағалау аудит нысанында және бақылау мен қадағалаудың өзге де нысандарында жүзеге асырылады. Бақылаудың басқа да профилактикалық сипаттағы нысандары бойынша оларды барусыз жүргізуге тікелей тыйым салу алынып тасталды. Бұл тыйымның алынып тасталуы, біздің ойымызша, мемлекеттік бақылау (қадағалау) органдарының тексерілетін субъектілерге жиі баруына әкеліп соғады, бұл кәсіпкер үшін қосымша кедергілер тудыруы мүмкін. Мысалы, бақылаудың басқа да нысандарын жүргізу кезінде құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі органдарда тіркеуге қойылатын талаптар, оны жүзеге асыру кезеңділігіне қандай да бір шектеулер қойылмайды.
Сондай-ақ, Заңда кәсіпкерлік субъектілеріне мемлекеттік бақылаудың қағидаттары, міндеттері және кәсіпкерлердің өзін-өзі қорғауының қосымша тетіктері сақталғанын атап өткен жөн.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасына (ҰКП) міндетті мүшеліктің тұжырымдамалық үлгісін әзірледі, осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті 2013 жылғы 4 шілдеде Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы туралы Қазақстан Республикасының Заңын бекітті [23].
Болашақта Қазақстандағы кәсіпкерлік құрылымдардың қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық, заңнамалық және бағдарламалық құжаттарды сәйкестендіру қажет, бұл республикадағы шағын және орта бизнеске отандық және шетелдік инвестицияларды тарту үшін қолайлы жағдайлардың қалыптасуына әсер етеді және оның әлемдік нарыққа шығуын жеңілдету.
Қазақстан-2050 Стратегиясын іске асыру жағдайында шағын кәсіпорындар қызметінің тиімділігі мен тұрақтылығы, олардың қатысуымен жаңа экономикалық байланыстар орнату, оның ішінде өндірісті және инновациялық қызметті сыртқы экономикалық белсендіру ерекше маңызға ие.
1.2 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау, оның негізгі әдістері
Бүгінгі таңда мемлекеттердің экономикалық саясатының негізгі құрамдас бөліктерінің бірі жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау болып табылады. Ұлттық экономиканы дамыту жүйесінің әлемдік тәжірибесі көрсеткендей, шағын және орта бизнестің даму деңгейі экономиканың әртүрлі салаларында бәсекелестік ортаның қалыптасуына әсер етеді, нарықты отандық тауарлармен және қызметтермен толтыруға ықпал етеді. Дамыған елдерде халықтың шағын және орта бизнес саласына көптеп тартылуы оны қоғамның маңызды мәселелерін шешу үшін экономикалық дамудың негізі ретінде анықтайды. Бағдарламаның атауы 2020-2025 жылдарға арналға мемлекеттік бағдарлама. Бағдарламаны іске асыру үшін 2020 - 2025 жылдары 11 578 млрд. теңге (республикалық бюджет (бұдан әрі - РБ) - 9 565 млрд. теңге, (жергілікті бюджет (бұдан әрі - ЖБ) - 716 млрд. теңге, Дүниежүзілік банк (бұдан әрі - ДБ) - 13 млрд. теңге, жеке инвестициялар - 1 284 млрд. теңге) мөлшерінде бюджет қаражаты жұмсалатын болады, оның ішінде: 2020 - 1 161 млрд. теңге 2021 - 1 336 млрд. теңге 2022 - 1 708 млрд. теңге 2023 - 2 311 млрд. теңге 2024 - 2 383 млрд. теңге 2025 - 2 679 млрд. теңге сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған басқа да қаражат.Сондай-ақ Даму ұйымы, Бизнесті мемлекеттік қолдау, Алтын сапа, Атамекен атты мемлекеттің шағын және орта бизнесті қолдау бағдарламалары бар.
Даму ұйымы саясаты:
даму әлеуеті бар шағын және орта бизнестің барлық субъектілеріне
қаржыландырудың қолжетімділігін қамтамасыз етуге;
қолжетімділігінің және оларды беру жеделдігінің дәрежесін
арттыруға;
аймақтық және салалық тұрғыдан жеке кәсіпкерлік субъектілерін
барынша қамти отырып, несиелік ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз етуге;
экономиканы әртараптандыруға жәрдемдесуге және шағын және орта
бизнес саласындағы бәсекеге қабілеттілікті арттыруға;
ішкі өндірісті кеңейтуге, инновацияларды ендіруге және өнімдерін
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жоғары әлеуетті мүмкіндіктері бар шағын және орта бизнес субъектілерін қолдау құралдарын көбейтуге;
жеке кәсіпкерлік субъектілерінің кәсіби деңгейін арттыруға және
халықты кәсіпкерлікке тартуға бағытталған.
Бизнесті мемлекеттік қолдау 4 бағытты қамтиды:
Моноқалаларды, шағын қалаларды және ауылдық елді мекен
кәсіпкерлерінің жаңа бизнес-бастамаларын қолдау;
Экономиканың және өңдеу өнеркәсібінің басым секторларында
жұмыс істейтін кәсіпкерлерді салалық қолдау;
Кәсіпкерлердің валюталық тәуекелдерін төмендету;
Кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған қаржылық емес шаралар.
Бағдарламаның бірінші бағыты кәсіпкерлерге мынадай:
банктердіңдаму банкініңлизингтік компаниялардың
кредиттеріқаржылық лизинг шарттары бойынша сыйақы мөлшерлемесінің бір бөлігін субсидиялау;
ислам банктерінің кірісін құрайтын тауарға үстеме бағаның бір
бөлігін және жалдау төлемінің бір бөлігін субсидиялау;
банктердіңдаму банкінің кредиттері бойынша ішінара кепілдік беру
бойынша қаржылық қолдау шараларын көрсетуді көздейді.
Бірінші бағыт аясында:
Субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі Қазақстан Республика-
сының Ұлттық Банкі белгілеген базалық сыйақы мөлшерлемесінен аспайтын және 5 (бес) пайыздық тармаққа ұлғайтылған кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша ғана жүзеге асырылады, оның номиналды мөлшерлемесінің 50%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Инвестицияға бағытталған кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығынсыз 5 (бес) жылды құрайды. Айналым қаражатын толықтыруға бағытталған кредиттерді субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығысыз 3 (үш) жылды құрайды.
Екінші бағыт аясында:
Субсидиялауға жататын несиенің максималды сомасы бір кәсіпкерге
2,5 млрд. теңгеден аспауы тиіс. Бағдарлама шеңберінде экономиканың басым секторларында субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің базалық сыйақы мөлшерлемесінен аспайтын, 5 (бес) пайыздық тармаққа көбейтілген, оның ішінде 40% номиналды мөлшерлемесін мемлекет өтейтін, ал айырмасын кәсіпкер төлейтін кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша ғана субсидиялау жүзеге асырылады. Даму банкінің кредиттері бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі 13%-дан аспайтын кредиттер бойынша жүзеге асырылады, оның 6%-ын жеке кәсіпкерлік субъектісі төлейді, ал айырмасын мемлекет өтейді. Даму банкінің қаржылық лизинг шарттары бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі 13%-дан аспайтын қаржылық лизинг шарттары бойынша жүзеге асырылады, оның 5%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Инвестицияға бағытталған кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығынсыз 5 (бес) жылды құрайды. Айналым қаражатын толықтыруға бағытталған кредиттерді субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығысыз 3 (үш) жылды құрайды.
Үшінші бағыт аясында:
Бірыңғай бағдарламаның екінші бағыты бойынша субсидияланатын
несиелік лизингтік келісімдердің максималды көлемі бір кәсіпкерге 2,5 млрд. теңгеден аспауы керек. Субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген базалық сыйақы мөлшерлемесінен аспайтын және 5 (бес) пайыздық тармаққа ұлғайтылған банк кредиттері бойынша ғана жүзеге асырылуы мүмкін, оның номиналды мөлшерлемесінің 30%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі 12%-дан аспайтын Банктің валюталық стандартты кредиттері бойынша жүзеге асырылуы мүмкін, оның 5% дейін мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесіне Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген базалық мөлшерлемеден аспайтын және 5 (бес) пайыздық тармаққа арттырылған лизингтік компаниялардыңбанктіңдаму банкінің қаржы лизинг шарттары бойынша ғана жүзеге асырылады, оның ішінде номиналды мөлшерлеменің 40%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Даму банкінің кредиттері бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі 13 %-нан аспайтын кредиттер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін, оның 5%-ы мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау даму банкі сыйақы мөлшерлемесін 11%-ға дейін төмендететін даму банкінің валюталық кредиттері бойынша жүзеге асырылуы мүмкін, оның 4%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Инвестицияға бағытталған кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығынсыз 5 (бес) жылды құрайды. Айналым қаражатын толықтыруға бағытталған кредиттерді субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығысыз 3 (үш) жылды құрайды.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау жүйесі қалыптасты және әлде де қызмет етуде. Бұл мәселемен Индустрия және сауда министрлігі, экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қаржы министрлігі, Табиғи монополияларды реттеу агенттігі, Статистика жөніндегі агенттігі және атқарушы биліктің басқа да органдары мемлекеттік деңгейде айналысады. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және өңірлік қорлары құрылған. Дегенмен, Қазақстанда шағын кәсіпкерлік қызметін қолдау бойынша қызмет ету саласы біркелкі дамып жатқан жоқ.
Әлемдік тәжірибе көрсететіндей, оның табысты дамуы мемлекеттік қолдауға, осы қызметтерді қажет ететін кәсіпкерлерге, жеке кәсіпкерлікті дамытуды көздеген тұлғалар тең дәрежеде тәуелді. Шағын кәсіпкерлік туралы ҚР Заңына сәйкес, жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау - жеке кәсіпкерлікті ынталандыру, Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік бастаманы жүзеге асыру үшін құқықтық, әлеуметтік және экономикалық жағдайлар жасау бойынша мемлекеттік шаралар кешені, ал жеке кәсіпкерлік инфрақұрылымы - шағын кәсіпкерлік қызмет етудің және дамуының жалпы жағдайларын қамтамасыз ететін ұйымдар кешені.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары:
а) шағын кәсіпкерлікті реттеу жөніндегі заңдарды жетілдіру;
ә) жеке кәсіпкерлікті құру мен дамыту орталықтарын, кәсіпкерлік инкубаторлар, технологиялық парктер, индустриалдық аймақтар және шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымының басқа да объектілерін құру;
б) бюджеттік қаражаттар есебінен шағын кәсіпкерлік субъектілерін оқу-әдістемелік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз ету;
в) шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мемлекеттік органдар қарамағында шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша мәселелерді зерттеу және шағын ұсыныстарды әзірлеу бойынша ғылыми-зерттеу институттарын құру жолдармен жүргізілетінін анықтайды;
г) шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың қаржылық институттарын құру;
ғ) кәсіпкерлік-инкубатор және индустриялық аймақтардың қызметін ұйымдастыру;
д) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жер учаскелерін, құрылыстарды сату. Бүгінгі күнде шағын кәсіпкерлікті қолдау саласында түрлі институттар бар.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау механизмдері шағын кәсіпкерлікті қолдаудың сараланып дамыған инфрақұрылымы арқылы жүргізіледі. Шағын кәсіпкерлік субъектілерін тұрақтануын және қалыптастыруын ынталандыру үшін мемлекеттік даму институттары құрылған.
Шағын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Елбасының ел халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы таныстырылды. Оның басты мақсаты - мықты мемлекеттің, дамыған экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру, Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болуы. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру және дамытуға, әсіресе, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы мен тиімді қызмет етуіне ерекше көңіл бөлініп отыр [1].
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге, жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті - деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев [1].
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан-2050 бағдарлама-сында басты мақсатқа - тарихи қысқа мерзімде жоғары индустриалды қоғам құру үшін экономиканың тұрақты динамикалық дамуын қамтамасыз ету қажет екендігі атап өтілді. Шағын орта бизнес секторы экономикалық дамыған мемлекеттің басым бағыттарының бірі болып табылады. Осыған байланысты шағын және орта бизнесті қолдау үшін мемлекеттік бағдарламалар әзірленуде. Бағдарламаларға кәсіпкерлік субъектілері үшін барынша қолайлы жағдай жасау үшін арнайы шаралар кіреді. Нарықтық экономикаға көшу монополизмді жеңуге және бәсекелестікті дамытуға бағытталған өндіріс құрылымын түбегейлі өзгертуді талап етеді. Бұл міндетті шешу, әлемдік тәжірибе растағандай, меншіктің әртүрлі нысандарына негізделген кәсіпкерлікті дамытпай мүмкін емес. Бұл өндірісті, нарықты, демек, жалпы қоғамды дамытатын кәсіпкерлік. Ел кәсіпкерлердің арқасында, ал кәсіпкерлер өз мемлекеттерінің қолдауының арқасында өркендеп келеді. Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамыту процесі Мемлекет басшысы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің тұрақты назарында жүреді. Нәтижесінде қазіргі уақытта қарастырылып отырған экономика секторының тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайларды қамтамасыз ететін институционалдық және нормативтік-заңнамалық база құрылды.
Дипломдық зерттеу тақырыбы өзекті болып табылады, өйткені шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту экономиканы сауықтыру үшін қолайлы жағдай туғызады, өйткені бәсекелестік орта дамып, қосымша жұмыс орындары құрылуда, құрылымдық қайта құру белсенді жүріп жатыр, тұтыну секторы кеңеюде. Сонымен қатар, шағын және орта бизнесті дамыту нарықты тауарлар мен қызметтермен қанықтыруға, экспорттық әлеуетті арттыруға, жергілікті шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға әкеледі. Шағын және орта бизнестің кәсіпкерлік сыныбы нарықты дамытудың ажырамас атрибуты, экономикалық қатынастардың дербес субъектісі болып табылады. Бұл кәсіпорындар монополиялық бірлестіктердің құрамына кірмейді және оларға қатысты экономикалық жағынан бағынышты немесе тәуелді позицияны алады. Шағын және орта кәсіпорынға мыналар тән:
құқықтық тәуелсіздік;
кәсіпкерлік табыс алу мақсатында кәсіпорынды капитал иесінің
немесе меншік серіктестерінің басқаруы;
шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің негізгі көрсеткіштері
бойынша шағын көлемдер: жарғылық капитал, активтер мөлшері, айналым көлемі (пайда, кіріс); персонал саны.
Кәсіпорын қаржысының жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. ҚР-да шағын және орта бизнесті дамытудың теориялық және нормативтік-құқықтық негіздерін зерделеу және оны жетілдіру бойынша негізгі бағыттарды қалыптастыр, шағын кәсіпорынның қаржылық қамтамасыз етудің тиімділігін және мәселелерін шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
шағын және орта бизнес кәсіпорындарының мәнін, ұйымдық-
құқықтық нысандарын, мақсаттары мен міндеттерін анықтау;
ҚР-да шағын және орта бизнесті дамытудың заманауи үрдістерін
зерделеу;
Geo Proekt Service ЖШС кәсіпорнының мысалында шағын бизнес
кәсіпорнының дамуын басқаруға талдау жүргізу;
Geo Proekt Service ЖШС қаржысын тиімді басқаруды талдау;
Geo Proekt Service ЖШС қаржысын басқарудың мәселелерін шешу
жолдарын ұсыну.
Зерттеу нысаны - шағын және орта бизнес кәсіпорындарының дамуын
басқару процесі.
Зерттеу пәні - Geo Proekt Service ЖШС дамуында қаржылық қамтамасыз ету тиімділігін бағалау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның қаржысын басқарудың қазіргі заманғы әдістері. Бұл жұмысты жазу барысында М.И. Баканов, А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфуллин, В.В. Ковалев, Е.В. Негашев, К.Ш. Дюсенбаев, Б.Ж. Ермекбаева, Б.Қ. Купешова, А.С. Өсербайұлы, Ж.А. Қалымбекова және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік арқау ретінде көрініс тапты. Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның бухгалтерлік және қаржылық есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі нормативті-техникалық құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент саласындағы отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық зерттеудің нәтижелері - кәсіпорынның қаржылық қызметінде қаржыны басқаруға талдау жүргізу және оның тиімділігін арттырудың кейбір жолдары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні, әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде шағын және орта бизнесті дамытудың теориялық аспектілері келтірілген; кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және ұйымдастыру негіздері анықталған; шағын кәсіпорындағы қаржыны басқару түсінігі келтірілген; қаржыны басқарудың тұжырымдамалары мен коэффициенттер жүйесі ашылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі кәсіпорынның қаржысын тиімді пайдалануға талдау жүргізуге арналған: Geo Proekt Service ЖШС-ның қаржылық тұрақтылығын талдау, капиталды қолдануын талдау, өзін - өзі қаржыландыру деңгейін талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде кәсіпорынның қаржысын басқару мәселелерін шешу бойынша тәжірибелік ұсыныстар келтірілген.
Құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 6 суреттен, 18 кестеден, 3 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИСНЕСТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Шағын және орта бизнестің қалыптасу және даму ерекшеліктері
Шағын кәсіпорын қаржысы қаржы жүйесінің саласы ретінде қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда материалдық және материалдық емес игіліктер жасалады. Шағын кәсіпорын қаржысының саласы шеңберінде материал, еңбек және қаржы ресурстарының белгілі бөлігі шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісін қамтамасыз етеді.
Шағын кәсіпорын қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шағын кәсіпорын қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты − халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін кейінгі бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың қосымша, кейінгі бөлігі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік шағын және орта қалалардың жұмыс істеуінің негізі болып табылады, бұл олардың тұрғындарына тұрғылықты жеріне жақын жерде жұмыс табуға мүмкіндік береді. Мамандандыру мен кооперацияны дамыту ірі бірлестіктердің ықпал ету сферасына шағын кәсіпорындарды тартады. Ірі кәсіпорындар оларға жеке бөлшектер мен жинақтарды шығаратын жоғары мамандандырылған шағын фирмаларды жиі тартады [2].
Осы саланы дамытудың шетелдік және отандық тәжірибесін талдай отырып, шағын кәсіпкерліктің келесі артықшылықтарын атап өтуге болады:
жергілікті бизнес жағдайларына тезірек бейімделу;
шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң iс-әрекеттерiнiң үлкен дербестiгi,
шешiм қабылдаудағы икемдiлiк пен нәтижелiлiк;
салыстырмалы түрде төмен операциялық шығындар, әсіресе басқару
шығындары;
жеке тұлғаға өз идеяларын жүзеге асыруға, өз қабілеттерін көрсетуге
үлкен мүмкіндік;
бастапқы капиталға төмен талаптар және жергілікті нарықтың
сұранысына сәйкес өнім мен технологиялық өзгерістерді жылдам енгізу мүмкіндігі;
меншікті капиталдың салыстырмалы түрде жоғары айналымы т.б.
Сонымен қатар, тәжірибе шағын бизнестің белгілі бір кемшіліктерін көрсетеді, олардың ішінде ең маңыздылары:
тәуекелдің жоғары деңгейі, демек нарықтық құбылмалылықтың
жоғары дәрежесі;
ірі компанияларға тәуелділік;
өз ісін басқарудағы кемшіліктер;
бизнес жағдайындағы өзгерістерге сезімталдықты арттыру;
қосымша қаржылық ресурстарды қарызға алудағы қиындықтар;
келісімдер (келісімшарттар) жасасу кезінде іскер серіктестердің
белгісіздігі мен сақтық шараларының төмендігі т.б. [2].
Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын іске асыру механизмін жетілдіру, кәсіпкерлікті дамыту мәселелерін зерделеу ұлттық экономиканың қызмет ету тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру процесінде маңызды рөл атқарады. Өйткені, қазіргі жағдайда экономиканың тұрақты дамуы көбінесе кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты. Өндірістің негізгі факторларына табиғи, еңбек және өндірістік ресурстар жатады.
Нарықтық экономикада жоғарыда аталған факторларды қозғалысқа келтіретін факторлар бар, яғни адамның басқару қабілеті, оның кәсіпорнының белгілі бір мақсат пен пайдаға жету үшін өз мүмкіндіктерін пайдалануы. Нарықтық экономиканың тиімді қызмет етуінде бизнес шешуші рөл атқарады.
АҚШ-та шыққан ғылыми әдебиеттер мен түсіндірме сөздіктерде бизнес ұғымы бизнесті жүргізу, қажетті және сұранысқа ие өнімдерді жасау жүйесі, нарықтық экономиканың негізгі бағыты, адам қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі ретінде түсіндіріледі. Мысалы, А. Хоскинг бизнесті жеке тұлғалардың, кәсіпорындардың, ұйымдардың мүдделі тұлғалардың өзара пайдасына немесе басқа тауарларға, қызметтерге немесе ақшаға айырбастау үшін табиғи игіліктерді алу, тауарлар мен қызметтерді өндіру, сатып алу немесе сату мақсатында жүзеге асыратын қызметі деп анықтайды [3].
Осылайша, бизнес өндірісті ұтымды ұйымдастырудың жүйелі негізі және шарты бола отырып, жоспарлау, басқару, маркетинг және өндірістің басқа факторларын қамтитын технологияларды қамтитын тауарларды жасау және жылжыту процестерін қамтиды.
Өздеріңіз білетіндей, бизнес ең алдымен қызметпен байланысты, оның мақсаты пайда табу болып табылады, онсыз бизнестің болуы мағынасыз болады. Бұл ретте, бұл жерде әңгіме тек жеке кәсіпкердің жеке пайдасы туралы емес екенін ескерген жөн. Дж. Шумпетердің ойынша, кәсіпкерлікке қатысушылардың кәсіпкерлік рухы мен белсенділігі өндірістің қозғаушы күші, кәсіпкерліктің табиғи, еңбек және өндірістік факторларын белсендіру және арттыру болып табылады [4].
Ол кәсіпкерлік дегеніміз өндіріске немесе айналымға жаңа комбинацияларды енгізу немесе әртүрлі жаңалықтарды енгізу деп атап көрсетті. Бұл концепция арқылы ол тұтынушыға белгісіз жаңа игілікті жүзеге асыру немесе оның жаңа сапасын жасау, жаңа технологияны енгізу, жаңа нарықтар мен шикізат көздерін игеру деп түсінді. Айта кету керек, қазіргі экономика мен экономикалық ғылымда бизнес ұғымы кәсіпкерлік ұғымымен қатар кеңінен қолданылады.
Кәсіпкерлік теориясына саяси экономияның классигі А. Смит елеулі үлес қосты. Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу (1776) атты негізгі еңбегінде ол кәсіпкердің ерекшеліктеріне көп көңіл бөлді. А. Смиттің пікірінше, кәсіпкер капиталдың иесі бола отырып, белгілі бір коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда табу үшін тәуекелге барады, өйткені белгілі бір бизнеске салынған күрделі салымдар әрқашанда тәуекел элементін қамтиды. Айта кету керек, нарық өзін-өзі реттейтін болғандықтан, А. Смит мемлекеттің бәсекелестік пен табыстылық істеріне араласуына қарсы болды [5].
Кәсіпкерлік экономикалық мінез-құлықтың ерекше түрі ретінде өзінің артықшылықтарын жүзеге асырады. Демек, кәсіпкерлік қызметтің тиімділігі тек артықшылықтарға қол жеткізуде ғана емес, сонымен бірге өзіне жақсырақ бизнес жағдайларын жасауда да көрінеді.
Сонымен, кәсіпкерліктің мәні нарықтық экономиканың субъектілері арасында пайда табу және құқықтық нормаларды реттеу мақсатында пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтығында жатыр. Тұлғаның өндірісті ұйымдастырушы, кәсіпкер ретіндегі шаруашылық қызметін ұйымдастыру нысаны кәсіпкерлік болып табылады.
Өз кезегінде бизнес - бұл ұйымдық-өндірістік жаңашылдықпен, белсенді ізденіспен және табысты пайда нәтижесі үшін өндіріс факторларын пайдаланудың жаңа және тиімді жолдарын табумен сипатталатын кәсіпкерліктің ұйымдық нысаны. Кәсіпкерлік мазмұны бойынша объективті айырмашылықтары бар, көп жағдайда олардың экономикалық мүдделерімен анықталатын әртүрлі субъектілердің өзара әрекеттесу процесі ретінде көрінеді. Демек, бизнес немесе кәсіпкерлік - бұл жекелеген азаматтардың немесе олардың топтарының экономикалық пайда алуға бағытталған дербес, бастамашыл қызметі, табыс немесе пайда көзі.
Шаруашылық субъектілері әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандарда пайда болады, бұл олардың жіктелуінде келесі белгілер бойынша көрінеді: меншік нысаны, құқықтық жағдайы, қызмет мақсаты, өндіріс ауқымы, ұйымдық нысаны және т.б. [6].
Қазақстанда шағын және орта бизнесті дамытуды мемлекеттік қолдау - бұл ықпал ету шараларының жүйесі, оның көмегімен нарықтық процестердің дамуын мемлекет үшін дұрыс бағытқа бағыттайтын белгілі бір жағдайлар жасалады. Мемлекет қабылдап жатқан шаралардың мақсаты - кәсіпкерлік үшін барынша қолайлы құқықтық және экономикалық жағдайларды, кәсіпорындардың қызметі үшін тұрақты ортаны құру, бәсекелестік ортаны қорғау, меншік құқығын және экономикалық шешімдер қабылдау еркіндігін қамтамасыз ету.
Кез келген мемлекеттің тұрақты экономикалық дамуында шағын кәсіпкерліктің жағдайы мен дамуы маңызды рөл атқарады. Шағын және орта бизнес экономиканың жетекші салаларының бірі бола отырып, экономикалық өсу қарқынының артуына ықпал етеді, ел бюджетіне жоғары салық түсімдерін қамтамасыз етеді. Шағын бизнес - барлық шаруашылық субъектілерінің қаржылық және өндірістік мүмкіндіктерін шоғырландыратын механизм. Шағын бизнес ел экономикасының дамуы үшін ерекше маңызға ие бәсекелестік ортаны қалыптастыру мен дамытуға зор үлес қосуда [7].
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуын 5 кезеңге бөлуге болады:
1 кезең - республика тәуелсіздік алғанға дейінгі шағын кәсіпкерлік
және орта бизнес (1986-1990);
2-кезең - нарықтық экономикаға көшудің бастапқы кезеңінде шағын
және орта бизнес (1991-1996);
3-кезең - Қазақстанда нарықтық қатынастардың қалыптасу
кезеңіндегі шағын және орта бизнес (1997-2000);
4-кезең - экономиканың инновациялық дамуына көшу және
кәсіпкерлік инфрақұрылымды қалыптастыру (2001-2006);
5-кезең - кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдай жасау, мемлекет
пен тұтынушылардың мүдделерін қорғау (2007 жылдан бастап) [8].
Соңғы 10 жылда мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті дамытуға ерекше мән беріліп, кәсіпкерлікті қолдау мақсатында арнайы бағдарламалар әзірленіп, жүзеге асырылуда. Кластерлік-желілік тәсілге негізделген шағын және орта бизнесті дамытудың экономикалық моделін әзірлеу шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың жаңа стратегиясына және мемлекет пен бизнес арасындағы қарым-қатынастың жаңа идеологиясына көшуді білдіреді.
Дамыған елдердің шағын және орта бизнесті дамыту тәжірибесін пайдалана отырып, Үкімет қаржы секторын реформалау жәнекәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын кешенді дамыту: шағын және орта бизнес орталықтарының, бизнес-инкубаторлардың, консалтингтік, лизингтік және басқа фирмалардың желісін кеңейту, шағын кәсіпкерлікке қызмет көрсетуге маманданған деректер банктерін құруды жүзеге асырады.
2021 жылмен салыстырғанда көрсеткіштер айтарлықтай төмендегендіктен бұл салаға көбірек көңіл бөлу қажет және бұл көрсеткіштерді жақсарту және ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерді ынталандыру үшін келесі шараларды қабылдау қажет:
ісін жаңадан бастаған кәсіпкерлерді несиелендіру шарттарын
жақсарт;
кәсіпорындарға салық салу жүйесін жетілдіру;
шағын және орта бизнесті мемлекет тарапынан қолдаудың жаңа
саясатын әзірлеу;
кәсіпкерлердің мамандану деңгейін арттыру;
салық және кеден саясатын өзгерту [9].
Бірінші кезеңде 1986 жылы Кеңес Одағында кәсіпкерлік қызметті заңдастырған КСРО-дағы азаматтардың жеке еңбек қызметі туралы заң қабылданды. Айта кету керек, елімізде кәсіпкерліктің алғашқы белгілерінің пайда болуы 1980 жылдардан басталады, яғни алғашқы кооперативтердің пайда болу кезеңі, дегенмен бұл құбылыс шағын кәсіпкерлік деп аталмаған.
Сол кездегі шағын кәсіпкерліктің кең тараған көрінісінің бірі колхоз және киім-кешек және базарлар, сонымен қатар жеке көлік саласы болды. Кәсіпкерлік қызметтің бұл түрлері мемлекеттік қолдауға ие болмады, ал Қылмыстық кодексте мұндай әрекетті жазалайтын баптар болды. Бірақ, барлық тыйымдар мен жазаларға қарамастан, тұтыну тауарлары мен қызметтерінің өткір тапшылығы жағдайында сұраныс кәсіпкерліктің бұл нысандарын дамыту үшін қуатты негіз болды. Бұл кезең сондай-ақ белгілі бір нарықтық құрылымдардың болуымен сипатталады, мысалы, тұтыну кооперациясы, асыл металдар мен алтын өндіру артельдері. Дәл осы кезеңде заманауи кәсіпкерлік қызметтің алғашқы негіздері қаланды [10].
1988 жылы КСРО-дағы кооперация туралы Заң қабылданды. Оның қабылдануымен кооперативтер мен серіктестіктерді жаппай құру басталды. Алайда нарықтық инфрақұрылым болмағандықтан, өз қызметін сақтап қалған кооперативтер аз болды. 1988-1990 жылдары қабылданған лизинг, бірлескен кәсіпорындар, банк қызметі туралы заңдар экономиканың әртүрлі салаларындағы экономикалық қызметті айтарлықтай ырықтандыруға мүмкіндік берді. Өндіріс құралдарына меншіктің басым бөлігі мемлекет меншігінде қалды. Дегенмен, мемлекеттік мүлікті жалға беру түріндегі шағын концессиялар белгілі бір дәрежеде кәсіпкерлік белсенділікті ынталандырды.
Болашақта Қазақстанда кәсіпкерлікті қалыптастыру мен дамытудың негіздері кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламаларында қаланды. Бұл мәселелер алғаш рет 1990 жылы 11 желтоқсанда қабылданған Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Қазақ КСР-дегі шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы Заңында көрініс тапты [11].
Республикада кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңі 1991 жылы, Қазақстан тәуелсіздік алған кезде басталды. 1992 жылы 4 шілдеде Қазақстан Республикасында Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, онда жеке кәсіпкерлік азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың табыс алуға бағытталған бастамашылық қызметі болып табылады. Онда азаматтардың өздерінің (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың (заңды тұлғалардың жеке кәсіпкерлік) мүлкіне негізделген және азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың атынан олардың тәуекелі бойынша және мүліктік жауапкершілікпен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1994 жылғы 17 тамыздағы №912 қаулысымен Қазақстан Республикасында кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау мен дамытуды жүзеге асыру жөнiндегi 1994-1996 жылдарға арналған мiндеттер мен шаралардың жоспарлары бекiтiлдi. 1995 жылдың аяғында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996-1998 жылдарға арналған экономикалық реформаларды тереңдету жөніндегі іс-қимыл бағдарламасы қабылданып, оның негізгі міндеттерінің бірі кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды күшейту болды.
Бұл кезеңге посткеңестік кеңістіктегі күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайлар тән. Кеңес Одағының ірі кәсіпорындары арасындағы экономикалық байланыстар мен қарым-қатынастардың толық үзілуі көптеген кәсіпорындардың тоқтап қалуына және айтарлықтай жұмыс күшінің босатылуына әкелді. Осындай жағдайда күнкөріс көзін іздеп босатылған жұмыс күшінің көпшілігі шағын бизнес саласында өздерінің қабілеттері мен білімдерін қолдануға мәжбүр болды [12].
Кәсіпкерлік қызметтің алғашқы субъектілері көбінесе бизнесті қалай жүргізу керектігін білмеді. Бұл жағдай сол кездегі макроэкономикалық күйзеліспен және жоғары салық ауыртпалығымен қосылып, көптеген жаңа кәсіпкерлердің банкротқа ұшырауының артуына ықпал етті. Осыған ұқсас жағдай 1994 жылдан 1996 жылға дейінгі кезеңде де байқалды, бұл кезде шағын кәсіпкерлік секторының объектілерінің саны күрт қысқарды..
Айта кету керек, бұл кезең еліміздегі шағын және орта бизнестің қалыптасуы мен дамуындағы оң үрдістермен сипатталады. Бұл кезең айтарлықтай салықтық жеңілдіктермен және қаржылық ресурстарға қолжетімділікпен сипатталады. Бірақ бұл кезеңде үкімет жүргізген қатаң ақша-несие саясаты: ұлттық валютаның құнсыздануы; төлем қабілетсіздігі; тиімді сұраныстың төмендеуі; негізгі өндірістік қорларды индекстеу шағын кәсіпкерлік субъектілерінің санының қысқаруына ықпал етті және оның дамуына елеулі кедергі болды [13].
Үшінші кезеңде, яғни. Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 14 маусымдағы № 3036 Кәсіпкерлік қызмет еркіндігінің мемлекеттік кепілдіктерін іске асыру жөніндегі қосымша шаралар туралы және 1996 жылғы наурыздағы № 3036 Жарлықтары шағын кәсіпкерлікті дамытуға белгілі бір дәрежеде жаңа серпін берді.
Бұл кезең кәсіпкерліктің түрі мен көлемін анықтаудың бірыңғай критерийлерінің болмауымен сипатталады. Нәтижесінде, шағын бизнестің посткеңестік мемлекеттердің экономикасына қосқан үлесіне баға берілмеді және статистикалық деректер болмады. Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңы Қазақстандағы ШОБ-ты одан әрі дамытудың негізгі мәселелерін анықтады.
Осы Заң шағын кәсiпкерлiк субъектiсi түрiндегi заңды тұлғаны тiркеу тәртiбiн оңайлатуды: тiркеу мерзiмi мен алымын, талап етiлетiн құжаттар тiзбесiн қысқарту, жарғылық капиталдың мөлшерiн азайтуды көздедi.
Республикада кәсiпкерлiк қызмет мынадай кепiлдiктер алды:
лауазымды адамдар мен мемлекеттiк органдардың кәсiпкерлер
қызметiне негiзсiз араласуына жол берiлмейдi;
кәсіпкерлердің шаруашылық-қаржылық қызметіне барлық
тексерулерді, егер Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында өзгеше көзделмесе, уәкілетті мемлекеттік органдар жылына бір реттен жиі емес жүргізеді [14].
Ең көп жеңілдіктер өндіріспен айналысатын кәсіпкерлерге берілді, жер учаскесін сатып алу немесе оны жалға алу бойынша төлемдерді үш жылға кейінге қалдыру ұсынылады, олар жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу үшін төлем төлеуден босатылған күннен бастап үш жыл ішінде босатылады.
Кейіннен Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңымен бірге Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, онда қызметтің бұл түрі азаматтардың заңды тұлға құрмай-ақ бастамашылық қызметі ретінде айқындалды. Заңда жеке кәсiпкерлiктi жүзеге асыру мемлекеттiк тiркеудi талап етпейтiнi, бейресми сипатқа ие және тұрғылықты жерi бойынша салық органында тiркеу есебiнен тұрудан тұратыны белгiленген. Салық салу жүйесі жеңілдетілді, заңнамалық актілерде тыйым салынбаған кез келген қызмет түрімен айналысуға рұқсат етілді [15].
Сондай-ақ, 1998 жылғы 27 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Азаматтардың және заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет бостандығына құқықтарын қорғау туралы Жарлыққа қол қойды, ол барлық деңгейдегі орталық және жергілікті атқарушы органдардың кәсіпкерлік қызметке араласуына тыйым салды. Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде және халықаралық шарттарында көзделмеген шектеулерді белгілеу жолымен жеке кәсіпкерлер мен ШОБ субъектілерінің қызметіне бақылаушы органдардың тексерулер саны да шектелді. Қазақстан Республикасы Шағын кәсіпкерлікті қолдау агенттігі жұмысы сол күннен бастау алады. Агенттік шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және іске асыруға жауапты орталық атқарушы орган ретінде құрылды.
Республикада шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың төртінші кезеңі Қазақстан Республикасының инновациялық даму бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 10 мамырдағы №617 қаулысының қабылдануымен байланысты. Бұл қаулының қажеттілігі жаңа шаруашылық және аумақтық субъектілердің дамуына, бұрын құрылған шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қарым-қатынастарды түрлендіруге, менеджменттің дамуына ықпал ететін инновациялық қызметпен байланысты болды. Осы қаулыда нарықтық инфрақұрылымның ерекше өзектілігін ескере отырып, инфрақұрылымды дамытуға ерекше көңіл бөлінген [16].
Мұнда кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымын одан әрі дамытуда Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 17 шілдедегі №969 Тоқтап тұрған кәсіпорындарды сегменттеу және тиімсіз өндірісті дамытудың салалық бағдарламасын бекіту туралы қаулысы ерекше рөл атқарды. Бұл бағдарлама кәсіпкерлікті тұрақты дамыту процестерін жеделдетуді, экономиканың басым секторларында ШОБ үлесін арттыруды көздеді. Бағдарламаның мақсаттарының бірі өндірістік, қаржылық, ғылыми-техникалық және қызметтің басқа да салаларында кәсіпкерлік инфрақұрылымын құруды және дамытуды, сондай-ақ ШОБ пен кәсіпорындарды өндірістік-технологиялық процестерге қосуды және өнеркәсіптік кәсіпорындардың кооперациясын қамтамасыз ету болды.
Осы бағдарламаны әзірлеу және іске асыру кәсіпкерліктің инфрақұрылымы үшін қолайлы жағдайлар жасау бөлігінде кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік бағдарламасының элементтерінің бірі болды және Қазақстан Республикасы Президентінің іс-шаралар бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын іске асыру шеңберінде жүзеге асырылды. Шағын және орта бизнесті дамытуды қамтамасыз ететін аса маңызды мәселелерді шешу Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнесті дамыту мен қолдаудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында белгіленген [17].
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу кәсіпкерлердің құқықтарымен, міндеттерімен және жауапкершілігімен тығыз байланысты. Кәсіпкер жеке тұлға ретінде жасалған шарттарды тиісінше орындамағаны, басқа субъектілердің мүліктік құқықтарын, салық тәртібін, өнім сапасына қойылатын талаптарды бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекет пен серіктестер алдында әкімшілік және қылмыстық жауаптылықта болады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері. Бұл қызметкерлердің орташа
жылдық саны елу адамнан аспайтын заңды тұлға емес, дара кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны елу адамнан аспайтын және активтерінің орташа жылдық құны 2009 жылғы 2012 жылғы 1 қаңтардағы № 109-ға тең жыл тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген алпыс мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайды [18].
Бұл ретте (6-баптың 6-тармағы) мыналарды жүзеге асыратын дара кәсiпкерлер мен заңды тұлғалар шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi болып таныла алмайды:
есiрткi, психотроптық заттар мен прекурсорлардың айналымына
байланысты қызмет;
акцизделетін өнімді өндіру және (немесе) көтерме саудада өткізу;
астық қабылдау пункттеріндегі астықты сақтау қызметі;
лотерея өткізу;
ойын және шоу-бизнес саласындағы қызмет;
мұнайды, мұнай өнімдерін, газды, электр және жылу энергиясын
өндіру, өңдеу және өткізу жөніндегі қызмет;
радиоактивті материалдардың айналымына байланысты қызмет;
банк қызметі (немесе банк операцияларының жекелеген түрлері
және сақтандыру нарығындағы қызмет (сақтандыру агентінің қызметін қоспағанда);
аудиторлық қызмет;
бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызмет;
несиелік бюролардың қызметі;
қауіпсіздік қызметі.
2. Орта кәсіпкерлік субъектілері. Олар заңды тұлға құрмаған жеке кәсіпкерлер және шағын және ірі кәсіпкерлікке қатысы жоқ жеке кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғалар [19].
3. Ірі кәсіпкерлік субъектілері. Ірі кәсіпкерлік субъектілері - заңды тұлға құрмаған дара кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын және мынадай критерийлердің біріне немесе екеуіне сәйкес келетін заңды тұлғалар: қызметкерлердің орташа жылдық саны екі жүз елу адамнан астам және (немесе) орташа жылдық кіріс; республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және тиісті қаржы жылына қолданылатын айлық есептік көрсеткіштің үш миллион еселенген мөлшерінен астамды құрайды.
Нормативтік құқықтық актілердің жобаларын сапалы әзірлеуге қол жеткізу және мемлекет пен жеке бизнес арасындағы әріптестікті нығайту мақсатында Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңында жеке кәсіпкерлік субъектілерінің әзірлеуге міндетті қатысуына қатысты нормалар көзделген. Атап айтқанда, Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңында кәсіпкерлік субъектілерінің аккредиттелген бірлестіктерімен кәсіпкерлердің мүдделерін қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің жобаларын сараптамалық кеңестер арқылы міндетті түрде келісу тәртібі қарастырылған [20].
ШОБ субъектілерін құқықтық қамтамасыз етуді одан әрі жетілдіруде Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығына сәйкес тіркеу, рұқсат беру және лицензиялау рәсімдерін жеңілдету, заңсыз араласу үшін кедергілер жасау бойынша жұмыс жүргізу көзделген болатын.
Сонымен қатар, заң жобасында заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді жеңілдету мақсатында бастапқы тіркеу кезінде шаруашылық серіктестіктердің құрылтай құжаттарын (жарғысын және құрылтай шартын) міндетті нотариат куәландыруы туралы талапты жою ұсынылады, бұл заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуге жұмсалатын шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.
Кейінірек, 2011 жылы Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне рұқсат беру жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бұл заңды қабылдау қажеттілігі кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін қадағалау мен бақылау мәселелерінің аса күрделі болуына байланысты болды. Мысалы, 108 бақылау және қадағалау органы болды. Оларға кәсіпкерлік қызметтің жекелеген жағдайлары бойынша жылына 29 миллионға дейін рұқсаттар берілді, ШОБ субъектілеріне 500 мыңға дейін тексеру жүргізілді және жылына 6,0 мың нормативтік құқықтық актілер шығарылды. Орташа алғанда жылына бір ШОБ субъектісі, тексерулер саны 96-ға жетті [21].
Осының нәтижесінде бизнес құрылымдары мен мемлекеттік органдар белсенді және тең дәрежеде диалог жүргізу мүмкіндігіне ие болды, оның мақсаты заңға бағынатын кәсіпкерлік субъектілерін ынталандыру болып табылды.
Кәсіпкерлік саласындағы заңнаманы жетілдірудегі келесі қадам Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне уәкілетті мемлекеттік органдар мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыретін қайта қарау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы болды.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдер туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы заңдарына енгізілген өзгерістерге сәйкес бизнеске қойылатын барлық талаптар тек заңдар, Мемлекет басшысының жарлықтары деңгейінде белгіленуі тиіс.
2011 жылғы 6 қаңтарда Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы, Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік бақылау және қадағалау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдарға қол қойды. Бұл заң бұрын Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңымен реттеліп келген аудиттелетін субъектілерді мемлекеттік бақылау мен қадағалаудың жалпы құқықтық негіздерін белгілейді. Заң алғаш рет бақылау және қадағалау ұғымдарын заңнамалық деңгейде ажыратты, ал бүгінгі күнге дейін бұл ұғымдар бүкіл посткеңестік кеңістікте заңнамалық деңгейде бөлінбеген [22].
Тексерілетін субъектілердің қызметін бақылау мен қадағалау аудит нысанында және бақылау мен қадағалаудың өзге де нысандарында жүзеге асырылады. Бақылаудың басқа да профилактикалық сипаттағы нысандары бойынша оларды барусыз жүргізуге тікелей тыйым салу алынып тасталды. Бұл тыйымның алынып тасталуы, біздің ойымызша, мемлекеттік бақылау (қадағалау) органдарының тексерілетін субъектілерге жиі баруына әкеліп соғады, бұл кәсіпкер үшін қосымша кедергілер тудыруы мүмкін. Мысалы, бақылаудың басқа да нысандарын жүргізу кезінде құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі органдарда тіркеуге қойылатын талаптар, оны жүзеге асыру кезеңділігіне қандай да бір шектеулер қойылмайды.
Сондай-ақ, Заңда кәсіпкерлік субъектілеріне мемлекеттік бақылаудың қағидаттары, міндеттері және кәсіпкерлердің өзін-өзі қорғауының қосымша тетіктері сақталғанын атап өткен жөн.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасына (ҰКП) міндетті мүшеліктің тұжырымдамалық үлгісін әзірледі, осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті 2013 жылғы 4 шілдеде Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы туралы Қазақстан Республикасының Заңын бекітті [23].
Болашақта Қазақстандағы кәсіпкерлік құрылымдардың қызметін реттейтін нормативтік-құқықтық, заңнамалық және бағдарламалық құжаттарды сәйкестендіру қажет, бұл республикадағы шағын және орта бизнеске отандық және шетелдік инвестицияларды тарту үшін қолайлы жағдайлардың қалыптасуына әсер етеді және оның әлемдік нарыққа шығуын жеңілдету.
Қазақстан-2050 Стратегиясын іске асыру жағдайында шағын кәсіпорындар қызметінің тиімділігі мен тұрақтылығы, олардың қатысуымен жаңа экономикалық байланыстар орнату, оның ішінде өндірісті және инновациялық қызметті сыртқы экономикалық белсендіру ерекше маңызға ие.
1.2 Шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау, оның негізгі әдістері
Бүгінгі таңда мемлекеттердің экономикалық саясатының негізгі құрамдас бөліктерінің бірі жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау болып табылады. Ұлттық экономиканы дамыту жүйесінің әлемдік тәжірибесі көрсеткендей, шағын және орта бизнестің даму деңгейі экономиканың әртүрлі салаларында бәсекелестік ортаның қалыптасуына әсер етеді, нарықты отандық тауарлармен және қызметтермен толтыруға ықпал етеді. Дамыған елдерде халықтың шағын және орта бизнес саласына көптеп тартылуы оны қоғамның маңызды мәселелерін шешу үшін экономикалық дамудың негізі ретінде анықтайды. Бағдарламаның атауы 2020-2025 жылдарға арналға мемлекеттік бағдарлама. Бағдарламаны іске асыру үшін 2020 - 2025 жылдары 11 578 млрд. теңге (республикалық бюджет (бұдан әрі - РБ) - 9 565 млрд. теңге, (жергілікті бюджет (бұдан әрі - ЖБ) - 716 млрд. теңге, Дүниежүзілік банк (бұдан әрі - ДБ) - 13 млрд. теңге, жеке инвестициялар - 1 284 млрд. теңге) мөлшерінде бюджет қаражаты жұмсалатын болады, оның ішінде: 2020 - 1 161 млрд. теңге 2021 - 1 336 млрд. теңге 2022 - 1 708 млрд. теңге 2023 - 2 311 млрд. теңге 2024 - 2 383 млрд. теңге 2025 - 2 679 млрд. теңге сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған басқа да қаражат.Сондай-ақ Даму ұйымы, Бизнесті мемлекеттік қолдау, Алтын сапа, Атамекен атты мемлекеттің шағын және орта бизнесті қолдау бағдарламалары бар.
Даму ұйымы саясаты:
даму әлеуеті бар шағын және орта бизнестің барлық субъектілеріне
қаржыландырудың қолжетімділігін қамтамасыз етуге;
қолжетімділігінің және оларды беру жеделдігінің дәрежесін
арттыруға;
аймақтық және салалық тұрғыдан жеке кәсіпкерлік субъектілерін
барынша қамти отырып, несиелік ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз етуге;
экономиканы әртараптандыруға жәрдемдесуге және шағын және орта
бизнес саласындағы бәсекеге қабілеттілікті арттыруға;
ішкі өндірісті кеңейтуге, инновацияларды ендіруге және өнімдерін
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жоғары әлеуетті мүмкіндіктері бар шағын және орта бизнес субъектілерін қолдау құралдарын көбейтуге;
жеке кәсіпкерлік субъектілерінің кәсіби деңгейін арттыруға және
халықты кәсіпкерлікке тартуға бағытталған.
Бизнесті мемлекеттік қолдау 4 бағытты қамтиды:
Моноқалаларды, шағын қалаларды және ауылдық елді мекен
кәсіпкерлерінің жаңа бизнес-бастамаларын қолдау;
Экономиканың және өңдеу өнеркәсібінің басым секторларында
жұмыс істейтін кәсіпкерлерді салалық қолдау;
Кәсіпкерлердің валюталық тәуекелдерін төмендету;
Кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған қаржылық емес шаралар.
Бағдарламаның бірінші бағыты кәсіпкерлерге мынадай:
банктердіңдаму банкініңлизингтік компаниялардың
кредиттеріқаржылық лизинг шарттары бойынша сыйақы мөлшерлемесінің бір бөлігін субсидиялау;
ислам банктерінің кірісін құрайтын тауарға үстеме бағаның бір
бөлігін және жалдау төлемінің бір бөлігін субсидиялау;
банктердіңдаму банкінің кредиттері бойынша ішінара кепілдік беру
бойынша қаржылық қолдау шараларын көрсетуді көздейді.
Бірінші бағыт аясында:
Субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі Қазақстан Республика-
сының Ұлттық Банкі белгілеген базалық сыйақы мөлшерлемесінен аспайтын және 5 (бес) пайыздық тармаққа ұлғайтылған кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша ғана жүзеге асырылады, оның номиналды мөлшерлемесінің 50%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Инвестицияға бағытталған кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығынсыз 5 (бес) жылды құрайды. Айналым қаражатын толықтыруға бағытталған кредиттерді субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығысыз 3 (үш) жылды құрайды.
Екінші бағыт аясында:
Субсидиялауға жататын несиенің максималды сомасы бір кәсіпкерге
2,5 млрд. теңгеден аспауы тиіс. Бағдарлама шеңберінде экономиканың басым секторларында субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің базалық сыйақы мөлшерлемесінен аспайтын, 5 (бес) пайыздық тармаққа көбейтілген, оның ішінде 40% номиналды мөлшерлемесін мемлекет өтейтін, ал айырмасын кәсіпкер төлейтін кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша ғана субсидиялау жүзеге асырылады. Даму банкінің кредиттері бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі 13%-дан аспайтын кредиттер бойынша жүзеге асырылады, оның 6%-ын жеке кәсіпкерлік субъектісі төлейді, ал айырмасын мемлекет өтейді. Даму банкінің қаржылық лизинг шарттары бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі 13%-дан аспайтын қаржылық лизинг шарттары бойынша жүзеге асырылады, оның 5%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Инвестицияға бағытталған кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығынсыз 5 (бес) жылды құрайды. Айналым қаражатын толықтыруға бағытталған кредиттерді субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығысыз 3 (үш) жылды құрайды.
Үшінші бағыт аясында:
Бірыңғай бағдарламаның екінші бағыты бойынша субсидияланатын
несиелік лизингтік келісімдердің максималды көлемі бір кәсіпкерге 2,5 млрд. теңгеден аспауы керек. Субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген базалық сыйақы мөлшерлемесінен аспайтын және 5 (бес) пайыздық тармаққа ұлғайтылған банк кредиттері бойынша ғана жүзеге асырылуы мүмкін, оның номиналды мөлшерлемесінің 30%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі 12%-дан аспайтын Банктің валюталық стандартты кредиттері бойынша жүзеге асырылуы мүмкін, оның 5% дейін мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесіне Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген базалық мөлшерлемеден аспайтын және 5 (бес) пайыздық тармаққа арттырылған лизингтік компаниялардыңбанктіңдаму банкінің қаржы лизинг шарттары бойынша ғана жүзеге асырылады, оның ішінде номиналды мөлшерлеменің 40%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Даму банкінің кредиттері бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау номиналды сыйақы мөлшерлемесі 13 %-нан аспайтын кредиттер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін, оның 5%-ы мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау даму банкі сыйақы мөлшерлемесін 11%-ға дейін төмендететін даму банкінің валюталық кредиттері бойынша жүзеге асырылуы мүмкін, оның 4%-ын мемлекет өтейді, ал айырмасын кәсіпкер төлейді. Инвестицияға бағытталған кредиттерқаржылық лизинг шарттары бойынша субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығынсыз 5 (бес) жылды құрайды. Айналым қаражатын толықтыруға бағытталған кредиттерді субсидиялау мерзімі субсидиялау мерзімін ұзарту құқығысыз 3 (үш) жылды құрайды.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау жүйесі қалыптасты және әлде де қызмет етуде. Бұл мәселемен Индустрия және сауда министрлігі, экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қаржы министрлігі, Табиғи монополияларды реттеу агенттігі, Статистика жөніндегі агенттігі және атқарушы биліктің басқа да органдары мемлекеттік деңгейде айналысады. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және өңірлік қорлары құрылған. Дегенмен, Қазақстанда шағын кәсіпкерлік қызметін қолдау бойынша қызмет ету саласы біркелкі дамып жатқан жоқ.
Әлемдік тәжірибе көрсететіндей, оның табысты дамуы мемлекеттік қолдауға, осы қызметтерді қажет ететін кәсіпкерлерге, жеке кәсіпкерлікті дамытуды көздеген тұлғалар тең дәрежеде тәуелді. Шағын кәсіпкерлік туралы ҚР Заңына сәйкес, жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау - жеке кәсіпкерлікті ынталандыру, Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік бастаманы жүзеге асыру үшін құқықтық, әлеуметтік және экономикалық жағдайлар жасау бойынша мемлекеттік шаралар кешені, ал жеке кәсіпкерлік инфрақұрылымы - шағын кәсіпкерлік қызмет етудің және дамуының жалпы жағдайларын қамтамасыз ететін ұйымдар кешені.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары:
а) шағын кәсіпкерлікті реттеу жөніндегі заңдарды жетілдіру;
ә) жеке кәсіпкерлікті құру мен дамыту орталықтарын, кәсіпкерлік инкубаторлар, технологиялық парктер, индустриалдық аймақтар және шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымының басқа да объектілерін құру;
б) бюджеттік қаражаттар есебінен шағын кәсіпкерлік субъектілерін оқу-әдістемелік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз ету;
в) шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мемлекеттік органдар қарамағында шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша мәселелерді зерттеу және шағын ұсыныстарды әзірлеу бойынша ғылыми-зерттеу институттарын құру жолдармен жүргізілетінін анықтайды;
г) шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың қаржылық институттарын құру;
ғ) кәсіпкерлік-инкубатор және индустриялық аймақтардың қызметін ұйымдастыру;
д) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жер учаскелерін, құрылыстарды сату. Бүгінгі күнде шағын кәсіпкерлікті қолдау саласында түрлі институттар бар.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау механизмдері шағын кәсіпкерлікті қолдаудың сараланып дамыған инфрақұрылымы арқылы жүргізіледі. Шағын кәсіпкерлік субъектілерін тұрақтануын және қалыптастыруын ынталандыру үшін мемлекеттік даму институттары құрылған.
Шағын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz