Тіл меңгеру деңгейлері
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті
Гуманитарлық-педагогикалық институт
АЙДАНА БАУЫРЖАНҚЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тіл меңгеру ұғымы:әлеуметтік лингвистикалық мәселелері(қазақ және ағылшын тілдері материалы бойынша)
6В01725 (5В011900) -Шетел тілі: екі шетел тілі (ағылшын-араб)
Қызылорда, 2023 жыл
М А З М Ұ Н Ы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 5
АНЫҚТАМА 6
КІРІСПЕ 8
1 ТІЛ МЕҢГЕРУ ҰҒЫМЫ: ДАҒДЫ, ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ДЕҢГЕЙ
1.1 Тіл меңгеру ұғымы: анықтамасы, сипаттамасы, тіл қолдану
дағдысы мен тәжірибелері 10
1.2 Тіл меңгеру деңгейлері 20
Тарау бойынша тұжырым
2 ОРТА МЕКТЕПТЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІН МЕҢГЕРТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
2.1 Ағылшын тілі сабағындағы тіл меңгеру дағдылары мен
деңгейлері 24
2.2 Модульдік технология арқылы ағылшын тілін коммуникативті
әдіспен меңгерту және үйрету мәселелер 27
2.3 Ағылшын тілі сабағындағы тіл меңгеру дағдылары мен
деңгейлеріне арналған үлгі-сабақ жоспарлары 39
Тарау бойынша тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 47
КІРІСПЕ
Тақырыптық өзектілігі. Тіл меңгеру ұғымы, адамдардың тілді пайдалану және тілдер арасында аударманы қалыптастыру үшін өндірілген жүйе. Бұл жүйе барлық тілдер арасында болады және оның маңызды мәселелері шетелдіктерде де қарастырылады.
Тіл меңгеру ұғымының маңызды мәселелерінің бірі - тілдер арасында аударма. Мысалы, бір адам өз тілімен біреумен сөйлескенде, олар тәртіпке келмейтін сөздермен толықтай таныс болмауы мүмкін. Тіл меңгеру жүйесі арқылы, адамдар басқа тілдегі сөздерді түсіну, оларды пайдалану және оны іске асыру дағдыларын қалыптастырады.
Басқа маңызды мәселелер арасында, тіл меңгеру ұғымы арқылы адамдардың басқа тілдегі материалдармен танысады. Бұл жүйе арқылы, кітаптар, журналдар, веб-сайттар және басқа материалдарды аудару және тарату мүмкіндігін алады.
Тіл меңгеру ұғымының зерттеу өзектілігі де маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Зерттеу арқылы, тіл меңгеру жүйесінің жағдайын түсіну және басқару мүмкіндігі артады. Сонымен қатар, зерттеу арқылы, тіл меңгеру жүйесінде келесі мәселелер талданады: тілдер арасындағы өзектіліктер, тілдердің сөйлеу стилі мен әдебиеті, тілдердің пайдалану тарихы және т.б.
Тіл меңгеру ұғымының басқа маңызды мәселелері арасында, әлеуметтік лингвистикалық мәселелер де бар. Бұл мәселелер арасында, тілдердің тарихы, тілдердің өзектілігі және белгілі мәндері, тілдердің сөйлеу стилі және т.б. көрсетіледі.Әлеуметтік лингвистикалық мәселелер бойынша тіл меңгеру ұғымының өзекті маңызды рөлі бар. Мысалы, белгілі бір әлеуметтік топтағы адамның тілдік пайдалану стилі мен мәндік сипаты басқа да топтағы адамнан өзгешерек болады.
Сонымен қатар, тіл меңгеру ұғымының әлеуметтік лингвистикалық мәселелері арасында, тілдердің сыртқы қатарындағы жазбалармен танысу маңызды. Бұл жүйе арқылы, адамдар тарихи материалдарды оқу, түсіну және белгілі мәндерін анықтау мүмкіндігіні алу мүмкін. Сонымен қатар, тіл меңгеру ұғымының әлеуметтік лингвистикалық мәселелері арасында, тілдердің сыртқы қатарындағы сөздер мен терминологияларды тану және анықтау мүмкіндігі туады.
Диплом жұмысының нысаны. Тіл меңгеру ұғымының зерттеу нысаны тілдердің мәндерін, қолдану жолдарын, сөйлеу стилін, әдебиетін, пайдалану тарихын білу. Орта мектептердегі ағылшын тілінің коммуникативтік әдіспен үйрету мәселелерін қарастыру.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсаты - тіл меңгеру ұғымының мәнін түсіндіру, қолданылу тәжірибелері мен өзіндік деңгейлерін қарастырып, ғылыми және практикалық тұрғыдан зерделеу. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қоямыз:
oo тіл меңгеру ұғымы: анықтамасы, сипаттамасы, тіл қолдану дағдысы мен тәжірбиелерін қарастыру, тіл меңгеру деңгейлеріне сипаттама беру;
oo орта мектепте ағылшын тілін меңгерту мәселелері мен тәжірибелерін қарастырып, зерделеу;
oo ағылшын тілі сабағындағы тіл меңгеру дағдылары мен деңгейлерін талдау, саралау;
oo модульдік технология арқылы ағылшын тілін коммуникативті әдіспен меңгерту және үйрету мәселелері
oo ағылшын тілі сабағындағы тіл меңгеру дағдылары мен деңгейлеріне арналған үлгі-сабақ жоспарларын жасау.
Диплом жұмысының дереккөздері: Зерттеу тақырыбы бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектер: Американдық психолог және педагог Ф.Л.Торндайк, ағылшын жазушысы және лингвисті Ч.К.Огден, белгілі орыс социолингвист-ғалым Л.П.Крысиннің және қазақстандық ғалым Ж.Қоңыратбаева және А.Абасиловтың жұмыстары пайдаланылды. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, оқу әдістемелік кешендер (стандарттар, үлгілік оқу жоспарлары, оқулықтар, электрондық оқулықтар және т.б) интернет желісіндегі әдістемелік журналдар, сайт материалдары пайдаланылды.
Диплом жұмысының әдістері мен тәсілдері. Зерттелетін мәселелер бойынша салыстыру, талдау, тұжырым жасау әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық құндылығы. Тіл меңгеру ұғымы тілдерді меңгеру және түсіну жолындағы теориялық ғылыми қызметтерді қамтамасыз ететін ғылыми-техникалық жүйеден тұратын. Бұл жүйе тілдерді меңгеру және оларды түсінуге арналған технологияларды және алгоритмдерді қамтамасыз етеді. Теориялық құндылықта, тіл меңгеру ұғымының бастапқы мақсаты - тілдер арасындағы деңгейлерін түсіну және оның қолданылу аясын табу.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Тіл меңгеру ұғымының
маңызы тілдер арасындағы байланыстарды жақсартуда артықшылықтар береді. Адамдар арасындағы байланыстарда тіл меңгеру ұғымының қолдану аясы практикалық маңызды дамытады, орта мектептердегі ағылшын тілін меңгерту мәселелері қарастырылады.
Диплом жұмысының жаңалығы:
1. Тіл меңгеру ұғымы теориялық және практикалық тұрғыдан дипломдық жұмыс аясында алғаш рет қарастырылып отыр.
2. Орта мектептегі оқушыларға ағылшын тілінің қызығушылығын түрлі лайфкахтар мен ойындық бағдарламалар арқылы қызықтыру.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
1. Тіл меңгеру ұғымының қорғауы үшін жаңа тұжырымдар өндіріледі. Осы себепті, тілді меңгеру ұғымы мен деңгейлеріне толығырақ тоқталу мәселесі қарастырылады.
2. Коммуникативті оқыту технологиясы негізінде оқушының сөйлеу дағдыларын дамыту барысында ең тиімді инновациялы технология әдістерін өзінара байланысқа ала отырып, айырмашылығы мен сабақтастықтары зерттеледі.
Диплом жұмыстың құрылыcы: Диплом жұмысы құрылысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТІЛ МЕҢГЕРУ ҰҒЫМЫ: ДАҒДЫ, ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ДЕҢГЕЙ
1.1 Тіл меңгеру ұғымы: анықтамасы, сипаттамасы, тіл қолдану дағдысы мен тәжірбиелері
Лингвистика(лат.lingua-тіл) - әлемдік тілдердің құрылысын, олардың әлеуметтік қызметтерді, тарихи дамуын және оның жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы [1].
Әлеуметтік-лингвистика дегеніміз - (лат. soci(etos)коғам , фр. lingua - язык) тіл білімі, әлеуметтану, әлеуметтік психология, этнография ғылымдарының аралығында дамыған тіл білімінің саласы [2].
Тіл білімінде әлеуметтік лингвистиканың пайда болуынан кейін, бүгінгі кезеңге дейін түрліше атауларды алып келеді. Солардың бірі тіл социологиясы деп аталса, енді бірде социологиялық лингвистика,
лингвистикалық социология деп аталып жүрді.
Әлеуметтік лингвистиканың тілді қолданудағы әлеуметтік өзгерістерді зерттеумен шұғылданса, тілдерді сақтау, бір тілден екінші тілге ауысу, тілдік жоспарлау жәнеде т.б байланысты болатын әлеуметтік-үлгілік бағдарларды өз алдына ғылыми бағыт тіл социологиясы зерттейді -дейді Д.Фишман.
Әлеуметтік лингвистика бүтіннің бөлшегі ретінде тіл социологиясына жатады; тіл социологиясы әлеуметтанушылардың көзқарасы тұжырымынан тіл мен қоғамның қатынастарын өзара қатынастарын зерттейтін әлеуметтік пән деп тұжырымдайды - Р.Гроссе және А.Нойберт [3].
Тіл-қарым-қатынас тәсілінің бірі, адамдар ақпарат алмасу үшін қолданатын өзара байланыс жүйесі. Тілдің сөйлеп жеткізуші адамның болмысының көрсеткіші болып табылатындығына байланысты тілді меңгерудің әлеуметтік лингвистикалық мәселелері туындайды. Мысалы, Қазақстанда қазақ тілінің көптеген диалектілері бар, олардың әрқайсысы белгілі бір топтың мәдениеті мен өмір салтының ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл тұрғыда тілді меңгеру белгілі бір әлеуметтік мәртебелермен немесе теріс пікірлермен байланысты болуы мүмкін [4].
Шынына келгенде, тілді пaйдaлaну және оны қолдану сөйлеуші адамның әлеуметтік сипатына және оның сөйлеп жеткізу дағдысына байланысты болады. Демек, тілді оқудың басты тиімділіктерінің бірі-оқу әдістемесі және тілдік оқу құралдарымен ғана шектеліп қана қоймай,тілдік фактордағы сыртқы факторларғада мән беріледі.Ал, сыртқы факторларға тілдік құбылыстың қоғамдағы мәні және қоғамға әсер ету факторларымен оның қасиеттерімен, пайда болу заңдылықтары қамтылады [3,6б].
Осыған ұқсас мәселелер халықаралық қатынас тілі болып табылатын және әртүрлі елдерде көптеген диалектілері мен нұсқалары бар ағылшын тілін
үйрену кезінде туындауы мүмкін.Мысалы, американдық немесе британдық ағылшын тілін қолдану белгілі бір әлеуметтік немесе мәдени аспектілерді көрсетеді.
Тілдің өзіндік бір функциясы бар, бүтін бір құбылыс ретінде жүреді.Бұл кезеңде жүйе және құрылым деген ұғымдарды анықтап алу қажет.Қазіргі таңдағы тіл білімінің арасындағы қатынастардың құрылымы ретінде сипатталады.
Қазақстандық ғалым, профессор Жанар Қоңыратбаева Тіл білімі ғылымының теориясы мен тарихы атты еңбегінде: Тілдік жүйе өзара байланысты үш түрлі құрылымдардан тұрады. Оларға: құрылымның , субстанцияның(мәннің) және қызметтің(функцияның) ұштасып бірігіп келуінен құралып, байланыс жасайды.Яғни, жүйенің өзіндік құрылымдық қиыншылықтары өте көп.Тілдің жүйелі сипаты оның барлық деңгейінен- фонетика, лексика, грамматика салаларынан көрінеді.Сондықтан да адам баласы белгілі бір шет тілін меңгере алады. Ал тіл жүйесіз нәрсе болса, оны меңгеру мүмкін болмайтын еді [5].
Тілді меңгеру процесі тілдік байланыстар арқылы лексика, грамматика, фонетика, прагматика секілді көптеген лингвистикалық компоненттердің дамуын қамтиды. Бұл күрделі процесс балаларда ерте жасынан бастап жүреді, жәнеде ол екінші тілді меңгеретін адамдарда да жүреді. Тілді меңгерудің осы процесінде жан-жақты қарастырылып, тілді меңгеруге қатысты негізгі теориялармен, кезеңдер және факторлар аралығында байланыс жасайды.
Тілді меңгеру ұғымы дегеніміз бұл - белгілі бір тілде сөйлей алу қабілеті немесе әртүрлі тілдік тапсырмаларды жақсы орындау қабілеті. Бұл жалпылама термин әлеуметтік-лингвистикалық сарапшылардың назарын аударады, бірақ нақты тілдік параметрлік мәселелері белгісіз. Көптеген орындарда, мекемелерде, білім беру ұйымдарында тілдік меңгеру деңгейіңнің өзіндік деңгейлерімен,өзіндік әдіс тәсілдері бар. Соның бірі және бірегейі білім беру орындардағы тілдік меңгеру ұғымы.
Тіл меңгеру ұғымы, бір тілден басқа бір тілге жазбаша, сөйлесу, оқу және тереңдету үшін қолданылатын жүйе. Оның маңызды міндеттері арасында аударма, тереңдету, сөйлеу және оқу қабілеттерін дамыту, өзін-өзіне және басқалармен тілдесу мүмкіндігін көтеру, жазбаша және басқа мәтіндерді түсіну және аудару көрсетіледі. Технологиялар мен инновациялар қолданылған жағдайда, тіл меңгеру ұғымының қорғауына арналған тұжырымдар және әдістер, мысалы, онлайн сабақтар, тілдерді жаңадан оқыту және тілдер арасындағы байланыстарды жақсарту үшін пайдаланылады. Осы технологиялар мен инновациялар арқылы, тіл меңгеру ұғымының дамуы және жақсылауы мүмкіндігі артады.
Тілдерді меңгеруге кіріспе:
Тілді меңгеру - тілді түсіну және қарым-қатынас мақсатында қолдану қабілетін меңгеруді қамтитын көп өлшемді процесс. Ол лингвистикалық білімді интернационализациялауды және оны мағыналы түрде қолдана білуді қамтиды. Тілді меңгеруді зерттеу лингвисттердің, психологтардың және
педагогтардың үлкен қызығушылығын тудырды, өйткені ол адам тілі мен танымының табиғаты туралы түсінік береді.
Тілдерді меңгерудің теориялары:
Адамдардың тілді қалай меңгеретінін түсіндіру үшін бірнеше теориялар ұсынылды. Бұл теориялар негізгі механизмдер мен процестерге қатысты әртүрлі перспективаларды ұсынады. Ең ықпалды екі теория:
1) Бихевиористік теория[Скиннер,1957]. Бихевиористік теория тілді меңгеру қоршаған орта әсерлерінің,әсіресе еліктеу және күшейту арқылы болады деп қамтылады.Бұл теорияға сәйкес,балалар естіген сөздерді білу арқылы тілді үйренеді және тілді дұрыс қолдану үшін көптеген ақпараттық тәсілдерді қамтиды. Алайда бұл аталған теория тілді меңгерудің шығармашылық және стихиялық аспектілерін есепке алмайды.
2) Иннатистік теория [Хомский,1959]. Ноам Хомский ұсынған иннатистік теория адамдардың тілді меңгеруге байланысты биологиялық бейімділігін дәлелдейді. Хомский балаларға тілді оңай меңгертуге мүмкіндік беретін құрылымдардың бірі-тілді меңгеру құрылғысының болуын ұсынады. Бұл көрсетілген теорияда туа біткен теория тілді меңгерудегі грамматиканың, барлық тілдер ортақ тілдік принциптердің жиынтығы ретінде атап көрсетеді.
Тілді білу бүгінгі таңдағы жаһандану әлеміндегі қарым-қатынасты шешуші аспектісі болып табылады. Ол тұлғаның тілді белгілі бір контекстке тиімді және дәл қолдану қабілеттілігін білдіреді. Оған тыңдау, жазу, сөйлеу және жазу секілді бірқатар дағдыларды қамтитын өлшемді құрылым. Тіл меңгеру құрылымымен байланысты әлеуметтік лингвистикалық мәселелер көптеген жолдар арқылы әсер ететін мәселелердің бірі болып табылады.
Тілді меңгеру ұғымына келер болсақ, ең біріншіден, тілді меңгеру ұғымы динамикалық, қарым-қатынас мақсатына байланысты өзгеріп отырады. Бұл сөздік, грамматика және синтаксисті білу ғана емес,сонымен қатар, тіл қауымдастығының мәдениетін,әлеуметтік нормаларын және құндылықтарын түсінуді қамтиды. Бұл үздіксіз оқу мен жетілдіруді қамтитын үздіксіз процесс. Тілді меңгеру деңгейлік тесттер, тіл портфолиосы және өзін-өзі бағалау құралдары сияқты әртүрлі бағалау құралдарының көмегімен өлшенеді.
Екіншіден, тілді меңгеруге байланысты әлеуметтік-лингвистикалық мәселелер күрделі және көп қырлы. Бұл проблемалар жеке, қоғамдастық және қоғамдық деңгейде туындауы мүмкін. Жеке деңгейде тілді меңгеру проблемалары қарым-қатынастың бұзылуына, түсінбеушілік пен көңілсіздікке әкеледі. Яғни, тілді меңгермеген адамдар өздерінің академиялық, кәсіби және әлеуметтік өміріне жәнеде белгілі бір ортада өз ойын жеткізуде қиындықтарға ұшырайды. Қоғ+ам деңгейінде тілді меңгеру проблемалары экономикалық дамуға, саяси тұрақтылыққа және мәдени әртүрлілікке әсер етеді.
Үшіншіден, тілді меңгеруге қатысты негізгі әлеуметтік-лингвистикалық мәселелердің бірі - тіл білімі.Тіл білімі тілді меңгерудің негізі болып табылады, дегенмен көптеген адамдар мен қауымдастықтар сапалы тіл біліміне қол жеткізе алмайды. Тілдерді меңгеруде тілдік білім беру саясаты мен тәжірибесі де маңызды рөл атқарады. Мысалы, кейбір елдер қарым- қатынас дағдыларынан гөрі грамматика мен синтаксисті оқытуға басымдық
береді, бұл студенттердің жазуды жақсы меңгергенімен, шынайы өмірде ортамен байланыс жасауда белгілі бір тілде сөйлесуде қиындықтарға тап болады.
Тілді меңгеруге қатысты тағы бір әлеуметтік-лингвистикалық мәселе - тілдік көзқарастар мен идеологиялар. Тілдік көзқарастар мен идеологиялар жеке адамдар мен қауымдастықтардың әртүрлі тілдерге қатысты сенімдерін, құндылықтарын және пікірлерін білдіреді. Бұл көзқарастар мен идеологиялар тіл үйрену мотивациясына, тілді қолдануға және тілді сақтауға әсер ету арқылы тілді меңгеруге әсер етеді. Мысалы, тілге деген теріс көзқарасы бар адамдардың оны үйренуге деген ынтасы төмен болады, ал өз тілін басқалардан артық көретін қауымдастықтар тілді оқыту мен жеткізіп айтуға қарсы болады.
Осыған ұқсас мәселелер халықаралық қатынас тілі болып табылатын және әртүрлі елдерде көптеген диалектілері мен нұсқалары бар ағылшын тілін үйрену кезінде туындауы мүмкін. Мысалы, американдық немесе британдық ағылшын тілін қолдану белгілі бір әлеуметтік немесе мәдени аспектілерді көрсетеді. Қазіргі таңда шет тілін білу маңызды рөлді атқарады жәнеде жеке кәсіби коммуникацияларда өзіндік артықшылықтарын береді.Бүкіл әлемдік жаһандық және интеграциялану нәтижесінде біздің елімізде барлық мамандық түрлерінде мәдениетаралық байланыстар қарқынды дамып жатыр.
Шет тілді меңгеру-ізденімпаз адамдардың ажырамайтын бір бөлігінің бірі. Атап айтқандай,қазіргі таңдағы танымал әрі сұранысқа ие тілдердің бірі- ағылшын тілі болып саналады. Ағылшын тілі-халықтардың арасындағы қарым-қатынас тілі болып саналады. Түрлі тақырыптағы басылымдар, ақпарат көздерінің 80%-ы осы ағылшын тілінде шығарылады. Әлем бойынша 430 миллионнан аса адам ағылшын тілінде сөйлейді.Әлемдік тілдер арасында көш бастап тұрған тілдердің бірі осы ағылшын тілі, орыс тілі, қытай тілі жәнеде хинди тілдері болып табылады.
Әлемнің көптеген елдерінде сол елдің ресми тілінен басқа тілдерде тілді меңгеруге сұраныс жоғары. Бұл жаһандану, халықаралық сауда, туризм және иммиграция сияқты факторларға байланысты болады. Мұндай жағдайларда тіл білу көбінесе жұмысқа орналасу және білім алу мүмкіндігінің талабы болып табылады.Ағылшын тілі ресми тіл болып табылмайтын елдерде ағылшын тілін білуге деген сұраныс жиі болады. Себебі ағылшын тілі халықаралық бизнес, ғылым және коммуникация тілі ретінде кеңінен қолданылады. Қытай, Жапония, Оңтүстік Корея сияқты елдерде және Еуропаның көптеген елдерінде ағылшын тілін екінші тіл ретінде оқытуға бағытталған тілдік мектептер мен бағдарламалар жиі бар. Сонымен қатар, көптеген университеттер оқуға түсу үшін белгілі бір деңгейде ағылшын тілін білуді талап етеді.Иммигранттар көп қоныстанған елдерде иммигранттар қауымдастығы сөйлейтін тілдерде тілді білуге деген сұраныс болуы мүмкін. Мысалы, Америка Құрама Штаттарында испан тілі ағылшын тілінен кейінгі екінші орында және денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қызметтер сияқты көптеген салаларда испан тілін білуге сұраныс жоғары.
Кейбір елдерде тілді білу ұлттық бірегейліктің маңызды бөлігі ретінде қарастырылады. Мысалы, Канадада қостілділік елдің екі ресми тілін -
ағылшын және француз тілдерін тану және құрметтеу тәсілі ретінде насихатталады. Швейцарияда төрт ресми тіл бар және белгілі бір жұмыс орындарында осы тілдің кем дегенде екеуінде тілді білу қажет.
Жалпы, тіл білу бүгінгі жаһандану әлемінде маңызды дағды болып табылады. Ол білім алу, жұмысқа орналасу және әлеуметтік өзара әрекеттесу үшін жаңа мүмкіндіктер ашады және адамдарға басқа мәдениеттер мен перспективаларды жақсырақ түсінуге және бағалауға көмектеседі.
Әлемдік тілдерді қолдану феномені белгілі бір тілдің әртүрлі елдер мен мәдениеттердің адамдары арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде қолданылатын құбылысын білдіреді. Бұл егжей-тегжейлі түсініктемеде біз әлемдік тілдің қолданылу құбылысын, оның тарихи контекстін, артықшылықтары мен қиындықтарын және қазіргі әлемдегі рөлін зерттеулер мен беделді дереккөздері арқылы байланыстар келтірілген:
1. Дүние жүзі тілдерінің қолданылу тарихи жағдайы:
Әлемдік тілдерді қолданудың ұзақ тарихы бар, ол жаһандық империялар, сауда желілері және отарлау кезеңдерінен басталады. Әр дәуірде латын, араб, испан және ағылшын сияқты әртүрлі тілдер халықаралық тіл ретінде әрекет етті. Жаһандану, заманауи технологиялар мен жаппай көші-қон да әлемдік тілдердің таралуы мен қолданылуына ықпал етеді.
2. Әлемдік тілдерді қолданудың пайдасы:
1. Мәдениетаралық қарым-қатынас: Әлем тілдері әртүрлі мәдениеттер мен ұлттардың өкілдеріне идеялар, ақпарат және пікірлер алмасуға мүмкіндік береді. Олар тілдік кедергілерді жеңуге және мәдениетаралық түсіністікті кеңейтуге үлес қосады.
2. Халықаралық коммуникация: Әлемдік тілдерді пайдалану халықаралық контексте, соның ішінде бизнес, саясат, ғылым және туризм салаларында қарым-қатынасты жеңілдетеді. Бұл елдер мен ұйымдар арасындағы тиімді ынтымақтастық пен қарым-қатынастардың дамуына ықпал етеді.
3. Білімге қолжетімділік: Әлемдік тілдер халықаралық әдебиеттерге, зерттеулерге, білім беру ресурстарына және жалпы ақпаратқа қол жеткізудің кілті болып табылады. Бұл адамдарға жаңа білім алуға, кәсіби тұрғыдан дамуына және ой-өрісін кеңейтуге мүмкіндік береді.
4. Еңбек нарығы: Әлемдік тілдерді білу еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілікті арттырады. Көптеген халықаралық компаниялар мен ұйымдар халықаралық аренада мүмкіндіктерін кеңейту үшін әлемдік тілдерді меңгерген қызметкерлерді іздейді.
3. Дүниежүзілік тілдерді қолданудағы мәселелер:
1. Тілдік алшақтық: Дүние жүзіндегі тілдерді қолдану тілдік теңсіздіктерге әкелуі мүмкін, өйткені барлық адамдар бұл тілдерді меңгеру үшін қажетті дайындыққа немесе ресурстарға қол жеткізе алмайды. Бұл мүмкіндіктердің теңсіздігіне әкелуі және білім мен ресурстарға қолжетімділікті шектейді.
2. Тілдік әртүрлілікті жоғалту: Дүние жүзіндегі тілдердің таралуы жойылу қаупінде тұрған шағын және азшылық тілдерге қауіп төндіруі мүмкін. Бұл тілдік әртүрлілік пен мәдени байлықтың жоғалуына әкеліп соғады.
3. Мәдени қиындықтар: Әлемдік тілдерді қолдану белгілі бір мәдениеттер мен идеологиялардың үстемдігіне әкелуі мүмкін. Бұл мәдени бірегейлікті жоғалту қаупі және ойлар мен көзқарастардың әртүрлілігі арқылы байқалады.
4. Қазіргі әлемдегі әлем тілдерінің рөлі:
1. Ағылшын тілі: Қазіргі уақытта ағылшын тілі әлемдегі ең көп сөйлейтін тіл болып табылады. Ол бизнесте, ғылыми зерттеулерде, халықаралық ұйымдарда және интернетте қолданылады. Ағылшын тілі де авиация мен теңіз өнеркәсібіндегі негізгі коммуникация тілі болып табылады.
2. Әлемнің басқа тілдері: Ағылшын тілінен басқа испан, француз, араб, қытай және орыс тілдері де халықаралық байланыс пен мәдени алмасуда маңызды рөл атқарады.
3. Көптілділікті дамыту: Қазіргі заманда көптілділікті дамыту, яғни бірнеше тілде сөйлеп, түсіну қабілетінің маңызы артып келеді. Бұл тереңірек мәдениетаралық түсіністікке, қарым-қатынасқа ықпал етеді мәдени икемділік және тілдер мен мәдениеттердің әртүрлілігін құрметтеу.
Әлемдік тілдерді қолдану тарихи контекстен және халықаралық ұйымдардың рөлінен экономикаға, мәдениетке және білімге әсер етуіне дейін көптеген аспектілерді қамтиды. Бұл аталған түсініктемеде зерттеулер мен деереккөздермен көрсетілген әлемдік тілдік қолданылу аспектілерін жатқыза аламыз:
1. Тарихи контекст:
Әлемдік тілдерді қолдану сауда, империялар және отарлау белгілі бір тілдердің таралуына ықпал еткен ежелгі дәуірде пайда болды. Мысалы, Рим империясында латын тілі қолданылып, араб тілі ислам мен араб мәдениетінің ықпалымен халықаралық тілге айналды. Соңғы мысалдарға Испанияның отаршылдық империялары таратқан испан тілі және Британ империясы мен өнеркәсіптік революцияның әсерінен жаһандық тілге айналған ағылшын тілі жатады.
2. Халықаралық ұйымдардың рөлі:
Әлемдік тілдерді қолдануда БҰҰ, ЕО, Дүниежүзілік банк және басқалар сияқты халықаралық ұйымдар маңызды рөл атқарады. БҰҰ-ның ресми тілдері
- ағылшын, француз, испан, араб, орыс және қытай тілдері бұл тілдердің халықаралық қатынастағы маңыздылығын мойындайды. Бұл әртүрлі елдердің өкілдеріне ақпарат алмасуға, келіссөздер жүргізуге және жаһандық деңгейде ынтымақтастық орнатуға мүмкіндік береді.
3. Экономикалық әсер:
Әлемдік тілдерді қолдану экономика мен халықаралық саудаға айтарлықтай әсер етеді. Ағылшын тілі, мысалы, іскерлік және қаржылық қарым-қатынас тіліне айналды. Көптеген халықаралық компаниялар өз қызметкерлерінен ағылшын тілін жетік білуін талап етеді. Зерттеулер көрсеткендей, өз
қызметкерлеріне тіл үйретуге инвестиция салатын компаниялардың әлемдік нарықта мүмкіндіктері көбірек және жақсы нәтижелерге қол жеткізеді.
4. Білімге әсері:
Білім беру мен академиялық дамуда әлемдік тілдерді қолдану маңызды рөл атқарады. Көптеген университеттер мен мектептер әлемнің түкпір-түкпірінен студенттерді тарту үшін ағылшын тілінде бағдарламалар ұсынады. Бұл студенттерге халықаралық білім беру ресурстарына қол жеткізуге, жаһандық деңгейде зерттеулер жүргізуге және академиялық алмасуға қатысуға мүмкіндік береді.
Тіл меңгеру ұғымы, тәжірбиелердің бірі болып табылады. Олар тілдерді меңгеру және оқыту бойынша қызмет көрсетеді. Тіл меңгеру ұғымының тәжірбиелері тілдерді жаңадан оқыту, тілдерді жаңарту, тілдер арасындағы байланыстарды жақсарту және тілдерді меңгеру үшін әдістерді дамыту сияқты жағдайларда пайдаланылады.
Технологиялар мен инновациялардың дамуымен бірге, тіл меңгеру ұғымының тәжірбиелері табиғаттан да даму мүмкіндігін арттыруға және адамдардың тілдер арасында байланыс жасауға көмектеседі. Осы технологиялар мен инновациялар арқылы, тіл меңгеру ұғымының тәжірбиелері мүмкіндіктерін жақсарту және білімділік деңгейін арттыруға көмектеседі.
Тіл меңгерудің артықшылықтарына келер болсақ, тұлға тілді меңгеріп бастап жатқан кезде, оның когнитивті тұлғалық жағынан қабілеттері дами бастайды. Когнитивті қабілет дегеніміз-нақтылай айтқанда, тұлғаның психологиялық жағдайын көрсетеді.
-тілді меңгеру арқылы мидың жұмысының дамуы артады
Ғалымдардың сөзінше мидың бір тілден екінші бір тілге ауысуы,мидың бірінші тапсырмадан екінші тапсырмаға ауысу аймақтары бір-бірімен байланысты. Осылай келе, кішкентай бала кезден бір тілден екінші тілге ауысу болып жәнеде баланың келесі тапсырмаға тез ауысып үйренген болса, онда бұл арқылы мидың аймағы жаттығады, әрқилылық арқылы дамуы тез жұмыс жасайды.
Торонто қаласындағы Йорк университетінің психологтары зерттеу жүргізу барысында,Альцгеймер ауруымен ауыратын 500-ге жуық егде жастағы адамдарды бақылауға алып,тексереді.Зерттеуге қатысып жатқан адамдардың теңдей басым көпшілігі билингвтер болады. Нәтижесінде, екі тілді меңгерген зерттелуші пациенттер бір тілді меңгерген пациенттерге қарағанда аурудың белгілері 5 жылдан кейін анықтала бастаған. Осы арқылы тілді меңгеру процесінің ерте кезден балаға үйрету қажет екенін нақтылай аламыз.
Тілді меңгеру ұғымының тәжірбиелері:
Тілді меңгеру тәжірбиелері-тілді меңгерудің әртүрлі аспектілерін,соның ішінде оның қалай игерілетіндігін, оны қалай жақсартуға болатындығын зерттеу үшін жүргізіледі. Бұл тәжірбиелерде, ең алдымен тілді меңгеру деңгейін тексеру үшін сауалнамалар,әртүрлі әдістер қолданылады.
Тілді меңгеру тәжірбиесінің бір түрі тілді меңгеруді зерттеуді қамтиды. Тілді меңгеру грамматика, сөздік, синтаксис, фонология сияқты тілдің әртүрлі аспектілері бойынша дағдыларды дамытуды қамтиды. Зерттеушілер бұл
дағдыларды әртүрлі жағдайларда балалар мен ересектердің қалай игеретінін зерттеу үшін эксперименталды үлгілерді пайдаланады. Осындай эксперименттердің бірі - табиғи тіл үйрену парадигмасы, ол балала рдың өз үйлері немесе қауымдастықтары сияқты табиғи ортада тілді қалай меңгеретінін бақылауды қамтиды. Зерттеушілер балалардың ақпарат алу жиілігі мен түрін, тілді үйрену үшін қолданатын стратегияларын және тіл ережелерін қалай қорытындылайтынын талдай алады. Бұл саладағы тағы бір тәжірбие -жасанды тіл үйрену парадигмасы, онда қатысушылар эксперимент үшін жасалған жаңа тілмен танысады. Зерттеушілер тілдің құрылымы мен күрделілігін оның қалай меңгерілетінін және дағдының қалай дамитынын зерттеу үшін басқара алады.
Тіл үйрену экспериментінің тағы бір түрі тілді меңгеру деңгейін бағалауды қамтиды. Тіл білімін бағалау тіл білімі мен зерттеу үшін өте маңызды. Зерттеушілер тілді меңгеруді қалай дәл және сенімді бағалауға болатынын зерттеу үшін эксперименталды үлгілерді пайдаланады. Осы саладағы тағы бір тәжірбиенің бірі - нәтижеге негізделген бағалау парадигмасы, мұнда қатысушыларға презентация жасау немесе эссе жазу сияқты нақты тілдік тапсырмаларды орындау ұсынылады. Зерттеушілер осы тапсырмаларда қолданылатын тілдік дағдыларды талдай алады және олардың нақты тілді қолдануды қаншалықты көрсететінін бағалай алады.
Тілді меңгеру тәжірбиесінің үшінші түрі-тілді меңгеруді жақсартуды қамтиды. Тілдерді меңгеру деңгейін арттыру тіл білімі мен зерттеу үшін өте маңызды. Зерттеушілер әртүрлі араласулар мен тәжірибелер арқылы тілді меңгеруді қалай жақсартуға болатынын зерттеу үшін эксперименталды үлгілерді пайдаланады. Осындай эксперименттердің бірі тіл үйрену стратегиясы парадигмасы болып табылады, онда қатысушылар тілді үйренуді жақсарту үшін есте сақтау немесе байланыстыру сияқты белгілі бір стратегияларды үйретеді. Зерттеушілер бұл стратегиялардың тиімділігін және оларды әртүрлі контексттерде қалай қолдануға болатынын талдай алады. Осы саладағы тағы бір тәжірибе - компьютердің көмегімен тілді үйрену (CALL) парадигмасы, онда қатысушылар өздерінің тілді меңгеру деңгейін арттыру үшін компьютерлік бағдарламаларды пайдаланады. Зерттеушілер бұл бағдарламалардың тиімділігін және олардың тілді меңгеру деңгейін жақсарту үшін қалай оңтайландыруға болатынын талдай алады.
Тіл үйрену тәжірбиесінің құндылығы олардың тілді меңгеру деңгейін түсінуге қосқан үлесінде. Осы эксперименттер арқылы біз тілді меңгерудің қалай алынатынын, оны қалай бағалауға болатынын және оны қалай жақсартуға болатынын түсінеміз. Бұл білім тіл білімі, зерттеу және саясат үшін өте маңызды. Тілді меңгеру тәжірбиесінің тілді оқыту әдістерін жетілдіру, тілді бағалау құралдарын әзірлеу және тіл үйрену стратегияларын ілгерілету сияқты практикалық қолдануларда да болады.
Тіл үйренуде ең керекті лексиканы таңдау ғылыми әдістемелік дәстүрде ХХ ғасырда алғашқы жартысынан бастау алады.Оған,1921 жылы Teachers Word Book деген сөздік кітапта Ф.Л.Торндайк ағылшын тілінде кездесетін 10000 мың сөзді және 4 млн қолданыстағы әртүрлі мәтіндерден алып
жинақтаған.1930жылы ағылшын жазушысы және лингвисті Ч.К.Огден Лондон қаласында ағылшын тілінің негізгі лексикасы қамтылған "Dictionary of Basic English" атты сөздікті шығарады. Бұл сөздік жалпы 850 сөзді қамтиды. Автордың айтуы бойынша сол мәтіндер арқылы деңгейден қарапайым деңгейде және жалпы деңгейде байланыс жасай алады [6].
Қорытындылай келе, тіл үйрену эксперименттері тілді зерттеудің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Тіл меңгеру концепциясының зерттеу нысаны - жеке тұлғалардың тілдік дағдыларды меңгеру және дамыту процесі. Бұл күрделі зерттеу саласы адамдардың, әсіресе балалардың тілді қалай түсінуге және сөйлесуге үйренетінін түсінуге бағытталған. Зерттеушілер тілді меңгерудің әртүрлі аспектілерін, оның ішінде негізгі когнитивтік процестерді, әлеуметтік және қоршаған орта факторларын және туа біткен қабілеттердің рөлін зерттейді. Төменде негізгі тақырыптар мен теорияларды нақтылай отырып, тілді меңгеру концепциясының зерттеу объектісіне жан-жақты шолу берілген:
1. Тіл дамыту:
oo Тілдің даму кезеңдері: Зерттеу тіл дағдыларының былдырлау мен алғашқы сөздерден күрделі грамматика мен синтаксиске өтуін зерттейді.
oo фонологиялық дамыту: Сөйлеу дыбыстары мен дыбыс үлгілерін меңгерту.
oo лексикалық дамыту: Сөздерді меңгерту және жүйелеу, сөздік қорын молайту, сөз мағынасын арттыру.
oo Синтаксистік даму: Сөйлем құрылымы мен грамматикалық ережелерді түсіну және шығару.
2. Тілді меңгеру теориялары:
oo Бихевиористік теориялар: қоршаған орта факторларына және тіл үйренудің негізгі драйверлері ретінде күшейтуге бағытталған.
oo Нативистік теориялар: туа біткен, биологиялық механизмдердің және тілді меңгеруге жетекшілік ететін әмбебап грамматиканың рөлін атап өту.
oo Когнитивтік теориялар: Тілдің дамуына қатысатын когнитивтік процестер мен психикалық көріністерді бөліп көрсету.
oo Әлеуметтік интеракционистік теориялар: Тілді меңгерудің әлеуметтік және коммуникативтік аспектілеріне, оның ішінде қамқоршылардың рөлі мен мәдени контекстке баса назар аударыңыз.
3. Сындарлы кезең және екінші тілді меңгеру:
oo Ерте балалық шақта тілді меңгеру үшін оңтайлы кезең бар деп болжайтын критикалық кезең гипотезасын зерттеу.
oo Балалар мен ересектердің екінші тілді меңгеруін тексеру, жас, кіріспе, мотивация және когнитивті қабілеттер сияқты дағдыға әсер ететін факторларды зерттеу.
Қазақстандағы әлеуметтік лингвистика бұрынғы КСРО-дағы әлеуметтік лингвистикалық бағыт негізінде қалыптасты. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері республикадағы тілдік жағдаят, тіл саясаты оның өзіндік бағыттары зерттеліп жатыр. Бұл бағытта зерттеген ғалымдардың еңбектеріне: Б.Хасанұлы, Э.Д.Сүлейменова, А.Е.Карлинский, А.Абасилов еңбектерін жатқызы аламыз.
Қазақстандағы тілдік құрылыс пен тілдік ахуалды зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде әлеуметтік лингвистиканың жоғарыда атап өткен ең өзекті деген мәселелері жан-жақты талқыланды.
Б.Хасанұлы 1976 жылы жарық көрген Языки народов Казахстана и их взаимодействие атты еңбегінде: Қазақстандық тілдік жағдаятқа кең түрде мінездеме береді, соның біріне:
oo Қазақстан халықтары тілдерінің өзара қарым-қатынасын;
oo олардың тұтынушыларын;
oo тіл меңгеру деңгейлерін;
oo ғылым салаларында қолданылуын -негізгі проблемаларына ғылыми сипаттамалар береді [3,185].
1992 жылы Б. Хасанұлы Ана тілі -- ата мұра атты еңбегінде алғаш рет ана тілі категориясын әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты талдап көрсетті. Мұнда автор ана тілінің лингвистикасын,қазақ тілін білудің қажеттілік талаптары дүниежүзілік тіл дамыту тәжірибесі тұрғысынан зерттелу қажеттігі, мемлекеттік тілді дамыту тетіктері т.б. көптеген әлеуметтік лингвистикалық проблемалар арнайы зерттелді [7, 25].
Э.Д.Сүлейменова мен Н.Ж.Шаймерденованың 2002 жылы шыққан
Словарь социолингвистических терминов атты сөздігінде әлеуметтік лингвистиканың теориялық мәселелеріне, зерттеу бағыттарына, әдіс- тәсілдеріне т. б. қатысты 400-дей терминге түсінік берілген [8].
Әлеуметтік лингвистиканың зерттеу бағыттары :Зерттеліп отырған әлеуметтік лингвистика ұғымының сонау заманнан бері синхронды және диахронды аспектілері дамып,қалыптасқан. Синхрония (грек тілінің sýnchronos -- біруақытта деген мағыналы сөзі) -- қандай да бір даму үстіндегі жүйенің бір уақыт кезеңіндегі қалпы, жағдайы, сондай-ақ қарастырып отырған жүйені сол қалпында зерттеу [9]. Диахрония -- уақытқа қарай тіл жағдайының, тіл қалпының, сондай-ақ қарастырып отырған жүйені құбылмалы, өзгерімпаз ретінде қарау [10].
1990 жылдары қазақстандық әлеуметтік лингвистиканың кең түрде
қарастырылған жағдайларының бірі- қостілділік, көптілділік және жан-жақты талдаған және тағы да басқа зерттеу еңбектері жарық көре бастады.
Қостілділік- белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдеріне, бүкіл қоғамның әр түрлі жағдайда екі тілде ( әдетте, ана тілі мен екінші бір тілді) алма кезек немесе қатар қолданылуы,-деген анықтама береді [11].
Қорытындылай келе, тілді меңгеру қарым-қатынаста, әлеуметтік өзара әрекеттесуде және мәдени әртүрлілікте шешуші рөл атқаратын күрделі және көп өлшемді құрылым болып табылады. Тілді меңгерумен байланысты әлеуметтік-лингвистикалық мәселелер ондаған жылдар бойы жеке адамдарға, қауымдастықтарға және қоғамдарға көптеген жолдармен әсер ететін мәселе болды.
3.1 Тіл меңгеру деңгейлері
Тілді меңгеру тұлғаның тілді түсініп, ұтымды пайдалана ала білу қабілетін құрайды. Оған көбінесе оқылым, жазу, сөйлеу және де тыңдалым дағдыларын
қабылдайтын стандартталған тест арқылы бағаланады. Демек, тілдің меңгеру барысында тұлғаны немесе топты бөлу ретінде пайдаланылған кезде әлеуметтік лингвистикалық мәселелер пайда болады.
Сонымен қатар, тілді білу дағдысы адамның шынайы тілдік қабілеттерін немесе әлеуетін дәл өлшей алмайды. Сынақтағы алаңдаушылық, мәдени бейімділік және оқу стильдеріндегі айырмашылықтар сияқты факторлар тест өнімділігіне әсер етуі мүмкін.Ол дегеніміз арнайы бір ортада тұлғаның ашыла отыра алмауынан тілдік қиындықтар пайда болады. Яғни, емтихан кезінде тұлғаның сасқалақтауы, дұрыс жеткізе алмауына алып келеді.Начало формы
Конец формы Начало формы
Конец формы
Белгілі социолингвист-ғалым Л.П.Крысин Социолингвистические аспекты изучение современного русского языка атты еңбегінде тілді меңгерудің деңгейлерін көрсетіп, оларға анықтама берді:
1. Таза лингвистикалық деңгейі. Аталған бұл деңгейі адамдардағы қызметтің қай саласы болсын қарамастан сөйлеуші адамның ойын анық бейнелеп,барынша жеткізе алу қабілетін қамтиды. Тілді құбылта отырып жеткізе білу қабілеттілігі бір ойды бірнеше етіп айта алуынан көрінеді. Ойды барынша еселеп айта білсе, тілді меңгеру дәрежесіде жоғары болады.
2. Ұлттық-мәдени деңгейі. Бұл деңгейде - тілдік құралдарды пайдалануда ұлттық нақыштағы ерекшеліктерді меңгеру қарастырылады.Туған тілі немесе өзге тілде сөйлейтін тұлға жастайынан сол тілдің қорын,грамматикаларын,иннотация жүйелерін қабылдау арқылы күнделікті дағдысына айналдырады. Осы арқылы,өзіндік тілдік сөздік ерекшелігі қалыптаса бастайды.
3. Энциклопедиялық деңгейі. Бұл деңгейде - тек ғана сөзді біліп қоймай,сонымен қатар сөздегі шындықты жәнеде сөз араларындағы байланысты иегере алу болады. Мысал ретінде, сөздің лексика және грамматика жағынан мағынасын ғана емес, сол секілді сөздің фразеологиялық мағыналарына да қатысты ұғымдарды зерттейді.
4. Жағдаятты (әлеуметтік лингвистикалық) деңгейі. Бұнда - тілдік біліммен қабілетін лингвистикалық тұрғысынан,сондай-ақ мәдени және энцоклопедиялы деңгейлерді қатыстырып әртүрлі жағдаяттарға сәйкес қолданады. Бұл жерде әртүрлі жағдаяттық қарым-қатынаста болуы үшін бірнеше компоненттерді қамтиды. Оларға:
-сөйлеушіні және оның әлеуметтік жағдайын;
-тыңдаушыны және оның әлеуметтік жағдайын;
-сөйлеушімен тыңдаушы арасындағы байланысты қатынас;
-қарым-қатынастың түрлері(ресми, бейресми, достық);
-мақсатын;
-қарым-қатынастың құралдары (тілдің ішкі және кіші жүйелері:әдеби тіл, диалект, жаргондар т.б.) немесе тілдік стиль жатады.
-қарым-қатынастың тәсілі (ауызша-жазбаша);
-қарым-қатынастың орны.
Осы аталғандарды толықтыра келе,тілдік қолдану мен игере алуында тұлға әлеуметтік субьект ретінде жалпылама жәнеде коммуникативтік құзіреттілікті дамытып отырады.
Жалпылай алғанда құзіреттілік тілдік болып табылмайды,ол коммуникативтік құзіреттілікпен қатар келген әрекеттерді қамтамасыз етеді.Жалпы құзіреттілік ұғымына белгілі ғалымдардың бірі Т.М.Балыхина мына түсініктерді жатқызады:
1. Ғалам туралы түсінік. Бұл түсінікте тұлғаның өмірлік тәжірбиесі мен әр түрлі деректерден алған білімі арқылы алынады.
2. Әлеуметтік мәдени білім. Бұл түсінікте белгілі бір тілдер арасындағы қауымдастықтың төменде аталған сатыларын қамтиды күндeлікті өмірі(мерекелік кештер,жұмыс күндер,демалыс уақыттары),өмір сүру жағдайына(өмір сүру деңгейлерін,тіршілік жағдайын,әлеуметтік көмек көрсету деңгейлерін),жеке тұлға арасындағы қарым-қатынастарын,этикалық ережелерді,көпшілік жиындарда өзін-өзі ұстауын жатқыза аламыз.
3. Жалпы құзіреттіліктің үшінші компонентінде тілдердің мәдениетаралық білімдерін жатқызуымызға болады. Бұл түсінікте тұлғаның туған елімен тілді үйретуші елдің мәдениетіндегі ұқсастығымен айырмашылықтарының ажыраа білу түсінігін жатқызамыз. Бұл жерде тұлға өзге тілді үйреніп жатқан тұлғаның коммуникативті іс әрекеті мен онығ үйреніп жатқан білімімен жәнеде қалыптасып жатқан дағдыларынан ғана байқалмайды. Ол адамның күнделікті жасап жатқан іс әрекеттерінен де байқалады. Ол тұлғаның жеке қасиетімен ол өзге тілді қабылдап жатқан мәдениетімен және қызығушылығымен тікелей байланысты болады.
Сонымен қатар, жетілген коммуникативтік құзіретті деңгейдің негізіне тұжырымдалып отырған, қалыптасқан жалпы құзіреттіліктің деңгейі және сапасы жатады.
Тілді құзіреттіллікке мыналарды жатқыза аламыз:
-лингвистикалы құзіреттілік
-әлеуметтік лингвистикалық құзіреттілік
-прагматикалық құзіреттілік
Лингвистикалы құзіреттілік. Бұл атап көрсетілген құзіреттілікке ғалымдар лексикалы хабарлық, семантикалы хабарлық,грамматикалы және фонологиялы хабарларды жатқызамыз.Сол арқылы қазіргі таңда ғалымдар лингвистикалы хабарлардың құрамына орфаграфиялы және орфоэпиялы хабарларды кіргізіп жүр.
Әлеуметті лингвистикалы құзіреттілік. Бұл көрсетілген құзіреттілікке әлеуметтік контекстте көрсетілген тілд тиімді қолдану үшін қажетті білім мен дағдыны жатқызамыз.Бұл аталған хабарлықтың өзіндік жүйесі бар.Оған біз сәлемдесудің түрлерін,қаратпа сөздерді,халық даналықтарын және мәдениетінің құрамдас бөліктерінің бірін жатқызамыз.Оларға халықтардың қарым -қатынас тізбектерін (ресми,бейресми,ғылыми түрдегі әңгіме түрлерін жатқызамыз.
Әлеуметті лингвистикалы хабарлауға сонымен қатар,тұлғаның тілдік қолдану қабілеттілігі,оның шығу тегін,өмір сүруін, әлеуметті-қызметтік ортасын жатқызып,оны анықтауға мүмкіндік аламыз.
Прагматикалы құзіреттілік. Прагматикалы құзіреттілік құрамына күрделі және дискурсттық қабілеттерді,нақтылай айтқанда,сөз саптауы және оны нақтылап біріктіре алу ережесін,функционалды қабілеттерін(түрлі коммуникациялы қызметтерді орындац алу үшін өз ойын анық жеткізуді, қатесін түзей алуын, басқа пікірлермен жеткізе алуын қамтиды [12].
Енді, тілді меңгерудің ерте жастан бастап балалық шақтағы кезеңдерді қамтитын кезеңдерді атап өтеміз.
Тілді меңгерудің социолингвистикалық деңгейлері әлеуметтік және мәдени контекст аясында тілді үйренудің әртүрлі кезеңдері мен аспектілерін білдіреді. Бұл деңгейлерге оқушының басқалармен қарым-қатынасы, олардың тілге әсер етуі және тілді меңгеретін әлеуметтік-мәдени орта сияқты әлеуметтік факторлар әсер етеді. Төменде қысқаша түсініктемелермен бірге тілді меңгерудің социолингвистикалық деңгейлері берілген:
1. Тілге дейінгі кезең: Бұл баланың алғашқы сөздерін шығарғанға дейін болатын тілді меңгеруінің ең ерте кезеңі. Бұл кезеңде сәбилер сөйлеу тіліне әсер ету арқылы ана тілінің дыбыстары мен заңдылықтарын тануға және түсінуге үйренеді.
2. Бақырлау кезеңі: Бұл кезеңде, әдетте 6 және 12 ай аралығында нәрестелер қайталанатын дауыссыз-дауысты буындарды (мысалы, ба-ба,
ма-ма) жасай бастайды. Бабылдау сәбилерге өз тілінің дыбыстары мен ырғағымен тәжірибе жасауға мүмкіндік береді және оларды нақты сөйлеуге дайындайды.Әдетте бұл кезеңде балалар екі немесе үш әріптерден қосылған былдырлау дыбыстарын айта бастайды.
3. Бір сөзден тұратын кезең: Бұл кезең, әдетте, 12 мен 18 ай аралығында, мағынаны жеткізу үшін жалғыз сөздерді қолданумен сипатталады. Балалар сөздерді қоршаған ортадағы заттармен, әрекеттермен немесе адамдармен байланыстыра бастайды және оларды негізгі қажеттіліктер мен тілектерді білдіру үшін қолдана бастайды.
4. Екі сөзден тұратын кезең: Әдетте 18-24 ай аралығында болатын бұл кезеңде балалар екі сөзді біріктіріп, жай сөйлемдер құра бастайды. Бұл комбинациялар көбінесе субьекті-етістік (мысалы, Анам барады) немесе зат есім-сын есім (мысалы, үлкен ит) сияқты негізгі грамматикалық құрылымға сәйкес келеді.
5. Телеграфтық кезең: Әдетте 2-2,5 жас аралығында болатын бұл кезеңде балалар қосымша сөздерді қосу арқылы ұзағырақ және күрделі сөйлемдер құра бастайды. Дегенмен, мақалалар, предлогтар және басқа грамматикалық маркерлер әлі де алынып тасталуы мүмкін, бұл телеграфтық сөйлеуге әкеледі (мысалы, мен анау сөредегі затты алғым келеді).
6. Морфологиялық даму: Бұл деңгейде балалар тілдің грамматикалық және морфологиялық заңдылықтарын меңгереді, оның ішінде етістіктің шағы, көпшеленуі, септігі. Олар бұл ережелерді тілдік дамуында алға жылжыған сайын дәйекті және дәлірек қолдана бастайды.
7. Синтаксистік даму: Бұл деңгей сөйлем құрылысы мен синтаксисті дамытуға бағытталған. Балалар күрделірек сөйлемдер құруды үйренеді, әртүрлі сөйлем түрлерін (баяндама, сұрау, бұйрық) қолдануға және сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін түсінуге үйренеді.
8. Прагматикалық даму: Прагматика әртүрлі әлеуметтік контексттерде тілді орынды қолдануды білдіреді. Бұл деңгейде тіл үйренушілер тілді қолданумен байланысты әлеуметтік ережелерді, конвенцияларды және күтулерді түсінеді. Олар өз тілін әртүрлі жағдайларға бейімдеуді, басқалармен тиімді қарым-қатынас жасауды және сөзбе-сөз емес тілді түсінуді үйренеді (мысалы, сарказм, идиомалар)
9. Әлеуметтік лингвистикалық құзіреттілік: Бұл деңгей аймақтық диалектілер, әлеуметтік жағдай, жас және жыныс сияқты факторларға негізделген тілді қолданудағы вариацияларды қоса алғанда, әлеуметтік лингвистикалық нормаларды меңгеруді қамтиды. Оқушылар әртүрлі әлеуметтік және мәдени контексттерде тілді орынды қолдану және әртүрлі сөйлеу мәнерлерін түсіну және түсіндіру қабілетін дамытады.
10. Жетілдірілген біліктілік: Бұл соңғы деңгейде тіл үйренушілер тілде еркін сөйлеудің, дәлдіктің және ана тіліндегі құзыреттіліктің жоғары деңгейіне қол жеткізді. Олар күрделі және күрделі тілдік құрылымдарды түсініп, жасай алады, мағынаның нәзік нюанстарын түсінеді және әртүрлі әлеуметтік, кәсіби және академиялық жағдайларда тиімді қарым-қатынас жасай алады.
Кеңестік тіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Гуманитарлық-педагогикалық институт
АЙДАНА БАУЫРЖАНҚЫЗЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тіл меңгеру ұғымы:әлеуметтік лингвистикалық мәселелері(қазақ және ағылшын тілдері материалы бойынша)
6В01725 (5В011900) -Шетел тілі: екі шетел тілі (ағылшын-араб)
Қызылорда, 2023 жыл
М А З М Ұ Н Ы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 5
АНЫҚТАМА 6
КІРІСПЕ 8
1 ТІЛ МЕҢГЕРУ ҰҒЫМЫ: ДАҒДЫ, ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ДЕҢГЕЙ
1.1 Тіл меңгеру ұғымы: анықтамасы, сипаттамасы, тіл қолдану
дағдысы мен тәжірибелері 10
1.2 Тіл меңгеру деңгейлері 20
Тарау бойынша тұжырым
2 ОРТА МЕКТЕПТЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІН МЕҢГЕРТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
2.1 Ағылшын тілі сабағындағы тіл меңгеру дағдылары мен
деңгейлері 24
2.2 Модульдік технология арқылы ағылшын тілін коммуникативті
әдіспен меңгерту және үйрету мәселелер 27
2.3 Ағылшын тілі сабағындағы тіл меңгеру дағдылары мен
деңгейлеріне арналған үлгі-сабақ жоспарлары 39
Тарау бойынша тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 47
КІРІСПЕ
Тақырыптық өзектілігі. Тіл меңгеру ұғымы, адамдардың тілді пайдалану және тілдер арасында аударманы қалыптастыру үшін өндірілген жүйе. Бұл жүйе барлық тілдер арасында болады және оның маңызды мәселелері шетелдіктерде де қарастырылады.
Тіл меңгеру ұғымының маңызды мәселелерінің бірі - тілдер арасында аударма. Мысалы, бір адам өз тілімен біреумен сөйлескенде, олар тәртіпке келмейтін сөздермен толықтай таныс болмауы мүмкін. Тіл меңгеру жүйесі арқылы, адамдар басқа тілдегі сөздерді түсіну, оларды пайдалану және оны іске асыру дағдыларын қалыптастырады.
Басқа маңызды мәселелер арасында, тіл меңгеру ұғымы арқылы адамдардың басқа тілдегі материалдармен танысады. Бұл жүйе арқылы, кітаптар, журналдар, веб-сайттар және басқа материалдарды аудару және тарату мүмкіндігін алады.
Тіл меңгеру ұғымының зерттеу өзектілігі де маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Зерттеу арқылы, тіл меңгеру жүйесінің жағдайын түсіну және басқару мүмкіндігі артады. Сонымен қатар, зерттеу арқылы, тіл меңгеру жүйесінде келесі мәселелер талданады: тілдер арасындағы өзектіліктер, тілдердің сөйлеу стилі мен әдебиеті, тілдердің пайдалану тарихы және т.б.
Тіл меңгеру ұғымының басқа маңызды мәселелері арасында, әлеуметтік лингвистикалық мәселелер де бар. Бұл мәселелер арасында, тілдердің тарихы, тілдердің өзектілігі және белгілі мәндері, тілдердің сөйлеу стилі және т.б. көрсетіледі.Әлеуметтік лингвистикалық мәселелер бойынша тіл меңгеру ұғымының өзекті маңызды рөлі бар. Мысалы, белгілі бір әлеуметтік топтағы адамның тілдік пайдалану стилі мен мәндік сипаты басқа да топтағы адамнан өзгешерек болады.
Сонымен қатар, тіл меңгеру ұғымының әлеуметтік лингвистикалық мәселелері арасында, тілдердің сыртқы қатарындағы жазбалармен танысу маңызды. Бұл жүйе арқылы, адамдар тарихи материалдарды оқу, түсіну және белгілі мәндерін анықтау мүмкіндігіні алу мүмкін. Сонымен қатар, тіл меңгеру ұғымының әлеуметтік лингвистикалық мәселелері арасында, тілдердің сыртқы қатарындағы сөздер мен терминологияларды тану және анықтау мүмкіндігі туады.
Диплом жұмысының нысаны. Тіл меңгеру ұғымының зерттеу нысаны тілдердің мәндерін, қолдану жолдарын, сөйлеу стилін, әдебиетін, пайдалану тарихын білу. Орта мектептердегі ағылшын тілінің коммуникативтік әдіспен үйрету мәселелерін қарастыру.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсаты - тіл меңгеру ұғымының мәнін түсіндіру, қолданылу тәжірибелері мен өзіндік деңгейлерін қарастырып, ғылыми және практикалық тұрғыдан зерделеу. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қоямыз:
oo тіл меңгеру ұғымы: анықтамасы, сипаттамасы, тіл қолдану дағдысы мен тәжірбиелерін қарастыру, тіл меңгеру деңгейлеріне сипаттама беру;
oo орта мектепте ағылшын тілін меңгерту мәселелері мен тәжірибелерін қарастырып, зерделеу;
oo ағылшын тілі сабағындағы тіл меңгеру дағдылары мен деңгейлерін талдау, саралау;
oo модульдік технология арқылы ағылшын тілін коммуникативті әдіспен меңгерту және үйрету мәселелері
oo ағылшын тілі сабағындағы тіл меңгеру дағдылары мен деңгейлеріне арналған үлгі-сабақ жоспарларын жасау.
Диплом жұмысының дереккөздері: Зерттеу тақырыбы бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектер: Американдық психолог және педагог Ф.Л.Торндайк, ағылшын жазушысы және лингвисті Ч.К.Огден, белгілі орыс социолингвист-ғалым Л.П.Крысиннің және қазақстандық ғалым Ж.Қоңыратбаева және А.Абасиловтың жұмыстары пайдаланылды. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, оқу әдістемелік кешендер (стандарттар, үлгілік оқу жоспарлары, оқулықтар, электрондық оқулықтар және т.б) интернет желісіндегі әдістемелік журналдар, сайт материалдары пайдаланылды.
Диплом жұмысының әдістері мен тәсілдері. Зерттелетін мәселелер бойынша салыстыру, талдау, тұжырым жасау әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық құндылығы. Тіл меңгеру ұғымы тілдерді меңгеру және түсіну жолындағы теориялық ғылыми қызметтерді қамтамасыз ететін ғылыми-техникалық жүйеден тұратын. Бұл жүйе тілдерді меңгеру және оларды түсінуге арналған технологияларды және алгоритмдерді қамтамасыз етеді. Теориялық құндылықта, тіл меңгеру ұғымының бастапқы мақсаты - тілдер арасындағы деңгейлерін түсіну және оның қолданылу аясын табу.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Тіл меңгеру ұғымының
маңызы тілдер арасындағы байланыстарды жақсартуда артықшылықтар береді. Адамдар арасындағы байланыстарда тіл меңгеру ұғымының қолдану аясы практикалық маңызды дамытады, орта мектептердегі ағылшын тілін меңгерту мәселелері қарастырылады.
Диплом жұмысының жаңалығы:
1. Тіл меңгеру ұғымы теориялық және практикалық тұрғыдан дипломдық жұмыс аясында алғаш рет қарастырылып отыр.
2. Орта мектептегі оқушыларға ағылшын тілінің қызығушылығын түрлі лайфкахтар мен ойындық бағдарламалар арқылы қызықтыру.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
1. Тіл меңгеру ұғымының қорғауы үшін жаңа тұжырымдар өндіріледі. Осы себепті, тілді меңгеру ұғымы мен деңгейлеріне толығырақ тоқталу мәселесі қарастырылады.
2. Коммуникативті оқыту технологиясы негізінде оқушының сөйлеу дағдыларын дамыту барысында ең тиімді инновациялы технология әдістерін өзінара байланысқа ала отырып, айырмашылығы мен сабақтастықтары зерттеледі.
Диплом жұмыстың құрылыcы: Диплом жұмысы құрылысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТІЛ МЕҢГЕРУ ҰҒЫМЫ: ДАҒДЫ, ТӘЖІРИБЕ ЖӘНЕ ДЕҢГЕЙ
1.1 Тіл меңгеру ұғымы: анықтамасы, сипаттамасы, тіл қолдану дағдысы мен тәжірбиелері
Лингвистика(лат.lingua-тіл) - әлемдік тілдердің құрылысын, олардың әлеуметтік қызметтерді, тарихи дамуын және оның жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы [1].
Әлеуметтік-лингвистика дегеніміз - (лат. soci(etos)коғам , фр. lingua - язык) тіл білімі, әлеуметтану, әлеуметтік психология, этнография ғылымдарының аралығында дамыған тіл білімінің саласы [2].
Тіл білімінде әлеуметтік лингвистиканың пайда болуынан кейін, бүгінгі кезеңге дейін түрліше атауларды алып келеді. Солардың бірі тіл социологиясы деп аталса, енді бірде социологиялық лингвистика,
лингвистикалық социология деп аталып жүрді.
Әлеуметтік лингвистиканың тілді қолданудағы әлеуметтік өзгерістерді зерттеумен шұғылданса, тілдерді сақтау, бір тілден екінші тілге ауысу, тілдік жоспарлау жәнеде т.б байланысты болатын әлеуметтік-үлгілік бағдарларды өз алдына ғылыми бағыт тіл социологиясы зерттейді -дейді Д.Фишман.
Әлеуметтік лингвистика бүтіннің бөлшегі ретінде тіл социологиясына жатады; тіл социологиясы әлеуметтанушылардың көзқарасы тұжырымынан тіл мен қоғамның қатынастарын өзара қатынастарын зерттейтін әлеуметтік пән деп тұжырымдайды - Р.Гроссе және А.Нойберт [3].
Тіл-қарым-қатынас тәсілінің бірі, адамдар ақпарат алмасу үшін қолданатын өзара байланыс жүйесі. Тілдің сөйлеп жеткізуші адамның болмысының көрсеткіші болып табылатындығына байланысты тілді меңгерудің әлеуметтік лингвистикалық мәселелері туындайды. Мысалы, Қазақстанда қазақ тілінің көптеген диалектілері бар, олардың әрқайсысы белгілі бір топтың мәдениеті мен өмір салтының ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл тұрғыда тілді меңгеру белгілі бір әлеуметтік мәртебелермен немесе теріс пікірлермен байланысты болуы мүмкін [4].
Шынына келгенде, тілді пaйдaлaну және оны қолдану сөйлеуші адамның әлеуметтік сипатына және оның сөйлеп жеткізу дағдысына байланысты болады. Демек, тілді оқудың басты тиімділіктерінің бірі-оқу әдістемесі және тілдік оқу құралдарымен ғана шектеліп қана қоймай,тілдік фактордағы сыртқы факторларғада мән беріледі.Ал, сыртқы факторларға тілдік құбылыстың қоғамдағы мәні және қоғамға әсер ету факторларымен оның қасиеттерімен, пайда болу заңдылықтары қамтылады [3,6б].
Осыған ұқсас мәселелер халықаралық қатынас тілі болып табылатын және әртүрлі елдерде көптеген диалектілері мен нұсқалары бар ағылшын тілін
үйрену кезінде туындауы мүмкін.Мысалы, американдық немесе британдық ағылшын тілін қолдану белгілі бір әлеуметтік немесе мәдени аспектілерді көрсетеді.
Тілдің өзіндік бір функциясы бар, бүтін бір құбылыс ретінде жүреді.Бұл кезеңде жүйе және құрылым деген ұғымдарды анықтап алу қажет.Қазіргі таңдағы тіл білімінің арасындағы қатынастардың құрылымы ретінде сипатталады.
Қазақстандық ғалым, профессор Жанар Қоңыратбаева Тіл білімі ғылымының теориясы мен тарихы атты еңбегінде: Тілдік жүйе өзара байланысты үш түрлі құрылымдардан тұрады. Оларға: құрылымның , субстанцияның(мәннің) және қызметтің(функцияның) ұштасып бірігіп келуінен құралып, байланыс жасайды.Яғни, жүйенің өзіндік құрылымдық қиыншылықтары өте көп.Тілдің жүйелі сипаты оның барлық деңгейінен- фонетика, лексика, грамматика салаларынан көрінеді.Сондықтан да адам баласы белгілі бір шет тілін меңгере алады. Ал тіл жүйесіз нәрсе болса, оны меңгеру мүмкін болмайтын еді [5].
Тілді меңгеру процесі тілдік байланыстар арқылы лексика, грамматика, фонетика, прагматика секілді көптеген лингвистикалық компоненттердің дамуын қамтиды. Бұл күрделі процесс балаларда ерте жасынан бастап жүреді, жәнеде ол екінші тілді меңгеретін адамдарда да жүреді. Тілді меңгерудің осы процесінде жан-жақты қарастырылып, тілді меңгеруге қатысты негізгі теориялармен, кезеңдер және факторлар аралығында байланыс жасайды.
Тілді меңгеру ұғымы дегеніміз бұл - белгілі бір тілде сөйлей алу қабілеті немесе әртүрлі тілдік тапсырмаларды жақсы орындау қабілеті. Бұл жалпылама термин әлеуметтік-лингвистикалық сарапшылардың назарын аударады, бірақ нақты тілдік параметрлік мәселелері белгісіз. Көптеген орындарда, мекемелерде, білім беру ұйымдарында тілдік меңгеру деңгейіңнің өзіндік деңгейлерімен,өзіндік әдіс тәсілдері бар. Соның бірі және бірегейі білім беру орындардағы тілдік меңгеру ұғымы.
Тіл меңгеру ұғымы, бір тілден басқа бір тілге жазбаша, сөйлесу, оқу және тереңдету үшін қолданылатын жүйе. Оның маңызды міндеттері арасында аударма, тереңдету, сөйлеу және оқу қабілеттерін дамыту, өзін-өзіне және басқалармен тілдесу мүмкіндігін көтеру, жазбаша және басқа мәтіндерді түсіну және аудару көрсетіледі. Технологиялар мен инновациялар қолданылған жағдайда, тіл меңгеру ұғымының қорғауына арналған тұжырымдар және әдістер, мысалы, онлайн сабақтар, тілдерді жаңадан оқыту және тілдер арасындағы байланыстарды жақсарту үшін пайдаланылады. Осы технологиялар мен инновациялар арқылы, тіл меңгеру ұғымының дамуы және жақсылауы мүмкіндігі артады.
Тілдерді меңгеруге кіріспе:
Тілді меңгеру - тілді түсіну және қарым-қатынас мақсатында қолдану қабілетін меңгеруді қамтитын көп өлшемді процесс. Ол лингвистикалық білімді интернационализациялауды және оны мағыналы түрде қолдана білуді қамтиды. Тілді меңгеруді зерттеу лингвисттердің, психологтардың және
педагогтардың үлкен қызығушылығын тудырды, өйткені ол адам тілі мен танымының табиғаты туралы түсінік береді.
Тілдерді меңгерудің теориялары:
Адамдардың тілді қалай меңгеретінін түсіндіру үшін бірнеше теориялар ұсынылды. Бұл теориялар негізгі механизмдер мен процестерге қатысты әртүрлі перспективаларды ұсынады. Ең ықпалды екі теория:
1) Бихевиористік теория[Скиннер,1957]. Бихевиористік теория тілді меңгеру қоршаған орта әсерлерінің,әсіресе еліктеу және күшейту арқылы болады деп қамтылады.Бұл теорияға сәйкес,балалар естіген сөздерді білу арқылы тілді үйренеді және тілді дұрыс қолдану үшін көптеген ақпараттық тәсілдерді қамтиды. Алайда бұл аталған теория тілді меңгерудің шығармашылық және стихиялық аспектілерін есепке алмайды.
2) Иннатистік теория [Хомский,1959]. Ноам Хомский ұсынған иннатистік теория адамдардың тілді меңгеруге байланысты биологиялық бейімділігін дәлелдейді. Хомский балаларға тілді оңай меңгертуге мүмкіндік беретін құрылымдардың бірі-тілді меңгеру құрылғысының болуын ұсынады. Бұл көрсетілген теорияда туа біткен теория тілді меңгерудегі грамматиканың, барлық тілдер ортақ тілдік принциптердің жиынтығы ретінде атап көрсетеді.
Тілді білу бүгінгі таңдағы жаһандану әлеміндегі қарым-қатынасты шешуші аспектісі болып табылады. Ол тұлғаның тілді белгілі бір контекстке тиімді және дәл қолдану қабілеттілігін білдіреді. Оған тыңдау, жазу, сөйлеу және жазу секілді бірқатар дағдыларды қамтитын өлшемді құрылым. Тіл меңгеру құрылымымен байланысты әлеуметтік лингвистикалық мәселелер көптеген жолдар арқылы әсер ететін мәселелердің бірі болып табылады.
Тілді меңгеру ұғымына келер болсақ, ең біріншіден, тілді меңгеру ұғымы динамикалық, қарым-қатынас мақсатына байланысты өзгеріп отырады. Бұл сөздік, грамматика және синтаксисті білу ғана емес,сонымен қатар, тіл қауымдастығының мәдениетін,әлеуметтік нормаларын және құндылықтарын түсінуді қамтиды. Бұл үздіксіз оқу мен жетілдіруді қамтитын үздіксіз процесс. Тілді меңгеру деңгейлік тесттер, тіл портфолиосы және өзін-өзі бағалау құралдары сияқты әртүрлі бағалау құралдарының көмегімен өлшенеді.
Екіншіден, тілді меңгеруге байланысты әлеуметтік-лингвистикалық мәселелер күрделі және көп қырлы. Бұл проблемалар жеке, қоғамдастық және қоғамдық деңгейде туындауы мүмкін. Жеке деңгейде тілді меңгеру проблемалары қарым-қатынастың бұзылуына, түсінбеушілік пен көңілсіздікке әкеледі. Яғни, тілді меңгермеген адамдар өздерінің академиялық, кәсіби және әлеуметтік өміріне жәнеде белгілі бір ортада өз ойын жеткізуде қиындықтарға ұшырайды. Қоғ+ам деңгейінде тілді меңгеру проблемалары экономикалық дамуға, саяси тұрақтылыққа және мәдени әртүрлілікке әсер етеді.
Үшіншіден, тілді меңгеруге қатысты негізгі әлеуметтік-лингвистикалық мәселелердің бірі - тіл білімі.Тіл білімі тілді меңгерудің негізі болып табылады, дегенмен көптеген адамдар мен қауымдастықтар сапалы тіл біліміне қол жеткізе алмайды. Тілдерді меңгеруде тілдік білім беру саясаты мен тәжірибесі де маңызды рөл атқарады. Мысалы, кейбір елдер қарым- қатынас дағдыларынан гөрі грамматика мен синтаксисті оқытуға басымдық
береді, бұл студенттердің жазуды жақсы меңгергенімен, шынайы өмірде ортамен байланыс жасауда белгілі бір тілде сөйлесуде қиындықтарға тап болады.
Тілді меңгеруге қатысты тағы бір әлеуметтік-лингвистикалық мәселе - тілдік көзқарастар мен идеологиялар. Тілдік көзқарастар мен идеологиялар жеке адамдар мен қауымдастықтардың әртүрлі тілдерге қатысты сенімдерін, құндылықтарын және пікірлерін білдіреді. Бұл көзқарастар мен идеологиялар тіл үйрену мотивациясына, тілді қолдануға және тілді сақтауға әсер ету арқылы тілді меңгеруге әсер етеді. Мысалы, тілге деген теріс көзқарасы бар адамдардың оны үйренуге деген ынтасы төмен болады, ал өз тілін басқалардан артық көретін қауымдастықтар тілді оқыту мен жеткізіп айтуға қарсы болады.
Осыған ұқсас мәселелер халықаралық қатынас тілі болып табылатын және әртүрлі елдерде көптеген диалектілері мен нұсқалары бар ағылшын тілін үйрену кезінде туындауы мүмкін. Мысалы, американдық немесе британдық ағылшын тілін қолдану белгілі бір әлеуметтік немесе мәдени аспектілерді көрсетеді. Қазіргі таңда шет тілін білу маңызды рөлді атқарады жәнеде жеке кәсіби коммуникацияларда өзіндік артықшылықтарын береді.Бүкіл әлемдік жаһандық және интеграциялану нәтижесінде біздің елімізде барлық мамандық түрлерінде мәдениетаралық байланыстар қарқынды дамып жатыр.
Шет тілді меңгеру-ізденімпаз адамдардың ажырамайтын бір бөлігінің бірі. Атап айтқандай,қазіргі таңдағы танымал әрі сұранысқа ие тілдердің бірі- ағылшын тілі болып саналады. Ағылшын тілі-халықтардың арасындағы қарым-қатынас тілі болып саналады. Түрлі тақырыптағы басылымдар, ақпарат көздерінің 80%-ы осы ағылшын тілінде шығарылады. Әлем бойынша 430 миллионнан аса адам ағылшын тілінде сөйлейді.Әлемдік тілдер арасында көш бастап тұрған тілдердің бірі осы ағылшын тілі, орыс тілі, қытай тілі жәнеде хинди тілдері болып табылады.
Әлемнің көптеген елдерінде сол елдің ресми тілінен басқа тілдерде тілді меңгеруге сұраныс жоғары. Бұл жаһандану, халықаралық сауда, туризм және иммиграция сияқты факторларға байланысты болады. Мұндай жағдайларда тіл білу көбінесе жұмысқа орналасу және білім алу мүмкіндігінің талабы болып табылады.Ағылшын тілі ресми тіл болып табылмайтын елдерде ағылшын тілін білуге деген сұраныс жиі болады. Себебі ағылшын тілі халықаралық бизнес, ғылым және коммуникация тілі ретінде кеңінен қолданылады. Қытай, Жапония, Оңтүстік Корея сияқты елдерде және Еуропаның көптеген елдерінде ағылшын тілін екінші тіл ретінде оқытуға бағытталған тілдік мектептер мен бағдарламалар жиі бар. Сонымен қатар, көптеген университеттер оқуға түсу үшін белгілі бір деңгейде ағылшын тілін білуді талап етеді.Иммигранттар көп қоныстанған елдерде иммигранттар қауымдастығы сөйлейтін тілдерде тілді білуге деген сұраныс болуы мүмкін. Мысалы, Америка Құрама Штаттарында испан тілі ағылшын тілінен кейінгі екінші орында және денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қызметтер сияқты көптеген салаларда испан тілін білуге сұраныс жоғары.
Кейбір елдерде тілді білу ұлттық бірегейліктің маңызды бөлігі ретінде қарастырылады. Мысалы, Канадада қостілділік елдің екі ресми тілін -
ағылшын және француз тілдерін тану және құрметтеу тәсілі ретінде насихатталады. Швейцарияда төрт ресми тіл бар және белгілі бір жұмыс орындарында осы тілдің кем дегенде екеуінде тілді білу қажет.
Жалпы, тіл білу бүгінгі жаһандану әлемінде маңызды дағды болып табылады. Ол білім алу, жұмысқа орналасу және әлеуметтік өзара әрекеттесу үшін жаңа мүмкіндіктер ашады және адамдарға басқа мәдениеттер мен перспективаларды жақсырақ түсінуге және бағалауға көмектеседі.
Әлемдік тілдерді қолдану феномені белгілі бір тілдің әртүрлі елдер мен мәдениеттердің адамдары арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде қолданылатын құбылысын білдіреді. Бұл егжей-тегжейлі түсініктемеде біз әлемдік тілдің қолданылу құбылысын, оның тарихи контекстін, артықшылықтары мен қиындықтарын және қазіргі әлемдегі рөлін зерттеулер мен беделді дереккөздері арқылы байланыстар келтірілген:
1. Дүние жүзі тілдерінің қолданылу тарихи жағдайы:
Әлемдік тілдерді қолданудың ұзақ тарихы бар, ол жаһандық империялар, сауда желілері және отарлау кезеңдерінен басталады. Әр дәуірде латын, араб, испан және ағылшын сияқты әртүрлі тілдер халықаралық тіл ретінде әрекет етті. Жаһандану, заманауи технологиялар мен жаппай көші-қон да әлемдік тілдердің таралуы мен қолданылуына ықпал етеді.
2. Әлемдік тілдерді қолданудың пайдасы:
1. Мәдениетаралық қарым-қатынас: Әлем тілдері әртүрлі мәдениеттер мен ұлттардың өкілдеріне идеялар, ақпарат және пікірлер алмасуға мүмкіндік береді. Олар тілдік кедергілерді жеңуге және мәдениетаралық түсіністікті кеңейтуге үлес қосады.
2. Халықаралық коммуникация: Әлемдік тілдерді пайдалану халықаралық контексте, соның ішінде бизнес, саясат, ғылым және туризм салаларында қарым-қатынасты жеңілдетеді. Бұл елдер мен ұйымдар арасындағы тиімді ынтымақтастық пен қарым-қатынастардың дамуына ықпал етеді.
3. Білімге қолжетімділік: Әлемдік тілдер халықаралық әдебиеттерге, зерттеулерге, білім беру ресурстарына және жалпы ақпаратқа қол жеткізудің кілті болып табылады. Бұл адамдарға жаңа білім алуға, кәсіби тұрғыдан дамуына және ой-өрісін кеңейтуге мүмкіндік береді.
4. Еңбек нарығы: Әлемдік тілдерді білу еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілікті арттырады. Көптеген халықаралық компаниялар мен ұйымдар халықаралық аренада мүмкіндіктерін кеңейту үшін әлемдік тілдерді меңгерген қызметкерлерді іздейді.
3. Дүниежүзілік тілдерді қолданудағы мәселелер:
1. Тілдік алшақтық: Дүние жүзіндегі тілдерді қолдану тілдік теңсіздіктерге әкелуі мүмкін, өйткені барлық адамдар бұл тілдерді меңгеру үшін қажетті дайындыққа немесе ресурстарға қол жеткізе алмайды. Бұл мүмкіндіктердің теңсіздігіне әкелуі және білім мен ресурстарға қолжетімділікті шектейді.
2. Тілдік әртүрлілікті жоғалту: Дүние жүзіндегі тілдердің таралуы жойылу қаупінде тұрған шағын және азшылық тілдерге қауіп төндіруі мүмкін. Бұл тілдік әртүрлілік пен мәдени байлықтың жоғалуына әкеліп соғады.
3. Мәдени қиындықтар: Әлемдік тілдерді қолдану белгілі бір мәдениеттер мен идеологиялардың үстемдігіне әкелуі мүмкін. Бұл мәдени бірегейлікті жоғалту қаупі және ойлар мен көзқарастардың әртүрлілігі арқылы байқалады.
4. Қазіргі әлемдегі әлем тілдерінің рөлі:
1. Ағылшын тілі: Қазіргі уақытта ағылшын тілі әлемдегі ең көп сөйлейтін тіл болып табылады. Ол бизнесте, ғылыми зерттеулерде, халықаралық ұйымдарда және интернетте қолданылады. Ағылшын тілі де авиация мен теңіз өнеркәсібіндегі негізгі коммуникация тілі болып табылады.
2. Әлемнің басқа тілдері: Ағылшын тілінен басқа испан, француз, араб, қытай және орыс тілдері де халықаралық байланыс пен мәдени алмасуда маңызды рөл атқарады.
3. Көптілділікті дамыту: Қазіргі заманда көптілділікті дамыту, яғни бірнеше тілде сөйлеп, түсіну қабілетінің маңызы артып келеді. Бұл тереңірек мәдениетаралық түсіністікке, қарым-қатынасқа ықпал етеді мәдени икемділік және тілдер мен мәдениеттердің әртүрлілігін құрметтеу.
Әлемдік тілдерді қолдану тарихи контекстен және халықаралық ұйымдардың рөлінен экономикаға, мәдениетке және білімге әсер етуіне дейін көптеген аспектілерді қамтиды. Бұл аталған түсініктемеде зерттеулер мен деереккөздермен көрсетілген әлемдік тілдік қолданылу аспектілерін жатқыза аламыз:
1. Тарихи контекст:
Әлемдік тілдерді қолдану сауда, империялар және отарлау белгілі бір тілдердің таралуына ықпал еткен ежелгі дәуірде пайда болды. Мысалы, Рим империясында латын тілі қолданылып, араб тілі ислам мен араб мәдениетінің ықпалымен халықаралық тілге айналды. Соңғы мысалдарға Испанияның отаршылдық империялары таратқан испан тілі және Британ империясы мен өнеркәсіптік революцияның әсерінен жаһандық тілге айналған ағылшын тілі жатады.
2. Халықаралық ұйымдардың рөлі:
Әлемдік тілдерді қолдануда БҰҰ, ЕО, Дүниежүзілік банк және басқалар сияқты халықаралық ұйымдар маңызды рөл атқарады. БҰҰ-ның ресми тілдері
- ағылшын, француз, испан, араб, орыс және қытай тілдері бұл тілдердің халықаралық қатынастағы маңыздылығын мойындайды. Бұл әртүрлі елдердің өкілдеріне ақпарат алмасуға, келіссөздер жүргізуге және жаһандық деңгейде ынтымақтастық орнатуға мүмкіндік береді.
3. Экономикалық әсер:
Әлемдік тілдерді қолдану экономика мен халықаралық саудаға айтарлықтай әсер етеді. Ағылшын тілі, мысалы, іскерлік және қаржылық қарым-қатынас тіліне айналды. Көптеген халықаралық компаниялар өз қызметкерлерінен ағылшын тілін жетік білуін талап етеді. Зерттеулер көрсеткендей, өз
қызметкерлеріне тіл үйретуге инвестиция салатын компаниялардың әлемдік нарықта мүмкіндіктері көбірек және жақсы нәтижелерге қол жеткізеді.
4. Білімге әсері:
Білім беру мен академиялық дамуда әлемдік тілдерді қолдану маңызды рөл атқарады. Көптеген университеттер мен мектептер әлемнің түкпір-түкпірінен студенттерді тарту үшін ағылшын тілінде бағдарламалар ұсынады. Бұл студенттерге халықаралық білім беру ресурстарына қол жеткізуге, жаһандық деңгейде зерттеулер жүргізуге және академиялық алмасуға қатысуға мүмкіндік береді.
Тіл меңгеру ұғымы, тәжірбиелердің бірі болып табылады. Олар тілдерді меңгеру және оқыту бойынша қызмет көрсетеді. Тіл меңгеру ұғымының тәжірбиелері тілдерді жаңадан оқыту, тілдерді жаңарту, тілдер арасындағы байланыстарды жақсарту және тілдерді меңгеру үшін әдістерді дамыту сияқты жағдайларда пайдаланылады.
Технологиялар мен инновациялардың дамуымен бірге, тіл меңгеру ұғымының тәжірбиелері табиғаттан да даму мүмкіндігін арттыруға және адамдардың тілдер арасында байланыс жасауға көмектеседі. Осы технологиялар мен инновациялар арқылы, тіл меңгеру ұғымының тәжірбиелері мүмкіндіктерін жақсарту және білімділік деңгейін арттыруға көмектеседі.
Тіл меңгерудің артықшылықтарына келер болсақ, тұлға тілді меңгеріп бастап жатқан кезде, оның когнитивті тұлғалық жағынан қабілеттері дами бастайды. Когнитивті қабілет дегеніміз-нақтылай айтқанда, тұлғаның психологиялық жағдайын көрсетеді.
-тілді меңгеру арқылы мидың жұмысының дамуы артады
Ғалымдардың сөзінше мидың бір тілден екінші бір тілге ауысуы,мидың бірінші тапсырмадан екінші тапсырмаға ауысу аймақтары бір-бірімен байланысты. Осылай келе, кішкентай бала кезден бір тілден екінші тілге ауысу болып жәнеде баланың келесі тапсырмаға тез ауысып үйренген болса, онда бұл арқылы мидың аймағы жаттығады, әрқилылық арқылы дамуы тез жұмыс жасайды.
Торонто қаласындағы Йорк университетінің психологтары зерттеу жүргізу барысында,Альцгеймер ауруымен ауыратын 500-ге жуық егде жастағы адамдарды бақылауға алып,тексереді.Зерттеуге қатысып жатқан адамдардың теңдей басым көпшілігі билингвтер болады. Нәтижесінде, екі тілді меңгерген зерттелуші пациенттер бір тілді меңгерген пациенттерге қарағанда аурудың белгілері 5 жылдан кейін анықтала бастаған. Осы арқылы тілді меңгеру процесінің ерте кезден балаға үйрету қажет екенін нақтылай аламыз.
Тілді меңгеру ұғымының тәжірбиелері:
Тілді меңгеру тәжірбиелері-тілді меңгерудің әртүрлі аспектілерін,соның ішінде оның қалай игерілетіндігін, оны қалай жақсартуға болатындығын зерттеу үшін жүргізіледі. Бұл тәжірбиелерде, ең алдымен тілді меңгеру деңгейін тексеру үшін сауалнамалар,әртүрлі әдістер қолданылады.
Тілді меңгеру тәжірбиесінің бір түрі тілді меңгеруді зерттеуді қамтиды. Тілді меңгеру грамматика, сөздік, синтаксис, фонология сияқты тілдің әртүрлі аспектілері бойынша дағдыларды дамытуды қамтиды. Зерттеушілер бұл
дағдыларды әртүрлі жағдайларда балалар мен ересектердің қалай игеретінін зерттеу үшін эксперименталды үлгілерді пайдаланады. Осындай эксперименттердің бірі - табиғи тіл үйрену парадигмасы, ол балала рдың өз үйлері немесе қауымдастықтары сияқты табиғи ортада тілді қалай меңгеретінін бақылауды қамтиды. Зерттеушілер балалардың ақпарат алу жиілігі мен түрін, тілді үйрену үшін қолданатын стратегияларын және тіл ережелерін қалай қорытындылайтынын талдай алады. Бұл саладағы тағы бір тәжірбие -жасанды тіл үйрену парадигмасы, онда қатысушылар эксперимент үшін жасалған жаңа тілмен танысады. Зерттеушілер тілдің құрылымы мен күрделілігін оның қалай меңгерілетінін және дағдының қалай дамитынын зерттеу үшін басқара алады.
Тіл үйрену экспериментінің тағы бір түрі тілді меңгеру деңгейін бағалауды қамтиды. Тіл білімін бағалау тіл білімі мен зерттеу үшін өте маңызды. Зерттеушілер тілді меңгеруді қалай дәл және сенімді бағалауға болатынын зерттеу үшін эксперименталды үлгілерді пайдаланады. Осы саладағы тағы бір тәжірбиенің бірі - нәтижеге негізделген бағалау парадигмасы, мұнда қатысушыларға презентация жасау немесе эссе жазу сияқты нақты тілдік тапсырмаларды орындау ұсынылады. Зерттеушілер осы тапсырмаларда қолданылатын тілдік дағдыларды талдай алады және олардың нақты тілді қолдануды қаншалықты көрсететінін бағалай алады.
Тілді меңгеру тәжірбиесінің үшінші түрі-тілді меңгеруді жақсартуды қамтиды. Тілдерді меңгеру деңгейін арттыру тіл білімі мен зерттеу үшін өте маңызды. Зерттеушілер әртүрлі араласулар мен тәжірибелер арқылы тілді меңгеруді қалай жақсартуға болатынын зерттеу үшін эксперименталды үлгілерді пайдаланады. Осындай эксперименттердің бірі тіл үйрену стратегиясы парадигмасы болып табылады, онда қатысушылар тілді үйренуді жақсарту үшін есте сақтау немесе байланыстыру сияқты белгілі бір стратегияларды үйретеді. Зерттеушілер бұл стратегиялардың тиімділігін және оларды әртүрлі контексттерде қалай қолдануға болатынын талдай алады. Осы саладағы тағы бір тәжірибе - компьютердің көмегімен тілді үйрену (CALL) парадигмасы, онда қатысушылар өздерінің тілді меңгеру деңгейін арттыру үшін компьютерлік бағдарламаларды пайдаланады. Зерттеушілер бұл бағдарламалардың тиімділігін және олардың тілді меңгеру деңгейін жақсарту үшін қалай оңтайландыруға болатынын талдай алады.
Тіл үйрену тәжірбиесінің құндылығы олардың тілді меңгеру деңгейін түсінуге қосқан үлесінде. Осы эксперименттер арқылы біз тілді меңгерудің қалай алынатынын, оны қалай бағалауға болатынын және оны қалай жақсартуға болатынын түсінеміз. Бұл білім тіл білімі, зерттеу және саясат үшін өте маңызды. Тілді меңгеру тәжірбиесінің тілді оқыту әдістерін жетілдіру, тілді бағалау құралдарын әзірлеу және тіл үйрену стратегияларын ілгерілету сияқты практикалық қолдануларда да болады.
Тіл үйренуде ең керекті лексиканы таңдау ғылыми әдістемелік дәстүрде ХХ ғасырда алғашқы жартысынан бастау алады.Оған,1921 жылы Teachers Word Book деген сөздік кітапта Ф.Л.Торндайк ағылшын тілінде кездесетін 10000 мың сөзді және 4 млн қолданыстағы әртүрлі мәтіндерден алып
жинақтаған.1930жылы ағылшын жазушысы және лингвисті Ч.К.Огден Лондон қаласында ағылшын тілінің негізгі лексикасы қамтылған "Dictionary of Basic English" атты сөздікті шығарады. Бұл сөздік жалпы 850 сөзді қамтиды. Автордың айтуы бойынша сол мәтіндер арқылы деңгейден қарапайым деңгейде және жалпы деңгейде байланыс жасай алады [6].
Қорытындылай келе, тіл үйрену эксперименттері тілді зерттеудің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Тіл меңгеру концепциясының зерттеу нысаны - жеке тұлғалардың тілдік дағдыларды меңгеру және дамыту процесі. Бұл күрделі зерттеу саласы адамдардың, әсіресе балалардың тілді қалай түсінуге және сөйлесуге үйренетінін түсінуге бағытталған. Зерттеушілер тілді меңгерудің әртүрлі аспектілерін, оның ішінде негізгі когнитивтік процестерді, әлеуметтік және қоршаған орта факторларын және туа біткен қабілеттердің рөлін зерттейді. Төменде негізгі тақырыптар мен теорияларды нақтылай отырып, тілді меңгеру концепциясының зерттеу объектісіне жан-жақты шолу берілген:
1. Тіл дамыту:
oo Тілдің даму кезеңдері: Зерттеу тіл дағдыларының былдырлау мен алғашқы сөздерден күрделі грамматика мен синтаксиске өтуін зерттейді.
oo фонологиялық дамыту: Сөйлеу дыбыстары мен дыбыс үлгілерін меңгерту.
oo лексикалық дамыту: Сөздерді меңгерту және жүйелеу, сөздік қорын молайту, сөз мағынасын арттыру.
oo Синтаксистік даму: Сөйлем құрылымы мен грамматикалық ережелерді түсіну және шығару.
2. Тілді меңгеру теориялары:
oo Бихевиористік теориялар: қоршаған орта факторларына және тіл үйренудің негізгі драйверлері ретінде күшейтуге бағытталған.
oo Нативистік теориялар: туа біткен, биологиялық механизмдердің және тілді меңгеруге жетекшілік ететін әмбебап грамматиканың рөлін атап өту.
oo Когнитивтік теориялар: Тілдің дамуына қатысатын когнитивтік процестер мен психикалық көріністерді бөліп көрсету.
oo Әлеуметтік интеракционистік теориялар: Тілді меңгерудің әлеуметтік және коммуникативтік аспектілеріне, оның ішінде қамқоршылардың рөлі мен мәдени контекстке баса назар аударыңыз.
3. Сындарлы кезең және екінші тілді меңгеру:
oo Ерте балалық шақта тілді меңгеру үшін оңтайлы кезең бар деп болжайтын критикалық кезең гипотезасын зерттеу.
oo Балалар мен ересектердің екінші тілді меңгеруін тексеру, жас, кіріспе, мотивация және когнитивті қабілеттер сияқты дағдыға әсер ететін факторларды зерттеу.
Қазақстандағы әлеуметтік лингвистика бұрынғы КСРО-дағы әлеуметтік лингвистикалық бағыт негізінде қалыптасты. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері республикадағы тілдік жағдаят, тіл саясаты оның өзіндік бағыттары зерттеліп жатыр. Бұл бағытта зерттеген ғалымдардың еңбектеріне: Б.Хасанұлы, Э.Д.Сүлейменова, А.Е.Карлинский, А.Абасилов еңбектерін жатқызы аламыз.
Қазақстандағы тілдік құрылыс пен тілдік ахуалды зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде әлеуметтік лингвистиканың жоғарыда атап өткен ең өзекті деген мәселелері жан-жақты талқыланды.
Б.Хасанұлы 1976 жылы жарық көрген Языки народов Казахстана и их взаимодействие атты еңбегінде: Қазақстандық тілдік жағдаятқа кең түрде мінездеме береді, соның біріне:
oo Қазақстан халықтары тілдерінің өзара қарым-қатынасын;
oo олардың тұтынушыларын;
oo тіл меңгеру деңгейлерін;
oo ғылым салаларында қолданылуын -негізгі проблемаларына ғылыми сипаттамалар береді [3,185].
1992 жылы Б. Хасанұлы Ана тілі -- ата мұра атты еңбегінде алғаш рет ана тілі категориясын әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты талдап көрсетті. Мұнда автор ана тілінің лингвистикасын,қазақ тілін білудің қажеттілік талаптары дүниежүзілік тіл дамыту тәжірибесі тұрғысынан зерттелу қажеттігі, мемлекеттік тілді дамыту тетіктері т.б. көптеген әлеуметтік лингвистикалық проблемалар арнайы зерттелді [7, 25].
Э.Д.Сүлейменова мен Н.Ж.Шаймерденованың 2002 жылы шыққан
Словарь социолингвистических терминов атты сөздігінде әлеуметтік лингвистиканың теориялық мәселелеріне, зерттеу бағыттарына, әдіс- тәсілдеріне т. б. қатысты 400-дей терминге түсінік берілген [8].
Әлеуметтік лингвистиканың зерттеу бағыттары :Зерттеліп отырған әлеуметтік лингвистика ұғымының сонау заманнан бері синхронды және диахронды аспектілері дамып,қалыптасқан. Синхрония (грек тілінің sýnchronos -- біруақытта деген мағыналы сөзі) -- қандай да бір даму үстіндегі жүйенің бір уақыт кезеңіндегі қалпы, жағдайы, сондай-ақ қарастырып отырған жүйені сол қалпында зерттеу [9]. Диахрония -- уақытқа қарай тіл жағдайының, тіл қалпының, сондай-ақ қарастырып отырған жүйені құбылмалы, өзгерімпаз ретінде қарау [10].
1990 жылдары қазақстандық әлеуметтік лингвистиканың кең түрде
қарастырылған жағдайларының бірі- қостілділік, көптілділік және жан-жақты талдаған және тағы да басқа зерттеу еңбектері жарық көре бастады.
Қостілділік- белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдеріне, бүкіл қоғамның әр түрлі жағдайда екі тілде ( әдетте, ана тілі мен екінші бір тілді) алма кезек немесе қатар қолданылуы,-деген анықтама береді [11].
Қорытындылай келе, тілді меңгеру қарым-қатынаста, әлеуметтік өзара әрекеттесуде және мәдени әртүрлілікте шешуші рөл атқаратын күрделі және көп өлшемді құрылым болып табылады. Тілді меңгерумен байланысты әлеуметтік-лингвистикалық мәселелер ондаған жылдар бойы жеке адамдарға, қауымдастықтарға және қоғамдарға көптеген жолдармен әсер ететін мәселе болды.
3.1 Тіл меңгеру деңгейлері
Тілді меңгеру тұлғаның тілді түсініп, ұтымды пайдалана ала білу қабілетін құрайды. Оған көбінесе оқылым, жазу, сөйлеу және де тыңдалым дағдыларын
қабылдайтын стандартталған тест арқылы бағаланады. Демек, тілдің меңгеру барысында тұлғаны немесе топты бөлу ретінде пайдаланылған кезде әлеуметтік лингвистикалық мәселелер пайда болады.
Сонымен қатар, тілді білу дағдысы адамның шынайы тілдік қабілеттерін немесе әлеуетін дәл өлшей алмайды. Сынақтағы алаңдаушылық, мәдени бейімділік және оқу стильдеріндегі айырмашылықтар сияқты факторлар тест өнімділігіне әсер етуі мүмкін.Ол дегеніміз арнайы бір ортада тұлғаның ашыла отыра алмауынан тілдік қиындықтар пайда болады. Яғни, емтихан кезінде тұлғаның сасқалақтауы, дұрыс жеткізе алмауына алып келеді.Начало формы
Конец формы Начало формы
Конец формы
Белгілі социолингвист-ғалым Л.П.Крысин Социолингвистические аспекты изучение современного русского языка атты еңбегінде тілді меңгерудің деңгейлерін көрсетіп, оларға анықтама берді:
1. Таза лингвистикалық деңгейі. Аталған бұл деңгейі адамдардағы қызметтің қай саласы болсын қарамастан сөйлеуші адамның ойын анық бейнелеп,барынша жеткізе алу қабілетін қамтиды. Тілді құбылта отырып жеткізе білу қабілеттілігі бір ойды бірнеше етіп айта алуынан көрінеді. Ойды барынша еселеп айта білсе, тілді меңгеру дәрежесіде жоғары болады.
2. Ұлттық-мәдени деңгейі. Бұл деңгейде - тілдік құралдарды пайдалануда ұлттық нақыштағы ерекшеліктерді меңгеру қарастырылады.Туған тілі немесе өзге тілде сөйлейтін тұлға жастайынан сол тілдің қорын,грамматикаларын,иннотация жүйелерін қабылдау арқылы күнделікті дағдысына айналдырады. Осы арқылы,өзіндік тілдік сөздік ерекшелігі қалыптаса бастайды.
3. Энциклопедиялық деңгейі. Бұл деңгейде - тек ғана сөзді біліп қоймай,сонымен қатар сөздегі шындықты жәнеде сөз араларындағы байланысты иегере алу болады. Мысал ретінде, сөздің лексика және грамматика жағынан мағынасын ғана емес, сол секілді сөздің фразеологиялық мағыналарына да қатысты ұғымдарды зерттейді.
4. Жағдаятты (әлеуметтік лингвистикалық) деңгейі. Бұнда - тілдік біліммен қабілетін лингвистикалық тұрғысынан,сондай-ақ мәдени және энцоклопедиялы деңгейлерді қатыстырып әртүрлі жағдаяттарға сәйкес қолданады. Бұл жерде әртүрлі жағдаяттық қарым-қатынаста болуы үшін бірнеше компоненттерді қамтиды. Оларға:
-сөйлеушіні және оның әлеуметтік жағдайын;
-тыңдаушыны және оның әлеуметтік жағдайын;
-сөйлеушімен тыңдаушы арасындағы байланысты қатынас;
-қарым-қатынастың түрлері(ресми, бейресми, достық);
-мақсатын;
-қарым-қатынастың құралдары (тілдің ішкі және кіші жүйелері:әдеби тіл, диалект, жаргондар т.б.) немесе тілдік стиль жатады.
-қарым-қатынастың тәсілі (ауызша-жазбаша);
-қарым-қатынастың орны.
Осы аталғандарды толықтыра келе,тілдік қолдану мен игере алуында тұлға әлеуметтік субьект ретінде жалпылама жәнеде коммуникативтік құзіреттілікті дамытып отырады.
Жалпылай алғанда құзіреттілік тілдік болып табылмайды,ол коммуникативтік құзіреттілікпен қатар келген әрекеттерді қамтамасыз етеді.Жалпы құзіреттілік ұғымына белгілі ғалымдардың бірі Т.М.Балыхина мына түсініктерді жатқызады:
1. Ғалам туралы түсінік. Бұл түсінікте тұлғаның өмірлік тәжірбиесі мен әр түрлі деректерден алған білімі арқылы алынады.
2. Әлеуметтік мәдени білім. Бұл түсінікте белгілі бір тілдер арасындағы қауымдастықтың төменде аталған сатыларын қамтиды күндeлікті өмірі(мерекелік кештер,жұмыс күндер,демалыс уақыттары),өмір сүру жағдайына(өмір сүру деңгейлерін,тіршілік жағдайын,әлеуметтік көмек көрсету деңгейлерін),жеке тұлға арасындағы қарым-қатынастарын,этикалық ережелерді,көпшілік жиындарда өзін-өзі ұстауын жатқыза аламыз.
3. Жалпы құзіреттіліктің үшінші компонентінде тілдердің мәдениетаралық білімдерін жатқызуымызға болады. Бұл түсінікте тұлғаның туған елімен тілді үйретуші елдің мәдениетіндегі ұқсастығымен айырмашылықтарының ажыраа білу түсінігін жатқызамыз. Бұл жерде тұлға өзге тілді үйреніп жатқан тұлғаның коммуникативті іс әрекеті мен онығ үйреніп жатқан білімімен жәнеде қалыптасып жатқан дағдыларынан ғана байқалмайды. Ол адамның күнделікті жасап жатқан іс әрекеттерінен де байқалады. Ол тұлғаның жеке қасиетімен ол өзге тілді қабылдап жатқан мәдениетімен және қызығушылығымен тікелей байланысты болады.
Сонымен қатар, жетілген коммуникативтік құзіретті деңгейдің негізіне тұжырымдалып отырған, қалыптасқан жалпы құзіреттіліктің деңгейі және сапасы жатады.
Тілді құзіреттіллікке мыналарды жатқыза аламыз:
-лингвистикалы құзіреттілік
-әлеуметтік лингвистикалық құзіреттілік
-прагматикалық құзіреттілік
Лингвистикалы құзіреттілік. Бұл атап көрсетілген құзіреттілікке ғалымдар лексикалы хабарлық, семантикалы хабарлық,грамматикалы және фонологиялы хабарларды жатқызамыз.Сол арқылы қазіргі таңда ғалымдар лингвистикалы хабарлардың құрамына орфаграфиялы және орфоэпиялы хабарларды кіргізіп жүр.
Әлеуметті лингвистикалы құзіреттілік. Бұл көрсетілген құзіреттілікке әлеуметтік контекстте көрсетілген тілд тиімді қолдану үшін қажетті білім мен дағдыны жатқызамыз.Бұл аталған хабарлықтың өзіндік жүйесі бар.Оған біз сәлемдесудің түрлерін,қаратпа сөздерді,халық даналықтарын және мәдениетінің құрамдас бөліктерінің бірін жатқызамыз.Оларға халықтардың қарым -қатынас тізбектерін (ресми,бейресми,ғылыми түрдегі әңгіме түрлерін жатқызамыз.
Әлеуметті лингвистикалы хабарлауға сонымен қатар,тұлғаның тілдік қолдану қабілеттілігі,оның шығу тегін,өмір сүруін, әлеуметті-қызметтік ортасын жатқызып,оны анықтауға мүмкіндік аламыз.
Прагматикалы құзіреттілік. Прагматикалы құзіреттілік құрамына күрделі және дискурсттық қабілеттерді,нақтылай айтқанда,сөз саптауы және оны нақтылап біріктіре алу ережесін,функционалды қабілеттерін(түрлі коммуникациялы қызметтерді орындац алу үшін өз ойын анық жеткізуді, қатесін түзей алуын, басқа пікірлермен жеткізе алуын қамтиды [12].
Енді, тілді меңгерудің ерте жастан бастап балалық шақтағы кезеңдерді қамтитын кезеңдерді атап өтеміз.
Тілді меңгерудің социолингвистикалық деңгейлері әлеуметтік және мәдени контекст аясында тілді үйренудің әртүрлі кезеңдері мен аспектілерін білдіреді. Бұл деңгейлерге оқушының басқалармен қарым-қатынасы, олардың тілге әсер етуі және тілді меңгеретін әлеуметтік-мәдени орта сияқты әлеуметтік факторлар әсер етеді. Төменде қысқаша түсініктемелермен бірге тілді меңгерудің социолингвистикалық деңгейлері берілген:
1. Тілге дейінгі кезең: Бұл баланың алғашқы сөздерін шығарғанға дейін болатын тілді меңгеруінің ең ерте кезеңі. Бұл кезеңде сәбилер сөйлеу тіліне әсер ету арқылы ана тілінің дыбыстары мен заңдылықтарын тануға және түсінуге үйренеді.
2. Бақырлау кезеңі: Бұл кезеңде, әдетте 6 және 12 ай аралығында нәрестелер қайталанатын дауыссыз-дауысты буындарды (мысалы, ба-ба,
ма-ма) жасай бастайды. Бабылдау сәбилерге өз тілінің дыбыстары мен ырғағымен тәжірибе жасауға мүмкіндік береді және оларды нақты сөйлеуге дайындайды.Әдетте бұл кезеңде балалар екі немесе үш әріптерден қосылған былдырлау дыбыстарын айта бастайды.
3. Бір сөзден тұратын кезең: Бұл кезең, әдетте, 12 мен 18 ай аралығында, мағынаны жеткізу үшін жалғыз сөздерді қолданумен сипатталады. Балалар сөздерді қоршаған ортадағы заттармен, әрекеттермен немесе адамдармен байланыстыра бастайды және оларды негізгі қажеттіліктер мен тілектерді білдіру үшін қолдана бастайды.
4. Екі сөзден тұратын кезең: Әдетте 18-24 ай аралығында болатын бұл кезеңде балалар екі сөзді біріктіріп, жай сөйлемдер құра бастайды. Бұл комбинациялар көбінесе субьекті-етістік (мысалы, Анам барады) немесе зат есім-сын есім (мысалы, үлкен ит) сияқты негізгі грамматикалық құрылымға сәйкес келеді.
5. Телеграфтық кезең: Әдетте 2-2,5 жас аралығында болатын бұл кезеңде балалар қосымша сөздерді қосу арқылы ұзағырақ және күрделі сөйлемдер құра бастайды. Дегенмен, мақалалар, предлогтар және басқа грамматикалық маркерлер әлі де алынып тасталуы мүмкін, бұл телеграфтық сөйлеуге әкеледі (мысалы, мен анау сөредегі затты алғым келеді).
6. Морфологиялық даму: Бұл деңгейде балалар тілдің грамматикалық және морфологиялық заңдылықтарын меңгереді, оның ішінде етістіктің шағы, көпшеленуі, септігі. Олар бұл ережелерді тілдік дамуында алға жылжыған сайын дәйекті және дәлірек қолдана бастайды.
7. Синтаксистік даму: Бұл деңгей сөйлем құрылысы мен синтаксисті дамытуға бағытталған. Балалар күрделірек сөйлемдер құруды үйренеді, әртүрлі сөйлем түрлерін (баяндама, сұрау, бұйрық) қолдануға және сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін түсінуге үйренеді.
8. Прагматикалық даму: Прагматика әртүрлі әлеуметтік контексттерде тілді орынды қолдануды білдіреді. Бұл деңгейде тіл үйренушілер тілді қолданумен байланысты әлеуметтік ережелерді, конвенцияларды және күтулерді түсінеді. Олар өз тілін әртүрлі жағдайларға бейімдеуді, басқалармен тиімді қарым-қатынас жасауды және сөзбе-сөз емес тілді түсінуді үйренеді (мысалы, сарказм, идиомалар)
9. Әлеуметтік лингвистикалық құзіреттілік: Бұл деңгей аймақтық диалектілер, әлеуметтік жағдай, жас және жыныс сияқты факторларға негізделген тілді қолданудағы вариацияларды қоса алғанда, әлеуметтік лингвистикалық нормаларды меңгеруді қамтиды. Оқушылар әртүрлі әлеуметтік және мәдени контексттерде тілді орынды қолдану және әртүрлі сөйлеу мәнерлерін түсіну және түсіндіру қабілетін дамытады.
10. Жетілдірілген біліктілік: Бұл соңғы деңгейде тіл үйренушілер тілде еркін сөйлеудің, дәлдіктің және ана тіліндегі құзыреттіліктің жоғары деңгейіне қол жеткізді. Олар күрделі және күрделі тілдік құрылымдарды түсініп, жасай алады, мағынаның нәзік нюанстарын түсінеді және әртүрлі әлеуметтік, кәсіби және академиялық жағдайларда тиімді қарым-қатынас жасай алады.
Кеңестік тіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz