Қостілділіктің ежелгі бастаулары
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті Гуманитарлық-педагогикалық институт
Ақтолқын Тайырқызы ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Билингвизм құбылысы әлеуметтік лингвистикалық мәселелері 6В01725- Шетел тілі: екі шетел тілі (ағылшын-араб)
Қызылорда, 2023
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті Гуманитарлық-педагогикалық институты
Қорғауға жіберілді
Шетел тілдері және аударма
кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к
Ұ.Ө.Бекназарова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Билингвизм құбылысы әлеуметтік лингвистикалық мәселелері 6В01725 - шетел тілі: екі шетел тілі (ағылшын-араб)
Орындаған:
А.Тайырқызы
қолы
Ғылыми жетекшісі:
А.Абасилов
қолы
Қызылорда, 2023
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті Гуманитарлық-педагогикалық институты
Қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика кафедрасы 6В02336-Филология білім беру бағдарламасы
Бекітемін Кафедра меңгерушісі
Ә.Б.Алмауытова
20 ж
Дипломдық жұмысты орындауға ТАПСЫРМА
Студент: Асылбек Бану Ғапурқызы
1. Жұмыс тақырыбы: Билингвизм құбылысы әлеуметтік лингвистикалық
құбылысы
Жоғары оқу орны бұйрығымен бекітілді. № 20 ж.
2. Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі 20 ж 3.Жұмыстың бастапқы мәліметтері: дипломдық жұмыстың бірінші
теориялық бөлімінде Қазақстандағы жастардың тілдік сәйкестілігі (Алматы, 2021) атты авторлар ұжымымен шыққан монография, екінші практикалық бөлімде К.Өстеміровтің Қазіргі педагогикалық технологиялар мен оқыту құралдары (Алматы, 2007) және Ж.Қараевтың Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы (Алматы, 2018) атты еңбектері негізге алынды.
4. Дипломдық жұмыста әзірленетін сұрақтар тізімі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
А)Дипломдық жұмыста мектеп оқушысына анықтама бере отырып, қазіргі мектеп оқушысының тілдік бағыт-бағдары жан-жақты айқындалады.
Б) Қазіргі жаңартылған білім мазмұны мен оның ерекшеліктеріне қарай баға берілді.
В) Қазақ тілін саралап-деңгейлеп оқыту әдістемесінің тиімділігі мен жаңалығын байыптап, деңгейлік тапсырмалардың сатысы бойынша оқушының өзіндік шығармашылық қабілеті, меңгерудің әр кезеңдегі деңгейіне өтіп отырған сайын ынта, мотив, белсенділік, білік пен дағды да өсіп отыратындығын дәлелдедік.
5. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстандағы жастардың тілдік сәйкестілігі. Монография. Б.Қапалбек, А.Абасилов, Л.Ишанова, Қ.Слямбек, А.Қожахмет, А.Кеңес, Ж.Төлеужанова, А.Кенжеқожаева - Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2021.-191 б.
2. Белсенді оқу арқылы оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамыту республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция жинағы, I том. Атырау, 2021.-54 бет.
3. Аймауытов Ж. 5 томтық шығармалар жинағы.- Ғылым, 1998-248б.
Дипломдық жұмысты дайындау
КЕСТЕСІ
№
Өңделген сұрақтар тізімі,
бөлімдер атауы
Уақыты
Ескертулер
1
Диплом жұмысының тақырыбын таңдау, негіздеме жасау
Қазан, 2022
2
Жұмыстың календарлық жоспарын құру
Қазан, 2022
3
Диплом тақырыбы бойынша
әдебиеттерге шолу жасау, оны зерттеу және өңдеу
Қараша, 2022
4
Диплом жұмысының кіріспе және бірінші тарауын жазу
Желтоқсан, 2022
5
Диплом жұмысының екінші
тарауын жазу және тексеруге беру
Қаңтар, 2023
6
Ұсыныстар мен қорытындыларды ғылыми жетекшімен келісу
Ақпан, 2023
7
Ғылыми жетекші ескертулеріне
сәйкес дипломдық жұмысты өңдеу
Наурыз, 2023
8
Кафедраға жұмысты ұсыну, алдын- ала қорғаудан өту
Сәуір, 2023
9
Диплом жұмысын антиплагиат бағдарламасынан өткізу
Мамыр, 2023
10
Диплом жұмысына пікір мен сын
пікір алу
Мамыр, 2023
11
Диплом жұмысын кафедраға өткізу
Мамыр, 2023
Тапсырма берілді
20 ж
Ғылыми жетекші:
А.Абасилов
қолы
Студент:
А.Тайырқызы
қолы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Білім туралы Қазақстан Республиксының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319- III Заңы (03.05.2022 ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
2. Педагог мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2019 жылғы
27 желтоқсандағы № 293-VI ҚР Заңы (03.05.2022 ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
3. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы No 636 Жарлығына өзгерістер еңгізу туралы (26.02.2021ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы No 988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында Білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы;
5. Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2021 жылғы23 шілдедегі № 362 бұйрығы;
6. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы;
7. Қорқыт ата атындағы университеттің Ғылыми кеңесінің шешімімен 29.08.2016 жылғы №2 хаттамамен бекітілген Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің Академиялық саясаты (өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы 2020 жылғы 15 желтоқсандағы № 5 хаттама, 2021 жылғы 29 қазандағы №
5 өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы хаттама, 2022 жылғы 19 қаңтардағы № 8 өзгерістер мен толықтырулар туралы хаттама).
AНЫҚТAМAЛAP
Диплoмдық жұмыcтa кeлeci тepминдepгe cәйкec aнықтaмaлap қoлдaнылды: Әлеуметтік лингвистика - тілдің әлеуметтік табиғатын, қоғамдық қызметін, қоғам өміріндегі рөлін және оның дамуына әсер ететін факторлар мен оларды реттеу тетіктерін т.б. кең көлемдік проблемаларды кешенді түрде зерттейтін ғылыми пән.
Лингвистикалық әдістер - тіл білімі қолданылымын зерттеу амал- тәсілдерінің жүйесі.
Инновация (жаңалық жарату) - қазіргі ойлау үлгісі мен дәстүрлі таным ерекшелігіне ұқсамайтын жаңа ойлау жүйесін тауып шығару, кезектегі білім мен материалдық мүмкіндіктерді пайдалана отырып көнені өңдеу, бар нәрсені тіпті де жақсарту, кем нәрсені толықтыру, жаңа нәрсені тапқырлау, тың нәрсені байқау, жаңа зат, жаңа әдіс, жаңа жол, жаңа орта жаңалығымен өмірді жаңарту, сөйтіп адамға және адамзатқа бақыт жарату.
Диалог - (гр. διάλογος) екі не бірнеше адамның кезектесіп сөйлесуі арқылы берілетін ауызекі тілдегі ерекше форма.
Критерий (гр. kriterion) - орындалуы қандай да бір заңның немесе тәсілдің қолданушылығын қамтамасыз ететін шарт. Мөлшерлік бағаның өлшеуін таңдайтын белгі.
Мониторинг - белгілі бір нәрсенің жай - күйін бақылау, бағалау, талдау және болжау жүйесі, белгілі параметрлерді анықтаудағы бақылау құралы.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 5
АНЫҚТАМА 6
КІРІСПЕ 8
1. ҚОСТІЛДІЛІК ҰҒЫМЫ: АНЫҚТАМАСЫ, ПАЙДА БОЛУ ЖОЛДАРЫ, ТҮРЛЕРІ
1.1 Қостілділік құбылысы, ерекшелігі, сипаттамасы 11
1.2 Қостілділіктің пайда болуы, түрлері 20
Тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОСТІЛДІЛІК:ЕРЕКШЕЛІГІ, ТҮРЛЕРІ
2.1 Қазақ - ағылшын қостілділігі: оның тіл саясатындағы орны,
маңызы 27
2.2 Ағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы коммуникативтік құзырет негізі мақсат ретінде. 29
2.3 Оқушылардың сөйлесім дағдыларын дамытуға бағытталған коммуникативті жаттығулар. 37
Тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қостілділік мәселесін зерттеу ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келеді.20 ғасырдың 40-жылдарында анық пайда болған қостілділік, немесе қостілділік мәселелеріне қызығушылық тіл білімінің дамуы мен оны зерттеу әдістемесінің арқасында ғана емес, сонымен қатар онымен
байланысты ғылымдардың - әлеуметтану, психология, этнография жетістіктеріне де әсер етеді.
Алғаш рет қос тілділік ұғымын 1938 жылы В.А.Аврорин енгізіп, оған
екі тілді бірдей меңгеру деп анықтама береді.Бұл құбылыс қостілділік туралы алғашқы еңбектерден бастап белгілі бір тілдік құрылымды, игерілген белгілер жүйесін қарым-қатынас жағдайында пайдалана білуді (коммуникативтік
аспект) қамтитын күрделі, жүйелі ішкі тұлғалық формация ретінде
қарастырылғанын айта кету маңызды.Дәл осы құбылыстың күрделілігі оны зерттеудің күрделі сипатын анықтайды.Қостілділік тиісті білім саласы өкілдерінің бірлескен күшімен кешенді синтетикалық талдауды қажет етеді.
Түрлі аспектідегі зерттеулер қостілділік мәселесінің дамуын толықтырады және тереңдетеді.
Әлеуметтік лингвистикалық аспект қостілділіктің негізгі компоненттерінің қалыптасуы мен өзара әрекеттесуіне, осы құбылыстың қалыптасуы мен дамуына әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеумен,
сонымен қатар қостілділіктің қоғамдық өмірдегі рөлін анықтаумен байланысты. Әлеуметтік лингвистикалық аспект нақты лингвистикалық, яки интралингвистикалық аспектімен тығыз байланысты, ол қостілділіктің дамуы жағдайында ішкі құрылымдық процестерді сипаттауға арналған.
Психолингвистика өз назарын сөйлеу өндірісінің актілеріне аударады, онда белгілі бір тілді барлық көлемде меңгеру сапасы мен деңгейі көрінеді: лингвистикалық, сөйлеу және әлеуметтік-мәдени құзыреттілік.
Қостілділік мәселесінің ғылыми қалыптасуы кезең-кезеңімен жүзеге асады.Теориялық мәселе ретінде қостілділік, көптеген ғалымдардың
бақылаулары бойынша, 19 ғасырдың аяғында зерттеле бастады, дегенмен, әлеуметтік құбылыс ретінде оның ежелгі әлемге тереңірек енетін тамыры
бар.19 ғасырдың аяғынан бастап лингвистикалық ойдың дамуымен қостілділік тіл білімі теориясының қарастыру пәніне айналды.Тіл ғалымдарының қызығушылығын тілдердің өзара әрекеттесу теориясына бұрған салыстырмалы- тарихи әдіс болып табылады.
Диплом жұмысының нысаны. Қостілділіктің әлеуметтік лингвистикалық мәселелерін зерттеу нысаны оқу мақсатымен
ұйымдастырылған қазақ-ағылышын қостілділігінің жеке тұлғалардың сөйлеу әрекетіндегі даму жолдары мен сатылары.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсаты - қостілділік ұғымының мәнін түсіндіру.Тәжірибе жүзінде оқушылар арасында ауызша коммуникативтік құзыреттілікті дамыту әдістерін қолданып, тиімділігін
айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді қоямыз:
-қостілділік ұғымы: анықтамасы, сипаттамасы, пайда болуы мен ерекшеліктері;
-тіл саясатының рөлін және олардың қостілділік пен тіл өміріне әсер етуі;
-қазақ этностық қостілділігі, оның мәні мен маңызын қарастыру;
oo ағылшын тілін қостілділіктің бір сыңары ретінде оқыту мен меңгерту;
oo ағылшын тілі сабағында оқушыға тілді тез үйретуге арналған әдіс-тәсілдері, бағдарламаларды қолдану;
oo оқушы тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Диплом жұмысының дереккөздері: Әлеуметтік лингвистикалық негізі ретінде белгілі ғалымдардың (Б.Хасанұлы, Э.Д.Сүлейменова, М.М.Копыленко, А.Е.Меккели, Е.И.Пассов,Г.Пальмер, Д.Кормос, З.Бейсембаева, Ф.Оразбаева) еңбектері, ой-пікірлері, тұжырымдары басшылыққа алынды. Жұмыстың
лингводидактикалық негізі ретінде қостілділік мәселесін психолингвистикалық, тілдік-методикалық қырынан зерттеген ғалымдардың (В.Ю.Розенцвейг,
Е.М.Верещагин,В.А.Бухбиндер, В.Штраусс, т.б) жұмыстарын пайдаландық.
Диплом жұмысының әдістері мен тәсілдері: Оқу саласындағы қазақ- ағылшын қостілділігіне әлеуметік-лингвистикалық мониторинг өткізу
барысында әлеуметтік- лингвистиканың талдау әдістері мен тәсілдерін қолдану, тұжырымдау, талдау, салыстыру.
Диплом жұмысының теориялық құндылығы: Дипломның теориялық құндылығы оның қостілділіктің әлеуметтік лингвистикалық мәселелері туралы теориялық негіздерін кеңейту, түсінуді тереңдету және жаңа білімдерді
қалыптастыру қабілетінде, әлеуметтік лингвистиканың кең саласына үлес қосуда және болашақ зерттеулерге, саясат пен тәжірибеге қатысты ақпарат беруде.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы оның теориялық білімді нақты нәтижелерге аудару қабілетінде, екітілді тұлғаларды қолдайтын, екі тілді қауымдастықтың әл-
ауқаты мен мүмкіндіктерін кеңейтуге ықпал ететін саясаттарға, тәжірибелерге және араласуға әсер ету қабілетінде жатыр.Сонымен қатар, екінші шетел тілі сабақтарында коммуникативті әдіс негізінде оқушылардың тілдесу
іскерліктерін дамытуға бағытталған жаттығулар кешені әзірленді.
Диплом жұмысының жаңалығы: -қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны анықталды;
-екінші шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың тілдесу іскерліктері мен дағдыларын дамыту жолдары анықталып ұсынылды;
-тәжірибе жүзінде әзірленген жаттығулардың тиімділігі тексерілді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
1. Дипломдық жұмыстың тұжырымдамасы қостілділікпен байланысты әлеуметтік лингвистикалық мәселелерді зерттеуге бағытталған.
2. Қостілділік жеке адамдардың немесе қауымдастықтың екі тілде сөйлеу және түсіну қабілетін білдіреді.
3. Қостілділік танымдық қабілеттерді арттыру және мәдени
хабардарлықты арттыру сияқты көптеген артықшылықтар әкелсе де, ол әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан бірнеше қиындықтарды тудырады.
4. Білім берудегі қостілділіктің әлеуметтік лингвистикалық мәселелеріне тілді меңгеру, тілдік сәйкестілік, тіл саясаты және қоғамның көзқарастары жатады.
5. Бұл міндеттерді шешу екі тілді студенттердің тілдік және мәдени әртүрлілігін мойындайтын және қолдайтын, тең білім беру мүмкіндіктерін көтеретін және қоғамда қостілділікке оң көзқарасты қалыптастыратын
кешенді тәсілді талап етеді.
6. Осы әлеуметтік лингвистикалық күрделіліктерді тану және шешу
арқылы педагогтар мен саясаткерлер қос тілді студенттер үшін тиімді білім беру ортасын құра алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттен тұрады.
1. Қостілділік ұғымы: анықтамасы, пайда болу жолдары, түрлері
1.1 Қостілділік құбылысы, ерекшелігі, сипаттамасы
Ел егемендігінің басты атрибуттарының бірі мемлекеттік тіл болып табылады, сондықтан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының
мемлекеттік тілді меңгеруі еліміздің болашағын анықтауға айтарлықтай әсер ететініне күмән жоқ. Лингвистиканың әлеуметтік негізі-қоғам, қоғамдық сана
мен ойлау, әлеуметтік таным, әлеуметтік тыйым салу, әлеуметтік имидж, уақыт мәселесі, күнделікті өмір, тәжірибе болса, ал қоғам дамуының сипатын растау үшін тіл мен танымның тұжырымдамалық бірліктері қажет.
Әлеуметтік лингвистика немесе социолингвистика - тілдің әлеуметтік табиғатын, қоғамдық қызметін, қоғам өміріндегі рөлін және оның дамуына әсер ететін факторлар мен оларды реттеу тетіктерін т.б. кең көлемдік
проблемаларды кешенді түрде зерттейтін ғылыми пән.
Әлеуметтік лингвистиканың зерттейтін проблемаларының біріне тілдің барлық құрылым деңгейлеріндегі әлеуметтік сараланулары жатады. Тілдің
әлеуметтік саралануы көпқырлы болып келеді. Ол әлеуметтік құрылымның түрлерімен байланысты стартификациялық саралануды да, әлеуметтік көп түрлілігімен болатын жағдаятты саралануды да қамтиды. Осы мәселеге тығыз байланысты болып келетін тіл және ұлт мәселесін зерттеуде әлеуметтік лингвистика қазіргі тіл білімінде қарастырылатын тарихи, экономикалық және саяси жағдайларға байланысты пайда болған ұлттық тіл категориясына
сүйенеді т.б.
Лексикалық қор мен грамматикаға негізделген тілдік білім беру
әдістемесі тілдің ішкі құрылымының сипатын белгілейді және сөздер мен
синтаксистік құрылымдарды қолдану ережелер жүйесін қамтамасыз етеді. Ал нақты тілді қолдану сөйлеушінің әлеуметтік сипаттамаларымен және тілдік
қарым-қатынас жағдайында пайда болатын жағдайлармен реттеледі. Сондықтан тілді үйрену кезінде тіл ережелерімен, нұсқаулармен және ұсыныстармен қатар әртүрлі сыртқы факторларды ескеру қажет. Әлеуметтік лингвистикалық
мағлұмат ұлттық тіл саясатын құрайтын мәселелер мен шараларды қарастыруда да маңызды.
Көпұлтты елдердегі тіл саясаты әртүрлі этникалық топтардың қалыпты жағдайда қатар өмір сүруін қамтамасыз етеді, сондай-ақ қоғамда этносаралық толеранттылықтың қалыптасуына және интеграциялық процестердің дамуына ықпал етеді. Адамдар арасындағы саяси, мәдени және әлеуметтік
қатынастардың дамуымен тілдің коммуникативті қызметі де
декоммунизацияланады, бұл, әрине, екі тілділік мәселесіне әкеледі.
Монолингвизм деп - бір тілде сөйлеу,түсіну және тек бір тілді қолдану қабілетін айтады. Бұл - тұлғаның ана тілі, яғни бізде қазақ тілі.
Ана тілі - алдымен психолингвистикалық құбылыс. Сондай-ақ ана тілін әлеуметтік лингвистикалық, лингвистикалық, тарихи-этникалық,
демографиялық, пәлсапалық, заңнамалық, экономикалық, географиялық, педагогикалық, саясаттануға байланысты толық сипат беріп, ғылыми түсінік беруге болады. Тілдік қатынас тұрғысынан, ана тілі деп - бүкіл тіл атаулыдан
ішкі құрылыс ерекшеліктері арқылы дараланатын, белгілі бір халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасаушы, оның төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз жеткізуші, сол халық тұрғындарына түгел және жан-жақты қызмет
ететін ұлтішілік және ұлтаралық қарым-қатынас құралы болып табылады.
Көптілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың немесе әлеуметтің белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісіне қажет болған жағдайда үш түрлі тілді қатар қолдану құбылысы болып табылады. Қазақстанда қалыптасып келе
жатқан үштілділіктің, үшінші тілі - ағылшын тілі. Ол - негізгі ағылшындардың тілі, кейіннен американдардың қарым-қатынас құралы болып қалыптасқан тіл.
Бұл тіл - Ұлыбритания мен АҚШ-тың ресми тілі. Ол - БҰҰ-ның ресми
тілдерінің бірі, Ирландия, Канада мен Мальтаның екі ресми тілінің бірі, сондай- ақ, Аустралия мен Жаңа Зеландияның ресми тілі. Ағылшын тілі тағы Азия
елдерінің (Оңтүстік Африка Республикасы, Нигерия Федеративті Республикасы, Гана Республикасы, Танзания Біріккен Республикасы) ресми тілі ретінде пайдаланылады. Ағылшын тілі - ағылшын халқының тілі.
Ағылшынның жалпы саны - 48,5 млн. адам, соның ішінде: Ұлыбританияда 940 мың, АҚШ-та 650 мың, Оңтүстік Африкада 230 мың, Индияда 200 мың, Жаңа Зеландияда 188 мың ағылышын тұрады.
Қостілділік (латынша:bi-қос, lingua-тіл) - халықтың белгілі бір топтарының екі тілде өзін түсіндіре алуы.
Қостілділік құбылысы сирек кездеседі деп саналады, бірақ бұл миф.
Дүние жүзіндегі халықтың 43%-ға жуығы екі тілді, ал 17%-ы көптілді - яғни олар екі тілден артық сөйлейді.
Қостілділік-бұл қоғам мен жеке адамдардың өмірінде маңызды функцияны атқаратын адамзат тарихында пайда болған құбылыс. Бұл
адамдарға бірнеше тілді және мәдени контекстерде қарым-қатынас жасауға және өзара әрекеттесуге мүмкіндік беретін екі немесе одан да көп тілді жетік пайдалану мүмкіндігін білдіреді.
Дүние жүзіндегі әртүрлі аймақтар мен қауымдастықтарда қостілділіктің таралуы әртүрлі. Кейбір елдерде, мысалы, Швейцария, Канада және Бельгияда қостілділік ұлттық бірегейлік пен ресми саясаттың ажырамас бөлігі болып
табылады. Басқа аймақтарда қостілділік тарихи факторларға, отарлауға, иммиграцияға немесе жаһандануға байланысты туындайды.
В.Ю. Розенцвейг қостілділікті екі тілде меңгеру ретінде, қарым-қатынас жағдаятына байланысты бір тілден екіншісіне ұдайы ауысу ретінде анықтайды. Ал У. Вайнрайх болса билингвизм құбылысын екі тілді кезек-кезек қолдану практикасы ретінде, ал оны жүзеге асыратындарды билингв ретінде анықтайды. [1, 25-60 бб.]
Сонымен қатар, қазіргі әлем және оның ақпараттық дамуы, әлемдіу әкономиканың жаһандануы елдер мен халықтардың өзара тығыз қарым-
қатынасқа ұмтылуына, олардың халықтарының мәдениеттерінің бір-бірімен етене араласуына алып келеді. Кем дегенде бір шет тілін білу-қазіргі
ақпараттық қоғамның өзекті талабы.
Кез-келген дерлік көпұлтты мемлекет азаматтардың коммуниканивті өзара әрекеттесу жүйесін құру үшін қолданылатын бір ортақ тілді енгізуді
талап етеді. Сонымен қатар, елде көптеген ұлттар мен ұлыстар және олар
сөйлейтін тілдер болуы мүмкін. Сол себепті басқа азаматтармен тіл табысуға, қандай да бір мәселені шешуге, көмек сұрауға жеткілікті екінші тілді
меңгергені абзал.
Қостілділіктің қажеттілігі келесі факторлармен түсіндіріледі: 1.Жаһандану үрдістері
2. Мемлекеттің көпұлтты болуы
3. Дүние жүзі халықтарының мәдени жақындасуы 4.Туризмнің өзектілігін арттыру және халықтың көші-қоны
5. Шет тілін меңгеру әлеуметтік және мәдени мүмкіндіктер ашады, тұлғаның дамуы, кәсіби биіктерге жетуге,жалпы интеллектуалдық және басқа да даму бағыттарының деңгейін көтеруге ықпал етеді.
Қостілділіктің әлеуметтік мәніне келетін болсақ, ол бүгінгі таңда оның әлеуметтік-экономикалық қатынастардың барлық спектрін сүйемелдейтін,
әлеуметтік шындықтың барлық аспектлерін қамтитын және заманауи
ақпараттық кеңістікте ақпараттық ресурстарды пайдалану мәселелерін шешеді.
Қостілділіктің функционалдық маңыздылығы оның коммуникативтік өзара әрекеттесу мүмкіндіктерін арттыруында, әртүрлі ұлттар мен халықтар өкілдерінің қарым-қатынас мәселелерін жоюында. Сонымен қатар қостілділік ана тілі мен мәдениетінің сақталуына оң әсерін тигізіп, өз мәдениетінен, салт- дәстүрінен, әдет-ғұрпынан қол үзбей, қоғамдық қатынастардың толыққанды қатысушысы болуына ықпал етеді.
Қостілділік- жеке тұлғаның, әлеуметтік саланың, мемлекеттің және дүниенің өнімді дамуының қажетті шарты.
Қостілділік тұлға дамуының әртүрлі жас кезеңдерінде әртүрлі
тәсілдермен қалыптасады.Оның даму деңгейлері үш жаста, он жаста, жиырма жаста бірдей бола алмайды.
Әрине, қостілділіктің шынайы себептері әлеуметтік-тарихи сипатқа ие және белгілі бір мәдени-тарихи контекстпен байланысты.Сондықтан қостілділікті таза лингвистикалық зерттеу оның нақты формалары мен
тілдердің өзара ықпалының нәтижелерін түсіндіре алмайды. Әрбір нақты жағдайда қостілділіктің пайда болуы мен қызмет етуін ің әлеуметтік-тарихи шарттарын ескеру маңызды. Сонымен қатар тілдердің құрылымдық
ерекшеліктерін ескермей, олардың өзара әрекеттесуіне толық сипаттама беру мүмкін емес. Осыған байланысты қостілділік тек лингвистикалық ғана емес, әлеуметтік-мәдени ұғым болып табылады. Тиісінше, қос тілді тұлғаны тек бірнеше тілді меңгерген адам ғана емес, сонымен қатар бірнеше тілдік
қауымдастықтың мәдениетінің негіздерін де білетін адам деуге болады.
Екінші тілді, демек басқа мәдениетті меңгеру процесін зерттеу
барысында мәдениетаралық қарым-қатынас процестерін үйрену маңызды болып саналады.Е.Ф.Тарасов мәдениетаралық қарым-қатынас әртүрлі
мәдениет иелерінің қатынасуы ретінде түсіну орынды. Метафораның көмегімен әұлттық мәдениет иесіәдетте белгілі бір ұлттық мәдениетті иемдену
барысында қалыптасқан адам санасының сапасын көрсетеді, - деп тұжырымдайды. Когнитивті психологияда осы сананың сапасының аясында
мынаны ескереді: 1) сезім мүшелерінен алынған естілім мәліметтерін қайта өңдеу барысында тұжырымдалған естілім білімі; 2) ойлау әрекеті үстінде қалыптасқан, естілім мәліметтеріне тікелей сүйенбейтін тұжырымдамалық
білім; 3) естілім және тұжырымдамалық мәліметтерді қолданудың жүйелілігі мен әдістерін суреттейтін рәсімді білім. [2,4 б.].
Қазіргі кезде мәдениетаралық байланыс жеке лингвистиканың ғана емес, маңыздысы, тұтасқан тәртіп нысаны: психолингвистиканың,
социолингвистиканың, когнитивті психология мен когнитивті лингвистиканың зерттеу нысаны екеніне ғалым баса назар аударады. Мәдениетаралық
байланысты зерттеудің қазіргі кезеңін лингвистиканың дәстүрлі нысанын талдаудың жаңа кезеңі негізінде қарауға болады: талдау нысанының өзі күрделеніп, өзгерді (мәдениетаралық байланыстың сан алуандылығы,
қарқындылығы, көлемі өсті), зерттеу жабдығы өзгерді (коммуникативтік мәсілдеме, нейрофизиологиялық функционализм, компьютерлік метафора,
адамның есте сақтауы туралы, сөйлеуді қабылдау мен қайта өңдеу процестері туралы жаңа тереңдетілген білім). Мәселен, өткен жүзжылдықтың аяғындағы лингводидактикалық зерттеулерде заттар мен құбылыстардың оларды
айыратын белгілерін ұғыну нәтижесінде біртұта тікелей сезімдік бейнелеу ретінде түсіндірілетін қабылдау жөніндегі психология мәліметтерін қатыстыру жеткілікті болдыы. [3, 53 б].
Екі тілдің алма-кезек қолданылуы, Қазақстан Республикасының Конституциясымен бекітілген және де басқа нормативтік-заңдық құжаттармен расталған, тілді қолданатын жерлердің кодификациялануына және
бірыңғайлануына ең басты ықпалын тигізді.
Қазіргі кезде халықаралық байланысы күшті барлық елдерде тілдік
қатынас мәселесіне ерекше мән беріліп отыр. Тілдің қатынастың бүкіләлемдік маңызы ел мен елдің, ұлт пен ұлттың саяси байланысына жан-жақты жол
ашудан көрінеді.Сондықтан тілдік қатынас бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі ретінде әлеуметтік лингвистикада жаңа ғылыми еңбектердің шығуына әсер етті.
Тілдік қатынас - адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсіну, пікірлесу, тб әрекеттеріне тікелей қатысты құбылыс. Сондықтан тілдік
қатынасқа байланысты құбылыстарыдң теориялық негіздерін анықтау:
айтылған, берілген, жазылған хабарды қабылдаудың әдіс-тәсілдерін айқындау; сол сияқты қарым-қатынас құралдары мен тұлғаларын, олардың қолданылу жолдарын белгілеу қазіргі өзекті мәселелер қатарына жатады. [4, 3 б].
Белгілі ғалым Б.Х.Хасанұлы Қостілділік - белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық
қауымдастық өкілдерінің, бүкіл қоғамның әртүрлі жағдайда екі тілді алма-кезек қолдануы деген анықтама бере отырып, Егер адам, адамдар тобы, қоғам этникалық белгісіне қарай қанша алуан болса да, екі тілде сөйлессе ғана қостілді болып саналады. [5,86 б]
Адам қашан екі тілді болады? В.А.Аврориннің пікірінше: Қос тілділік екінші тілді меңгеру дәрежесі бірінші тілді білу дәрежесіне жақындағанда
басталады. [6, 140 б.]
Е.М.Верещагин қостілділіктің үш даму деңгейлерін анықтайды.
Қостілділіктің даму деңгейлері
Қостілділіктің дамуы оның өмір сүруінің үш деңгейін көрсетеді:
Рецептивтік қостілділік. Бұл ана тілінде сөйлейтін адам бір тілде еркін сөйлейтін қостілділіктің бір түрі, ал екінші тіл тек түсінеді, бірақ оның негізінде диалогқа қатысты мәлімдеме құра алмайды.
Репродуктивті қостілділік. Бұл ана тілінде сөйлейтін адамның естіген сөзін немесе мәтінді сол тілде сөйлеген немесе жазылған тілде еркін
қайталайтын қостілділіктің бір түрі, яғни, ол сөйлеген сөзді қайталай алады, бірақ оған байланысты сөйлемді өзі құрастыру қиынға соғады.
Өнімді қостілділік. Бұл адам екі тілді толық білетін және оларды коммуникативті қарым-қатынаста пайдалана алатын қостілділіктің бір түрі, яғни, адам өзіне айтылған сөзді түсінеді, оны оқып, қайталап, өз ойын әр түрлі тілде өз бетінше жеткізе алады. [7].
Қостілділік есте сақтау қабілетінің дамуына, тіл құбылыстарын түсінуге, талдауға, талқылауға, тапқырлыққа, реакция жылдамдығына, математикалық дағдылар мен логикаға оң әсер етеді деп есептеледі. Толық дамып келе жатқан қостілділер, әдетте, жақсы оқып, абстрактілі ғылымдарды, әдебиетті және басқа шет тілдерін жақсы меңгереді.
Сондай-ақ екі тілді мүлдем баламалы білу мүмкін емес деп саналады. Абсолютті қостілділік қарым-қатынастың барлық жағдайларында тілдерді толығымен бірдей білуді білдіреді. Бұған қол жеткізу мүмкін емес. Бұл
адамның бір тілді қолдану тәжірибесі әрқашан басқа тілді қолдану
тәжірибесінен өзгеше болатындығына байланысты. Көбінесе адам әртүрлі жағдайларда әртүрлі тілдерді қолдануды жөн көреді. Мысалы, білімнің
техникалық аспектілері бар оқуға байланысты жағдайларда бір тілге, ал
отбасына қатысты эмоционалды жағдайларда басқа тілге артықшылық беріледі. Екі тіл әдетте адамда әртүрлі дәрежеде қалыптасады, өйткені тілдердің және олар көрсететін мәдениеттердің әрекетінің екі бірдей әлеуметтік саласы жоқ.
Сондықтан қостілділіктің анықтамасы екі тілде де абсолютті еркін меңгеруді талап етпейді. Бір тіл екіншісіне кедергі жасамаса, ал бұл екіншісі ана тілінде сөйлейтін адамның тілді меңгеру деңгейіне жақын жоғары деңгейде дамыған болса, онда олар теңдестірілген қостілділік туралы айтады. Адам жақсырақ
сөйлейтін тіл доминантты деп аталады; бұл міндетті түрде үйренуге болатын бірінші тіл емес. Тиісті жағдайлар жасалған жағдайда тілдердің арақатынасы сол немесе басқа тілдің пайдасына өзгеруі мүмкін: тілдердің бірі ішінара тозуы ( тілдік аттриция), дамуын тоқтатуы (фоссилизация), қолданыстан шығуы (тілдің өзгеруі) мүмкін, ұмыту, қолданыстан шығу (тіл өлімі). ); немесе,
керісінше, тілді қайта тірілтуге (ревитализация), сақтауға, ресми түрде тану мен қолдану деңгейіне жеткізуге (модернизацияға) болады. Бұл ережелер жеке
сөйлеушілерге ғана емес, сонымен қатар лингвистикалық қауымдастықтарға да қатысты.
Шындығында қостілділік - білім дәрежесіне қарамастан, көптің, соның ішінде сауатсыздардың да азабы. Бұл жағдайда - қостілділік көбінесе
үйлесімділіктен алыс. Осыған қарамастан, әдеттегі талап - бұл тілдердің
әрқайсысын жүйелі түрде қолдану, оқу, жазу, түсіну, салыстырмалы түрде көп
сөйлеу, осы тілдің мәдениетін білу. Бірақ тілде мұндай жақсы құзыреттілік те
әрбір меңгерілген тілдің адамға оның қолдануының барлық салаларында белгілі болатынына кепілдік бермейді: мысалы, бір тілде адам әзіл-оспақ, диалектілік
айырмашылықтарды түсінеді, фольклорды біледі, басқа - жаргон, сленг, қазіргі әдебиетті меңгереді; бірінде саяси және діни тақырыптарда, екіншісінде
күнделікті және эмоционалды тақырыптарда сөйлеу оңайырақ; бірі оқуға және жазуға жеңіл, екіншісі түсінуге және сөйлеуге оңай.
Сонымен қатар, жалпы адамдардың тілдік қабілеттері әртүрлі, тіпті екі тілді меңгеру үшін оңтайлы жағдай жасаған кезде де олардың әрқайсысын бірдей жақсы және ең жоғары деңгейде меңгере алмайды. Басқалары, тіпті ана тілінде сөйлейтіндермен сөйлесуге мүмкіндігі шектеулі болса да, басқа тілді өте жақсы үйренеді. Билингвалдарда сөйлеу бұзылыстары саласында көптеген зерттеулер жүргізілуде, бұл екі тілді жеке тұлғаның миының қалай жұмыс
істейтінін түсінуге ғана емес, сонымен қатар жалпы сөйлеу қабілетінің табиғатын жақсырақ сипаттауға мүмкіндік береді. Зақымдалған және
зақымданбаған қостілділердің миын сканерлеуді қолданатын соңғы ғылыми жұмыстар ересектер кезінде екі тілді меңгерген адамдарда екі тілдің мидың
әртүрлі жерлерінде орналасу ықтималдығы жоғары екенін, ал бала кезінен екі тілді меңгергендердің де бірдей миында болуы ықтимал екенін көрсетті.
Барлық адамдарда интерференция (бірінші тілдің екінші тілге теріс әсері) және трансферт (біліктердің бір тілден екінші тілге оң ауысуы) құбылыстары болады.
Спикерлер бір тіл мен екіншісін ауыстырғанда, олар кодты ауыстыру туралы айтады. Тілдер сөз немесе сөйлем ішінде араласып кетсе, әртүрлі тілдерден алынған компоненттер болады. Егер мұндай өзгерістер тілді
пайдаланушылардың үлкен топтарын қолдануда жинақталса, онда пиджиндер пайда болады. Бұл жағдайдың себептері - тілдердің бірінде жеткіліксіз құзыреттілік немесе керісінше, өз ойын дәл көрсетуге ұмтылу; топтың
ынтымақтастығы мен бірігуін дәлелдеу, тыңдаушыға деген көзқарасын білдіру, шаршау және басқа психологиялық көріністер.
Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, әлемде біртілділерге қарағанда қостілділер (қос тілділер) көп, демек, қазіргі заманда қостілділік өте кең
таралған құбылыс деп танылуы керек. Қазіргі уақытта балалардың қостілділігі біздің планетамыздағы балалардың жартысына жуығын қамтитыны белгілі.
Бұл үрдіс одан әрі өседі деп күтуге болады.
Ертедегі қос тілділіктің баланың дамуына қалай әсер ететіні туралы даулар ХХ ғасырдың басында өзекті болды. Олардың шиеленісі тарихи
себептерге байланысты көптілді халықтың болуы жағдайында кез келген тілге мәдени басым рөл берілген қауымдастықтардағы әлеуметтік-мәдени
қақтығыстардың ауырлығына пропорционалды болды (Бельгия, ішінара Швейцария, Канада, АҚШ). Сонымен бірге, ғылыми әдебиетте екі қарама-
қарсы позиция үнемі орын алды: кез келген қосымша білім, оның ішінде екінші тілді білу тек пайдалы болуы мүмкін деген пікір немесе қос тілділік зиянды. А.Мекелли тобының зерттеуі бойынша екінші тілді ерте меңгеру мидың еркін сөйлеуге жауапты бөлігінің дамуына ықпал етеді. Бұл әсер әсіресе екінші тілді бес жасқа дейін үйренсе, байқалады дейді ғалымдар.
Зерттеулер екі тілді адамдар ми қыртысының төменгі париетальды
аймағында көбірек сұр зат түзетінін анықтады.Екінші тілді үйренуді неғұрлым кеш бастасаңыз, бұл мүмкіндік азырақ көрінеді.Бұл ақпаратты талдауға жауап беретін мидың сұр заты. Сұр заттың пластикасы бұрыннан белгілі болғанымен, белгілі бір әсерлердің әсерінен ми затының өзгеру процестері әлі де аз зерттелген.Жаңа нәтижелер екінші тілді үйрену мидың құрылымына,
әсіресе ерте жаста қалай әсер ететінін көрсетеді. А.Меккели басқарған
зерттеулерге басқа тілдерді білмейтін 25 британдық, еуропалық тілдердің бірін ерте игерген (ағылшын тілінен басқа) 25 қос тілді британдықтар және тағы 33
кеш қос тілділер қатысты. (яғни, екінші тілді кейінгі жаста үйренгендер ). Нәтижесінде, зерттеуге қатысушылардың қалған бөлігімен салыстырғанда,
ерте қос тілділерде париетальды аймақта сұр зат көп екені анықталды; бұл әсіресе мидың сол жақ жарты шарында байқалады.
Пайда болу жағдайлары тұрғысынан, бұрын талқыланғандай, табиғи және жасанды қостілділік ажыратылады, олар өз кезегінде екі нұсқаға ие: балалар
және ересектер. Көптілді ортаның әсерінен табиғи қостілділік пайда болады; оқу процесінде жасанды қалыптасады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, қызығушылық, ең алдымен, балалардың қостілділігін қалыптастыру болып табылады, өйткені бұл адамның екінші тілмен бірінші тілге байланысқан жасы тілді меңгеру сипаты үшін
түбегейлі маңызды. Ю.Протасова атап көрсеткендей, үш жасқа дейін қосарлы тілді меңгеру туралы, үш жастан кейін - бастауыш және қосымша тілді меңгеру туралы, 16 жастан кейін - тек екінші тілді меңгеру туралы айтады. Екінші тілді меңгерудің нәтижесі балалардың сыныпта анау-мынау тілді қаншалықты
алатынына және құрдастарымен қай тілде сөйлесетініне байланысты өзгереді. Балалардың табиғи қостілділігін ескере отырып, екінші тілді қолдану біртілді де, қос тілді отбасында да байқалатынын түсіну керек. Баланың қостілділігі екі ұлтты отбасында табиғи түрде дамиды, бірақ кейбір
қиындықтарға қарамастан, моноэтникалық отбасында ата-ана баланы туғаннан бастап екі тілде тәрбиелейді (біреуі онымен ана тілінде сөйлеседі, ал екіншісі шет тілінде), оны екі тілді де көтере алады. Мұндай жанұяларда балалардың қостілділігінің даму сипатындағы айырмашылықтар сөзсіз байқалады,
сондықтан біз оларды этнолингвистикалық критерий бойынша әр түрлі типтер ретінде қарастырамыз: екі этникалық немесе моноэтникалық қостілділік.
Қостілді қоғамда балалардың қостілділігі әртүрлі дамиды. Егер отбасындағы екі тіл қоғамдағы екі тілге сәйкес келсе, қостілділіктің қалыптасуына қолайлы жағдай жасалады, әсіресе қоғамда екі тілдің де мәртебесі бірдей немесе дерлік бірдей болса. Алайда мұндай жағдайлар сирек кездеседі, өйткені тілдердің
беделі әдетте әртүрлі.
Балалардағы бір мезгілде байланыссыз және контактілі қостілділік
жағдайындағы бір тілдік тіркестерді салыстыру,тілдердің өзара әрекеттесуінің әртүрлі формаларын талдауды кеңейтіп, тереңдете алады, олардың ерекшелігін түсіндіре алуы әлі толыққанды қол жетімді емес.
Толыққанды қостілділердің тіл құрылымын саналы түрде талдау қабілеті жоғары, бұл шет тілдерін меңгеруге көмектеседі; оларда аударма дағдылары,
сауаттылық дамиды. Ерте онтогенезде билингвалдарда когнитивтік функциялардың дамуы артта қалады, бірақ мектеп жасында қос тілділер когнитивті дамуда тіпті құрдастарынан асып түседі, бұл олардың жоғары оқу жетістіктеріне әкеледі. Эмиграция жағдайындағы балада ата-ананың ана тілін сақтаудың әлеуметтік-мәдени факторлары аз зерттелген.Балалардың бірнеше тілді білуін қалыптастыру әртүрлі мәдениеттерге төзімділікті дамытуға мүмкіндік береді. Егер балалар эмигранттардың ұрпақтары болса, ата-анасы шыққан елдің тілін сақтау баланың осы елдің мәдениетіне деген қызығушылығын арттыруға, бимәдениетті тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік береді. Алайда, көбінесе мұндай балалардың дамуының әлеуметтік-мәдени жағдайының ерекшеліктері оларда толыққанды қостілділіктің қалыптасуына кедергі жасайды.
Билингвалдық даму жағдайында бала өзі сөйлейтін тілдерді ғана емес, мәдениеттерді де саналы түрде таңдауды ерте бастайды. Сондықтан
балалардың қостілділігін қалыптастыру және зерттеу барысында екі тілдің, кейде екі мәдениет пен екі этностың өзара өте тығыз қарым-қатынасы болғандықтан, оның барлық аспектілерінің жиынтығын ескеру өте маңызды.
Екі ұлтты отбасында бала екі тілді ғана емес, екі мәдениетті де өз
сөйлейтін адамдарынан алады. Моноэтникалық отбасында ата-ана бір ғана
мәдениеттің тасымалдаушысы болып табылады. Екі ұлтты отбасында бала екі тілді де, мәдениетті де болады, моноэтникалық отбасында бала екі тілді болуы мүмкін, бірақ бір мәдениетті болып қала береді. Мұның салдары - оның ана тіліндегі сөйлеу әрекетінде вербалды да, бейвербалды деңгейде де әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық және этномәдени компетенцияның жоқтығы.
Бимәдениеттілікті қалыптастыру үшін әр тілдегі қарым-қатынастың рөлдік құрылымының маңызы аз емес. Сөйлеу әрекетінің осы аспектісінің тепе-теңдігі әр тілде әлеуметтік лингвистикалық құзыреттілікті
ассимиляциялауда маңызды рөл атқарады. Бала мәдениетті вербальды қарым- қатынас әрекеттерінің тілі арқылы меңгереді, бала үшін онымен мәдениет
арасындағы ең маңызды делдал - ересек адам. Бала үшін ең маңызды адамдар
oo ата-ана онымен бір емес, екі тілдің құралдарын пайдаланып сөйлессе не болады? Егер мұндай жағдай біртілді қоғамда дамитын болса, онда қостілді әлеуметтену мәселесі біртілділер үшін ғана емес, сонымен қатар қостілді отбасы үшін де бар, өйткені екі тілді баланың рөлдік репертуарындағы екі тілдегі рөлдер өте біркелкі бөлінеді. Оның қоғам тіліндегі сөйлеуге
байланысты іс-әрекетінің мотивтері алуан түрлі және үнемі кеңеюге бейім. Баланы қоршаған қоғамда көрсетілмеген тілдегі сөйлеу әрекеті баланың жасына қарай көбірек төмендейді. Мысалы, қазақ-ағылшын қос тілді балалардағы
ағылшын тіліндегі сөйлеу әрекеті әкеана-ұлықызы қарым-қатынас
жағдайында бір ғана тұрақты рөлмен - ұлқызымен шектеледі, бірақ ол да бірте-бірте тарылуға бейім.
Өйткені көптілді қоғамдағы адамның рөлдік репертуары негізінен оның тілдерінің бірінде сөйлей алмайтын (балабақшада, аулада, дүкендерде,
емханада, басқа отбасыларда, т.б) коммуникативтік әрекеттерді жүзеге асыруды
қамтиды, бұл оның осы тілде қарым-қатынас жасау қажеттілігіне күмән
келтіреді. Тіпті үйде де оның тұрақты рөлі (ұлықызы) екі сегменттің бірінде ғана жүзеге асады - әкемен қарым-қатынаста, бірақ анасымен емес (немесе керісінше), егер екі тілді оқыту бір ата-ана - бір қағидасына негізделетін болса.
Екі тілді балалар біртілді және екі тілді әлеуметтік рөлдерге ие. Біріншісі, егер қарым-қатынас тілдерін үй және сыртқы деп бөлудің жергілікті принципі қолданылмаса, үйден тыс барлық рөлдерді және үйдегі рөлдердің бір бөлігін қамтиды. Екі тілді әлеуметтік рөл репертуары әдетте тек ұлқызы рөлдік сегментімен шектеледі. Тек осы рөлде баланың ата-анасының бірімен өзара әрекеттесу тарихы болады.
Соған қарамастан, әлеуметтік-рөлдік қатынастардың таралуы жағынан моноэтникалық табиғи синхронды қостілділік жасандыға қарағанда
артықшылыққа ие. Ол тұрақты рөлдердің бірі екі тілде жүзеге
асырылатындығынан тұрады, ал шет тілінде жасанды қостілділік кезінде әдетте тек уақыт бойынша ауыспалы тұлғааралық қарым-қатынас жүзеге асырылады. Сыныптағы басқа балалармен шет тілінде қарым-қатынас одан да шектелген және нақты қарым-қатынас емес, арнайы дайындалған, квазикоммуникация
сипатына ие, оқу қарым-қатынасына тән.
Қостілді қоғамда және екі этникалық отбасында баланың меңгерген тілдері қоғам тілдерімен сәйкес келсе, оның ауызша мінез-құлқының тілдік және мәдени нұсқалары осы қоғамның инварианттық сипаттамасымен сәйкес келеді. Біртілді қоғамда, бірақ би-этникалық отбасында, отбасылық тілдердің
біреуі ғана қоғам тілімен сәйкес келсе, белгілі бір елде және L2 басым болатын елде вербалды мінез-құлық инварианты айтарлықтай ерекшеленуі
мүмкін. Қазақ-ағылшын қос
тілді балалар арасындағы мономәдениеттің тереңдей түсуі барлық пәндер қазақ тілінде оқытылатын мектепте оқи бастағанда айқын байқалады. Егер мұндай отбасы баласы ағылшын тілінде білім алатын ағылшын тілінде сөйлейтін елге көшсе, жағдай өзгереді. Ата-ана үйдегі қазақтілді қарым-қатынасты сақтауға және қазақ қоғамы мен қазақ тілінде сөйлейтіндер арасындағы байланысты
сақтауға бар күш-жігерін жұмсаса, бала екі мәдениеттің, яғни бимәдениеттіліктің тасымалдаушысы болуға әбден қабілетті.
1.2 Қостілділіктің пайда болуы, түрлері
Қостілділіктің пайда болуы - тарих бойында әртүрлі факторлардың ықпалында болған күрделі және көп қырлы процесс. Қостілділік көне заманнан бүгінгі күнге дейін әртүрлі тілдік қауымдастықтардың өзара қарым-қатынасы, сауда, жаулап алу, отарлау, иммиграция, мәдени алмасу нәтижесінде пайда болды.
1. Қостілділіктің ежелгі бастаулары. Қостілділік ежелгі өркениеттерден бастау алады, онда тілдік әртүрлілік пен тілдік байланыс бұрыннан кең
таралған. Мысырдағы, Месопотамиядағы, Грециядағы, Римдегі және
Парсыдағы сияқты бірнеше ежелгі мәдениеттер ерте екі тілді қоғамдардың мысалдарын береді.
Шамамен б.з.б. 3100 жылы пайда болған Ежелгі Египет көрші
мәдениеттермен араласып, сауда мен мәдени алмасуды дамытқан. Қостілділік,
әсіресе Египет шекараларына жақын аймақтарда кең таралған. Иероглифтік жазулар көбінесе екі тілді мәтіндерді қамтиды, египет иероглифтері аккад, арамей немесе грек сияқты басқа тілдерге аудармаларымен бірге жүреді.
Тигр мен Евфрат өзендерінің арасында орналасқан Месопотамия шумерлер,
аккадтар, вавилондықтар, ассириялықтар сияқты өркениеттердің отаны болды. Бұл аймақта сауда және мәдени байланыстардың арқасында қостілділік басым болды. Аккад тілі, семит тілі, шумер сияқты басқа жергілікті тілдермен бірге өмір сүретін аймақтың лингва франкасына айналды.
Ежелгі Греция Жерорта теңізі аймағында тіл мен қостілділіктің дамуында маңызды рөл атқарды. Біздің эрамызға дейінгі 8-7 ғасырлардағы грек отарлауы грек тілі мен қостілділіктің таралуына әкелді. Грек қала-мемлекеттері оңтүстік Италия, Сицилия және Қара теңіз сияқты аймақтарда колониялар мен сауда орындарын құрды, онда қостілділік грек сәйкестігі мен тілі жергілікті
тілдермен әрекеттескенде пайда болды. 27 жылдан б. з. 476 жылға дейін
созылған Рим империясы көп мәдениетті және көп тілді империя болды. Латын тілі ресми тіл ретінде қызмет етті, бірақ онымен қатар әртүрлі аймақтық тілдер мен диалектілер қатар өмір сүрді. Жаулап алынған аумақтарда қостілділік кең таралған, жергілікті халық көбінесе латын тілімен қатар ана тілінде сөйлейтін. Гректер империяның шығыс бөлігінде ықпалды болды.
Ахеменидтер әулетінің (б.з.д. 550-330 жж.) тұсындағы Парсы империясы Ираннан Мысыр мен Үндістанға дейінгі орасан зор аумақты қамтыды.
Билингвизм империядағы халықтың алуан түрлілігіне және әртүрлі тілдерде қарым-қатынас жасаудың әкімшілік қажеттілігіне байланысты пайда болды. Ескі парсы тілі ресми тіл болды, бірақ арамей тілі империяда айтарлықтай қолданылды.
Бұл көне мысалдар қостілділік өзара әрекеттестіктен, сауда-саттықтан, жаулап алудан және әкімшілік қажеттіліктерден туындап, тілдік әртүрлілік пен тілдік байланысқа ықпал ететінін көрсетеді.
2. Ортағасырлық және Ренессанс кезеңдері. Ортағасырлық және Ренессанс кезеңдері Еуропада жаңа лингвистикалық динамиканың пайда болуына байланысты қостілділіктің пайда болуының одан әрі дамуының куәсі болды.
Батыс Рим империясы құлағаннан кейін латын тілі католиктік шіркеудің, ғалымдардың және зиялы қауымның тілі ретінде қолданыла берді. Дегенмен, көне ағылшын, көне француз және көне жоғары неміс сияқты халық тілдері латынмен қатар танымал болды. Қостілділік тілдің шекарасынан тыс бизнес жүргізетін дворяндар, дінбасылар мен саудагерлер арасында кең таралған.
Орта ғасырлардағы халық әдебиетінің пайда болуы қостілділіктің
таралуына ықпал етті. Әдеби шығармалар көбінесе латын тілінде де, халық тілінде де жазылды, бұл қос тілді адамдарға әртүрлі мәдени және зияткерлік дәстүрлермен араласуға мүмкіндік берді.
Жерорта теңізі аймағындағы крест жорықтары (11-13 ғғ.) еуропалық рыцарьлар мен сарбаздар Қасиетті жерде араб тілінде сөйлейтін халықтармен кездесіп, қос тілділікке әкелді. Бұл өзара әрекеттестік тілдік байланысқа және франк араб тілі деп аталатын ерекше тілдік әртүрліліктің дамуына әкелді.
Еуропадағы интеллектуалдық және мәдени жаңғыру кезеңі Ренессанс кезеңінде қостілділік дамуды жалғастырды және қоғамның әртүрлі салаларында маңызды рөл атқарды. Қайта өрлеу дәуірі қостілділіктің пайда болуына әсер еткен
классикалық оқуға, әдебиетке және тілдерге деген қызығушылықтың
жаңаруының куәсі болды. Эразм Роттердамдық сияқты гуманист ғалымдар грек және латын сияқты классикалық тілдердің білім мен интеллектуалдық ізденіс үшін маңыздылығын атап өтті. Латын тіліндегі қостілділік және халық тілдері Қайта өрлеу дәуіріндегі білім берудің ерекше белгісі болды, адамдар екеуін де меңгеруге ұмтылды.
15 ғасырда баспахананың таралуы әртүрлі тілдегі мәтіндердің таралуын жеңілдетіп, қостілділікке ықпал етті. Классикалық шығармалардың,
аудармалардың және тілді үйренуге арналған материалдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақтолқын Тайырқызы ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Билингвизм құбылысы әлеуметтік лингвистикалық мәселелері 6В01725- Шетел тілі: екі шетел тілі (ағылшын-араб)
Қызылорда, 2023
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті Гуманитарлық-педагогикалық институты
Қорғауға жіберілді
Шетел тілдері және аударма
кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к
Ұ.Ө.Бекназарова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Билингвизм құбылысы әлеуметтік лингвистикалық мәселелері 6В01725 - шетел тілі: екі шетел тілі (ағылшын-араб)
Орындаған:
А.Тайырқызы
қолы
Ғылыми жетекшісі:
А.Абасилов
қолы
Қызылорда, 2023
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті Гуманитарлық-педагогикалық институты
Қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика кафедрасы 6В02336-Филология білім беру бағдарламасы
Бекітемін Кафедра меңгерушісі
Ә.Б.Алмауытова
20 ж
Дипломдық жұмысты орындауға ТАПСЫРМА
Студент: Асылбек Бану Ғапурқызы
1. Жұмыс тақырыбы: Билингвизм құбылысы әлеуметтік лингвистикалық
құбылысы
Жоғары оқу орны бұйрығымен бекітілді. № 20 ж.
2. Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі 20 ж 3.Жұмыстың бастапқы мәліметтері: дипломдық жұмыстың бірінші
теориялық бөлімінде Қазақстандағы жастардың тілдік сәйкестілігі (Алматы, 2021) атты авторлар ұжымымен шыққан монография, екінші практикалық бөлімде К.Өстеміровтің Қазіргі педагогикалық технологиялар мен оқыту құралдары (Алматы, 2007) және Ж.Қараевтың Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы (Алматы, 2018) атты еңбектері негізге алынды.
4. Дипломдық жұмыста әзірленетін сұрақтар тізімі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
А)Дипломдық жұмыста мектеп оқушысына анықтама бере отырып, қазіргі мектеп оқушысының тілдік бағыт-бағдары жан-жақты айқындалады.
Б) Қазіргі жаңартылған білім мазмұны мен оның ерекшеліктеріне қарай баға берілді.
В) Қазақ тілін саралап-деңгейлеп оқыту әдістемесінің тиімділігі мен жаңалығын байыптап, деңгейлік тапсырмалардың сатысы бойынша оқушының өзіндік шығармашылық қабілеті, меңгерудің әр кезеңдегі деңгейіне өтіп отырған сайын ынта, мотив, белсенділік, білік пен дағды да өсіп отыратындығын дәлелдедік.
5. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстандағы жастардың тілдік сәйкестілігі. Монография. Б.Қапалбек, А.Абасилов, Л.Ишанова, Қ.Слямбек, А.Қожахмет, А.Кеңес, Ж.Төлеужанова, А.Кенжеқожаева - Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2021.-191 б.
2. Белсенді оқу арқылы оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамыту республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция жинағы, I том. Атырау, 2021.-54 бет.
3. Аймауытов Ж. 5 томтық шығармалар жинағы.- Ғылым, 1998-248б.
Дипломдық жұмысты дайындау
КЕСТЕСІ
№
Өңделген сұрақтар тізімі,
бөлімдер атауы
Уақыты
Ескертулер
1
Диплом жұмысының тақырыбын таңдау, негіздеме жасау
Қазан, 2022
2
Жұмыстың календарлық жоспарын құру
Қазан, 2022
3
Диплом тақырыбы бойынша
әдебиеттерге шолу жасау, оны зерттеу және өңдеу
Қараша, 2022
4
Диплом жұмысының кіріспе және бірінші тарауын жазу
Желтоқсан, 2022
5
Диплом жұмысының екінші
тарауын жазу және тексеруге беру
Қаңтар, 2023
6
Ұсыныстар мен қорытындыларды ғылыми жетекшімен келісу
Ақпан, 2023
7
Ғылыми жетекші ескертулеріне
сәйкес дипломдық жұмысты өңдеу
Наурыз, 2023
8
Кафедраға жұмысты ұсыну, алдын- ала қорғаудан өту
Сәуір, 2023
9
Диплом жұмысын антиплагиат бағдарламасынан өткізу
Мамыр, 2023
10
Диплом жұмысына пікір мен сын
пікір алу
Мамыр, 2023
11
Диплом жұмысын кафедраға өткізу
Мамыр, 2023
Тапсырма берілді
20 ж
Ғылыми жетекші:
А.Абасилов
қолы
Студент:
А.Тайырқызы
қолы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Білім туралы Қазақстан Республиксының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319- III Заңы (03.05.2022 ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
2. Педагог мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының 2019 жылғы
27 желтоқсандағы № 293-VI ҚР Заңы (03.05.2022 ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
3. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын бекіту және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп тану туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы No 636 Жарлығына өзгерістер еңгізу туралы (26.02.2021ж. өзгертулер мен толықтырулармен);
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы No 988 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында Білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы;
5. Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2021 жылғы23 шілдедегі № 362 бұйрығы;
6. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы;
7. Қорқыт ата атындағы университеттің Ғылыми кеңесінің шешімімен 29.08.2016 жылғы №2 хаттамамен бекітілген Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің Академиялық саясаты (өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы 2020 жылғы 15 желтоқсандағы № 5 хаттама, 2021 жылғы 29 қазандағы №
5 өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы хаттама, 2022 жылғы 19 қаңтардағы № 8 өзгерістер мен толықтырулар туралы хаттама).
AНЫҚТAМAЛAP
Диплoмдық жұмыcтa кeлeci тepминдepгe cәйкec aнықтaмaлap қoлдaнылды: Әлеуметтік лингвистика - тілдің әлеуметтік табиғатын, қоғамдық қызметін, қоғам өміріндегі рөлін және оның дамуына әсер ететін факторлар мен оларды реттеу тетіктерін т.б. кең көлемдік проблемаларды кешенді түрде зерттейтін ғылыми пән.
Лингвистикалық әдістер - тіл білімі қолданылымын зерттеу амал- тәсілдерінің жүйесі.
Инновация (жаңалық жарату) - қазіргі ойлау үлгісі мен дәстүрлі таным ерекшелігіне ұқсамайтын жаңа ойлау жүйесін тауып шығару, кезектегі білім мен материалдық мүмкіндіктерді пайдалана отырып көнені өңдеу, бар нәрсені тіпті де жақсарту, кем нәрсені толықтыру, жаңа нәрсені тапқырлау, тың нәрсені байқау, жаңа зат, жаңа әдіс, жаңа жол, жаңа орта жаңалығымен өмірді жаңарту, сөйтіп адамға және адамзатқа бақыт жарату.
Диалог - (гр. διάλογος) екі не бірнеше адамның кезектесіп сөйлесуі арқылы берілетін ауызекі тілдегі ерекше форма.
Критерий (гр. kriterion) - орындалуы қандай да бір заңның немесе тәсілдің қолданушылығын қамтамасыз ететін шарт. Мөлшерлік бағаның өлшеуін таңдайтын белгі.
Мониторинг - белгілі бір нәрсенің жай - күйін бақылау, бағалау, талдау және болжау жүйесі, белгілі параметрлерді анықтаудағы бақылау құралы.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 5
АНЫҚТАМА 6
КІРІСПЕ 8
1. ҚОСТІЛДІЛІК ҰҒЫМЫ: АНЫҚТАМАСЫ, ПАЙДА БОЛУ ЖОЛДАРЫ, ТҮРЛЕРІ
1.1 Қостілділік құбылысы, ерекшелігі, сипаттамасы 11
1.2 Қостілділіктің пайда болуы, түрлері 20
Тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОСТІЛДІЛІК:ЕРЕКШЕЛІГІ, ТҮРЛЕРІ
2.1 Қазақ - ағылшын қостілділігі: оның тіл саясатындағы орны,
маңызы 27
2.2 Ағылшын тілін екінші шетел тілінде оқытудағы коммуникативтік құзырет негізі мақсат ретінде. 29
2.3 Оқушылардың сөйлесім дағдыларын дамытуға бағытталған коммуникативті жаттығулар. 37
Тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қостілділік мәселесін зерттеу ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келеді.20 ғасырдың 40-жылдарында анық пайда болған қостілділік, немесе қостілділік мәселелеріне қызығушылық тіл білімінің дамуы мен оны зерттеу әдістемесінің арқасында ғана емес, сонымен қатар онымен
байланысты ғылымдардың - әлеуметтану, психология, этнография жетістіктеріне де әсер етеді.
Алғаш рет қос тілділік ұғымын 1938 жылы В.А.Аврорин енгізіп, оған
екі тілді бірдей меңгеру деп анықтама береді.Бұл құбылыс қостілділік туралы алғашқы еңбектерден бастап белгілі бір тілдік құрылымды, игерілген белгілер жүйесін қарым-қатынас жағдайында пайдалана білуді (коммуникативтік
аспект) қамтитын күрделі, жүйелі ішкі тұлғалық формация ретінде
қарастырылғанын айта кету маңызды.Дәл осы құбылыстың күрделілігі оны зерттеудің күрделі сипатын анықтайды.Қостілділік тиісті білім саласы өкілдерінің бірлескен күшімен кешенді синтетикалық талдауды қажет етеді.
Түрлі аспектідегі зерттеулер қостілділік мәселесінің дамуын толықтырады және тереңдетеді.
Әлеуметтік лингвистикалық аспект қостілділіктің негізгі компоненттерінің қалыптасуы мен өзара әрекеттесуіне, осы құбылыстың қалыптасуы мен дамуына әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеумен,
сонымен қатар қостілділіктің қоғамдық өмірдегі рөлін анықтаумен байланысты. Әлеуметтік лингвистикалық аспект нақты лингвистикалық, яки интралингвистикалық аспектімен тығыз байланысты, ол қостілділіктің дамуы жағдайында ішкі құрылымдық процестерді сипаттауға арналған.
Психолингвистика өз назарын сөйлеу өндірісінің актілеріне аударады, онда белгілі бір тілді барлық көлемде меңгеру сапасы мен деңгейі көрінеді: лингвистикалық, сөйлеу және әлеуметтік-мәдени құзыреттілік.
Қостілділік мәселесінің ғылыми қалыптасуы кезең-кезеңімен жүзеге асады.Теориялық мәселе ретінде қостілділік, көптеген ғалымдардың
бақылаулары бойынша, 19 ғасырдың аяғында зерттеле бастады, дегенмен, әлеуметтік құбылыс ретінде оның ежелгі әлемге тереңірек енетін тамыры
бар.19 ғасырдың аяғынан бастап лингвистикалық ойдың дамуымен қостілділік тіл білімі теориясының қарастыру пәніне айналды.Тіл ғалымдарының қызығушылығын тілдердің өзара әрекеттесу теориясына бұрған салыстырмалы- тарихи әдіс болып табылады.
Диплом жұмысының нысаны. Қостілділіктің әлеуметтік лингвистикалық мәселелерін зерттеу нысаны оқу мақсатымен
ұйымдастырылған қазақ-ағылышын қостілділігінің жеке тұлғалардың сөйлеу әрекетіндегі даму жолдары мен сатылары.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсаты - қостілділік ұғымының мәнін түсіндіру.Тәжірибе жүзінде оқушылар арасында ауызша коммуникативтік құзыреттілікті дамыту әдістерін қолданып, тиімділігін
айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді қоямыз:
-қостілділік ұғымы: анықтамасы, сипаттамасы, пайда болуы мен ерекшеліктері;
-тіл саясатының рөлін және олардың қостілділік пен тіл өміріне әсер етуі;
-қазақ этностық қостілділігі, оның мәні мен маңызын қарастыру;
oo ағылшын тілін қостілділіктің бір сыңары ретінде оқыту мен меңгерту;
oo ағылшын тілі сабағында оқушыға тілді тез үйретуге арналған әдіс-тәсілдері, бағдарламаларды қолдану;
oo оқушы тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Диплом жұмысының дереккөздері: Әлеуметтік лингвистикалық негізі ретінде белгілі ғалымдардың (Б.Хасанұлы, Э.Д.Сүлейменова, М.М.Копыленко, А.Е.Меккели, Е.И.Пассов,Г.Пальмер, Д.Кормос, З.Бейсембаева, Ф.Оразбаева) еңбектері, ой-пікірлері, тұжырымдары басшылыққа алынды. Жұмыстың
лингводидактикалық негізі ретінде қостілділік мәселесін психолингвистикалық, тілдік-методикалық қырынан зерттеген ғалымдардың (В.Ю.Розенцвейг,
Е.М.Верещагин,В.А.Бухбиндер, В.Штраусс, т.б) жұмыстарын пайдаландық.
Диплом жұмысының әдістері мен тәсілдері: Оқу саласындағы қазақ- ағылшын қостілділігіне әлеуметік-лингвистикалық мониторинг өткізу
барысында әлеуметтік- лингвистиканың талдау әдістері мен тәсілдерін қолдану, тұжырымдау, талдау, салыстыру.
Диплом жұмысының теориялық құндылығы: Дипломның теориялық құндылығы оның қостілділіктің әлеуметтік лингвистикалық мәселелері туралы теориялық негіздерін кеңейту, түсінуді тереңдету және жаңа білімдерді
қалыптастыру қабілетінде, әлеуметтік лингвистиканың кең саласына үлес қосуда және болашақ зерттеулерге, саясат пен тәжірибеге қатысты ақпарат беруде.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы оның теориялық білімді нақты нәтижелерге аудару қабілетінде, екітілді тұлғаларды қолдайтын, екі тілді қауымдастықтың әл-
ауқаты мен мүмкіндіктерін кеңейтуге ықпал ететін саясаттарға, тәжірибелерге және араласуға әсер ету қабілетінде жатыр.Сонымен қатар, екінші шетел тілі сабақтарында коммуникативті әдіс негізінде оқушылардың тілдесу
іскерліктерін дамытуға бағытталған жаттығулар кешені әзірленді.
Диплом жұмысының жаңалығы: -қостілділіктің шетел тілін оқытуда мәні мен мазмұны анықталды;
-екінші шетел тілін оқыту үдерісінде оқушылардың тілдесу іскерліктері мен дағдыларын дамыту жолдары анықталып ұсынылды;
-тәжірибе жүзінде әзірленген жаттығулардың тиімділігі тексерілді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
1. Дипломдық жұмыстың тұжырымдамасы қостілділікпен байланысты әлеуметтік лингвистикалық мәселелерді зерттеуге бағытталған.
2. Қостілділік жеке адамдардың немесе қауымдастықтың екі тілде сөйлеу және түсіну қабілетін білдіреді.
3. Қостілділік танымдық қабілеттерді арттыру және мәдени
хабардарлықты арттыру сияқты көптеген артықшылықтар әкелсе де, ол әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан бірнеше қиындықтарды тудырады.
4. Білім берудегі қостілділіктің әлеуметтік лингвистикалық мәселелеріне тілді меңгеру, тілдік сәйкестілік, тіл саясаты және қоғамның көзқарастары жатады.
5. Бұл міндеттерді шешу екі тілді студенттердің тілдік және мәдени әртүрлілігін мойындайтын және қолдайтын, тең білім беру мүмкіндіктерін көтеретін және қоғамда қостілділікке оң көзқарасты қалыптастыратын
кешенді тәсілді талап етеді.
6. Осы әлеуметтік лингвистикалық күрделіліктерді тану және шешу
арқылы педагогтар мен саясаткерлер қос тілді студенттер үшін тиімді білім беру ортасын құра алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттен тұрады.
1. Қостілділік ұғымы: анықтамасы, пайда болу жолдары, түрлері
1.1 Қостілділік құбылысы, ерекшелігі, сипаттамасы
Ел егемендігінің басты атрибуттарының бірі мемлекеттік тіл болып табылады, сондықтан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының
мемлекеттік тілді меңгеруі еліміздің болашағын анықтауға айтарлықтай әсер ететініне күмән жоқ. Лингвистиканың әлеуметтік негізі-қоғам, қоғамдық сана
мен ойлау, әлеуметтік таным, әлеуметтік тыйым салу, әлеуметтік имидж, уақыт мәселесі, күнделікті өмір, тәжірибе болса, ал қоғам дамуының сипатын растау үшін тіл мен танымның тұжырымдамалық бірліктері қажет.
Әлеуметтік лингвистика немесе социолингвистика - тілдің әлеуметтік табиғатын, қоғамдық қызметін, қоғам өміріндегі рөлін және оның дамуына әсер ететін факторлар мен оларды реттеу тетіктерін т.б. кең көлемдік
проблемаларды кешенді түрде зерттейтін ғылыми пән.
Әлеуметтік лингвистиканың зерттейтін проблемаларының біріне тілдің барлық құрылым деңгейлеріндегі әлеуметтік сараланулары жатады. Тілдің
әлеуметтік саралануы көпқырлы болып келеді. Ол әлеуметтік құрылымның түрлерімен байланысты стартификациялық саралануды да, әлеуметтік көп түрлілігімен болатын жағдаятты саралануды да қамтиды. Осы мәселеге тығыз байланысты болып келетін тіл және ұлт мәселесін зерттеуде әлеуметтік лингвистика қазіргі тіл білімінде қарастырылатын тарихи, экономикалық және саяси жағдайларға байланысты пайда болған ұлттық тіл категориясына
сүйенеді т.б.
Лексикалық қор мен грамматикаға негізделген тілдік білім беру
әдістемесі тілдің ішкі құрылымының сипатын белгілейді және сөздер мен
синтаксистік құрылымдарды қолдану ережелер жүйесін қамтамасыз етеді. Ал нақты тілді қолдану сөйлеушінің әлеуметтік сипаттамаларымен және тілдік
қарым-қатынас жағдайында пайда болатын жағдайлармен реттеледі. Сондықтан тілді үйрену кезінде тіл ережелерімен, нұсқаулармен және ұсыныстармен қатар әртүрлі сыртқы факторларды ескеру қажет. Әлеуметтік лингвистикалық
мағлұмат ұлттық тіл саясатын құрайтын мәселелер мен шараларды қарастыруда да маңызды.
Көпұлтты елдердегі тіл саясаты әртүрлі этникалық топтардың қалыпты жағдайда қатар өмір сүруін қамтамасыз етеді, сондай-ақ қоғамда этносаралық толеранттылықтың қалыптасуына және интеграциялық процестердің дамуына ықпал етеді. Адамдар арасындағы саяси, мәдени және әлеуметтік
қатынастардың дамуымен тілдің коммуникативті қызметі де
декоммунизацияланады, бұл, әрине, екі тілділік мәселесіне әкеледі.
Монолингвизм деп - бір тілде сөйлеу,түсіну және тек бір тілді қолдану қабілетін айтады. Бұл - тұлғаның ана тілі, яғни бізде қазақ тілі.
Ана тілі - алдымен психолингвистикалық құбылыс. Сондай-ақ ана тілін әлеуметтік лингвистикалық, лингвистикалық, тарихи-этникалық,
демографиялық, пәлсапалық, заңнамалық, экономикалық, географиялық, педагогикалық, саясаттануға байланысты толық сипат беріп, ғылыми түсінік беруге болады. Тілдік қатынас тұрғысынан, ана тілі деп - бүкіл тіл атаулыдан
ішкі құрылыс ерекшеліктері арқылы дараланатын, белгілі бір халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасаушы, оның төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз жеткізуші, сол халық тұрғындарына түгел және жан-жақты қызмет
ететін ұлтішілік және ұлтаралық қарым-қатынас құралы болып табылады.
Көптілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың немесе әлеуметтің белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісіне қажет болған жағдайда үш түрлі тілді қатар қолдану құбылысы болып табылады. Қазақстанда қалыптасып келе
жатқан үштілділіктің, үшінші тілі - ағылшын тілі. Ол - негізгі ағылшындардың тілі, кейіннен американдардың қарым-қатынас құралы болып қалыптасқан тіл.
Бұл тіл - Ұлыбритания мен АҚШ-тың ресми тілі. Ол - БҰҰ-ның ресми
тілдерінің бірі, Ирландия, Канада мен Мальтаның екі ресми тілінің бірі, сондай- ақ, Аустралия мен Жаңа Зеландияның ресми тілі. Ағылшын тілі тағы Азия
елдерінің (Оңтүстік Африка Республикасы, Нигерия Федеративті Республикасы, Гана Республикасы, Танзания Біріккен Республикасы) ресми тілі ретінде пайдаланылады. Ағылшын тілі - ағылшын халқының тілі.
Ағылшынның жалпы саны - 48,5 млн. адам, соның ішінде: Ұлыбританияда 940 мың, АҚШ-та 650 мың, Оңтүстік Африкада 230 мың, Индияда 200 мың, Жаңа Зеландияда 188 мың ағылышын тұрады.
Қостілділік (латынша:bi-қос, lingua-тіл) - халықтың белгілі бір топтарының екі тілде өзін түсіндіре алуы.
Қостілділік құбылысы сирек кездеседі деп саналады, бірақ бұл миф.
Дүние жүзіндегі халықтың 43%-ға жуығы екі тілді, ал 17%-ы көптілді - яғни олар екі тілден артық сөйлейді.
Қостілділік-бұл қоғам мен жеке адамдардың өмірінде маңызды функцияны атқаратын адамзат тарихында пайда болған құбылыс. Бұл
адамдарға бірнеше тілді және мәдени контекстерде қарым-қатынас жасауға және өзара әрекеттесуге мүмкіндік беретін екі немесе одан да көп тілді жетік пайдалану мүмкіндігін білдіреді.
Дүние жүзіндегі әртүрлі аймақтар мен қауымдастықтарда қостілділіктің таралуы әртүрлі. Кейбір елдерде, мысалы, Швейцария, Канада және Бельгияда қостілділік ұлттық бірегейлік пен ресми саясаттың ажырамас бөлігі болып
табылады. Басқа аймақтарда қостілділік тарихи факторларға, отарлауға, иммиграцияға немесе жаһандануға байланысты туындайды.
В.Ю. Розенцвейг қостілділікті екі тілде меңгеру ретінде, қарым-қатынас жағдаятына байланысты бір тілден екіншісіне ұдайы ауысу ретінде анықтайды. Ал У. Вайнрайх болса билингвизм құбылысын екі тілді кезек-кезек қолдану практикасы ретінде, ал оны жүзеге асыратындарды билингв ретінде анықтайды. [1, 25-60 бб.]
Сонымен қатар, қазіргі әлем және оның ақпараттық дамуы, әлемдіу әкономиканың жаһандануы елдер мен халықтардың өзара тығыз қарым-
қатынасқа ұмтылуына, олардың халықтарының мәдениеттерінің бір-бірімен етене араласуына алып келеді. Кем дегенде бір шет тілін білу-қазіргі
ақпараттық қоғамның өзекті талабы.
Кез-келген дерлік көпұлтты мемлекет азаматтардың коммуниканивті өзара әрекеттесу жүйесін құру үшін қолданылатын бір ортақ тілді енгізуді
талап етеді. Сонымен қатар, елде көптеген ұлттар мен ұлыстар және олар
сөйлейтін тілдер болуы мүмкін. Сол себепті басқа азаматтармен тіл табысуға, қандай да бір мәселені шешуге, көмек сұрауға жеткілікті екінші тілді
меңгергені абзал.
Қостілділіктің қажеттілігі келесі факторлармен түсіндіріледі: 1.Жаһандану үрдістері
2. Мемлекеттің көпұлтты болуы
3. Дүние жүзі халықтарының мәдени жақындасуы 4.Туризмнің өзектілігін арттыру және халықтың көші-қоны
5. Шет тілін меңгеру әлеуметтік және мәдени мүмкіндіктер ашады, тұлғаның дамуы, кәсіби биіктерге жетуге,жалпы интеллектуалдық және басқа да даму бағыттарының деңгейін көтеруге ықпал етеді.
Қостілділіктің әлеуметтік мәніне келетін болсақ, ол бүгінгі таңда оның әлеуметтік-экономикалық қатынастардың барлық спектрін сүйемелдейтін,
әлеуметтік шындықтың барлық аспектлерін қамтитын және заманауи
ақпараттық кеңістікте ақпараттық ресурстарды пайдалану мәселелерін шешеді.
Қостілділіктің функционалдық маңыздылығы оның коммуникативтік өзара әрекеттесу мүмкіндіктерін арттыруында, әртүрлі ұлттар мен халықтар өкілдерінің қарым-қатынас мәселелерін жоюында. Сонымен қатар қостілділік ана тілі мен мәдениетінің сақталуына оң әсерін тигізіп, өз мәдениетінен, салт- дәстүрінен, әдет-ғұрпынан қол үзбей, қоғамдық қатынастардың толыққанды қатысушысы болуына ықпал етеді.
Қостілділік- жеке тұлғаның, әлеуметтік саланың, мемлекеттің және дүниенің өнімді дамуының қажетті шарты.
Қостілділік тұлға дамуының әртүрлі жас кезеңдерінде әртүрлі
тәсілдермен қалыптасады.Оның даму деңгейлері үш жаста, он жаста, жиырма жаста бірдей бола алмайды.
Әрине, қостілділіктің шынайы себептері әлеуметтік-тарихи сипатқа ие және белгілі бір мәдени-тарихи контекстпен байланысты.Сондықтан қостілділікті таза лингвистикалық зерттеу оның нақты формалары мен
тілдердің өзара ықпалының нәтижелерін түсіндіре алмайды. Әрбір нақты жағдайда қостілділіктің пайда болуы мен қызмет етуін ің әлеуметтік-тарихи шарттарын ескеру маңызды. Сонымен қатар тілдердің құрылымдық
ерекшеліктерін ескермей, олардың өзара әрекеттесуіне толық сипаттама беру мүмкін емес. Осыған байланысты қостілділік тек лингвистикалық ғана емес, әлеуметтік-мәдени ұғым болып табылады. Тиісінше, қос тілді тұлғаны тек бірнеше тілді меңгерген адам ғана емес, сонымен қатар бірнеше тілдік
қауымдастықтың мәдениетінің негіздерін де білетін адам деуге болады.
Екінші тілді, демек басқа мәдениетті меңгеру процесін зерттеу
барысында мәдениетаралық қарым-қатынас процестерін үйрену маңызды болып саналады.Е.Ф.Тарасов мәдениетаралық қарым-қатынас әртүрлі
мәдениет иелерінің қатынасуы ретінде түсіну орынды. Метафораның көмегімен әұлттық мәдениет иесіәдетте белгілі бір ұлттық мәдениетті иемдену
барысында қалыптасқан адам санасының сапасын көрсетеді, - деп тұжырымдайды. Когнитивті психологияда осы сананың сапасының аясында
мынаны ескереді: 1) сезім мүшелерінен алынған естілім мәліметтерін қайта өңдеу барысында тұжырымдалған естілім білімі; 2) ойлау әрекеті үстінде қалыптасқан, естілім мәліметтеріне тікелей сүйенбейтін тұжырымдамалық
білім; 3) естілім және тұжырымдамалық мәліметтерді қолданудың жүйелілігі мен әдістерін суреттейтін рәсімді білім. [2,4 б.].
Қазіргі кезде мәдениетаралық байланыс жеке лингвистиканың ғана емес, маңыздысы, тұтасқан тәртіп нысаны: психолингвистиканың,
социолингвистиканың, когнитивті психология мен когнитивті лингвистиканың зерттеу нысаны екеніне ғалым баса назар аударады. Мәдениетаралық
байланысты зерттеудің қазіргі кезеңін лингвистиканың дәстүрлі нысанын талдаудың жаңа кезеңі негізінде қарауға болады: талдау нысанының өзі күрделеніп, өзгерді (мәдениетаралық байланыстың сан алуандылығы,
қарқындылығы, көлемі өсті), зерттеу жабдығы өзгерді (коммуникативтік мәсілдеме, нейрофизиологиялық функционализм, компьютерлік метафора,
адамның есте сақтауы туралы, сөйлеуді қабылдау мен қайта өңдеу процестері туралы жаңа тереңдетілген білім). Мәселен, өткен жүзжылдықтың аяғындағы лингводидактикалық зерттеулерде заттар мен құбылыстардың оларды
айыратын белгілерін ұғыну нәтижесінде біртұта тікелей сезімдік бейнелеу ретінде түсіндірілетін қабылдау жөніндегі психология мәліметтерін қатыстыру жеткілікті болдыы. [3, 53 б].
Екі тілдің алма-кезек қолданылуы, Қазақстан Республикасының Конституциясымен бекітілген және де басқа нормативтік-заңдық құжаттармен расталған, тілді қолданатын жерлердің кодификациялануына және
бірыңғайлануына ең басты ықпалын тигізді.
Қазіргі кезде халықаралық байланысы күшті барлық елдерде тілдік
қатынас мәселесіне ерекше мән беріліп отыр. Тілдің қатынастың бүкіләлемдік маңызы ел мен елдің, ұлт пен ұлттың саяси байланысына жан-жақты жол
ашудан көрінеді.Сондықтан тілдік қатынас бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі ретінде әлеуметтік лингвистикада жаңа ғылыми еңбектердің шығуына әсер етті.
Тілдік қатынас - адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсіну, пікірлесу, тб әрекеттеріне тікелей қатысты құбылыс. Сондықтан тілдік
қатынасқа байланысты құбылыстарыдң теориялық негіздерін анықтау:
айтылған, берілген, жазылған хабарды қабылдаудың әдіс-тәсілдерін айқындау; сол сияқты қарым-қатынас құралдары мен тұлғаларын, олардың қолданылу жолдарын белгілеу қазіргі өзекті мәселелер қатарына жатады. [4, 3 б].
Белгілі ғалым Б.Х.Хасанұлы Қостілділік - белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық
қауымдастық өкілдерінің, бүкіл қоғамның әртүрлі жағдайда екі тілді алма-кезек қолдануы деген анықтама бере отырып, Егер адам, адамдар тобы, қоғам этникалық белгісіне қарай қанша алуан болса да, екі тілде сөйлессе ғана қостілді болып саналады. [5,86 б]
Адам қашан екі тілді болады? В.А.Аврориннің пікірінше: Қос тілділік екінші тілді меңгеру дәрежесі бірінші тілді білу дәрежесіне жақындағанда
басталады. [6, 140 б.]
Е.М.Верещагин қостілділіктің үш даму деңгейлерін анықтайды.
Қостілділіктің даму деңгейлері
Қостілділіктің дамуы оның өмір сүруінің үш деңгейін көрсетеді:
Рецептивтік қостілділік. Бұл ана тілінде сөйлейтін адам бір тілде еркін сөйлейтін қостілділіктің бір түрі, ал екінші тіл тек түсінеді, бірақ оның негізінде диалогқа қатысты мәлімдеме құра алмайды.
Репродуктивті қостілділік. Бұл ана тілінде сөйлейтін адамның естіген сөзін немесе мәтінді сол тілде сөйлеген немесе жазылған тілде еркін
қайталайтын қостілділіктің бір түрі, яғни, ол сөйлеген сөзді қайталай алады, бірақ оған байланысты сөйлемді өзі құрастыру қиынға соғады.
Өнімді қостілділік. Бұл адам екі тілді толық білетін және оларды коммуникативті қарым-қатынаста пайдалана алатын қостілділіктің бір түрі, яғни, адам өзіне айтылған сөзді түсінеді, оны оқып, қайталап, өз ойын әр түрлі тілде өз бетінше жеткізе алады. [7].
Қостілділік есте сақтау қабілетінің дамуына, тіл құбылыстарын түсінуге, талдауға, талқылауға, тапқырлыққа, реакция жылдамдығына, математикалық дағдылар мен логикаға оң әсер етеді деп есептеледі. Толық дамып келе жатқан қостілділер, әдетте, жақсы оқып, абстрактілі ғылымдарды, әдебиетті және басқа шет тілдерін жақсы меңгереді.
Сондай-ақ екі тілді мүлдем баламалы білу мүмкін емес деп саналады. Абсолютті қостілділік қарым-қатынастың барлық жағдайларында тілдерді толығымен бірдей білуді білдіреді. Бұған қол жеткізу мүмкін емес. Бұл
адамның бір тілді қолдану тәжірибесі әрқашан басқа тілді қолдану
тәжірибесінен өзгеше болатындығына байланысты. Көбінесе адам әртүрлі жағдайларда әртүрлі тілдерді қолдануды жөн көреді. Мысалы, білімнің
техникалық аспектілері бар оқуға байланысты жағдайларда бір тілге, ал
отбасына қатысты эмоционалды жағдайларда басқа тілге артықшылық беріледі. Екі тіл әдетте адамда әртүрлі дәрежеде қалыптасады, өйткені тілдердің және олар көрсететін мәдениеттердің әрекетінің екі бірдей әлеуметтік саласы жоқ.
Сондықтан қостілділіктің анықтамасы екі тілде де абсолютті еркін меңгеруді талап етпейді. Бір тіл екіншісіне кедергі жасамаса, ал бұл екіншісі ана тілінде сөйлейтін адамның тілді меңгеру деңгейіне жақын жоғары деңгейде дамыған болса, онда олар теңдестірілген қостілділік туралы айтады. Адам жақсырақ
сөйлейтін тіл доминантты деп аталады; бұл міндетті түрде үйренуге болатын бірінші тіл емес. Тиісті жағдайлар жасалған жағдайда тілдердің арақатынасы сол немесе басқа тілдің пайдасына өзгеруі мүмкін: тілдердің бірі ішінара тозуы ( тілдік аттриция), дамуын тоқтатуы (фоссилизация), қолданыстан шығуы (тілдің өзгеруі) мүмкін, ұмыту, қолданыстан шығу (тіл өлімі). ); немесе,
керісінше, тілді қайта тірілтуге (ревитализация), сақтауға, ресми түрде тану мен қолдану деңгейіне жеткізуге (модернизацияға) болады. Бұл ережелер жеке
сөйлеушілерге ғана емес, сонымен қатар лингвистикалық қауымдастықтарға да қатысты.
Шындығында қостілділік - білім дәрежесіне қарамастан, көптің, соның ішінде сауатсыздардың да азабы. Бұл жағдайда - қостілділік көбінесе
үйлесімділіктен алыс. Осыған қарамастан, әдеттегі талап - бұл тілдердің
әрқайсысын жүйелі түрде қолдану, оқу, жазу, түсіну, салыстырмалы түрде көп
сөйлеу, осы тілдің мәдениетін білу. Бірақ тілде мұндай жақсы құзыреттілік те
әрбір меңгерілген тілдің адамға оның қолдануының барлық салаларында белгілі болатынына кепілдік бермейді: мысалы, бір тілде адам әзіл-оспақ, диалектілік
айырмашылықтарды түсінеді, фольклорды біледі, басқа - жаргон, сленг, қазіргі әдебиетті меңгереді; бірінде саяси және діни тақырыптарда, екіншісінде
күнделікті және эмоционалды тақырыптарда сөйлеу оңайырақ; бірі оқуға және жазуға жеңіл, екіншісі түсінуге және сөйлеуге оңай.
Сонымен қатар, жалпы адамдардың тілдік қабілеттері әртүрлі, тіпті екі тілді меңгеру үшін оңтайлы жағдай жасаған кезде де олардың әрқайсысын бірдей жақсы және ең жоғары деңгейде меңгере алмайды. Басқалары, тіпті ана тілінде сөйлейтіндермен сөйлесуге мүмкіндігі шектеулі болса да, басқа тілді өте жақсы үйренеді. Билингвалдарда сөйлеу бұзылыстары саласында көптеген зерттеулер жүргізілуде, бұл екі тілді жеке тұлғаның миының қалай жұмыс
істейтінін түсінуге ғана емес, сонымен қатар жалпы сөйлеу қабілетінің табиғатын жақсырақ сипаттауға мүмкіндік береді. Зақымдалған және
зақымданбаған қостілділердің миын сканерлеуді қолданатын соңғы ғылыми жұмыстар ересектер кезінде екі тілді меңгерген адамдарда екі тілдің мидың
әртүрлі жерлерінде орналасу ықтималдығы жоғары екенін, ал бала кезінен екі тілді меңгергендердің де бірдей миында болуы ықтимал екенін көрсетті.
Барлық адамдарда интерференция (бірінші тілдің екінші тілге теріс әсері) және трансферт (біліктердің бір тілден екінші тілге оң ауысуы) құбылыстары болады.
Спикерлер бір тіл мен екіншісін ауыстырғанда, олар кодты ауыстыру туралы айтады. Тілдер сөз немесе сөйлем ішінде араласып кетсе, әртүрлі тілдерден алынған компоненттер болады. Егер мұндай өзгерістер тілді
пайдаланушылардың үлкен топтарын қолдануда жинақталса, онда пиджиндер пайда болады. Бұл жағдайдың себептері - тілдердің бірінде жеткіліксіз құзыреттілік немесе керісінше, өз ойын дәл көрсетуге ұмтылу; топтың
ынтымақтастығы мен бірігуін дәлелдеу, тыңдаушыға деген көзқарасын білдіру, шаршау және басқа психологиялық көріністер.
Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, әлемде біртілділерге қарағанда қостілділер (қос тілділер) көп, демек, қазіргі заманда қостілділік өте кең
таралған құбылыс деп танылуы керек. Қазіргі уақытта балалардың қостілділігі біздің планетамыздағы балалардың жартысына жуығын қамтитыны белгілі.
Бұл үрдіс одан әрі өседі деп күтуге болады.
Ертедегі қос тілділіктің баланың дамуына қалай әсер ететіні туралы даулар ХХ ғасырдың басында өзекті болды. Олардың шиеленісі тарихи
себептерге байланысты көптілді халықтың болуы жағдайында кез келген тілге мәдени басым рөл берілген қауымдастықтардағы әлеуметтік-мәдени
қақтығыстардың ауырлығына пропорционалды болды (Бельгия, ішінара Швейцария, Канада, АҚШ). Сонымен бірге, ғылыми әдебиетте екі қарама-
қарсы позиция үнемі орын алды: кез келген қосымша білім, оның ішінде екінші тілді білу тек пайдалы болуы мүмкін деген пікір немесе қос тілділік зиянды. А.Мекелли тобының зерттеуі бойынша екінші тілді ерте меңгеру мидың еркін сөйлеуге жауапты бөлігінің дамуына ықпал етеді. Бұл әсер әсіресе екінші тілді бес жасқа дейін үйренсе, байқалады дейді ғалымдар.
Зерттеулер екі тілді адамдар ми қыртысының төменгі париетальды
аймағында көбірек сұр зат түзетінін анықтады.Екінші тілді үйренуді неғұрлым кеш бастасаңыз, бұл мүмкіндік азырақ көрінеді.Бұл ақпаратты талдауға жауап беретін мидың сұр заты. Сұр заттың пластикасы бұрыннан белгілі болғанымен, белгілі бір әсерлердің әсерінен ми затының өзгеру процестері әлі де аз зерттелген.Жаңа нәтижелер екінші тілді үйрену мидың құрылымына,
әсіресе ерте жаста қалай әсер ететінін көрсетеді. А.Меккели басқарған
зерттеулерге басқа тілдерді білмейтін 25 британдық, еуропалық тілдердің бірін ерте игерген (ағылшын тілінен басқа) 25 қос тілді британдықтар және тағы 33
кеш қос тілділер қатысты. (яғни, екінші тілді кейінгі жаста үйренгендер ). Нәтижесінде, зерттеуге қатысушылардың қалған бөлігімен салыстырғанда,
ерте қос тілділерде париетальды аймақта сұр зат көп екені анықталды; бұл әсіресе мидың сол жақ жарты шарында байқалады.
Пайда болу жағдайлары тұрғысынан, бұрын талқыланғандай, табиғи және жасанды қостілділік ажыратылады, олар өз кезегінде екі нұсқаға ие: балалар
және ересектер. Көптілді ортаның әсерінен табиғи қостілділік пайда болады; оқу процесінде жасанды қалыптасады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, қызығушылық, ең алдымен, балалардың қостілділігін қалыптастыру болып табылады, өйткені бұл адамның екінші тілмен бірінші тілге байланысқан жасы тілді меңгеру сипаты үшін
түбегейлі маңызды. Ю.Протасова атап көрсеткендей, үш жасқа дейін қосарлы тілді меңгеру туралы, үш жастан кейін - бастауыш және қосымша тілді меңгеру туралы, 16 жастан кейін - тек екінші тілді меңгеру туралы айтады. Екінші тілді меңгерудің нәтижесі балалардың сыныпта анау-мынау тілді қаншалықты
алатынына және құрдастарымен қай тілде сөйлесетініне байланысты өзгереді. Балалардың табиғи қостілділігін ескере отырып, екінші тілді қолдану біртілді де, қос тілді отбасында да байқалатынын түсіну керек. Баланың қостілділігі екі ұлтты отбасында табиғи түрде дамиды, бірақ кейбір
қиындықтарға қарамастан, моноэтникалық отбасында ата-ана баланы туғаннан бастап екі тілде тәрбиелейді (біреуі онымен ана тілінде сөйлеседі, ал екіншісі шет тілінде), оны екі тілді де көтере алады. Мұндай жанұяларда балалардың қостілділігінің даму сипатындағы айырмашылықтар сөзсіз байқалады,
сондықтан біз оларды этнолингвистикалық критерий бойынша әр түрлі типтер ретінде қарастырамыз: екі этникалық немесе моноэтникалық қостілділік.
Қостілді қоғамда балалардың қостілділігі әртүрлі дамиды. Егер отбасындағы екі тіл қоғамдағы екі тілге сәйкес келсе, қостілділіктің қалыптасуына қолайлы жағдай жасалады, әсіресе қоғамда екі тілдің де мәртебесі бірдей немесе дерлік бірдей болса. Алайда мұндай жағдайлар сирек кездеседі, өйткені тілдердің
беделі әдетте әртүрлі.
Балалардағы бір мезгілде байланыссыз және контактілі қостілділік
жағдайындағы бір тілдік тіркестерді салыстыру,тілдердің өзара әрекеттесуінің әртүрлі формаларын талдауды кеңейтіп, тереңдете алады, олардың ерекшелігін түсіндіре алуы әлі толыққанды қол жетімді емес.
Толыққанды қостілділердің тіл құрылымын саналы түрде талдау қабілеті жоғары, бұл шет тілдерін меңгеруге көмектеседі; оларда аударма дағдылары,
сауаттылық дамиды. Ерте онтогенезде билингвалдарда когнитивтік функциялардың дамуы артта қалады, бірақ мектеп жасында қос тілділер когнитивті дамуда тіпті құрдастарынан асып түседі, бұл олардың жоғары оқу жетістіктеріне әкеледі. Эмиграция жағдайындағы балада ата-ананың ана тілін сақтаудың әлеуметтік-мәдени факторлары аз зерттелген.Балалардың бірнеше тілді білуін қалыптастыру әртүрлі мәдениеттерге төзімділікті дамытуға мүмкіндік береді. Егер балалар эмигранттардың ұрпақтары болса, ата-анасы шыққан елдің тілін сақтау баланың осы елдің мәдениетіне деген қызығушылығын арттыруға, бимәдениетті тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік береді. Алайда, көбінесе мұндай балалардың дамуының әлеуметтік-мәдени жағдайының ерекшеліктері оларда толыққанды қостілділіктің қалыптасуына кедергі жасайды.
Билингвалдық даму жағдайында бала өзі сөйлейтін тілдерді ғана емес, мәдениеттерді де саналы түрде таңдауды ерте бастайды. Сондықтан
балалардың қостілділігін қалыптастыру және зерттеу барысында екі тілдің, кейде екі мәдениет пен екі этностың өзара өте тығыз қарым-қатынасы болғандықтан, оның барлық аспектілерінің жиынтығын ескеру өте маңызды.
Екі ұлтты отбасында бала екі тілді ғана емес, екі мәдениетті де өз
сөйлейтін адамдарынан алады. Моноэтникалық отбасында ата-ана бір ғана
мәдениеттің тасымалдаушысы болып табылады. Екі ұлтты отбасында бала екі тілді де, мәдениетті де болады, моноэтникалық отбасында бала екі тілді болуы мүмкін, бірақ бір мәдениетті болып қала береді. Мұның салдары - оның ана тіліндегі сөйлеу әрекетінде вербалды да, бейвербалды деңгейде де әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық және этномәдени компетенцияның жоқтығы.
Бимәдениеттілікті қалыптастыру үшін әр тілдегі қарым-қатынастың рөлдік құрылымының маңызы аз емес. Сөйлеу әрекетінің осы аспектісінің тепе-теңдігі әр тілде әлеуметтік лингвистикалық құзыреттілікті
ассимиляциялауда маңызды рөл атқарады. Бала мәдениетті вербальды қарым- қатынас әрекеттерінің тілі арқылы меңгереді, бала үшін онымен мәдениет
арасындағы ең маңызды делдал - ересек адам. Бала үшін ең маңызды адамдар
oo ата-ана онымен бір емес, екі тілдің құралдарын пайдаланып сөйлессе не болады? Егер мұндай жағдай біртілді қоғамда дамитын болса, онда қостілді әлеуметтену мәселесі біртілділер үшін ғана емес, сонымен қатар қостілді отбасы үшін де бар, өйткені екі тілді баланың рөлдік репертуарындағы екі тілдегі рөлдер өте біркелкі бөлінеді. Оның қоғам тіліндегі сөйлеуге
байланысты іс-әрекетінің мотивтері алуан түрлі және үнемі кеңеюге бейім. Баланы қоршаған қоғамда көрсетілмеген тілдегі сөйлеу әрекеті баланың жасына қарай көбірек төмендейді. Мысалы, қазақ-ағылшын қос тілді балалардағы
ағылшын тіліндегі сөйлеу әрекеті әкеана-ұлықызы қарым-қатынас
жағдайында бір ғана тұрақты рөлмен - ұлқызымен шектеледі, бірақ ол да бірте-бірте тарылуға бейім.
Өйткені көптілді қоғамдағы адамның рөлдік репертуары негізінен оның тілдерінің бірінде сөйлей алмайтын (балабақшада, аулада, дүкендерде,
емханада, басқа отбасыларда, т.б) коммуникативтік әрекеттерді жүзеге асыруды
қамтиды, бұл оның осы тілде қарым-қатынас жасау қажеттілігіне күмән
келтіреді. Тіпті үйде де оның тұрақты рөлі (ұлықызы) екі сегменттің бірінде ғана жүзеге асады - әкемен қарым-қатынаста, бірақ анасымен емес (немесе керісінше), егер екі тілді оқыту бір ата-ана - бір қағидасына негізделетін болса.
Екі тілді балалар біртілді және екі тілді әлеуметтік рөлдерге ие. Біріншісі, егер қарым-қатынас тілдерін үй және сыртқы деп бөлудің жергілікті принципі қолданылмаса, үйден тыс барлық рөлдерді және үйдегі рөлдердің бір бөлігін қамтиды. Екі тілді әлеуметтік рөл репертуары әдетте тек ұлқызы рөлдік сегментімен шектеледі. Тек осы рөлде баланың ата-анасының бірімен өзара әрекеттесу тарихы болады.
Соған қарамастан, әлеуметтік-рөлдік қатынастардың таралуы жағынан моноэтникалық табиғи синхронды қостілділік жасандыға қарағанда
артықшылыққа ие. Ол тұрақты рөлдердің бірі екі тілде жүзеге
асырылатындығынан тұрады, ал шет тілінде жасанды қостілділік кезінде әдетте тек уақыт бойынша ауыспалы тұлғааралық қарым-қатынас жүзеге асырылады. Сыныптағы басқа балалармен шет тілінде қарым-қатынас одан да шектелген және нақты қарым-қатынас емес, арнайы дайындалған, квазикоммуникация
сипатына ие, оқу қарым-қатынасына тән.
Қостілді қоғамда және екі этникалық отбасында баланың меңгерген тілдері қоғам тілдерімен сәйкес келсе, оның ауызша мінез-құлқының тілдік және мәдени нұсқалары осы қоғамның инварианттық сипаттамасымен сәйкес келеді. Біртілді қоғамда, бірақ би-этникалық отбасында, отбасылық тілдердің
біреуі ғана қоғам тілімен сәйкес келсе, белгілі бір елде және L2 басым болатын елде вербалды мінез-құлық инварианты айтарлықтай ерекшеленуі
мүмкін. Қазақ-ағылшын қос
тілді балалар арасындағы мономәдениеттің тереңдей түсуі барлық пәндер қазақ тілінде оқытылатын мектепте оқи бастағанда айқын байқалады. Егер мұндай отбасы баласы ағылшын тілінде білім алатын ағылшын тілінде сөйлейтін елге көшсе, жағдай өзгереді. Ата-ана үйдегі қазақтілді қарым-қатынасты сақтауға және қазақ қоғамы мен қазақ тілінде сөйлейтіндер арасындағы байланысты
сақтауға бар күш-жігерін жұмсаса, бала екі мәдениеттің, яғни бимәдениеттіліктің тасымалдаушысы болуға әбден қабілетті.
1.2 Қостілділіктің пайда болуы, түрлері
Қостілділіктің пайда болуы - тарих бойында әртүрлі факторлардың ықпалында болған күрделі және көп қырлы процесс. Қостілділік көне заманнан бүгінгі күнге дейін әртүрлі тілдік қауымдастықтардың өзара қарым-қатынасы, сауда, жаулап алу, отарлау, иммиграция, мәдени алмасу нәтижесінде пайда болды.
1. Қостілділіктің ежелгі бастаулары. Қостілділік ежелгі өркениеттерден бастау алады, онда тілдік әртүрлілік пен тілдік байланыс бұрыннан кең
таралған. Мысырдағы, Месопотамиядағы, Грециядағы, Римдегі және
Парсыдағы сияқты бірнеше ежелгі мәдениеттер ерте екі тілді қоғамдардың мысалдарын береді.
Шамамен б.з.б. 3100 жылы пайда болған Ежелгі Египет көрші
мәдениеттермен араласып, сауда мен мәдени алмасуды дамытқан. Қостілділік,
әсіресе Египет шекараларына жақын аймақтарда кең таралған. Иероглифтік жазулар көбінесе екі тілді мәтіндерді қамтиды, египет иероглифтері аккад, арамей немесе грек сияқты басқа тілдерге аудармаларымен бірге жүреді.
Тигр мен Евфрат өзендерінің арасында орналасқан Месопотамия шумерлер,
аккадтар, вавилондықтар, ассириялықтар сияқты өркениеттердің отаны болды. Бұл аймақта сауда және мәдени байланыстардың арқасында қостілділік басым болды. Аккад тілі, семит тілі, шумер сияқты басқа жергілікті тілдермен бірге өмір сүретін аймақтың лингва франкасына айналды.
Ежелгі Греция Жерорта теңізі аймағында тіл мен қостілділіктің дамуында маңызды рөл атқарды. Біздің эрамызға дейінгі 8-7 ғасырлардағы грек отарлауы грек тілі мен қостілділіктің таралуына әкелді. Грек қала-мемлекеттері оңтүстік Италия, Сицилия және Қара теңіз сияқты аймақтарда колониялар мен сауда орындарын құрды, онда қостілділік грек сәйкестігі мен тілі жергілікті
тілдермен әрекеттескенде пайда болды. 27 жылдан б. з. 476 жылға дейін
созылған Рим империясы көп мәдениетті және көп тілді империя болды. Латын тілі ресми тіл ретінде қызмет етті, бірақ онымен қатар әртүрлі аймақтық тілдер мен диалектілер қатар өмір сүрді. Жаулап алынған аумақтарда қостілділік кең таралған, жергілікті халық көбінесе латын тілімен қатар ана тілінде сөйлейтін. Гректер империяның шығыс бөлігінде ықпалды болды.
Ахеменидтер әулетінің (б.з.д. 550-330 жж.) тұсындағы Парсы империясы Ираннан Мысыр мен Үндістанға дейінгі орасан зор аумақты қамтыды.
Билингвизм империядағы халықтың алуан түрлілігіне және әртүрлі тілдерде қарым-қатынас жасаудың әкімшілік қажеттілігіне байланысты пайда болды. Ескі парсы тілі ресми тіл болды, бірақ арамей тілі империяда айтарлықтай қолданылды.
Бұл көне мысалдар қостілділік өзара әрекеттестіктен, сауда-саттықтан, жаулап алудан және әкімшілік қажеттіліктерден туындап, тілдік әртүрлілік пен тілдік байланысқа ықпал ететінін көрсетеді.
2. Ортағасырлық және Ренессанс кезеңдері. Ортағасырлық және Ренессанс кезеңдері Еуропада жаңа лингвистикалық динамиканың пайда болуына байланысты қостілділіктің пайда болуының одан әрі дамуының куәсі болды.
Батыс Рим империясы құлағаннан кейін латын тілі католиктік шіркеудің, ғалымдардың және зиялы қауымның тілі ретінде қолданыла берді. Дегенмен, көне ағылшын, көне француз және көне жоғары неміс сияқты халық тілдері латынмен қатар танымал болды. Қостілділік тілдің шекарасынан тыс бизнес жүргізетін дворяндар, дінбасылар мен саудагерлер арасында кең таралған.
Орта ғасырлардағы халық әдебиетінің пайда болуы қостілділіктің
таралуына ықпал етті. Әдеби шығармалар көбінесе латын тілінде де, халық тілінде де жазылды, бұл қос тілді адамдарға әртүрлі мәдени және зияткерлік дәстүрлермен араласуға мүмкіндік берді.
Жерорта теңізі аймағындағы крест жорықтары (11-13 ғғ.) еуропалық рыцарьлар мен сарбаздар Қасиетті жерде араб тілінде сөйлейтін халықтармен кездесіп, қос тілділікке әкелді. Бұл өзара әрекеттестік тілдік байланысқа және франк араб тілі деп аталатын ерекше тілдік әртүрліліктің дамуына әкелді.
Еуропадағы интеллектуалдық және мәдени жаңғыру кезеңі Ренессанс кезеңінде қостілділік дамуды жалғастырды және қоғамның әртүрлі салаларында маңызды рөл атқарды. Қайта өрлеу дәуірі қостілділіктің пайда болуына әсер еткен
классикалық оқуға, әдебиетке және тілдерге деген қызығушылықтың
жаңаруының куәсі болды. Эразм Роттердамдық сияқты гуманист ғалымдар грек және латын сияқты классикалық тілдердің білім мен интеллектуалдық ізденіс үшін маңыздылығын атап өтті. Латын тіліндегі қостілділік және халық тілдері Қайта өрлеу дәуіріндегі білім берудің ерекше белгісі болды, адамдар екеуін де меңгеруге ұмтылды.
15 ғасырда баспахананың таралуы әртүрлі тілдегі мәтіндердің таралуын жеңілдетіп, қостілділікке ықпал етті. Классикалық шығармалардың,
аудармалардың және тілді үйренуге арналған материалдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz