Ұларбек Нұрғалымұлының прозалық шығармаларындағы ұлттық болмыс

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

РЕФЕРАТ

Дипломдық жобаның көлемі 40 бет, 3 кесте, 27 дереккөз.

Мақсаты: Ұларбек Нұрғалымұлының прозалық шығармаларындағы қазақ халқына тән ұлттық мінез-құлықтың, ұлтық таным-сипаттың, ұлттық болмыстың бейнесі мен шығармада берілу ерекшелігін талдау.

Объект - Ұларбек Нұрғалымұлының прозалық шығармалары

Пән - Қазіргі заман әдебиеті

Қазіргі қазақ әдебиетінде сұранысқа ие Ұларбек Нұрғалымұлының Дайағашшы жинағындағы шығармаларын дипломдық жұмысымызда ұлттық болмыс тұрғысынан қарастыруды жөн көрдік. Ұларбек Нұрғалымұлының шығармашылығы, тілі, жазушы прозасының өзектілігі сыни тұрғыдан да, әдеби-теориялық тұрғыдан да талданып, зерттелмеген. Сол себепті қаламгердің прозасының ерекшелігіне тоқталып, ұлттық болмыс сипаттарына талдау жасадық.
Ұларбек Нұрғалымұлы шығармасындағы қазақ халқының құндылықтарын, ұлттық болмысты берудегі ерекшелігін анықтау - дипломдық жобаның өзектілігі болып табылады.

Нәтижелері:
Ұларбек Нұрғалымұлының эссе, мақала және әңгімелеріндегі ұлттық болмыс сипатына талдау жасалынды;
Ұлттық құндылықтардың тақырып бойынша категориялары анықталды;
Қаламгердің ұлттық болмысты берудегі өзіндік ерекшелігі айқындалды.

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҰҒЫМДАРЫ 5
Қазіргі қазақ прозасының бағыт-бағдары, көркемдік ерекшеліктері 5
1.2. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі ұлттық құндылық сипаттары 6
2 ҰЛАРБЕК НҰРҒАЛЫМҰЛЫ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМ МЕН ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС 11
2.1 Қазақтың байырғы және құбылған замандағы болмысын ашатын - Дайағашшы 11
2.2. Қазақ танымындағы кісі қадірі және оның Ұ.Нұрғалымұлы прозасындағы көрінісі 14
2.3. Ұ.Нұрғалымұлы мақалаларындағы ұғымдардың ұлттық болмыстағы сипаты 23
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 37

КІРІСПЕ
Диплом жобаның жалпы сипаттамасы. Әрбір халықтың сан ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан асыл мұра, өзіндік дәстүр, әдет-ғұрыптары бар. Ол көзден таса, көңілден ада болмай ұрпақтан ұрпаққа жетіп, халықпен бірге жасап келеді және мәңгілік жасай да беретініне бүгінде көзіміз әбден жетті. Оларды ұрпаққа ұрпаққа жеткізетін бірден бір құрал - әдебиет болса керек.
Қазақ прозасы жайындағы алғашқы мақалалардан бастап, күні бүгінге дейінгі зерттеу еңбектерді саралай келе, әдебиет жанрларының тақырыбы мен идеясына көңіл бөлудің маңызы басым екендігі көрінді. Қазақ әдебиетінің туындылары қай дәуір тұрғысынан алып қарағанда да уақыт сынына төзімді, заман ауанын тап басқан, тарихилығы, деректілігі мол. Қазақ прозасының бүгінгі өрісі жалпыадамдық құндылықтар мен ұлттық болмыстың тарихи жады көріністерінен қуат ала отырып, талғам таразысында тәуелсіз сана тарапынан бағалануда.
Қазіргі қазақ әдебиетінде сұранысқа ие Ұларбек Нұрғалымұлының Дайағашшы жинағындағы шығармаларын дипломдық жұмысымызда ұлттық болмыс тұрғысынан қарастыруды жөн көрдік. Ұларбек Нұрғалымұлының шығармашылығы, тілі, жазушы прозасының өзектілігі сыни тұрғыдан да, әдеби-теориялық тұрғыдан да талданып, зерттелмеген. Сол себепті қаламгердің прозасының ерекшелігіне тоқталып, ұлттық болмыс сипаттарына талдау жасадық. Қазақы болмыстың көркем әдебиеттегі көрінісін тақырыптық жағынан бірнеше категорияларға жіктеуге болатынын анықтадық.
Ұларбек Нұрғалымұлы шығармасындағы қазақ халқының құндылықтарын, ұлттық болмысты берудегі ерекшелігін анықтау - дипломдық жобаның өзектілігі болып табылады.
Жобаның өзектілігі. Қазіргі қазақ әдебиетінде бүгін жазылып жатқан шығармалар сыни, теориялық тұрғыдан жеткілікті дәрежеде талданбайтыны жасырын емес. Жазушы Ұларбек Нұрғалымұлының да шығармашылығы тереңнен зерттеліп, талданбаған. Оның жарыққа шыққан прозалық шығармаларына қатысты көлемді пікір де жоқтың қасы. Бүгін жазылған әдеби шығарма, бүгін оқылып, бүгін талдануы керек. Тек сонда ғана қазақ әдебиеті әлемдік деңгейде алдыңғы қатарлардан көрініп, жоғары бағаланады деп білеміз.
Қазіргі әдеби процесті оқыту жүйесіне де ХХІ ғасыр прозасының кірікпегендігі, оның ішінде көркемдік ізденістер мен ұлттық болмыс көрінісіни анықтауға баса көңіл бөлінбей келе жатқаны көкейкесті мәселеге айналып отыр.
Біз осы дипломдық жобамызда шығармалары әдебиет сүйер қауым арасында үлкен сұранымсқа ие болып отырған Ұларбек Нұрғалымұлының шығармашылығын талдауға арнадық.
Жобаның мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жобаның негізгі мақсаты - Ұларбек Нұрғалымұлының прозалық шығармаларындағы қазақ халқына тән ұлттық мінез-құлықтың, ұлтық таным-сипаттың, ұлттық болмыстың бейнесі мен шығармада берілу ерекшелігін талдау. Осы мақсаттарды орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
ХХІ ғасыр қазақ прозасындағы көркемдік ерекшелікті анықтау;
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі ұлттың болмыстың сипатына назар аудару;
Ұларбек Нұрғалымұлы шығармаларына тоқталып, талдау жүргізу;
Ұ.Нұрғалымұлы прозасындағы ұлттық болмыстың, ұлттық мінез-құлықтың берілуін талқылау;
Ұлттық болмысты берудегі салт-дәстүрлерді, төл сөздеріміздің мағынасын көркем шығармада көркем тілмен жеткізудің рөлін айқындау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХІ қазақ әдебиетінің жаңа тақырыптармен, тың сюжеттермен баю, толысу процесі және қазақ жазушыларының жазу ерекшеліктерін зерттеудің өзіндік жолы мен жүйесі қалыптасып келе жатыр. Бұл мәселеде Ө.Әбдиманұлы, А.Ахметова, З.Қ.Бисенғали, Т.Жұртбай және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қазіргі қазақ әдебиетінің ерешеліктері сараланып, салмақты ғылыми тұжырымдар жасалған.
Диплом жобасының теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер мен дәлелді тұжырымдардың, қорытынды пікірлердің практикалық мәні үлкен. Ұларбек Нұрғалымұлы прозасын талдауда қол жеткізген нәтижелерді қазіргі қазақ әдебиеті тарихын жасауда, қазақ прозасы, қазақ әңгімелерінің көркемдік ерекшелігін анықтауда және мәдениеттану, филология, педагогика салаларында пайдалануға болады.
Жобаның нысаны: Ұларбек Нұрғалымұлының прозалық шығармаларындағы ұлттық болмыс
Жобаның негізгі дереккөздері: Дипломдық жобамызда негізінен түрлі газет-журналдар, мақалалар, диссертациялық жұмыстардағы ғалымдардың пікірлері, adebietportal.kz, abai.kz, ult.kz сынды ақпарттық интернет ресурстары мен электронды кітапханалар қолданылды.
Жобаның теориялық және әдіснамалық негіздері: Жобаны жазу барысында қазіргі қазақ әдебиетіндегі маңызды ғылыми зерттеулер жүргізген зерттеушілердің теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Соның ішінде атап айтсақ: Ө.Әбдиманұлы, Ж.Дәдебаев, А.Б.Абдуллина, Г.Пірәлі, З.Қ.Бисенғали, Д.Қамзабекұлы, М.Қойгелдиев т.б. ғалымдардың теориялық ой-пікірлері мен негізгі тұжырымдары пайдаланылды.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі ұлттық құндылықтар туралы Қазіргі қазақ әдебиетіндегі Мәңгілік Ел және ұлттық идея тоғысуы атты ұжымдық монография, Ұлттық әдебиет және дәстүрлі метальдік атты ұжымдық монография, Г.Пірәлі Қазақ әдебиеттануы және ұлттық проза, Қазіргі қазақ әдебиеті: даму үрдістері, есімдер мен оқиғалар атты ұжымдық монография және Қазақ әдеби тілінің сөздігі, Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі сынды сөздіктер басты назарға алынды.
Жобаның әдіс-тәсілдері: Дипломдық жобаның мақсат-міндеттеріне сәйкес жинақтау, ғылыми жүйелеу, тарихи-салыстырмалы, көркемдік талдау, жүйелі-кешенді сипаттау әдістері қолданылды.
Жобаның құрылымы: Дипломдық жоба кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҰҒЫМДАРЫ
Қазіргі қазақ прозасының бағыт-бағдары, көркемдік ерекшеліктері

Тәуелсіздік жылдарынан бері қарай қазақ әдебиетіне ірі өзгерістер, ұлттық құндылықтарға бой ұрған сана қуаты жаңа серпін әкелді. Тәуелсіз ел мұраты - өткеннен алған өнегесі, кейінгіге берер үлгісі бар жалғасты дәстүрдің ендігі уақыттағы, алдағы дәуірлердегі, ұрпақ алдындағы борышы болған ел мен жерді, тіл мен ділді таза да, бұзылмаған қалыпта, тарихи қателіктерге ұрындырмай сақтау, аманатты қиянатсыз ертеңге жеткізу болса керек. Ел өмірінің қажетті бөлшегі ретінде өнер салалары, соның ішінде сөз өнері де өзінің қалыпты даму барысында эстетикалық ойдың қалыптасып, адам баласының тынымсыз еңбегі негізінде жарыққа шыққан үлгі қабылдауға сеп қызметі аясында да, талғам таразысы ретінде де әсемдік әлемінің ерекшеліктері негізінде халыққа қызмет етері анық.
Қазақ прозасы жайындағы алғашқы мақалалардан бастап, күні бүгінге дейінгі зерттеу еңбектерді саралай келе, әдебиет жанрларының тақырыбы мен идеясына көңіл бөлудің маңызы басым екендігі көрінді. Қазақ әдебиетінің туындылары қай дәуір тұрғысынан алып қарағанда да уақыт сынына төзімді, заман ауанын тап басқан, тарихилығы, деректілігі мол. Қазақ прозасының бүгінгі өрісі жалпыадамдық құндылықтар мен ұлттық болмыстың тарихи жады көріністерінен қуат ала отырып, талғам таразысында тәуелсіз сана тарапынан бағалануда.
Қазақ прозасының тақырыптық деңгейі кеңіп, кеңестік жүйе кезіндегі жазылмақ түгілі айтуға болмайтын жабық тақырыптарға қалам тарту мүмкіндігі туды. Алдымен, халқымыздың ұлттық танымын, рухын көтеретін, өткеніне көз салған тарихи романдармен қоса қазақы ұлттық мінезімізді, салт-дәстүрімізді әспеттеген әңгіме, повестер пайда болды. Мәселен, Қуандық Түменбайдың Қобыз мұңы әңгімесінде ұлттық таным пайымымен жазылған туынды. Мұнда автордың баса назар аударатыны жалғыздық мәселесі. Жалғыздық сипатын өзгеше көрсету үшін онда әкелі-балалы екі ұрпақ өкілінің көзқарас алшақтығы негіз етілген. Қала мен дала дилеммасы көне заманнан жалғасқан, Гилгамеш туралы эпоста да бар. Далада өскен қазақ урбанизация - қалаға шоғырлануға көшті. Далалық болмыстың аяғына тұсау түсті. Қобыздың мұңы - қазақтың ұлттық шері. Таршылыққа басын салып, асфальтта өскен ұрпақтың санасы жоғалды. Бірақ ішінде бірен-саран тектінің тұяқтары өз болмысын жоғалтпауға тырысты. Әңгіме кейіпкері жас қыздың аты Бэла. Ол әуелде скрипканы оқиды. Желтоқсан көтерілісі кезінде оның ұлттық рухы оянады, ол скрипкадан жеріп, қобызға ауысады. Әңгіменің екінші кейіпкері қыздың әкесі Хайдар Алпамысов органда істейді. Қызы мен әкесі екі түрлі болмыс. Бір қанның екіге жарылуы. М.Мағауин таңбалаған жармақ жаратылыс, ұлтсыздану зардабы. Қыздың әкесі жаны қаламаса да өз қағынан безінуге мәжбүр. Ол бастық, бұйрыққа бағынады. Әкесі кофе ішеді, коньяк жұтады, қызының кенет қобызға ғашық болғанына наразы. Әкесі қобызды жамандағанда еуропалықтың эстеттігімен күстаналайтын тәрізденеді: Бақсылар тартқан. Ескіліктің қалдығы. Екі аяқтың арасына қысып алып тартады. Скрипканы мойныңа тигізіп... как красиво. Қобыздың тілеуі жаман дейді. Қыз болса қыл қобыздың күңіренген үнінен марқұм анасының үні құлағына келеді. Бэлаға скрипканы Крепс деген кемпірді жалдап үйреткен. Бірақ ол жат кемпір қазақ қызына бір жібімей кетті. Қыз Отырар сазы ұлт-аспаптық оркестрінен соң қобызды жанына балайды. Шығармада желтоқсан оқиғасының лебі бар. Мысалы: әңгімеде шынайы образдар эпизод арқылы болса да айтылады: Қасен Қожахмет пен Қайрат Рысқұлбеков. Отаршылдыққа деген - өшпенділік пен тәуелсіздікке сүйіспеншілік сезімінен туған рух күші шығарманың әлеуметтік айқын бағдары.
Соңғы жиырма жыл ішінде қазақ қоғамында болып жатқан түбегейлі өзгерістер әлеуметтік рухани өмірімізді жаңа белеске шығарды. Кеңес кезіндегі саяси шектеуден, социалистік реализм құрсауынан босаған қазақ көркем сөзі алғашында абдырап қалғаны рас. Мұның өзі қоғамда қазақ әдебиеті тоқырауға ұшырады, бүгінгі заманның жедел даму қарқынына ілесе алмай қалды деген пікірлер тудырды. Алайда көркем өнер тез күш жинап, уақыт көшінен қалмай, жемісті ізденістерге батыл кіріскенін зерттеу нәтижелері көрсетіп отыр. Ұшқыр да оңтайлы жанр - поэзияны былай қойғанда, шығармашылық толғанысы ұзаққа кететін проза жанры ширақ қимылдап, жаңа заман биігінен қарап жазылған бірқатар үлкенді-кішілі шығармалар жаңа тақырып, тың сюжеттерді алып келді.
Қазіргі қазақт әдебиеті ұраншыл әдебиет емес екені мәлім. Бұл да тәуелсіздіктің демократиялық ұстанымдары әперген бағалы жетістігі саналса керек. ХХІ ғасыр шығармаларының өзіндік ерекшелігі - жаңаша жазу тәсілдеріне ұмтылыс, тақырып аясының кеңдігі, тілдік, құрылымдық шеберлік, даралық, адщам жанын барлау, дүние сырларын ашу тұрғысындағы ұлттық құндылықтардың ықпалы десек болады. Тәуелсіз кезеңдегі жаңащылдықтың әдебиетімізде бой көрсетуін анықтау арқылы ұлттық көркемдік дамудың нақты көрсеткіштерін айқындау зерттеудің сипатын ашады.
Қазақ - ежелден бостандыққа, азаттыққа құштар халық. Ұлттық тәуелсіздік үшін күрескен қазақтың ұлан-байтақ даласына жан-жағынан анталап, көз тіккен жауы көп болған. Күні кешегі алып империяның шеңгелінен шығып, өз бетімен өркениет өлкесіне өршілдікпен, өрлікпен араласып, батыл қадамдар жасаған жаңа тұрпатты қазақ елінің Азаттығы - мемлекет ретінде әлемге мойындалғаны. Еліміз егемендікке ие болған жылдан бері кеңестік кезеңде тыйым салынған көне түркі әдебиеті мен ежелгі дәуір мұраларын зерттеп, жариялау ісі қолға алынды. Соның нәтижесінде бұрындары беймәлім болып келген қанешама құнды әдеби-мәдени жәдігерлер қазақ әдебиеті тарихына қосылып, ұлттық руханиятымыздың қоры молайып, кеңістігі кеңейді. Ұлттық сөз өнеріміздің тарихы ғылыми тұрғыда нақтыланып, ондағы ұлттық идея концептісі тұңғыш рет арнайы тақырып ретінде іргелі зерттеулерге ұласты[4,5], - дейді, Г.Пірәлі өз зерттеу еңбегінде. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі - көркем прлоза болып табылады.

1.2. Қазіргі қазақ әдебиетіндегі ұлттық құндылық сипаттары

Бүгінгі қазақ ұлты - бұрынғы көшпенді тұрмысқа бейімделген дала халқы емес. Бүгінгі қазақ ұлты - бұрынғы қызыл идеологияның қыспағындағы бодан халық та емес; бүгінгі қазақ ұлты - өркениет орталығы саналатын қпла халқына айналып, сапалық жағынан көп ілгеріледі, бүтіндей аграрлық жағдайдан гөрі, индустриялық-инновациялық мемлекет құруға көшіп отыр.
Қазақ халқының ұлттық болмысы ғасырлар бойы қалыптасып, бекем орныққан, сондықтан да ол қазақ рухын небір күйзелістерден аман алып келе жатқан айрықша қасиетке ие. Қазақ халқының мұндай қасиетін танытатын нәрсе күллі материалдық байлықтың бәрінен де адамгершілік қасиеттер, адами құндылықтар биік болуымен даралан,ады. Оған себеп, ежелден бері әділет, әділдік, адалдық, шыншылдық, мейірімділік сынды қасиеттердің барлығы бақ-дәулет, байлық, атақ пен даңқ атаулының бәрінен де жоғары бағаланатын болған. Алайда бір кездері құбылмалы саясат билеген уақыт ыңғайынан туындаған кемшіліктер кейіннен үлкен дертке айналды. Бұрындары малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы делінетін, барша игіліктен арды, ұятты, ахлақты жоғары қоятын қазақтың өмір сүру ережесі қатты өзгеріске ұшырады. Тиісінше ұлттың этикалық қоды бұзылды немесе бұзылып бара жатыр[24].
Тәуелсіз даму жолына түскен шақта жаһандану үдерісі келе жатыр, одан ешқайда қашып құтыла алмаймыз деген пікір естілген. Жаһандану дегеніміз тұрмысқа, ел басқару жүйесіне, шаруашылық, кәсіпорын, білім беру мен тәрбиелеу орындары біткеннің бәріне батыстың жаңа технологиясын ұсынған бұқаралық мәдениетінің жан-жақты шабуылы нәтижесінде пайда болатын заманауи жаңа түр болып шықты. Жаһандану үдерісі біздің тарапымыздан ешқандай тосқауыл көрген жоқ. Ешқандай кедергі кездеспегендіктен де жастар санасын тез жаулады. Тіпті, ұлттық құндылықтарға көзқарастың өзі өзгеріске ұшырай бастады. Ал бұл мәдени кодымыздан айырылудың алды еді.
Рухани кодымыздың басты тіні, ұлттың күллі қастерлі ұғымдарын, қасиеттерін бойына жиған өзегі тіл болып табылатыны құпия емес. Міне, сол қасиетті ана тіліміздің қуаты бүгінде әлі де алаңдатады. Анығынайтқанда, мемлекеттік мәртебесіне қарамастан, қазақ тілінің қолданыс аясын тиісті дәрежеде кеңейте алмау, оны өзге тілдермен қойыртпақтап, бұзу, дұрыс сөйлемеу, тіпті мүлдем ұмыту өзіміздің ұлттық құндылықтарымыздың жүйесін сақтай алмауға әкеліп соғатыны анық[24].
Ұлттық кодта парыз бен әділдік қатар сомдалып, Ж. Баласағұни, М. Қашқари, А. Иасауи, Абай мен Шаһкәрім, Ақымет пен Әлихан, Мағжан мен Міржақып шығармашылығы арқылы халыққа дәріптелген, астары мен арқауы мықты оралымды сөз өрнегімен, ұғынықты тілмен өрілген. Қазақтың ұлттық кодында әділдік тұжырымдамасы ежелгі дәуірден бастап жинақталып, туыстығы жоқ үлкенге деген сыйластық болып танылған. Сыйластық пен ізгілік, ізеттілік пен имандылық қазір енді этикетке айналған тұста, осы ұлттық кодты дамыта отырып, рухани мәдениетімізді жаңғыртуымыз қажет. Ұлттық кодымызда ұят категориясы бар. Бесіктен белі шықпаған баладан бастап, ұят боладыны айтып өсірген ата-ана баласын жақсылық пен жауыздықтың бөлінетінін айтып, мінезін қалыптастырады. Жауыздықпен күрес пен жақсылықты дәріптеу коды қазіргі мораль мен өнегелік категориясын дамыта түседі.
Ұлттық кодқа негізделген ұлттық сананың кемелдене дамуын Елбасымыз үлкен мәселе етіп көтеріп, екі қырын атап көрсетеді: ұлттық сананың көкжиегін кеңейту және ұлттық болмыстың өзегін сақтай отырып, оның бірқатар сипаттарын өзгерту. Қазір салтанат құрып тұрған жаңғыру үлгілерінің қатерінің де бар екенін ескертеді. Ол қандай қатер деңіз? Қатер мынада: өзгенің ұлттық даму үлгісі жұрттың бәріне ортақ әмбебап үлгі бола алмайды. Елбасымыздың көрсетуінше, іс жүзінде әрбір өңір мен әрбір мемлекет өзінің дербес даму үлгісін қалыптастыруда. Дер кезінде және нақты айтылған пікір дер едік[25].
Ұлттық кодымызды, ұлттық мәдениетінімізді сақтап қалуда, оны насихаттауда әдебиеттің ықпалы зор. Қазіргі таңда ұлттық болмысты көркем тілмен шнбер жеткізіп жүрген жазушылардың бірегейі - Ұларбек Нұрғалымұлы.
Әдебиетке деген ең алғашқы қадамын өлең жазудан бастап, ақын ретінде танылған Ұларбек Нұрғалымұлы Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясын кинотеледраматургия мамандығы бойынша бітірген және осы мамандық бойынша Астанадағы Қазақ Ұлттық Өнер университетінде оқып, Өнертану магистрі дәрежесін алған.
Жазушының қалам тербеп жүрген негізгі тақырыбы - ұлттық болмыс, қазақ халқының танымы мен мәдениепті. Ол өз шығармаларына қазақтың мақал-мәтелдерін, атадан балаға жетіп отырған тұрақты сөз тіркестерін, ғасырлар бойы қаймағын бұзбай сақтап келген салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды, ұлттық музыкамыз бен бен халық әндерінің сөздерін арқау еткен. Оның жинағы жарыққа шықпай тұрып, ғаламтор беттерінде таралған әңгімелері өз оқырманын тауып, жүрекке жетіп үлгерген. Мысалы, жазушының Қар суымен кеткен жылқы дейтін әңгімесі туралы ақын Тоқтарәлі Таңжарық: Дәл қазіргі уақытта этномәдени тақырыпты сенен асырып жазар жан жоқ шығар! Арқамызды аяздай қаритын сансыз көздің сұғын сезсек те, сезбегенсіп жүретін біз жазғанға не дерсің? Мынау оқып, тамсанып, бас шайқап қоятын емес, ойланатын, үлгі алатын дүние екен! дейді.
Ұларбек Нұрғалымұлының шығырмашалығының негізгі тіні көркем шығарма - өлең, әңгімелер бола тұра, ол мәдениетану, әдеби сын тақырыптарында қалам тербеп келеді. 2007 жылы Алматыдағы үш қиян басапасынан Керағыс жыр жинағы жарық көрсе, 2014 жылы ҚР мәдениет және спорт минстірлігінің әдебиеттің маңызды түрлерін басып шығару бағдарламасы бойынша Болмыс әдеби сын, сарап кітабы жарық көрген. Әдебиет саласындағы көптеген Республикалық конкурстарда бәйге алып келеді.
Қазақ халқының қазақтығын, ұлттық болмысын ерекше көрсететін шығармасының бірі - Болмыс. Бұл туралы ақын Дәулетбек Байтұрсынұлы мынадай бағасын береді: Бармасаң келмесең жат боласың- демекші, барған келгеннің, қарым-қатынастың пайдасы осы: Ұларбек Нұрғалым бауырыма кездескенімнің нәтижесі ұсынған кітабы болмыс қолымда! Толығымен оқып шығып қабат-қабат қалың ойдың астында қалған жайым бар!.. Ұларбек інім жазушы Әкім Таразидың болмысын ашса, Әкім аға қазақтың байырғы нағыз және құбылған замандағы құрдымға кеткен болмысын ашқанекен. Ал, мен оған қоса Ұларбектің болмысын көрдім! Күні кеше Алматыда көз алдымызда студенттік өмірін өткізген ақын Ұларбек, драматург Ұларбек, өнерлі Ұларбек... енді міне Сыншы Ұларбек болып кемелденгеніне толық көзім жетті. Көзге көрінетін тұсы жеміс салып жапырағын жая түссе, көрінбейтін тұсы тамырын тереңге жіберіп он баль боранғада былқ етпейтіндей мығымдана түскен екен! Жазушы Әкім Таразидың Тасжарған, Қорқау жұлдыз сынды екі романын және бес әңгімесін талдаған еңбегінің атын БОЛМЫС деп атапты. Дағдылы сыншылардай ізге түсіп формулаға бағыну жоқ, теорияға салып шеңберге тықпалауда жоқ. Соншалықты салмақтылық, еркіндік, ойлылық өн бойынан менмұндалап тұр. Имани руханият пен ұлттық мінез арқылы толғайды. Отыз жылдың алдындағы әралуан пікірге қайнар болған романға оралған сыншы өзгеше жаңалығымен, жан тебірентерлік сезім бояуымен тәнті етті.
ҚР Мемлекеттік сыйлық иегері Әкім Тарази өзінің шығармаларын талдап жазып, қалың оқырманға жеткізген Ұ.Нұрғалымұлының Болмыс еңбегіне мынадай пікірін айтады: Бұл зерттеу жұмысы мені таңқалдырды. Шындығында жазушы өзі жазып отырған дүниесінің барлығын ақылмен танып, мынау алай, мынау былай деп нақты жоспармен жазбайды. Өмірден көрген-білгенін, оқыған-тоқығанын, жалпы көкейіне түйгендерін сана сарабына сала отырып негізінен түйсік арқылы жазады. Ал оны ғылыми тұрғыдан тануға келгенде сыншының немесе философтың орнын автордың өзі баса алмайды. Мінеки, өзім жазған шығармаларды өзіме таныстырған жоғары сападағы сараптамалық еңбек алдымда жатыр. Мен әдебиетке келгеннен бастап мақтауды да, даттауды да біраз естіген адаммын. Әдебиетке жаңашыл жастар келді! деп жататын, алғаш кезде 30-40 болып келдік, өмірдің заңы бойынша азайдық... Ал сол мақталып жүргендердің ішінде көп шүйлігіп, атымды атамаса да, сынап, іліп кетіп жататын бір ғана мен болдым. Бірақ оны өз басым еш уақытта елеген емеспін.Менің бұл жұмысқа риза болатыным, басқалар оқымаса да мақтай беретін, басқалар оқымаса да даттай беретін менің тағдырымда деп айтайын, бірінші рет шығармамды нақты талдап, талдағанда да ғылыми тұрғыдан талқылап пікір жазған осы жігіт. Орыс тілінде пікір айтқан бір-екі адам бар, ал қазақтан Ұларбекті айтар едім. Анау кейіпкер анадай,
мынау кейіпкер мынадай деп жеке-жеке сарапқа салып, ол кейіпкердің түп тамыры қайдан екенін, біздің қазақ әдебиетіне қалай келіп еді ол кейіпкерлер деп арнайы анализ жасаған айрықша еңбек.Шынымды айтайын, мен Ұларбекке: Сен Әкім Әшімов деген кісіге Әкім Тарази деген жазушыны шыт жаңа таныстырдың, ризамын дедім. Бұл ризашылық менің шығармаларымды талдағаны үшін ғана емес, жалпы қазақ әдебиетіне, қазақ әдебиеті сынына өзгеше стиль, өзгеше форма, өзгеше жазу тәсіліндегі және барынша қазақы түйсіктегі қарымды сыншының келгеніне білдірген ризашылығым. Тасжарған романының күрделі жазылғанын білетінмін. Айтқанмын да. Бірақ мынадай күрделі деп ойламаппын. Ұларбектің әр отбасын бөлек-бөлек ала отырып талдағанын, дәлел-дәйектерін дәл келтіргенін оқығанда бұл роман мен ойлағаннан да терең, мен ойлағаннан да биік екеніне көз жеткіздім. Тасжарған ғана емес, зерттеу негізіне алған шығармаларды бірінен-бірін асырып талдапты. Ең бастысы ұлттың жан дүниесін, өткен тарихын өз жанымен, жазушы жанымен астастыра біліпті. Сықиған сылдыр сөз емес, барлығы да тайға басқан таңбадай айқын дәлелдермен, жанды, сезімді көрсетіліпті. Сәт сапар тілеймін![8, 3-4].

2 ҰЛАРБЕК НҰРҒАЛЫМҰЛЫ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМ МЕН ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС
2.1 Қазақтың байырғы және құбылған замандағы болмысын ашатын - Дайағашшы

Ұларбек Нұрғалымұлының прозалық шығармалары, эссе, әңгіме, мақалалардан тұратын жинағы төте жазумен шыққан нұсқасын қоса есептегенде бес мәрте жарыққа шығып отыр. Бұл кітаптың аз ғана уақыттың ішінде бес рет басылымға шығып, оқырман ішінде үлкен сұранысқа ие болуы да бекер емес. Дайағашшы - жүректі тербейтін, ойымызда бар, бірақ бүгінгі күнгі қалып кеткен сезімдерді оятатын кітап. Кітаптағы әрбір шығармада қазақтың төл танымы, кісілік болмысы көрініп тұрады.
Жазушы өз шцығармасында байырғы және құбылған замандағы қазақ халқының болмысын көркемдеп, шынайы өмірде болған оқиғаларды арқау ете отырып, жазғанымен құнды. Өзінің берген сұхбаттарының бірінде автор: Мен бұл жинақты шығарарда осындай сұранысқа ие болады деп жоспарлаған жоқпын. Әдейілеп ұлттық болмысты ашайын, қазақ халқының құндылықтарын дәріптейін деген мақсатым да о баста болмаған. Мен тек өз өмірімде болған оқиғаларды, бұрыннан бері қапелімде жүрген, жазғым кеп жүрген дүниелерді қысқа-қысқа әңгімелермен баяндап отырдым, - деп атап өтеді.
Дайағашшы деген кім? Бұл сұраққа қаламгер өз шығармасында былай деп жауап береді: Бәйге аттарының алдынан бірнеше адамдар шығады, бұларды даяшы дейді деп анық жазылған. Бәйгеге шабатын аттардың сәйкестігіне қарай қанша сыйлық берілетін болса, сонша даяшы аттарды күтіп қатарласып тұрады. Мысалы, ат бірінші келе жатса, бірінші бәйгенің даяшысы шауып барып, ат үстіндегі баланың бас киімін алады. Бұл төрешілерге көрсетілетін айғақ. Даяшы берілетін сыйлықтың 10 пайызын өзіне алады деп жазады зерттеуші Ахмет Тоқтабай Қазақ жылқысының тарихы атты энциклопедиясында 1905 жылғы Алибий. Киргизские сьезды №51 құжатына сілтеме жасап. Ал зерттеуші Бекен Қайратұлы Қазақтың атбегілік өнері атты кітабында Ат ұстайтын даяғышылар (төрешілер) саны той иесі тағайындаған жүлде санымен бірдей болады деп жазады. Байқап отырғаныңыздай бір нұсқа даяшы, бір нұсқа даяғышы болып тұр. Біз естіген, әлі күнге дейінгі қолданыстағы нұсқа дайағашшы. Атқа байланысты ат ағаш, мамағаш деп келетін сөздерді ескерсек соңғы нұсқа қисынға келіп тұрған сияқты. Қазір де Қытайдың Алтай, Тарбағатай өңірі, Моңғолиядағы қандастар ортасында бұл дәстүр әлі де қолданыста. Ондағы айтылуларда дайағашшы, дәйағашшы болып келеді. Кейбір жерде кіреші деп те аталады екен. Қысқасы, бұдан дайағашшы қазақ бәйгесіне ортақ дәстүр екенін қапысыз аңғарамыз[7, 7]. Аталған әңгімеде тарихи және тілдік фактілерді мысалға келтіре отырып, дайағашшының қазақ халқында, оның ішінде ежелден келе жатқан бәйге ат жарысындағы алатын рөлі туралы көркем тілмен шебер жеткізе білген. Қысқа ғана әңгіменің әр сөйлемінен қазақылықтың иісі аңқып тұрады. Үлкенге құрметпен, кішіге ізетпен қарайтынымыз да суреттелген. Сонымен қатар, қазақ халқы үшін бәйге ұлттық ойынының маңыздылығы баса айтылған. Әңгіменің өзі бірнеше бөлімге бөлінген: тізгін қағар, дайағашшы, Кертөбел мен Түйеқоңыр, бәйге, тізгін тартар. Байқағанымыздай, автор әр бөлімге бәйгеде орны ерекше ұғымдардың атауын берген.
Қазақ халқында кісі өлгенде орындалатын жөн-жоралғылар баршылық. Солардың бірі - көңіл айту. Көңіл айту - азалы адамды жұбату үшін айтылатын дәстүрлі ғұрып. Кісісі кайтыс болған үйге кіріп, ниеттестігін, қазаға ортақтығын, бәріне де ауыр тиген өлім екенін, болғанға болаттай берік болуын айтып, артынын қайырлы болуына тілектестігін білдіреді. Ол жаны ашығандықты, қайғыға ортақтықты, жақындықты, сыйластықты білдіреді. К.а. өлең түрінде де, қара сөзбен де айтылады. Қаза алдымен хабарландырылады, содан кейін К.а. басталады. Бұған жұбату жалғасады. Сөйтіп бұл ғұрыптар бір-бірімен байланысып, сабақтасып жатады. Біраздан соң Базаралы өзі де шешіле түсіп, Абайдың саушылығын сұрастырды. Бұл жоқта қаза болған Құнанбай жөнінде көңіл айтты. Енді біразда үй ішіне үлкен сар тегене толы қымыз келіп, асжаулық жайылғалы жиын жүздері жадырай бастап еді (Абай аға)[18].
Келесі бір дәстүр - жұбату. Жұбату - қандай да бір себептермен көңіліне қаяу түскен, іштен тынған, жылаған адамдарға жақсы сөз айтып, көңілін аулау. Жұбатудағы мақсат мұндай жағдайлардың өткінші екендігін түсіндіріп, қиындықтан жасымауға, сары уайымға салынбауға, ақылға жеңгізуге ықпал етіп, рухани демесін болу халықтық этикалық қарым-қатынас нормасы болып табылады. Жұбату жақын адамы қайтыс болғанда, қыз ұзатылғанда, қиын іске душар болғанда т.б. жағдайларда айтылады[19].
Ал жоқтау туралы Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігінде: Жоқтау - азаға ұшыраған адамның артында қалған жақын адамдарының қайғылы сарынмен айтылатын жыры[13], - деген анықтама беріледі. Осы аталған салт-дәстүрлер Дайағашшыда көркем бейнеленген: Орталарында Зекең қария бар бір топ адам көрші ауылдағы қайтыс болған кісінің жақындарына көңіл айтуға барады. Бұлар кірген бетте жоқтау айтып, дауыс салып жылаған әйелдер бір-екі ауыз басу сөзге тоқтау бермейді. Үш қайырған хұлхуаллаға сәл кідіргенімен, сүре аяқтала бере күрекпен бөгей тұрған арық суындай қайта ағылып, екілене еңіреніп қоя береді. Мына кісілер қысыла бастайды. Бәрі ең үлкені болған соң басу айтыңыз, тоқтатыңыз дегендей Зейнелқабден ақсақалға қарайды[7, 4-5].
Қазақ халқы тойды өзінің қазынасы деп білген.тойға қатысты Тойдың болғанынан боладысы қызық, Отыз күн ойын, қырық еүн тойын деген іспеттес тіркестерге құлағымызда жатталған. Осы әңгімеде де Ниғымет деген кісінің тойға бірнеше күн бойы дайындалып жатқандығын, күн счайын ауылда думан екенін атап өтеді. Бәйге келетін қонақтардың барлығын күтіп алудың да жөні бөлек сипатталады.
Қазақ халқында кез келген той, қайғы, түсініспеушілік деген секілді бір адамның басына түскен оқиғаларды бүкіл ағкайын-туыс, ел-жұрт, ауыл болып жиналып ақылдасуда шешкен. Мұндайда ауылдың көпті көрген ақсақалдары, жасы үлкендері, ақылдылары бір үйге жиналған. Осы бәйгеде де сол әдемі дәстүріміз қапыда қалмай, суреттелген. Әңгімеде Дайағашшылар тізімін жасау деген науқан туралы мынадай үзіндіні мысалға келтіре аламыз: Бәйгеден екі-үш күн бұрын дайағашшылар тізімін жасау деген бір науқан бар. Оған да бір қой сойылып, ұйымдастырушылар жиналып ақылдасады, қызу талқы жүреді. Өткен жолы Елеусіздің бәйгесінде бірінші атты Көксеген ұстады, енді Бәжібек ұстасын..., әй, Жанаттың кемпірі өліп, көңілі жасып жүр ғой, екінші атты со кісіге ұстатпаймыз ба? деген секілді уәждерін алға тартысады. Бұл біздің ауылда сақталып қалған қазақ бәйгесінің ерекше бір дәстүрі еді. Кейін есейе келе өзге жақтың бәйгесін де көрдік. Кей өңірде бұл дәстүр үзіліп, әуелгі сорабын таппай қалыпты[7, 6].
Қазақ халқының тарлан тарихының тереңіне үңілсек, бабаларымыздың елін, жерін, қорғап, ата жауымен алысқандағы қанды көйлек жолдасы, арқа-жарқасы болып, ақ түйенің қарны жарылып саят-салтанат құрғандағы қызығы, сәнінің көркі жылқы болғанын көреміз.даңқын аспандатқан кемеңгер қолбасшы Күлтегіннің Боз аты, Қара қыпшақ Қобыландының Тайбурылы, Алпамыс батырдың Байшұбары, Ер Тарғынның Тарланы жадымызда жатталып қалды. Қазақ халқы ежелден төрт түлік малдың ішінде жылқыны ерекше қастерлеген. Жылқының атын таңдауға да үлкен мән берген. Көбіне жылқының сыртқы келбетіне, түр-түсіне қарап ат қойған. Осы шығармада бәйгеге қатысқан жылқылар ішінде бұрындары ешбір бәйгеден екінші болып келіп көрмеген екі ауылдың жүйріктері туралы сөз болады. Бірі - Көртөбел, бірі - Түйеқоңыр. Осы жердегі Кертөбел деген жылқының аты да текке қойылмаған. Бұл біріккен сөздің алғашқы сыңары кер - маңдайға, қастың арасына, бет пен жаққа, ауызға, азу тіске, иық жауырын сүйекке, сондай-ақ жылқының құлағына, жал етіне, шоқтығына, қолтығына, бұт арасына, алдыңғы аяқтан артқы аяқтың асып түскен ізі сияқты қашықтықтарға қатысты бас бармақ пен ортаңғы саусақ арасын керіп есептегендегі халықтық өлшем[20]. Ал төбел - жылқы малының маңдайында болатын дөңгелек ақ түс[21]. Сонда Кертөбелдің аты маңдайындағы ақ түсті төбелдің көлемімен байланыстырылып аталған. Дәл сол секілді Түйеқоңыр да сыртқы келбетіне, жүріс-тұрысына байланысты осылай аталған.
Қазақ дегенде еске түсетін бірден бір сөз - қонақжайлылық болса керек. Бұл қасиет ғасырлар бойы біздің санамызға сіңісіп, қанымызда ағып жатқан қасиет. Дайағашшы шығармасында қонаққа деген құрметті мынадай қысқа үзіндінің өзіа-ақ жеткізіп тұр: Елдің айтуы бойынша, Зекең Нәби мен Әділбекке: Сіздер бүгін біздің үйде боласыздар, Кертөбелдің тойын қонақ кеткен соң тойлаймыз деген екен. Сөйтіп, екі жүйріктің иесі, ауылдың қадірлілері дайағашшының үйіне жиналып, ақын-әншісімен, бұрынғы өткен небір жүйрік аттар жайлы әңгіме дүкенімен күздің таңын орталатады[7, 17].
Жұрт қозғалақтап тарқасардың қамын қыла бастағанда Зекең қария сөз алыпты: Жә, көпшілік! Бір ауыз сөзім бар еді. Өз басым Түйеқоңырдың атағын естігелі алты жыл болды. Бір көрсем деп армандаушы едім. Жер алыс, барып көре алмадым. Бүгін міне көргенді қойып, бұйрық болып тізгінін ұстап отырмын. Бұған да шүкірлік! Ат иесі дайағашшы болдыңыз деп бәйгесін маған тастап кетем дейді. Мен бұған қарсымын. Керісінше, атақты Түйеқоңырдың тұяғының біздің ауылдың топырағына тигенінің құрметіне мен, аты да Түйеқоңыр ғой деп бір түйемді берейін деп отырмын. Ертең алмай қойып жүрмесін, соны сіздердің көздеріңізше айтып қояйын деп едім, депті жарықтық, қалбалақтап. Жұрттың айтуынша беріп отырған түйесі қолындағы жалғыз атаны екен. Соны білетін, ат дегенде шығарға жаны бөлек Зекеңді білетін ақсақалдар ризалықтан бастарын шайқасыпты. Ақсақалдың ісіне қатты риза болған Түйеқоңырдың иесі осы ауылға тағы екі күн қонып, екі түйе, бір жылқысын жетелеп ауылына аттанған еді[7, 17-18], - деген үзіндіден қазақ қонақ күтумен бірге, қонақ болудың да қадірін білгенін көреміз. Үй иесін ренжітпеудің, көңіліне тимеудің, сыйлаудың жөні бөлек. Әңгіме болмысымызға осы бір қасиет те шет қалмай айтылып өткен. Оны шығармангың соңына қарай Зейнелқабден ақсақалдың сөзін аттамай, сыйына риза болған қонақтардың осы ауылда тағы бірнеше күнге қонғанынан анық аңғарамыз. Сондай-ақ, келген қонаққа өзіндегі барын беру де нағыз қазақылығымыздың белгісі.

2.2. Қазақ танымындағы кісі қадірі және оның Ұ.Нұрғалымұлы прозасындағы көрінісі

Белгілі ақын Жүрсін Ерман: ...Бұл кітаптың өнебойы ұлт тағдырына, дәстүрге, жоғалып бара жатқан қазақы мінезге, тектілікке деген махаббатпен, сағынышпен апталған.
...Аталар қандай ардақты, әжелер қандай аяулы, әпке-қарындаастар қандай бауырмал! Кітаптың соңғы бетін жапқың келмейді, өйткені жанына сонша жақыни сүйкімді адамдардан ажырап қалудың, алыстап қалудың қорқынышы бойыңды билейді, - деп, кітапқа жоғары баға береді.
Ұларбек Нұрғалымұлы шығармашылығындағы ұлттық құндылықтардың мынадай тақырыптар бойынша бірнеше категорияларға бөліп қарастыра аламыз:
Ұлттық мінез-құлық;
Ұлттық дәстүр;
Ұлттық өнер;
Қазақ халқына тән киелі ұғымдар;
Қазақ болмысын сақтаған жандар образы.
Әр халықтың ұлттық танымын, көзқарасын, өзіне тән жеке ұлттық ерекшелігін білдіретін наным-сенімі, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі бар. Ата-бабадан келе жатқан салт-дәстүрдің қаймағын бұзбай, ұмытылып кетуіне жол бермей, қазіргі қоғамда өте жарасымды етіп қолданып жүрген халықтың бірі - қазақ халқы. Халқымыз дәстүрге өте бай. Ал салт-дәстүрге бай болу - елдің мәдениетті әрі тәрбиелі екендігінің айғағы.
Салт-дәстүр деген не, соған тоқталып өтейін. Салт-дәстүр - ел өмірімен біте қайнасып кеткен рухани және мәдени азық. Біздің халқымыз өз ұрпақтарын қасиетті салт - дәстүрмен, өнегелі әдет-ғұрыппен, ырым-тыйыммен тәрбиелеп, ұлағатты ұл мен инабатты қызды теріс жолға түсірмей тәрбиелей білген. Бауыржан Момышұлы мен өзімнің ұрыстағы тәжірибемнен жауынгерлік қасиетті тәрбилеуде ұлттық дәстүрдің маңызы зор екеніне көзім жетті деп жазады. Бұдан отаншылдық, ерлік, мәрттік, жомарттық, адамгершілік қасиеттердің бәрі салт-дәстүр арқылы даритынын түсінуге болады.
Ұларбек Нұрғалымұлының өзі Дайағашшы жинағында шығармаларын екі бөлімге бөліп жинақтайды:
Кісі қадірі;
Сөз қадірі.
Алғашқы бөліміне Дайағашшы, Қар суымен кеткен жылқы, Жылқы ішінде ала жүр..., Ниет, Біздің ауылдың Наурызы, Көк тауым, Ақ серкештің аруағы, Бажалардың қоштасуы, Ашу сұрау, Ауылды ұстайтын апа, Әжелер мектебі, Жұт жылы байыған..., Көкең таныған күрең айғыр, Бөлінбеген енші, Жалғыз дәннен жапырақ жайған, Қоңыр ананың қоныс аударуы, Патшаның рәсімі, Халифа Алтайдың көз жасым, Атажұртқа келуім бір хикая, Қайтыс болған қалжыңдар, Қараманнан шыққан қайыршы, Үлкен етік биі, Киікті ысқырып атқан, Сөздің үш түрі, Айналайын, Жұртбаевтағы жұрнақ, Құлшылықты қорғау, Жақсы адамның жақыны, Әкең өлсе де..., Баламнан өзімді, өзімнен әкемді көрем..., Екі шал, бір ақсақалдың әңгімесі, Қараңғы қарияларым-ай, Мамыр көкем айтады, Қолы сынған қонақ, Ашуланбайтын аға, Өзің қандай келін болсаң..., Құрмет пе, қамқорлық па?, Өзі келген абырой, Айтуға болмайды..., Әкенің беделі, Қайғының емі, қайда едің?.., Көңіл шайы деген шығармалары енген. Біз тізіп шыққан шығармалардың тақырыптары да ұлтымызға тән ұғымдарды бойына сіңіргендей сезіледі.
Осылардың ішінде қазақ халқына тән киелі ұғымдардың бірі - ниет. Ниет - жүректің бір істі жасауға бағытталуы. Дінде Алланың разылығын алу үшін ғибадаттар мен әмірлерді орындауға адамның жүрек арқылы шешім қабылдауын айтады[22]. Жинақтағы осы ұғымды қазақы болмыспен байланыстырып түсіндере білген әңгіме - Ниет. Әңгіме басы үйге келген құдайы қонақты күтуден басталады. Құдайы қонақтың - танымайтын кісі, алыс жолдан шаршап, тынығу үшін немесе жолда көлігі бқзыып, адасқан жолаушының күтпеген кезде үйге келетін кісі екені мәлім. Қазақ халқы бай болсын, кедей болсын үйіне келген әр қонақты құт келді деп есептеп, ерекше ықыласпен күткен. Ешқашан қабақ шытып, жақтырмаған кейіп танытпай, қонақтың бұйымтайы болса, оны да барынша орындауға тырысқан. Біздің үйдің төржайлаудағы жұрты тоғыз жолдың торабында еді. Арлы-берлі көшкен жұрт түйелерін демалтып, өздерінің шөлін басып сапырылысып жатады. Қысқасы, күндіз-түні қонақ. Шәугім оттан түспейтін.
Бір күні сондай қонақтардың үш-төртеуі сау ете қалды. Аттан түсіп, айылын босатып мамағашқа шылбыр іліп, қамшыларының ұшы жер сыза үйге беттеген. Апыл-ғұпыл шайдың қамы. Аман-сәлем аяқтай бере ішіндегі егделеу біреуі шешеме: Жүрісіміз суыт еді, аттың белін суытқалы түстік, шайыңды тездетіп жіберсең, қарағым деді. Иә, иә деп елпеңдей жөнелдік. Бір кезде қарасам, анам шәугімге суық су құйып жатыр. Таңғалдым. Даладағы ошақта қара қазандағы қара су бұрқ-сарқ қайнап жатқан болатын[7,37]. Анасына далада қайнап тұрған су бар екендігін бірнеше рет есіне салғанына қарамастан, анасы оған тіл қатып жауап берген жоқ. Тек қонақтар кеткеннен кейін қайталап сұраған кезде былай жауап береді: Бір нәрсеге ниеттеніп қойған кезде-ақ сен сол жұмыстың үсітндесің. Кір жууға деп құйылған суды шайға пайдалануға болмайды. Ол кір жуатын ыдысқа құймай-ақ кірдің суы болып кеткен[7,38]. Осы әңгімедегі автордың анасы - қазақ болмысын өз бойында сақтай білген әйел бейнесінде көрінеді.
Қазақ халқы қай кезде болмасын үлкен кісіні ерекше құрметтей білген. Қарт кісілерге қарсы сөйлеп, алдын кесіп өтпеген. Бұл жайды Ұларбек Нұрғалымұлы әңгіме ретінде жеткізеді. Сондай әңгімелерінің бірі - Ауылды ұстайтын апа. Бұл шығармада қарт әжейдің тек өз үйіндегі ғана емес, бүкіл ауылдағы қыз-келіншек, келіндердің тәрбиесіне, олардың өз-өзін ұстауына, дұрыс киінуіне мән беріп, жөн сілтеп отырған. Оның өзі - үлкен тәрбие мектебі. Біздің ауылды Женейдің апасы ұстайтын. Ұстағанда да жай емес, бүріп ұстайтын. Ол кісі отырған жерден, әсіресе, қыз-келіншектер айналып өтуге тырысатын. Көйлегінің жағасы төмен немесе етегі жоғары болып қалса Женейдің апасы отырған жерге баспайтын. Ол кісі көп ішінде әй, пәленнің келіні немесе әй, пәленнің қызы деп өзіне қаратып алып, кесіп-кесіп айтып тастағанда қыз-келіншектердің бетінен оты шыққанын бала кезімізде талай көргенбіз[7, 52]. Бұл үзіндіден қазақы болмысын сақтай білген әйелді ғана емес, ұлтымызға тән мінез-құлықты көреміз.
Автор айтпақшы: Әй, мыңболғыр, тұқымың өскір біздің ауылдың келіндері-ай, ол кісіге біреуі сөз қайтармаған екен. Ауылдағы кісілердің айтуынша кейде тіпті жөнсіз де соқтығып кететін кездері де жоқ емес секілді[7, 52]. Бұл да қазаққа тән қасиет.
Қазақ халқының әжелері тек қана қыз-келіншек, келіндердің тәрбиесін ғана аңдып отырмакған. Олар мұны ермек үшін емес, ұлттық мәдениетіміз қараланбау үшін бәрін бақылап, түзетуге тырысып отырған. Баяғыда бала деген ата-әжесінің қолында өсіп тәрбиеленгетіні жеке әңгіме, олармен бір үйде тұрмай-ақ, ата-әжең жұмсаған бір ғана істің өзі бала тәрбиесіне әсері мол. азақ тұрмысында ұрпақты қоғамға, отбасына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.