Қалың қыртысты өсімдік
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Орталық Қазақстан флорасындағы Agropyron Gaert. туысының түрлері және олардың экологиялық ерекшеліктері
Орындаған: Серікбай М.Т.
Ғылыми жетекші Қуатбаев А.Т.
Астана 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1
Қоңырбас (Poa L.) туысының биологиялық сипаттамасы ... ...
8
1.2
Орталық Қазақстан флорасындағы қоңырбас (Poa L.) өкілдеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
2
Зерттеу нысаны және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
2.1
Орталық Қазақстанның физико-географиялық ерекшелігі ... ...
15
2.2
Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының түрлері ... ... ... ... .
16
3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
3.1
Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің тіршілік формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
3.2
Малазықты еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің экологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .
24
3.3
Agropyron Gaert. туысына жататын малазықты түрлерінің шаруашылық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының кодексі. Қазақстан Республикасының Экология кодексі 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 400-VI ҚРЗ қабылданған. Қазақстан Республикасының Заңы.
Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары: 2018 жылы 15 ақпан №636 Жарлықпен қабылданған.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. ҚР Үкіметінің 13.05.2016 № 292 қаулысымен бекітілген.
ҚР Білім және ғылым министрінің 2019 жылғы 27 желтоқсан № 293-VІ Заңы (2023.01.05.берілген өзгерістер мен толықтырулармен)Педагог мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының заңы.
Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 мамырдағы №499 қаулысымен бекітілген Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары
Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2013-2023 жж арналған мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломға сәйкес анықтамалары бар келесідей терминдер қолданылады:
Қоңырбас (лат. Poa) - астық тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.
Астық тұқымдасы , қоңырбастылар (лат. Poaceae) - дара жарнақты бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер.
Еркекбидайық - XIX ғасырдың аяғында ғалым агроном В.С. Богданның Саратов маңындағы Валуй тәжірибелі станциясында дақылдарға енгізген құрғақшылыққа төзімді көпжылдық құрғақ дәнді дақыл болып табылады [5].
Тарақты еркекбидайық (Agropyron pectinatum (M. Bieb.) - қоңырбас туысына тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Дипломдық жұмыста келесідей қысқартылған сөздер қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы;
% - пайыз;
т.б. - тағы да басқа.
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта өсірілетін өсімдік сорттарының қолданыстағы ассортименті азық массасының және тұқымның өнімі, сондай-ақ бейімділік қасиеттері бойынша қазіргі ауылшаруашылық өндірісінің талаптарына жауап бермейді.
Құнды жем-шөптің өндірісін арттырудың өзекті мәселесін, аз өнімді және табиғи жем-шөп алқаптарын жақсарту, көпжылдық мал жайылымдарын құру және топырақ эрозиясының алдын алу бойынша жергілікті жағдайларға бейімделген, көпжылдық малазықты шөптерді өсіру арқылы шешуге болады.
Топырақтағы эррозияға қарсы қасиеттері бар, түрлі қолайсыз топырақты-климаттық факторларға (тұздану, құмды, әлсіз және артық ылғалданған топырақтар) төтеп беретін барынша жоғары өнімді көпжылдық шөптердің тізімдемесін кеңейту қажет. Олар егін шаруашылығының бейімделу стратегиясында жатқан ауыл шаруашылығын тегногенді және жүргізу жүйесінің орнына келетін маңызды атқарымдарды орындауға қабілетті.
Дәнді-дақылды өсімдіктер егін шаруашылығында, сондай-ақ дала, орман және орманды дала аймақтарының шалғындық шаруашылығында үлкен рөл атқарады. Жайылымдар мен шөп шабындықтардың түпкілікті өзгеруіне байланысты дәнді-дақылды өсімдіктердің мәні барынша артты.
Жайылымдар мен шөп шабындықтарды құруға шөптердің құрамына стреске төзімді - шөптердің дәнді-дақылды түрлерін енгізбеу мүмкін емес. Қоршаған ортаның әрекетіне барынша төзімді түрлі экологиялық географиялық аудандарда қоңырбастар тұқымдасы өкілдерінің мәденилендірілген түрлері: еркекшөп (Elytrigia), бидайық (Agropyron), арпабас (Bromus), бидайық (Elymus).
Тақырыптың өзектілігі. Көпжылдық дәнді-дақылды өсімдіктердің түрлері мен сорттары өсіп жетілуіне, қоршаған ортаға байланысты өзгеріп тұратын жағдайларға әртүрлі әсер етеді. Өсімдіктің өсуіне және дамуына әсер ететін әртүрлі дәрежелі атмосфераның және топырақтың құрғақшылығына төзімді сорты Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысы болып табылады.
Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысын зерттеу өзектілігі дәнді дақылдар туралы жалпыланған деректер жинақтамасының болмауымен және Қазақстанның кейбір ботаникалық-географиялық аудандарында олардың жеткіліксіз зерттелуімен байланысты.
Облыстың дала және құрғақ дала аймақтарында жоғары өнімді мәденилендірілген өсімдіктер қауымдастықтарын құру үшін еркекбидайық (Agropyron Gaert.) өсімдігі өте қолайлы.
Азықтық құндылығын есепке алсақ, құрғақ далаларда бидайықтың бір гектарының өнімділігі мал азығы дақылдарының өнімділігінен артады, жайылымға тұрақты, ол көпжылдық шөптердің ішінде ұзақ мерзімді және құрғашылыққа төзімділердің бірі болып саналады. Флорист ғалымдармен ТМД елдерінің табиғи тірішілік орта жағдайында бидайықтың көптеген түрі анықталған [1].
Дәнді дақылдарды экологиялық зерттеулердің маңыздылығы мынада: бұл зерттеулер табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен құрылым мен функцияны және олардың өзгеруін білуге негізделе отырып өсімдіктердің табиғи және адам әсерінен өзгерген тіршілік ету ортасымен өзара әрекеттесу механизмін ашады.
Тозған жерлерді жақсарту және фитомелиорациялау үшін өсімдік ресурстарының басты көзі табиғат флорасының экологиялық мамандандырылған генетикалық ресурстары болып табылады. Табиғи таңдау негізінде түрдің эволюциялық даму процесінде қалыптасқан, нақты жабайы өсетін түрлері, өнімді және бейімделген потенциалды [1].
Өсімдік шаруашылығының бейімделу жүйелерін меңгеруге төтеп беретін, жем-шөп өсімдіктерінің түрлерін, экотүрлерін мәдениетке енгізу - жем-шөп пен тұқым өнімдерінің максималды және жылдар бойынша тұрақтандырылған өнімділігі бар жемдік агроэкожүйелерді құрудың ең нақты кепілдігі [2].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Орталық Қазақстан флорасындағы Agropyron Gaert. туысының түрлерін анықтау және олардың экологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды:
1. Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің биологиялық ерекшеліктеріне шолу жасау;
2. Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын малазықты түрлердің ерекшеліктерін анықтау;
3. Жергілікті флорадағы Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің тіршілік формаларын, экологиялық ерекшеліктерін анықтау.
1. Әдебиеттерге шолу
1.1 Қоңырбас (Poa L.) туысының биологиялық сипаттамасы
Қоңырбас (Poa L.) туысы негізінен жер шарының қоңыржай суық жолағында таралған, өсімдіктердің топтарының бірі. КСРО флорасында қоңырбас туысының 100-ден астам түрі кездеседі. Олардан Кеңес Одағының еуропа бөлігінде небары 3-4 түрі мәденилендірілген (Мирошниченко Ю.М.) [3]. Шалғынды қоңырбас тұқымдасы мәденилендірілген, бұл жайылым өсімдіктерінің жақсыларының бірі болып саналады[4].
Ол жоғары қоректік қасиеттерімен - ауылшаруашылық жануарларының олардың өсу қабілетінің жоғарылылығымен, жайылымдық пайдалану кезінде төзімділігімен ерекшеленеді. Шөп шабындықтарда шалғынды қоңырбас шөптің төменгі қабатын қалыптастыру арқылы сапасын арттырады.
Қоңырбас туысын өсіріп өндіруде дұрыс агротехника әзірлеу және астықтың құрылымы мен көлемін саналы түрде басқару үшін, жеке даму сұрақтарын зерттеу және оның ішінде, өсімдіктің морфогенезасын зерттеу маңызды.
Көпжылдық, кейбір жағдайда жер бетіндегі өсімдіктің өркендері бар, биіктігі 10 -- 120 см (140 см дейін) бір жылдық өсімдіктер барынша қалың шымқабаттар құрайды. Сабақтары әдетте тік, жалаң және тегіс, өрескел бұдырлы болады. Қынаптар әртүрлі дәрежеде, кейде бүкіл ұзындығы бойынша, жабық, тегіс немесе бұдырлы, сирек қысқа қылшықты болады.
Тілшіктері жарғақты, ұзындығы 0,2-6 мм, тақыр және арқа жағының шетінде қысқа қылшықтары болады. Жапырақшалары жазық немесе ені 1-8 (12 мм-ге дейін) бойымен бүктелген, негізінен жалаң немесе шашыраңқы шаштарымен өседі[4].
Гүлшоғыры - әдетте жайылған, сирек, ұзындығы 1,5-25 (30-ға дейін) см, бұдырлы немесе тегіс бұтақтар. Сабақтарының ұзындығы 2,5-9 (10- ға дейін) мм, кейбіреулерінде 3-6, 2 немесе 8 қос жынысты гүлдері бар, бірақ олардың жоғарғы жағы дамымаған болады. Сабақтың осі тегіс, бұдырлы немесе қысқа шашты, әр гүлдің астында буындалу процесі жүргізіледі.
Масақтардың қабықтары былғары-жарғақты, көпшілік жағдайда толығымен жарғақты, жұмыртқа тәріздестен ланцеталыққа дейін, өткір немесе доғал, төменгі жағы әдетте масақтан 3 есе қысқа, 1-3 тамыры бар, жоғарғы жағы - әдетте масақтан 1,5-2 есе қысқа, 3-5 тамыры бар.
Төменгі гүл тәріздес қабықтары былғары - жарғақты, жұмыртқа тәріздіден ланцеттіге дейін, ұзындығы 2-6 (7-ге дейін) мм, 3-5, сирек 7, тамырлары бар, жалаңаш немесе төменгі жартысында мол түкті, жоғарғы жағында доғал немесе сирек өткір; жоғарғы гүл сабақтары көбінесе қысқа шаштарға айналатын әдетте тікенектермен.
Қабықтың төменгі гүл тәріздес шорлануы қысқа, доғал, жалаң немесе арқасында ұшын бұйра шаштардың жиынтығымен, қысқа сирек шаштармен кездесетін қоңырбас сирек (барынша танымалы Poa eminens).
Гүл пленкалары, екеуінің қатарында, доғал немесе әдетте бүйірлік қалақпен немесе тістермен біршама тістелген. Үшеуінің іішіндегі талықтарының ұзындығы 0,3-2,7 (3-ке дейін) мм.
Шабындық немесе жайылымдық жем-шөп өсімдіктері бола отыра, бұл тұқымдастардың көптеген түрінің үлкен шаруашылық мағынасы бар. Әсіресе, құнды шабындық жем-шөп өсімдігі қазіргі уақытта мәдениетке енгізілген шалғынды қоңырбас (Poa pratensis).
Жақсы шабындық жем өсімдіктері - кең таралған шалғынды батпақты қоңырбас (Poa palustris) және кәдімгі көк қоңырбас (Pоа trivialis). Оңтүстік құрғақ аймақтарда шалғынды эфемероид қоңырбас (Pоа bulbosa) жақын түрлерімен. Қазақстан мен Оңтүстік Сібірдің далалық жайылымдарында түрлі - түсті қоңырбас (Pоа versicolor) және тартыңқы қоңырбас(Pоа attenuata Trin), биік таулы жайылымдарда - альпі қоңырбасы (Pоа alpina), ұзынжапырақ қоңырбас Pоа longifolia), көкшіл қоңырбас (Poa glauca) және басқалары үлкен маңызға ие тұқым түрлері.
Кең таралған жыл сайынғы қоңырбас (Pоа annua), оған жақын түрлер сияқты, жайылымдық жем-шөп өсімдігі болып табылады және гүлзарларды орнатуға жарамды, бірақ сонымен бірге ол әртүрлі дақылдардың егістіктері мен плантацияларының, сондай-ақ бақтар мен саябақтардың жойылуы қиын арамшөптерінің қатарына жатады.
Еркекбидайық - XIX ғасырдың аяғында ғалым агроном В.С. Богданның Саратов маңындағы Валуй тәжірибелі станциясында дақылдарға енгізген құрғақшылыққа төзімді көпжылдық құрғақ дәнді дақыл болып табылады [5].
Осы жерден еркекбидайық тұқымдарын АҚШ-қа, содан кейін Канадаға зерттеу үшін алынды, онда алғашқы сорттар жасалды. Ресейде еркекбидайық дақылымен жұмыс Камышин және Краснокутск тәжірибе станцияларында, сондай-ақ Қазақстандағы Бесенчук және Арал маңындағы тәжірибе станцияларында жалғасты. Еркекбидайықтың алғашқы отандық сұрыптары Краснокутскте, содан кейін Арал маңындағы ВИР тәжірибелі станциясында құрылды [6].
Еркекбидайық дақылы және оны пайдалану табиғаты оның бірегей экологиялық және биологиялық қасиеттерімен анықталады, мысалы: құнды жем сапасы, жоғары өнімділік, жоғары құрғақшылық пен ыстыққа төзімділік, төмен температураға төзімділік және салыстырмалы тұзға төзімділік, таптауға төзімділік, өнімді ұзақ өмір сүру (12-15 жыл немесе одан да көп), топырақтың құнарлылығына сұраныссыздық және еркекбидайықық тамырларында азотты ауадан сіңіруге мүмкіндік беретін симбиотикалық микрофлораның болуы.
Мұның бәрі еркекбидайық дақылына құрғақ жемшөп өндірісінде тұрақты орын алып қана қоймай, сонымен қатар деградацияланған топырақтың өнімділігін арттыру үшін тиімді фитомелиорант ретінде пайдалануға мүмкіндік береді (Velichko, 1981; Shain, Karunin, 1950; Sukharevetal., 2011; Kravtsov, 2009; Bukhteevaetal., 2016) [7].
Еркекбидайық (Agropyron Gaertn.) triticeae Dum. туысына жатады, Poaceae Barnh. тұқымдасының типтік түрішіне жатады. Бұл көбінесе солтүстік жарты шарда, жиі тауларда кездесетін фестукоидты дақыл. Еркекбидайық-ксерофит түріндегі өсімдік. Тұқым түрлерінің ауқымы Еуразияның дала және шөлді-дала аймақтарында жазықтар мен тау беткейлерінде кездеседі.
Батыс Қазақстанның құрғақ егіншілігінде көпжылдық шөптер ерекше маңызға ие. Жемшөп өндіру саласында қойылған міндеттерді орындаумен қатар көпжылдық шөптер егістік жерлердің құнарлылығын қалпына келтіру және ауыл шаруашылығы алқаптарын шөлейттенудің теріс процестерінің көріністерінен сақтау мәселелерін шеше отырып, табиғатты қорғаудың маңызды функцияларын жүзеге асырады.
Өндірістің жаңа экономикалық жағдайларына көшу ауыл шаруашылығы дақылдарының әлеуетін қамтамасыз етуге, оның ішінде күрт континенттік климаттың стресстік көріністеріне ерекше мән береді. Осыған сүйене отырып, малазықтық алқаптарының тұрақты өнімділігіне қол жеткізу мәселесін шешудегі маңызды рөл көпжылдық шөптердің түрлерін дұрыс таңдауға және оларды құру жағдайларына байланысты.
Қазақстанның дала және құрғақ дала аймақтары үшін егістіктерді шалғындау үшін ең жақсы дақыл еркекбидай болып табылады. Тамырдың жоғары температуралық режиміне, топырақтың тұздылығына және басқа да қолайсыз өсу жағдайларына жоғары төзімділігі өсімдікті суарылмайтын жерлерде кеңінен қолдануға басымдық берді. Бұл таңдау егіннің тағы бір құнды сапасы - ұзақ өмір сүрудің арқасында мақсаттарды ақтайды. Батыс Қазақстан облысы еркекбидайдың тарихи отаны болып табылады. Дәл осы жерде 1886 жылы оны В.С. Богдан Валуйская тәжірибе станциясында және ауыспалы егістерді біртіндеп енгізіле бастады. Қазіргі уақытта Қазақстанда еркекбидай астындағы егіс алқабы 5 млн гектардан асады, ауыл шаруашылығы өндірісінде оның 17 сорты пайдаланылады [8].
1.2 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының биологиялық және морфологиялық сипаттамасы
Тарақты еркекбидайық (Agropyron pectinatum (M. Bieb.) - қоңырбас туысына тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.
Тамыр сабақты, көпжылдық селдір түпті дақыл. Тамыр жүйесі шашақты, жыртылған топырақ қабатында жақсы дамыған. Сабақтары түзу, масақтың астында биіктігі 80-100 см құрайтын бөлігі сәл кедір-бұдыр болып келеді. Жапырақтары тар сызықты, жағалай оралған немесе жалпақя, ені 1,5-5,0 мм, төменгі жағында тегіс, үстіңгі жағында жіптесін немесе бұдыр болады.
Гүлшоғыры - масақтар, сызықты немесе жұмыртқа тәрізді, қалың, ұзындығы 1,5-6,5 см және ені 1,0-2,5 см; жоғарғы жағында айтарлықтай тарылған, тараққа ұқсас келеді. Масақтары жасыл және көкшіл-жасыл болады, 3-10 гүлі бар, жалаңаш, ұзындығы 0,8-1,5 см.
Сурет 1. Тарақты еркекбидайық (Agropyron pectinatum (M. Bieb.) P. Beauv., https:www.plantarium.rupage)
Масақты қабыршақтары жұмыртқа тәрізді-ланцетті, ұзындығы 3-4 мм, қылқанына қарай күрт тарылған, жалаңаш және бұдыр келген. Төменгі гүлқабыршағының ұзындығы 5-7 мм, жалаңаш, қылқанға қарай тарылған.
Тұқымның ұзындығы 6-8 мм, ені 1 мм жуық. 1000 тұқымның салмағы 0,8-1,8 г. Өсімдік маусымда гүлдейді, жемістер шілдеде піседі, дамудың 2-ші жылынан бастап жеміс береді, жемшөп ретінде маңызға ие өсімдік. Тіршілік ету ортасы: дала, шөлейт және шөлді аймақтар, құрғақ шалғындар, жартасты беткейлер, жартастар, құмдар, қиыршық тастар, жоғарғы тау белдеуіне дейінгі аудандар [9].
Бидайық шөп - ксерофит типті өсімдік. Тұқым түрлерінің ареалы Еуразияның дала және шөлді дала аймақтарындағы жазықтар мен тау беткейлерінде кездеседі. Бұл құрғақ және шөлді далаларға тән өсімдік, топырақтың тұздануына орташа төзімді және құрғақ дақылды, жусан дақылды далаларда қызғылт топырақ, шақпақ тасты және тасты топырақтарда таралған.
Еркекбидайықтың жоғары өнімділігі мен азықтың сапалылығы, өнімді ұзақ өмір сүру (12-15 жыл немесе одан да көп), топырақтың құнарлылығына мұқтаж болмау, азотты ауадан сіңіруге мүмкіндік беретін тамырларда симбиотикалық микрофлораның болуы, таптауға төзімділік, құрғақшылық пен ыстыққа жоғары төзімділік, төменгі температураларға төзімділік және салыстырмалы тұзға төзімділік сияқты құнды биологиялық ерекшеліктері мен экологиялық қасиеттері оған далалық және құрғақ жем-шөп өндірісінде тұрақты орынды иеленіп қана қоймай, сонымен қатар тозған топырақтың өнімділігін арттыру және табиғи жем-шөп алқаптарын түбегейлі жақсарту үшін тиімді фитомелиорант ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
А.В. Бухтееваның мәліметтері бойынша, Ресейде және оған іргелес елдерде еркекшөптің 11 түрі мен 13 кіші түрі кездеседі және оның типтік формаларымен қатар көптеген өтпелі формалары да бар, сондықтан бұл түрді дәл анықтау жиі қиынға соғады.
Г.Т. Ситпаеваның зерттеулері бойынша Еділ-Қазақстан Дала провинциясында еркекбидайық (Agropyron Gaertn.) тұқымдасының 5 түрі тіркелген, оның ішінде құмеркек (A. fragile және кәдімгі еркекбидайық (A. cristatum) барлық төрт кіші провинцияда кең таралған, ал Тарбағатай-Саур таулы-далалы кіші провинциясының эндемі ретінде белгіленген тарбағатай еркекбидайығы (A. tarbagataicum) Батыс Тарбағатай жотасының шегіндегі Алет шатқалындағы шектеулі диапазонға ғана ие болады[10].
Еркекбидайықтар масағының пішінімен, масақшалардың бас масақта орналасуымен, масақтың тығыздығымен және басқа да белгілерімен ерекшеленеді. Еуразияда бұл дақылдың екі жалпақмасақты тарақты еркекбидайық (A. cristatum (L.) Beauv . s.l.), тарақша тәрізді еркекбидайық (A. cristatum және екі тармасақты сынғыш сібірлік еркекбидайық (A. fragile) мен шөлдік еркекбидайық (A. desertorum) сияқты 4 түрі қолданылады.
Ботаникалық бақтардың негізгі міндеті - табиғи флора өсімдіктерін сақтау және зерттеу. Сонымен қатар, жаһандық климаттың өзгеруі мен антропогендік әрекеттердің нәтижесінде сирек кездесетін және көбеюі қиын, табиғи жағдайда жойылып бара жатқан өсімдіктерді сақтау өте маңызды. 19 ғасырдың аяғынан бастап өсімдік ресурстарының, ауылшаруашылық және тағамдық маңызы бар өсімдіктердің топтамалық үлгілерінің тұқымдарын сақтау үшін гендік банктер құрыла бастады. Бүгінгі таңда әлемде 1750-ге жуық генетикалық (селекциялық) өсімдік банктері бар.
Өсімдік флорасының тұқымдарын кешенді экспедициялар барысында флористер, геоботаниктер, микологтар, гүл өсімдіктерінің интродуктологтар сияқты ғылыми қызметкерлер Қазақстанның барлық флористикалық аймақтарынан жинады, сондай-ақ олар экспозициялар мен дендрология тәлімбақтарының, жемістердің, ашық және жабық топырақтардың өсімдіктерінің, Бас ботаникалық бақтың альпілік төбесінің тұқымдарымен толықтырылды.
Жезқазған, Іле, Маңғышлақ және Алтай ботаникалық бақтары сияқты аймақтық ботаникалық бақтар да өздерінің экологиялық аймақтарының өсімдік тұқымдарымен бөліседі. Осы жылдар ішінде тұқым банкінде 85 тұқымдасқа жататын 831 өсімдік түрінің 3,5 мыңнан астам үлгілері жиналған және сақтауға қойылған, оның ішінде шаруашылық пайдалану бойынша - 112 тағамдық, 351 дәрілік, 171 жемшөп түрі, Қазақстанның қызыл кітабына енген 31 түрдің 12 эндемигі де бар.
Еркекбидайықтар біздің тұқым банкінің топтамасындағы Poaceae дақыл тұқымдасына жататын көп түрлердің бірі. Жемшөп дақылдарын зерттеу мен сақтау өзекті болғандықтан, олар жемшөп дақылдарын енгізу және өсіру үшін негізгі құнды көздердің бірі болып табылады. Еркекбидайық (Agropyron gaertn.) Рoaceae Barnh. тұқымдас тармағының Triticeae Dum. трибасына жатады. Бұл көбінесе солтүстік жарты шарда, көбінесе тауларда кездесетін фестукоидты дақыл болып табылады[11].
Дала және құрғақ дала аймақтарында практикалық қолдану үшін өнімділікті, сапаны және қыс пен құрғақшылыққа жоғары төзімділік сияқты қасиеттерге ие өсімдік түрлері ерекше назар аударуға тұрарлық.
Ғалымдардың пікірінше, бұндай өсімдіктерге, ең алдымен, сортаң кешендер үшін таптырмайтын тұзға төзімді еркекбидайық пен қияқты жатқызуға болады. Жемшөп өндірісінде еркекбидайық құрғақшылыққа төзімділігімен қатар, оның жемшөп массасының жоғары сапасы үшін де бағаланады. 100 кг шөп құрамында 28 жемшөп бірлігі мен 4,8 кг сіңетін ақуыз болады; 100 кг құрғақ массада 7,4 кг сіңетін ақуыз бен 53 жемшөп бірлігі болады. Еркекбидайық сұрыптарының жасыл массасында түтікке шығу фазасында, яғни толық масақтанудың басталатын кезінде, бір жемшөп бірлігі 146 - 187г сіңетін ақуызды құрайды, бұны оның бұршақ дақылдарының жасыл массасындағы құрамымен салыстыруға келеді.
Еркекбидайықтың ақ жусанындағы табиғи жайылымдардағы еркекбидайық өнімділігі 3,0-4,5 цга құрғақ жемшөп массасын құрайды, ал жасыл жусанда 2-3 цга. Қазіргі таңда климаттың құрғақшылығы мен жемге деген қажеттіліктің артуынан бұл дәнді дақылдарға ерекше мән берілуде. Ғалымдар жерсіндіру, ең құндысын анықтап, оларды жемшөп шөптерін өсіруге тарту үшін жоғары өнімді үлгілерді жинау бойынша зерттеулерді жалғастыруда. Солтүстік Қазақстан даласы жағдайында жалпақмасақты еркекбидайық сұрыпын іріктеу үшін шаруашылық құнды белгілер мен қасиеттердің көздері анықталған. Оларға 13 үлгі мен жайылымдық жайылымдық бағытта қолданылатын дәнді дақылдардың басқа да түрлері жатады.
Шөлдік еркекбидайы (Agropyron desertorum) тығыздалған құмды және құмдақ топырақты жақсы көреді. Ол ауыр саздақ топырақтарда, сортаң батпақтарда өседі және сібірлік түрінің еркекбидайымен бірдей жерлерде таралған. Еркекбидайдың бұл түрі айтарлықтай аз таза жабындар береді. Ашық және күңгірт қара қоңыр топырақтарда алуаншөп дала көлтабандарының биік жерлерінде көптеп кездесетін бетегемен, ақселеумен бірге өседі[12].
2. Зерттеу жүргізілген жердің физика-географиялық ерекшелігі және зерттеу әдістері
2.1 Орталық Қазақстанның физико-географиялық ерекшелігі
Еділ-Қазақстан дала аумақтарының дақылдары аумақтың физикалық және географиялық (геологиялық ерекшеліктері, рельефі, гидрологиясы, климаты, топырағы мен өсімдіктері) көптүрлілігіне байланысты айтарлықтай алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Әр түрлі фитоценоздар жер отындағы дақылдардың түрлік әртүрлілігі экологиялық жағдайлардың өте күрделі кешеніне байланысты. Оларға теңіз деңгейінен биіктік, жер бедерінің алуан түрлілігі, беткейлердің экспозициясы мен тіктігі, жер жамылғысының сипаты, климаттық жағдайлар (жауын-шашын мөлшері және олардың түсу жиілігі, температуралық режим) сияқты факторларды жатқызуға болады.
Қоңырбас туысының (Poa) өкілдері тіршілік ету ортасының әртүрлі түрлерінде кездеседі және әртүрлі фитоценоздармен байланысты болады.
Дақылдар жазық-зоналық дала түзілімдерінде, әртүрлі типтегі өсімдіктердің құрамында кең таралған, аймақаралық және бейбелдеулік өсімдіктердің (шалғынды, сортаңды, батпақты) шөп жамылғысын түзеуіне қатысады. Қалбы-Оңтүстік Алтай және Тарбағатай-Сауыр таулы, Шығыс Қазақстан кіші провинцияларының шөпті таулы өсімдік белдеулерінде көп кездеседі. Әрине, дақылдардың өсімдік жамылғысының түзілуіндегі рөлі зор, олардың көпшілігі басым түрлердің, ал кейбірі фитоценоздарда эдификатор рөлін атқарады[13].
Сурет 2. Agropyron туысының Қазақстанда таралуы
https:ru.wikipedia.orgwiki
Дала өсімдіктер қауымдастығында эдификатор көп жағдайда шымтезек дәндерінің синузиясы болып табылады. Оның қалыптасуына тарақты еркекбидайық (A. cristatum (L.) Beauv), тарақша тәрізді еркекбидайық (A. cristatum (L.) және екі тармасақты сынғыш сібірлік еркекбидайық (A. fragile (Roth) мен шөлдік еркекбидайық (A. desertorum) түрлері қатысады. Бұл тұқымдастардың түрлері жобалаушы жабындыда және топырақтың жалпы шөгуінде айтарлықтай үлеске ие. Сонымен қатар, шымтезек дақылдары нанорельефті жасаушылар мен түрлендіргіштер болып табылады және топырақтағы ылғалды қайта бөлуге қатысады.
Құрамында маңызды аминқышқылдарының барлық кешені болғандықтан, еркекбидайық жемшөп дақылы ретінде құнды жемдік қасиеттерге және жоғары қоректілікке ие. Онда лизиннің жоғары мөлшері анықталған. Алайда, еркекбидайық тағамдық құндылығы өсімдіктің даму кезеңіне қатты тәуелді және оны егінді жинау кезінде ескеру қажет. Сонымен қатар, ауыспалы егістерде еркекбидайық дақылдары топырақтың құнарлылығын арттыру және оларды азотпен байыту үшін қолданылады, өйткені олардың тамырларында азотты бекітетін түйіндері болады.
2.2 Зерттеу әдістері
Геоботаникалық зерттеулер-дала ботаниктерінің негізгі жұмыс түрі. Мұндай жұмыстар өсімдіктердің өзін де, олардың тіршілік ету ортасын да жан-жақты зерттеуді қамтиды.
Фитоценоздардың болуы мен дамуы физикалық-географиялық факторлардың кешеніне, ең алдымен - осы аумақтың рельефінің, топырағының және топырақ түзетін жыныстарының ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Өз кезегінде өсімдіктер мен олар қалыптастырған фитоценоздар тіршілік ету ортасын өзгертеді, сондықтан оларды табиғи жағдайлардың әртүрлі ерекшеліктерінің индикаторлары (әсіресе тар экологиялық амплитудасы бар түрлер мен фитоценоздар) ретінде пайдалануға болады.
Материалдар мен жабдықтар. Қарапайым геоботаникалық сипаттаманы орындау кезінде қажет:
- сипаттама нысаны;
- қарапайым қарындаш немесе қалам;
- қарапайым қарындашты қолданған жөн, өйткені қарындашпен жазылған мәтін сумен жуылмайды, бұл дала жағдайында маңызды;
- пышақ-қажет болған жағдайда қарындашты қайрау үшін;
- өлшеуіш немесе сантиметр-ағаш діңдерінің диаметрлерін өлшеу үшін.
Сондай-ақ, белгісіз өсімдіктерді жинау үшін полиэтилен пакеті немесе гербарий қалтасы және мүктерді жинау үшін қағаз пакеттер ( конверттер) қажет болуы мүмкін.
Егер кешенді немесе көпжылдық зерттеулер үшін сынақ алаңы салынатын болса, онда компас немесе буссоль, таңбалау үшін өлшеуіш (немесе ұзындығы 10 м арқан), маркер қадаларын жасауға және соғуға арналған балта, егер маркер шұңқырлары жарылып кетсе- күрек және егер учаске көпжылдық мониторинг мақсатында белгіленсе- бояу қажет болады.
Сынақ аумағын салу және белгілеу. Геоботаникалық сипаттаманы жүргізу үшін көлемі (орманда) 20х20 метр (классикалық нұсқа) көп немесе аз біртекті аумақ таңдалады.
Сынақ алаңын жергілікті өңір пен мүмкіндіктерге байланысты әртүрлі тәсілдермен белгілеуге болады. Келесі белгілеу опциясын ұсынуға болады. Болашақ сынақ алаңының бір (кез келген) бұрышында диаметрі 3-7 см және биіктігі 2 м ағаш қазық соғылады. Оның жанында тереңдігі мен ені шамамен 30 см болатын маркер шұңқыры сыртқы жағынан бөлек түсіп қалады.оның мақсаты - кем дегенде 10-15 жыл ішінде қосымша белгі-нұсқаулық ретінде қызмет ету. Қазықтың орнына егер қолайлы жерде өссе, ағашты пайдалануға болады.
Қазықтан өлшеуіш немесе алдын ала белгіленген арқан көмегімен 10 м екінші бұрышқа дейін өлшенеді, онда қазық та қойылады және маркер шұңқыры шығады. Үшінші және төртінші бұрыштармен біршама қиынырақ-сол әрекетті қайталау керек, бірақ квадраттың бүйірлері арасындағы тік бұрышты сақтау керек (әдетте бұл буссоль немесе компас көмегімен жасалады). Бір немесе бірнеше мектептерде (немесе ағашта) сынақ алаңының нөмірі, сондай-ақ оның салыну күні және кезекті сапарлары жазылған кесілген белгі жасалады. Жазуларды қарындаш, қалам, маркер немесе фломастермен жасауға болады. Кейінгі келулерде жерді табуды жеңілдету үшін әрбір қазықты (ағашты) жарқын бояумен белгілеген жөн.
Сынақ алаңын белгілегеннен кейін оған бланк пен техниканы қолдана отырып стандартты сипаттама жасалады, ол әрі қарай сипатталады.
Физикалық ортаның және фитоценоздың сипатталған параметрлерін сипаттауды және біріздендіруді жеңілдету үшін өсімдік жамылғысының телімін сипаттау формасы жасалды (мәтіннің соңындағы үлгіні қараңыз), яғни қоршаған ортаны сипаттаудың әр параметрі үшін алдын-ала сызылған графиктері бар кесте. Бланкілер тікелей дала жағдайында - сипаттама өткізілетін жерде толтырылады. Орманға шықпас бұрын бланкілерді қажетті мөлшерде дайындап, жұмыс кезінде оларды толтыру керек.
Бланктың жоғарғы бөлігін толтыру. Алдымен бланкке сипаттама және оның орны туралы жалпы деректерді енгізу қажет: күні, авторы, сипаттама нөмірі.
Географиялық және жергілікті жағдайды - аймақты (облыс, аймақ, республика), ауданды, жақын елді мекендерді егжей-тегжейлі сипаттау ұсынылады. Мүмкіндігінше жергілікті жағдай егжей - тегжейлі сипатталады яғни, сипаттаманың орнын қалай тікелей табуға болады (бұл болашақта осы учаскелерді бақылау жоспарланған жағдайда өте маңызды). Мысалы: Д. Никитиннен солтүстікке қарай 0,4 км, биіктікте, орман бұрышына жақын; немесе Лужка д. тас жолына қарай 0,85 км, содан кейін-оңтүстік-шығысқа қарай 80 м, үлкен тастың жанында.
Рельефтегі позиция-зерттеу нүктесінің (алаңдарының) орналасқан жерінің ерікті сипаттамасы: тегіс жерде; өзенге немесе жыраға қарай еңісте; өзен текшесінде; төмен, жырада, биіктікте, төбеде, өзен жағасында, құздың шетінде және т. б. болады.
Қоршаған орта-қоршаған аймақтың сипаттамалық белгілері ол -батпақ, шалғын, өріс, кез-келген орман, өзен немесе өзен жағалауы, жолдың немесе басқа антропогендік объектінің болуы және т. б.;
Сипатталған аудан (1х1) - белгіленген аумақтың немесе сипатталған биотоптың өлшемі. Орман үшін олар әдетте 20м х 20м учаскелердің өлшемін ұсынады.
3. Негізгі бөлім
3.1 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының түрлері
Құмеркек бидайық (Agropyron fragile (Roth.). Көпжылдық дақыл, биіктігі 50-75 см тік сабақтары бар қыртысты өсімдік. Төменгі мүшелерден басқа барлық жер үсті мүшелері - сабақтар, қынаптар, жапырақтар, қысқа, тығыз және түкті. Жапырақтарының ені 0,3 - 0,5 см.
Сурет 3. Құмеркек бидайық (Agropyron fragile (Roth.)
https:www.plantarium.rupage)
Масақтары жіңішке, ұзындығы 6-12 см, өткір бұрышпен жоғары бағытталған масақтары анық емес тарақ тәрізді болады; масақ белдеуі сәл түкті, масақтар 5-9 гүлді; ұзындығы 1 мм масақ қабыршақтары 1 мм ұшына қарай бағытталған, жалаңаш, кірпікті; төменгі гүлқабыршақтары бұдырлау немесе тегіс болады; жоғарғы жағы төменгіге тең және екі тісті.
Тіршілік ету ортасы: шөлді дала мен шөлдердің шекарасындағы таяз құмды массивтер, барқыт аралық ойпаттар, тұзды құмдар [13].
Құмеркек бидайық (Agropyron fragile) - көпжылдық дақыл. Қалың шымқабат құрайды. Сабақтары жалаңаш, биіктігі 30-80 см болады. Жапырақтары жіңішке, ені 1-4 (6)мм, оралған немесе жалпақ, төменгі жағында жалаңаш, жоғарғы жағында қысқа түкті. Масақтары жіңішке және ұзындығы 3,5 - 7 см, ені 1 - 1,5 см, жоғары жағына қарай тарылып келеді, тарақ тәрізді, кейде әрең көрінетін тарақша масақтары бір-бірінің үстіне жабыса орналасады.
Масақ қабыршақтары жұмыртқа тәрізді, қайық тәрізді, бұдыр немесе кірпікті. Төменгі гүлқабыршақтары жалаңаш немесе түкті, ұшында доғал және қысқа ұшы бар (ұзындығы 1 мм-ден аз). Жоғарғы гүлқабыршақтарының көптеген тікенектері болады. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Тіршілік ету ортасы: құмды дала және өсіп келе жатқан құмды дөңдер.
Agropyron fragile - селдір түпті жазда дамитын өсімдік түрі, 30 -100 см биіктікке дейін жетеді. Сабақтары жұқа, жапырақтары көп болады. Аязға да, құрғақшылыққа да төзімді, суаруды жақсы қабылдайды, бірақ көп суды көтере алмайды. Мал жайылуына төзімді. Көктемде ол ерте өсе бастайды және көп мөлшерде жем береді. Дала, жартылай дала және шөлді (солтүстікте) аймақтарда жеңіл механикалық құрамы бар құмды жазықтар мен топырақтарда кең таралған. Ол шөп басып келе жатқан құмдарда кездеседі. Дақылға енгізілген. Табиғи өсу аймақтарында қара топырақ, қызғылт топырақ, құм, сортаң және кешенді топырақтарда өсіру ұсынылады. Ол екінші немесе үшінші жылы толық дамиды және 28 цга немесе одан да көп пішен береді. 1 кг пішеннің тағамдық құндылығы 0,50 к құрайды[13].
Сурет 4. Сібірлік құмеркек бидайық (Agropyron fragile (Roth) P. Candargy - )
https:www.plantarium.rupage)
Тарақты бидайық (Agropyron cristatum (L.) Gaertn). Көпжылдық дақыл. Сабақтарының биіктігі 20-80 см, негізінде көп, түзу немесе сәл бүгіліп иілген, жоғарғы бөлігінде ұзын, шатасқан, әрі басылған түктермен, әсіресе масақтың астында қалың болып келеді.
Тарақты бидайық (Agropyron cristatum (L.) Gaertn). - сырғымайтын тамырсабақтары жоқ айтарлықтай қалың шымқабат түзетін көпжылдық, жалпақмасақты, селдіртүпті дақыл. Дақылда аз кездеседі, бірақ жабайы түрде Қиыр Шығыста, Шығыс Сібірде және Қазақстанның шығысында жиі кездеседі. Ол негізінен теңіз деңгейінен 3000 м биіктікке дейінгі дала мен құмдарда өседі. Барлық еркекбидайық түрлерінің ішіндегі ең суыққа және құрғақшылыққа төзімді түрі болып табылады. Тарақша тәрізді еркекбидайыққа қарағанда құрғақшылық пен қысқа төзімдірек келеді, бірақ өнімділігі оныкінен төменірек болады.
Тамыр бойындағы жапырақтардың ұзындығы әр түрлі, кейде тіпті жапырақтары болмайды; сабағы - сабағынан сәл сейілген, жоғарғы жағында қысқа тығыз түктермен, талшықтары ұзын сирек, жалпақ немесе оралған түктермен жабылған. Масақтарындағы және төменгі жағындағы гүлқабыршақтары азды-көпті түкті болады. Масақтары қалың, ұзындығы 1,5-4 см, ені 1-2 см[14].
Сурет 5. Тарақты бидайық (Agropyron cristatum)
https:www.plantarium.rupage)
Масақтың белдеуі өте қысқа тікенектермен жабылған. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Тіршілік ету ортасы: дала, далалық, көбінесе орман белдеуінің карбонатты беткейлері, құрғақ жайылма үсті және жайылмалық террассалар, далаланған ормандар. Азықтық маңызға ие.
Жолеркек (бидайық) - Agropyron desertorum (Fisch. ex Link.) Schult. Көпжылдық дақыл. Қалың қыртысты өсімдік. Сабақтары жалаңаш, биіктігі 25-50 см болады. Жапырақ тақталары оралған жалаңаш, ені 2-3 мм; төменгі жапырақтардың қынаптары түкті немесе жалаңаш. Масақ сызықты, кейде цилиндр тәрізді, ұзындығы 2-7 см және ені 0,5-1,0 см, бір-бірінің үстіне жабыса орналасқан масақтары бар.
Шөлдік еркекбидайық (Agropyron desertorum) - шабындық өсімдік, жайылымдық өсімдік ретінде азырақ қолданылады; қуаң аудандар үшін жоғары маңызға ие болып келеді. Жақсы жапырақты сабақтары бар селдіртүпті өсімдік болып табылады, биіктігі 25-80 см, құрғақшылыққа төзімді және басқа еркекбидайық түрлерімен салыстырғанда тұзға төзімдірек, аязға да төзімді болып келеді, бірақ судың көптігіне шыдай алмайды. Арал-Каспий ойпатында кең таралған. Ол Еділдің оңтүстігінде, батыс Сібірде, Орталық Азияның құрғақ аймақтарында кездеседі.
Ол жартылай шөлді және шөлді аймақтардағы сазды, балшықты, сортаң ашық қызғылт және құба топырақтарда өседі. Еркекбидайықті пішен ретінде де, жайылымда да мал жақсы жейді. Ол екінші немесе үшінші жылдары толық дамиды және өнімді ұзақ өмір сүру мерзімі 10 жылдан астам болады. Экологиялық жағдайлар мен табиғи аймақтарға байланысты өнімділігі құрғақ заттың 0,8-4,0 тга шегінде өзгеріп тұрады. Биологиялық мелиорация мен қуаң аудандардағы деградацияға ұшыраған жерлердің өнімділігін арттыру үшін изен және терескенмен араласқан түрінде қолдану ұсынылады[14].
Сурет 6. Шөлдік еркекбидайық (Agropyron desertorum)
https:www.plantarium.rupage)
Масақтары жайылған, белдеуінен ауытқымаған, ұзындығы 7-12 мм, жалаңаш, сирек түкті; масақты қабыршақтары қысқа белдеулі. Төменгі гүлқабыршағының ұзындығы 5-6 мм қайық тәрізді, қылқанының ұзындығы 2-3 мм, жалаңаш, сирек түкті; жоғарғы гүлқабыршағының 10-20 тікенегі болады. Маусым айында гүлдейді, шілдеде жеміс береді. Тіршілік ету ортасы: дала, сортаң, сазды және тасты беткейлер [15].
Тарбағатай еркекбидайық (Agropyron. tarbagataicum) . Биіктігі 17-150 см көпжылдық өсімдік. Тамырсабағы жуан, сабақтары түзу, кейде иінді-ұлғаймалы, ізбедерлі, тегіс, жалаңаш, масақтың астында қысқа түкті болады. Жапырақ қынаптары жалаңаш; жапырақтары жалпақ, ұзындығы 12-27 см, ені 14 мм - ге дейін, жоғары жағында сәл түкті, төменгі жағында жалаңаш әрі тегіс болады. Масағы екі қатарлы және сирек, ұзындығы 5-8 см, ені 1,5-2 см; масақтары жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 14 - 15 мм болып келеді.
Сурет 7. Тарбағатай еркекбидайық (Agropyron. Tarbagataicum)
https:powo.science.kew.orgtaxon urn:lsid:ipni.org:names
Масақты қабыршақтары үш талшықты, ланцетті, жоғары жағында ұзындығы 2-4 мм қылқаны бар. Төменгі гүлқабыршағы бес талшықты, ұзындығы 7-8 мм, ұзындығы 2-4 мм қылқаны болады; жоғарғы гүлқабыршағының соңында кірпікті, екі тісті, ұзындығы 7 мм-ге дейін болады. Тіршілік ету ортасы: таулы дала, орман алқаптары, бұталар арасы; орта тау белдеуіне дейін.
Тараты еркекбидайық (Agropyron pectinatum. Bieb.) Ол көпжылдық селдіртүпті дақыл, жазда дамитын өсімдіктер түріне жатады, биіктігі 50-90 см болады. Ол көптеген қысқартылған және ұзартылған жақсы жапырақты вегетативті өсінділерді құрайды. Өмірінің екінші немесе үшінші жылында максималды өнімділікке жетеді. Жер отында ол ұзақ сақталады және көбінесе бір орым құрайды. Ол көктемде ерте өсуімен және күзде кеш өсіп-өнетіндігімен сипатталады. Масақтану кезеңінде еркекшөпте жоғары жемшөп сапасымен жинақталған вегетативті массаның ең оңтайлы қатынасы болады. Әрі қарай даму барысында ол тез іріленіп, оның желінгіштігі нашарлайды, тағамдық құндылығы төмендейді. Жоғары қоректік еркекшөптер: 100 кг жемде 47-52 жемшөп бірлігі мен 4,0-5,8 кг дейін сіңімді ақуыз болады.
Сіңімділігі бойынша оны жақсы шабындық шөпке теңестіруге болады. Табиғи өсетін аудандарда жайылымдар мен шабындықтар жасау үшін қолданылады; 10-30 цга шөп құрайды. Еркекшөп құрғақшылыққа өте жоғары төзімділікке ие. Ол жауын - шашын мөлшері 290 мм-ден аз жерлерде де өсе бере алады [16].
3.2 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің тіршілік формалары
Қазіргі уақытта мал шаруашылығы саласы Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығында басым сала ретінде айқындалған. Мал шаруашылығын дамыту үшін берік жем-шөп базасын жасау қажет. Оны құру үшін маңызды резервтердің бірі-жаңа егінді және жоғары сапалы сорттарды өсіру және енгізу болып табылады. Бұл мәселелерді шешу үшін генетикалық әртүрлі бастапқы материалдың болуы және оны бастапқы кезеңде зерттеу үлкен маңызға ие. Шабындық түріндегі көптеген көпжылдық астық тұқымдас шөптердің әр түрлі ауруларға төзімді сорттары өте аз.
Еркекбидайық жоғары бейімделу қабілетіне, жемшөп құндылығына ие, Солтүстік Қазақстанның егістік шабындықтары мен жайылымдарында кең таралған. Ол зерттеуші селекционерлерді негізгі малазықтық дақыл ретінде қызықтырады. Ауылшаруашылық өндірісінің негізгі міндеті-адамдар үшін бәсекеге қабілетті, арзан азық-түлік пен мал азығын алу, өнімділіктің ең жоғары деңгейіне жеткенде ғана шешілуі мүмкін [16].
Қазақстанда дақылға еркекбидайықтың төрт түрі енгізілді: тарақша (Agropyron pectinatum (Bieb.), шөлдік (Agropyrondesertorum) және құмеркек (Agropyronfragile (Roth). Олардың ішінде тарақша еркекбидайық жоғары өнімділікпен сипатталады және негізінен шабындық дақыл ретінде қолданылады. Шабындықты пайдалану кезінде шабуды гүлдену кезеңінен кешіктірмей жүргізу маңызды, өйткені шөп оты тез кебеді және жемшөп сапасы төмендейді.
Өсімдіктердің тіршілік формалары олардың қоршаған орта жағдайларына бейімделуін көрсетеді және бейімделгіш құрылымдары ұқсас өсімдіктер топтарын сипаттайтын өсімдіктердің экологиялық классификациясының бірлігі болып табылады.
Аймақтық флораны және оны құрайтын флористикалық кешендерді зерттеу тіршілік формаларын талдаусыз аяқталмайды, өйткені бұл теориялық және практикалық мәселелерді шешу үшін маңызды. Флораның биоморфологиялық құрылымы өсімдіктердің белгілі бір экотоптарда қалыптасқан орта жағдайларының жиынтығына бейімделу сипатын көрсетеді. Сондықтан оны талдау тіршілік ету ортасының экологиясын түсінудің сенімді құралы ретінде қызмет етеді [17].
Тіршілік формалары аймақтың экологиялық жағдайының біртіндеп өзгеруінің жиынтығындағы ұзақ эволюцияның көрінісі.Тіршілік формаларының көптеген жүйелері ұсынылды және авторлар жіктеу үшін әртүрлі белгілерді пайдаланды: өсімдіктердің қолайсыз маусымды бастан өткерудегі айырмашылығы; өсімдіктердің вегетативті көбею және шашырау әдістерін; өмір сүру ұзақтығы, өсу формасы, жеміс саны, вегетативті көбею әдісі және тамыр жүйесінің құрылымы; өсімдік дарасының қоректену алаңын ұстауға және оның үстіне таратуға бейімделулерінің ұқсастығы; бүкіл өсімдіктің және оның қаңқа осьтерінің өмір сүру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Орталық Қазақстан флорасындағы Agropyron Gaert. туысының түрлері және олардың экологиялық ерекшеліктері
Орындаған: Серікбай М.Т.
Ғылыми жетекші Қуатбаев А.Т.
Астана 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.1
Қоңырбас (Poa L.) туысының биологиялық сипаттамасы ... ...
8
1.2
Орталық Қазақстан флорасындағы қоңырбас (Poa L.) өкілдеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
2
Зерттеу нысаны және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
2.1
Орталық Қазақстанның физико-географиялық ерекшелігі ... ...
15
2.2
Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының түрлері ... ... ... ... .
16
3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
3.1
Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің тіршілік формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
3.2
Малазықты еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің экологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .
24
3.3
Agropyron Gaert. туысына жататын малазықты түрлерінің шаруашылық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынған:
Қазақстан Республикасының кодексі. Қазақстан Республикасының Экология кодексі 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 400-VI ҚРЗ қабылданған. Қазақстан Республикасының Заңы.
Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары: 2018 жылы 15 ақпан №636 Жарлықпен қабылданған.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. ҚР Үкіметінің 13.05.2016 № 292 қаулысымен бекітілген.
ҚР Білім және ғылым министрінің 2019 жылғы 27 желтоқсан № 293-VІ Заңы (2023.01.05.берілген өзгерістер мен толықтырулармен)Педагог мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының заңы.
Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 мамырдағы №499 қаулысымен бекітілген Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары
Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2013-2023 жж арналған мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломға сәйкес анықтамалары бар келесідей терминдер қолданылады:
Қоңырбас (лат. Poa) - астық тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.
Астық тұқымдасы , қоңырбастылар (лат. Poaceae) - дара жарнақты бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер.
Еркекбидайық - XIX ғасырдың аяғында ғалым агроном В.С. Богданның Саратов маңындағы Валуй тәжірибелі станциясында дақылдарға енгізген құрғақшылыққа төзімді көпжылдық құрғақ дәнді дақыл болып табылады [5].
Тарақты еркекбидайық (Agropyron pectinatum (M. Bieb.) - қоңырбас туысына тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Дипломдық жұмыста келесідей қысқартылған сөздер қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы;
% - пайыз;
т.б. - тағы да басқа.
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта өсірілетін өсімдік сорттарының қолданыстағы ассортименті азық массасының және тұқымның өнімі, сондай-ақ бейімділік қасиеттері бойынша қазіргі ауылшаруашылық өндірісінің талаптарына жауап бермейді.
Құнды жем-шөптің өндірісін арттырудың өзекті мәселесін, аз өнімді және табиғи жем-шөп алқаптарын жақсарту, көпжылдық мал жайылымдарын құру және топырақ эрозиясының алдын алу бойынша жергілікті жағдайларға бейімделген, көпжылдық малазықты шөптерді өсіру арқылы шешуге болады.
Топырақтағы эррозияға қарсы қасиеттері бар, түрлі қолайсыз топырақты-климаттық факторларға (тұздану, құмды, әлсіз және артық ылғалданған топырақтар) төтеп беретін барынша жоғары өнімді көпжылдық шөптердің тізімдемесін кеңейту қажет. Олар егін шаруашылығының бейімделу стратегиясында жатқан ауыл шаруашылығын тегногенді және жүргізу жүйесінің орнына келетін маңызды атқарымдарды орындауға қабілетті.
Дәнді-дақылды өсімдіктер егін шаруашылығында, сондай-ақ дала, орман және орманды дала аймақтарының шалғындық шаруашылығында үлкен рөл атқарады. Жайылымдар мен шөп шабындықтардың түпкілікті өзгеруіне байланысты дәнді-дақылды өсімдіктердің мәні барынша артты.
Жайылымдар мен шөп шабындықтарды құруға шөптердің құрамына стреске төзімді - шөптердің дәнді-дақылды түрлерін енгізбеу мүмкін емес. Қоршаған ортаның әрекетіне барынша төзімді түрлі экологиялық географиялық аудандарда қоңырбастар тұқымдасы өкілдерінің мәденилендірілген түрлері: еркекшөп (Elytrigia), бидайық (Agropyron), арпабас (Bromus), бидайық (Elymus).
Тақырыптың өзектілігі. Көпжылдық дәнді-дақылды өсімдіктердің түрлері мен сорттары өсіп жетілуіне, қоршаған ортаға байланысты өзгеріп тұратын жағдайларға әртүрлі әсер етеді. Өсімдіктің өсуіне және дамуына әсер ететін әртүрлі дәрежелі атмосфераның және топырақтың құрғақшылығына төзімді сорты Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысы болып табылады.
Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысын зерттеу өзектілігі дәнді дақылдар туралы жалпыланған деректер жинақтамасының болмауымен және Қазақстанның кейбір ботаникалық-географиялық аудандарында олардың жеткіліксіз зерттелуімен байланысты.
Облыстың дала және құрғақ дала аймақтарында жоғары өнімді мәденилендірілген өсімдіктер қауымдастықтарын құру үшін еркекбидайық (Agropyron Gaert.) өсімдігі өте қолайлы.
Азықтық құндылығын есепке алсақ, құрғақ далаларда бидайықтың бір гектарының өнімділігі мал азығы дақылдарының өнімділігінен артады, жайылымға тұрақты, ол көпжылдық шөптердің ішінде ұзақ мерзімді және құрғашылыққа төзімділердің бірі болып саналады. Флорист ғалымдармен ТМД елдерінің табиғи тірішілік орта жағдайында бидайықтың көптеген түрі анықталған [1].
Дәнді дақылдарды экологиялық зерттеулердің маңыздылығы мынада: бұл зерттеулер табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен құрылым мен функцияны және олардың өзгеруін білуге негізделе отырып өсімдіктердің табиғи және адам әсерінен өзгерген тіршілік ету ортасымен өзара әрекеттесу механизмін ашады.
Тозған жерлерді жақсарту және фитомелиорациялау үшін өсімдік ресурстарының басты көзі табиғат флорасының экологиялық мамандандырылған генетикалық ресурстары болып табылады. Табиғи таңдау негізінде түрдің эволюциялық даму процесінде қалыптасқан, нақты жабайы өсетін түрлері, өнімді және бейімделген потенциалды [1].
Өсімдік шаруашылығының бейімделу жүйелерін меңгеруге төтеп беретін, жем-шөп өсімдіктерінің түрлерін, экотүрлерін мәдениетке енгізу - жем-шөп пен тұқым өнімдерінің максималды және жылдар бойынша тұрақтандырылған өнімділігі бар жемдік агроэкожүйелерді құрудың ең нақты кепілдігі [2].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Орталық Қазақстан флорасындағы Agropyron Gaert. туысының түрлерін анықтау және олардың экологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды:
1. Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің биологиялық ерекшеліктеріне шолу жасау;
2. Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын малазықты түрлердің ерекшеліктерін анықтау;
3. Жергілікті флорадағы Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің тіршілік формаларын, экологиялық ерекшеліктерін анықтау.
1. Әдебиеттерге шолу
1.1 Қоңырбас (Poa L.) туысының биологиялық сипаттамасы
Қоңырбас (Poa L.) туысы негізінен жер шарының қоңыржай суық жолағында таралған, өсімдіктердің топтарының бірі. КСРО флорасында қоңырбас туысының 100-ден астам түрі кездеседі. Олардан Кеңес Одағының еуропа бөлігінде небары 3-4 түрі мәденилендірілген (Мирошниченко Ю.М.) [3]. Шалғынды қоңырбас тұқымдасы мәденилендірілген, бұл жайылым өсімдіктерінің жақсыларының бірі болып саналады[4].
Ол жоғары қоректік қасиеттерімен - ауылшаруашылық жануарларының олардың өсу қабілетінің жоғарылылығымен, жайылымдық пайдалану кезінде төзімділігімен ерекшеленеді. Шөп шабындықтарда шалғынды қоңырбас шөптің төменгі қабатын қалыптастыру арқылы сапасын арттырады.
Қоңырбас туысын өсіріп өндіруде дұрыс агротехника әзірлеу және астықтың құрылымы мен көлемін саналы түрде басқару үшін, жеке даму сұрақтарын зерттеу және оның ішінде, өсімдіктің морфогенезасын зерттеу маңызды.
Көпжылдық, кейбір жағдайда жер бетіндегі өсімдіктің өркендері бар, биіктігі 10 -- 120 см (140 см дейін) бір жылдық өсімдіктер барынша қалың шымқабаттар құрайды. Сабақтары әдетте тік, жалаң және тегіс, өрескел бұдырлы болады. Қынаптар әртүрлі дәрежеде, кейде бүкіл ұзындығы бойынша, жабық, тегіс немесе бұдырлы, сирек қысқа қылшықты болады.
Тілшіктері жарғақты, ұзындығы 0,2-6 мм, тақыр және арқа жағының шетінде қысқа қылшықтары болады. Жапырақшалары жазық немесе ені 1-8 (12 мм-ге дейін) бойымен бүктелген, негізінен жалаң немесе шашыраңқы шаштарымен өседі[4].
Гүлшоғыры - әдетте жайылған, сирек, ұзындығы 1,5-25 (30-ға дейін) см, бұдырлы немесе тегіс бұтақтар. Сабақтарының ұзындығы 2,5-9 (10- ға дейін) мм, кейбіреулерінде 3-6, 2 немесе 8 қос жынысты гүлдері бар, бірақ олардың жоғарғы жағы дамымаған болады. Сабақтың осі тегіс, бұдырлы немесе қысқа шашты, әр гүлдің астында буындалу процесі жүргізіледі.
Масақтардың қабықтары былғары-жарғақты, көпшілік жағдайда толығымен жарғақты, жұмыртқа тәріздестен ланцеталыққа дейін, өткір немесе доғал, төменгі жағы әдетте масақтан 3 есе қысқа, 1-3 тамыры бар, жоғарғы жағы - әдетте масақтан 1,5-2 есе қысқа, 3-5 тамыры бар.
Төменгі гүл тәріздес қабықтары былғары - жарғақты, жұмыртқа тәріздіден ланцеттіге дейін, ұзындығы 2-6 (7-ге дейін) мм, 3-5, сирек 7, тамырлары бар, жалаңаш немесе төменгі жартысында мол түкті, жоғарғы жағында доғал немесе сирек өткір; жоғарғы гүл сабақтары көбінесе қысқа шаштарға айналатын әдетте тікенектермен.
Қабықтың төменгі гүл тәріздес шорлануы қысқа, доғал, жалаң немесе арқасында ұшын бұйра шаштардың жиынтығымен, қысқа сирек шаштармен кездесетін қоңырбас сирек (барынша танымалы Poa eminens).
Гүл пленкалары, екеуінің қатарында, доғал немесе әдетте бүйірлік қалақпен немесе тістермен біршама тістелген. Үшеуінің іішіндегі талықтарының ұзындығы 0,3-2,7 (3-ке дейін) мм.
Шабындық немесе жайылымдық жем-шөп өсімдіктері бола отыра, бұл тұқымдастардың көптеген түрінің үлкен шаруашылық мағынасы бар. Әсіресе, құнды шабындық жем-шөп өсімдігі қазіргі уақытта мәдениетке енгізілген шалғынды қоңырбас (Poa pratensis).
Жақсы шабындық жем өсімдіктері - кең таралған шалғынды батпақты қоңырбас (Poa palustris) және кәдімгі көк қоңырбас (Pоа trivialis). Оңтүстік құрғақ аймақтарда шалғынды эфемероид қоңырбас (Pоа bulbosa) жақын түрлерімен. Қазақстан мен Оңтүстік Сібірдің далалық жайылымдарында түрлі - түсті қоңырбас (Pоа versicolor) және тартыңқы қоңырбас(Pоа attenuata Trin), биік таулы жайылымдарда - альпі қоңырбасы (Pоа alpina), ұзынжапырақ қоңырбас Pоа longifolia), көкшіл қоңырбас (Poa glauca) және басқалары үлкен маңызға ие тұқым түрлері.
Кең таралған жыл сайынғы қоңырбас (Pоа annua), оған жақын түрлер сияқты, жайылымдық жем-шөп өсімдігі болып табылады және гүлзарларды орнатуға жарамды, бірақ сонымен бірге ол әртүрлі дақылдардың егістіктері мен плантацияларының, сондай-ақ бақтар мен саябақтардың жойылуы қиын арамшөптерінің қатарына жатады.
Еркекбидайық - XIX ғасырдың аяғында ғалым агроном В.С. Богданның Саратов маңындағы Валуй тәжірибелі станциясында дақылдарға енгізген құрғақшылыққа төзімді көпжылдық құрғақ дәнді дақыл болып табылады [5].
Осы жерден еркекбидайық тұқымдарын АҚШ-қа, содан кейін Канадаға зерттеу үшін алынды, онда алғашқы сорттар жасалды. Ресейде еркекбидайық дақылымен жұмыс Камышин және Краснокутск тәжірибе станцияларында, сондай-ақ Қазақстандағы Бесенчук және Арал маңындағы тәжірибе станцияларында жалғасты. Еркекбидайықтың алғашқы отандық сұрыптары Краснокутскте, содан кейін Арал маңындағы ВИР тәжірибелі станциясында құрылды [6].
Еркекбидайық дақылы және оны пайдалану табиғаты оның бірегей экологиялық және биологиялық қасиеттерімен анықталады, мысалы: құнды жем сапасы, жоғары өнімділік, жоғары құрғақшылық пен ыстыққа төзімділік, төмен температураға төзімділік және салыстырмалы тұзға төзімділік, таптауға төзімділік, өнімді ұзақ өмір сүру (12-15 жыл немесе одан да көп), топырақтың құнарлылығына сұраныссыздық және еркекбидайықық тамырларында азотты ауадан сіңіруге мүмкіндік беретін симбиотикалық микрофлораның болуы.
Мұның бәрі еркекбидайық дақылына құрғақ жемшөп өндірісінде тұрақты орын алып қана қоймай, сонымен қатар деградацияланған топырақтың өнімділігін арттыру үшін тиімді фитомелиорант ретінде пайдалануға мүмкіндік береді (Velichko, 1981; Shain, Karunin, 1950; Sukharevetal., 2011; Kravtsov, 2009; Bukhteevaetal., 2016) [7].
Еркекбидайық (Agropyron Gaertn.) triticeae Dum. туысына жатады, Poaceae Barnh. тұқымдасының типтік түрішіне жатады. Бұл көбінесе солтүстік жарты шарда, жиі тауларда кездесетін фестукоидты дақыл. Еркекбидайық-ксерофит түріндегі өсімдік. Тұқым түрлерінің ауқымы Еуразияның дала және шөлді-дала аймақтарында жазықтар мен тау беткейлерінде кездеседі.
Батыс Қазақстанның құрғақ егіншілігінде көпжылдық шөптер ерекше маңызға ие. Жемшөп өндіру саласында қойылған міндеттерді орындаумен қатар көпжылдық шөптер егістік жерлердің құнарлылығын қалпына келтіру және ауыл шаруашылығы алқаптарын шөлейттенудің теріс процестерінің көріністерінен сақтау мәселелерін шеше отырып, табиғатты қорғаудың маңызды функцияларын жүзеге асырады.
Өндірістің жаңа экономикалық жағдайларына көшу ауыл шаруашылығы дақылдарының әлеуетін қамтамасыз етуге, оның ішінде күрт континенттік климаттың стресстік көріністеріне ерекше мән береді. Осыған сүйене отырып, малазықтық алқаптарының тұрақты өнімділігіне қол жеткізу мәселесін шешудегі маңызды рөл көпжылдық шөптердің түрлерін дұрыс таңдауға және оларды құру жағдайларына байланысты.
Қазақстанның дала және құрғақ дала аймақтары үшін егістіктерді шалғындау үшін ең жақсы дақыл еркекбидай болып табылады. Тамырдың жоғары температуралық режиміне, топырақтың тұздылығына және басқа да қолайсыз өсу жағдайларына жоғары төзімділігі өсімдікті суарылмайтын жерлерде кеңінен қолдануға басымдық берді. Бұл таңдау егіннің тағы бір құнды сапасы - ұзақ өмір сүрудің арқасында мақсаттарды ақтайды. Батыс Қазақстан облысы еркекбидайдың тарихи отаны болып табылады. Дәл осы жерде 1886 жылы оны В.С. Богдан Валуйская тәжірибе станциясында және ауыспалы егістерді біртіндеп енгізіле бастады. Қазіргі уақытта Қазақстанда еркекбидай астындағы егіс алқабы 5 млн гектардан асады, ауыл шаруашылығы өндірісінде оның 17 сорты пайдаланылады [8].
1.2 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының биологиялық және морфологиялық сипаттамасы
Тарақты еркекбидайық (Agropyron pectinatum (M. Bieb.) - қоңырбас туысына тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.
Тамыр сабақты, көпжылдық селдір түпті дақыл. Тамыр жүйесі шашақты, жыртылған топырақ қабатында жақсы дамыған. Сабақтары түзу, масақтың астында биіктігі 80-100 см құрайтын бөлігі сәл кедір-бұдыр болып келеді. Жапырақтары тар сызықты, жағалай оралған немесе жалпақя, ені 1,5-5,0 мм, төменгі жағында тегіс, үстіңгі жағында жіптесін немесе бұдыр болады.
Гүлшоғыры - масақтар, сызықты немесе жұмыртқа тәрізді, қалың, ұзындығы 1,5-6,5 см және ені 1,0-2,5 см; жоғарғы жағында айтарлықтай тарылған, тараққа ұқсас келеді. Масақтары жасыл және көкшіл-жасыл болады, 3-10 гүлі бар, жалаңаш, ұзындығы 0,8-1,5 см.
Сурет 1. Тарақты еркекбидайық (Agropyron pectinatum (M. Bieb.) P. Beauv., https:www.plantarium.rupage)
Масақты қабыршақтары жұмыртқа тәрізді-ланцетті, ұзындығы 3-4 мм, қылқанына қарай күрт тарылған, жалаңаш және бұдыр келген. Төменгі гүлқабыршағының ұзындығы 5-7 мм, жалаңаш, қылқанға қарай тарылған.
Тұқымның ұзындығы 6-8 мм, ені 1 мм жуық. 1000 тұқымның салмағы 0,8-1,8 г. Өсімдік маусымда гүлдейді, жемістер шілдеде піседі, дамудың 2-ші жылынан бастап жеміс береді, жемшөп ретінде маңызға ие өсімдік. Тіршілік ету ортасы: дала, шөлейт және шөлді аймақтар, құрғақ шалғындар, жартасты беткейлер, жартастар, құмдар, қиыршық тастар, жоғарғы тау белдеуіне дейінгі аудандар [9].
Бидайық шөп - ксерофит типті өсімдік. Тұқым түрлерінің ареалы Еуразияның дала және шөлді дала аймақтарындағы жазықтар мен тау беткейлерінде кездеседі. Бұл құрғақ және шөлді далаларға тән өсімдік, топырақтың тұздануына орташа төзімді және құрғақ дақылды, жусан дақылды далаларда қызғылт топырақ, шақпақ тасты және тасты топырақтарда таралған.
Еркекбидайықтың жоғары өнімділігі мен азықтың сапалылығы, өнімді ұзақ өмір сүру (12-15 жыл немесе одан да көп), топырақтың құнарлылығына мұқтаж болмау, азотты ауадан сіңіруге мүмкіндік беретін тамырларда симбиотикалық микрофлораның болуы, таптауға төзімділік, құрғақшылық пен ыстыққа жоғары төзімділік, төменгі температураларға төзімділік және салыстырмалы тұзға төзімділік сияқты құнды биологиялық ерекшеліктері мен экологиялық қасиеттері оған далалық және құрғақ жем-шөп өндірісінде тұрақты орынды иеленіп қана қоймай, сонымен қатар тозған топырақтың өнімділігін арттыру және табиғи жем-шөп алқаптарын түбегейлі жақсарту үшін тиімді фитомелиорант ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
А.В. Бухтееваның мәліметтері бойынша, Ресейде және оған іргелес елдерде еркекшөптің 11 түрі мен 13 кіші түрі кездеседі және оның типтік формаларымен қатар көптеген өтпелі формалары да бар, сондықтан бұл түрді дәл анықтау жиі қиынға соғады.
Г.Т. Ситпаеваның зерттеулері бойынша Еділ-Қазақстан Дала провинциясында еркекбидайық (Agropyron Gaertn.) тұқымдасының 5 түрі тіркелген, оның ішінде құмеркек (A. fragile және кәдімгі еркекбидайық (A. cristatum) барлық төрт кіші провинцияда кең таралған, ал Тарбағатай-Саур таулы-далалы кіші провинциясының эндемі ретінде белгіленген тарбағатай еркекбидайығы (A. tarbagataicum) Батыс Тарбағатай жотасының шегіндегі Алет шатқалындағы шектеулі диапазонға ғана ие болады[10].
Еркекбидайықтар масағының пішінімен, масақшалардың бас масақта орналасуымен, масақтың тығыздығымен және басқа да белгілерімен ерекшеленеді. Еуразияда бұл дақылдың екі жалпақмасақты тарақты еркекбидайық (A. cristatum (L.) Beauv . s.l.), тарақша тәрізді еркекбидайық (A. cristatum және екі тармасақты сынғыш сібірлік еркекбидайық (A. fragile) мен шөлдік еркекбидайық (A. desertorum) сияқты 4 түрі қолданылады.
Ботаникалық бақтардың негізгі міндеті - табиғи флора өсімдіктерін сақтау және зерттеу. Сонымен қатар, жаһандық климаттың өзгеруі мен антропогендік әрекеттердің нәтижесінде сирек кездесетін және көбеюі қиын, табиғи жағдайда жойылып бара жатқан өсімдіктерді сақтау өте маңызды. 19 ғасырдың аяғынан бастап өсімдік ресурстарының, ауылшаруашылық және тағамдық маңызы бар өсімдіктердің топтамалық үлгілерінің тұқымдарын сақтау үшін гендік банктер құрыла бастады. Бүгінгі таңда әлемде 1750-ге жуық генетикалық (селекциялық) өсімдік банктері бар.
Өсімдік флорасының тұқымдарын кешенді экспедициялар барысында флористер, геоботаниктер, микологтар, гүл өсімдіктерінің интродуктологтар сияқты ғылыми қызметкерлер Қазақстанның барлық флористикалық аймақтарынан жинады, сондай-ақ олар экспозициялар мен дендрология тәлімбақтарының, жемістердің, ашық және жабық топырақтардың өсімдіктерінің, Бас ботаникалық бақтың альпілік төбесінің тұқымдарымен толықтырылды.
Жезқазған, Іле, Маңғышлақ және Алтай ботаникалық бақтары сияқты аймақтық ботаникалық бақтар да өздерінің экологиялық аймақтарының өсімдік тұқымдарымен бөліседі. Осы жылдар ішінде тұқым банкінде 85 тұқымдасқа жататын 831 өсімдік түрінің 3,5 мыңнан астам үлгілері жиналған және сақтауға қойылған, оның ішінде шаруашылық пайдалану бойынша - 112 тағамдық, 351 дәрілік, 171 жемшөп түрі, Қазақстанның қызыл кітабына енген 31 түрдің 12 эндемигі де бар.
Еркекбидайықтар біздің тұқым банкінің топтамасындағы Poaceae дақыл тұқымдасына жататын көп түрлердің бірі. Жемшөп дақылдарын зерттеу мен сақтау өзекті болғандықтан, олар жемшөп дақылдарын енгізу және өсіру үшін негізгі құнды көздердің бірі болып табылады. Еркекбидайық (Agropyron gaertn.) Рoaceae Barnh. тұқымдас тармағының Triticeae Dum. трибасына жатады. Бұл көбінесе солтүстік жарты шарда, көбінесе тауларда кездесетін фестукоидты дақыл болып табылады[11].
Дала және құрғақ дала аймақтарында практикалық қолдану үшін өнімділікті, сапаны және қыс пен құрғақшылыққа жоғары төзімділік сияқты қасиеттерге ие өсімдік түрлері ерекше назар аударуға тұрарлық.
Ғалымдардың пікірінше, бұндай өсімдіктерге, ең алдымен, сортаң кешендер үшін таптырмайтын тұзға төзімді еркекбидайық пен қияқты жатқызуға болады. Жемшөп өндірісінде еркекбидайық құрғақшылыққа төзімділігімен қатар, оның жемшөп массасының жоғары сапасы үшін де бағаланады. 100 кг шөп құрамында 28 жемшөп бірлігі мен 4,8 кг сіңетін ақуыз болады; 100 кг құрғақ массада 7,4 кг сіңетін ақуыз бен 53 жемшөп бірлігі болады. Еркекбидайық сұрыптарының жасыл массасында түтікке шығу фазасында, яғни толық масақтанудың басталатын кезінде, бір жемшөп бірлігі 146 - 187г сіңетін ақуызды құрайды, бұны оның бұршақ дақылдарының жасыл массасындағы құрамымен салыстыруға келеді.
Еркекбидайықтың ақ жусанындағы табиғи жайылымдардағы еркекбидайық өнімділігі 3,0-4,5 цга құрғақ жемшөп массасын құрайды, ал жасыл жусанда 2-3 цга. Қазіргі таңда климаттың құрғақшылығы мен жемге деген қажеттіліктің артуынан бұл дәнді дақылдарға ерекше мән берілуде. Ғалымдар жерсіндіру, ең құндысын анықтап, оларды жемшөп шөптерін өсіруге тарту үшін жоғары өнімді үлгілерді жинау бойынша зерттеулерді жалғастыруда. Солтүстік Қазақстан даласы жағдайында жалпақмасақты еркекбидайық сұрыпын іріктеу үшін шаруашылық құнды белгілер мен қасиеттердің көздері анықталған. Оларға 13 үлгі мен жайылымдық жайылымдық бағытта қолданылатын дәнді дақылдардың басқа да түрлері жатады.
Шөлдік еркекбидайы (Agropyron desertorum) тығыздалған құмды және құмдақ топырақты жақсы көреді. Ол ауыр саздақ топырақтарда, сортаң батпақтарда өседі және сібірлік түрінің еркекбидайымен бірдей жерлерде таралған. Еркекбидайдың бұл түрі айтарлықтай аз таза жабындар береді. Ашық және күңгірт қара қоңыр топырақтарда алуаншөп дала көлтабандарының биік жерлерінде көптеп кездесетін бетегемен, ақселеумен бірге өседі[12].
2. Зерттеу жүргізілген жердің физика-географиялық ерекшелігі және зерттеу әдістері
2.1 Орталық Қазақстанның физико-географиялық ерекшелігі
Еділ-Қазақстан дала аумақтарының дақылдары аумақтың физикалық және географиялық (геологиялық ерекшеліктері, рельефі, гидрологиясы, климаты, топырағы мен өсімдіктері) көптүрлілігіне байланысты айтарлықтай алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Әр түрлі фитоценоздар жер отындағы дақылдардың түрлік әртүрлілігі экологиялық жағдайлардың өте күрделі кешеніне байланысты. Оларға теңіз деңгейінен биіктік, жер бедерінің алуан түрлілігі, беткейлердің экспозициясы мен тіктігі, жер жамылғысының сипаты, климаттық жағдайлар (жауын-шашын мөлшері және олардың түсу жиілігі, температуралық режим) сияқты факторларды жатқызуға болады.
Қоңырбас туысының (Poa) өкілдері тіршілік ету ортасының әртүрлі түрлерінде кездеседі және әртүрлі фитоценоздармен байланысты болады.
Дақылдар жазық-зоналық дала түзілімдерінде, әртүрлі типтегі өсімдіктердің құрамында кең таралған, аймақаралық және бейбелдеулік өсімдіктердің (шалғынды, сортаңды, батпақты) шөп жамылғысын түзеуіне қатысады. Қалбы-Оңтүстік Алтай және Тарбағатай-Сауыр таулы, Шығыс Қазақстан кіші провинцияларының шөпті таулы өсімдік белдеулерінде көп кездеседі. Әрине, дақылдардың өсімдік жамылғысының түзілуіндегі рөлі зор, олардың көпшілігі басым түрлердің, ал кейбірі фитоценоздарда эдификатор рөлін атқарады[13].
Сурет 2. Agropyron туысының Қазақстанда таралуы
https:ru.wikipedia.orgwiki
Дала өсімдіктер қауымдастығында эдификатор көп жағдайда шымтезек дәндерінің синузиясы болып табылады. Оның қалыптасуына тарақты еркекбидайық (A. cristatum (L.) Beauv), тарақша тәрізді еркекбидайық (A. cristatum (L.) және екі тармасақты сынғыш сібірлік еркекбидайық (A. fragile (Roth) мен шөлдік еркекбидайық (A. desertorum) түрлері қатысады. Бұл тұқымдастардың түрлері жобалаушы жабындыда және топырақтың жалпы шөгуінде айтарлықтай үлеске ие. Сонымен қатар, шымтезек дақылдары нанорельефті жасаушылар мен түрлендіргіштер болып табылады және топырақтағы ылғалды қайта бөлуге қатысады.
Құрамында маңызды аминқышқылдарының барлық кешені болғандықтан, еркекбидайық жемшөп дақылы ретінде құнды жемдік қасиеттерге және жоғары қоректілікке ие. Онда лизиннің жоғары мөлшері анықталған. Алайда, еркекбидайық тағамдық құндылығы өсімдіктің даму кезеңіне қатты тәуелді және оны егінді жинау кезінде ескеру қажет. Сонымен қатар, ауыспалы егістерде еркекбидайық дақылдары топырақтың құнарлылығын арттыру және оларды азотпен байыту үшін қолданылады, өйткені олардың тамырларында азотты бекітетін түйіндері болады.
2.2 Зерттеу әдістері
Геоботаникалық зерттеулер-дала ботаниктерінің негізгі жұмыс түрі. Мұндай жұмыстар өсімдіктердің өзін де, олардың тіршілік ету ортасын да жан-жақты зерттеуді қамтиды.
Фитоценоздардың болуы мен дамуы физикалық-географиялық факторлардың кешеніне, ең алдымен - осы аумақтың рельефінің, топырағының және топырақ түзетін жыныстарының ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Өз кезегінде өсімдіктер мен олар қалыптастырған фитоценоздар тіршілік ету ортасын өзгертеді, сондықтан оларды табиғи жағдайлардың әртүрлі ерекшеліктерінің индикаторлары (әсіресе тар экологиялық амплитудасы бар түрлер мен фитоценоздар) ретінде пайдалануға болады.
Материалдар мен жабдықтар. Қарапайым геоботаникалық сипаттаманы орындау кезінде қажет:
- сипаттама нысаны;
- қарапайым қарындаш немесе қалам;
- қарапайым қарындашты қолданған жөн, өйткені қарындашпен жазылған мәтін сумен жуылмайды, бұл дала жағдайында маңызды;
- пышақ-қажет болған жағдайда қарындашты қайрау үшін;
- өлшеуіш немесе сантиметр-ағаш діңдерінің диаметрлерін өлшеу үшін.
Сондай-ақ, белгісіз өсімдіктерді жинау үшін полиэтилен пакеті немесе гербарий қалтасы және мүктерді жинау үшін қағаз пакеттер ( конверттер) қажет болуы мүмкін.
Егер кешенді немесе көпжылдық зерттеулер үшін сынақ алаңы салынатын болса, онда компас немесе буссоль, таңбалау үшін өлшеуіш (немесе ұзындығы 10 м арқан), маркер қадаларын жасауға және соғуға арналған балта, егер маркер шұңқырлары жарылып кетсе- күрек және егер учаске көпжылдық мониторинг мақсатында белгіленсе- бояу қажет болады.
Сынақ аумағын салу және белгілеу. Геоботаникалық сипаттаманы жүргізу үшін көлемі (орманда) 20х20 метр (классикалық нұсқа) көп немесе аз біртекті аумақ таңдалады.
Сынақ алаңын жергілікті өңір пен мүмкіндіктерге байланысты әртүрлі тәсілдермен белгілеуге болады. Келесі белгілеу опциясын ұсынуға болады. Болашақ сынақ алаңының бір (кез келген) бұрышында диаметрі 3-7 см және биіктігі 2 м ағаш қазық соғылады. Оның жанында тереңдігі мен ені шамамен 30 см болатын маркер шұңқыры сыртқы жағынан бөлек түсіп қалады.оның мақсаты - кем дегенде 10-15 жыл ішінде қосымша белгі-нұсқаулық ретінде қызмет ету. Қазықтың орнына егер қолайлы жерде өссе, ағашты пайдалануға болады.
Қазықтан өлшеуіш немесе алдын ала белгіленген арқан көмегімен 10 м екінші бұрышқа дейін өлшенеді, онда қазық та қойылады және маркер шұңқыры шығады. Үшінші және төртінші бұрыштармен біршама қиынырақ-сол әрекетті қайталау керек, бірақ квадраттың бүйірлері арасындағы тік бұрышты сақтау керек (әдетте бұл буссоль немесе компас көмегімен жасалады). Бір немесе бірнеше мектептерде (немесе ағашта) сынақ алаңының нөмірі, сондай-ақ оның салыну күні және кезекті сапарлары жазылған кесілген белгі жасалады. Жазуларды қарындаш, қалам, маркер немесе фломастермен жасауға болады. Кейінгі келулерде жерді табуды жеңілдету үшін әрбір қазықты (ағашты) жарқын бояумен белгілеген жөн.
Сынақ алаңын белгілегеннен кейін оған бланк пен техниканы қолдана отырып стандартты сипаттама жасалады, ол әрі қарай сипатталады.
Физикалық ортаның және фитоценоздың сипатталған параметрлерін сипаттауды және біріздендіруді жеңілдету үшін өсімдік жамылғысының телімін сипаттау формасы жасалды (мәтіннің соңындағы үлгіні қараңыз), яғни қоршаған ортаны сипаттаудың әр параметрі үшін алдын-ала сызылған графиктері бар кесте. Бланкілер тікелей дала жағдайында - сипаттама өткізілетін жерде толтырылады. Орманға шықпас бұрын бланкілерді қажетті мөлшерде дайындап, жұмыс кезінде оларды толтыру керек.
Бланктың жоғарғы бөлігін толтыру. Алдымен бланкке сипаттама және оның орны туралы жалпы деректерді енгізу қажет: күні, авторы, сипаттама нөмірі.
Географиялық және жергілікті жағдайды - аймақты (облыс, аймақ, республика), ауданды, жақын елді мекендерді егжей-тегжейлі сипаттау ұсынылады. Мүмкіндігінше жергілікті жағдай егжей - тегжейлі сипатталады яғни, сипаттаманың орнын қалай тікелей табуға болады (бұл болашақта осы учаскелерді бақылау жоспарланған жағдайда өте маңызды). Мысалы: Д. Никитиннен солтүстікке қарай 0,4 км, биіктікте, орман бұрышына жақын; немесе Лужка д. тас жолына қарай 0,85 км, содан кейін-оңтүстік-шығысқа қарай 80 м, үлкен тастың жанында.
Рельефтегі позиция-зерттеу нүктесінің (алаңдарының) орналасқан жерінің ерікті сипаттамасы: тегіс жерде; өзенге немесе жыраға қарай еңісте; өзен текшесінде; төмен, жырада, биіктікте, төбеде, өзен жағасында, құздың шетінде және т. б. болады.
Қоршаған орта-қоршаған аймақтың сипаттамалық белгілері ол -батпақ, шалғын, өріс, кез-келген орман, өзен немесе өзен жағалауы, жолдың немесе басқа антропогендік объектінің болуы және т. б.;
Сипатталған аудан (1х1) - белгіленген аумақтың немесе сипатталған биотоптың өлшемі. Орман үшін олар әдетте 20м х 20м учаскелердің өлшемін ұсынады.
3. Негізгі бөлім
3.1 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының түрлері
Құмеркек бидайық (Agropyron fragile (Roth.). Көпжылдық дақыл, биіктігі 50-75 см тік сабақтары бар қыртысты өсімдік. Төменгі мүшелерден басқа барлық жер үсті мүшелері - сабақтар, қынаптар, жапырақтар, қысқа, тығыз және түкті. Жапырақтарының ені 0,3 - 0,5 см.
Сурет 3. Құмеркек бидайық (Agropyron fragile (Roth.)
https:www.plantarium.rupage)
Масақтары жіңішке, ұзындығы 6-12 см, өткір бұрышпен жоғары бағытталған масақтары анық емес тарақ тәрізді болады; масақ белдеуі сәл түкті, масақтар 5-9 гүлді; ұзындығы 1 мм масақ қабыршақтары 1 мм ұшына қарай бағытталған, жалаңаш, кірпікті; төменгі гүлқабыршақтары бұдырлау немесе тегіс болады; жоғарғы жағы төменгіге тең және екі тісті.
Тіршілік ету ортасы: шөлді дала мен шөлдердің шекарасындағы таяз құмды массивтер, барқыт аралық ойпаттар, тұзды құмдар [13].
Құмеркек бидайық (Agropyron fragile) - көпжылдық дақыл. Қалың шымқабат құрайды. Сабақтары жалаңаш, биіктігі 30-80 см болады. Жапырақтары жіңішке, ені 1-4 (6)мм, оралған немесе жалпақ, төменгі жағында жалаңаш, жоғарғы жағында қысқа түкті. Масақтары жіңішке және ұзындығы 3,5 - 7 см, ені 1 - 1,5 см, жоғары жағына қарай тарылып келеді, тарақ тәрізді, кейде әрең көрінетін тарақша масақтары бір-бірінің үстіне жабыса орналасады.
Масақ қабыршақтары жұмыртқа тәрізді, қайық тәрізді, бұдыр немесе кірпікті. Төменгі гүлқабыршақтары жалаңаш немесе түкті, ұшында доғал және қысқа ұшы бар (ұзындығы 1 мм-ден аз). Жоғарғы гүлқабыршақтарының көптеген тікенектері болады. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Тіршілік ету ортасы: құмды дала және өсіп келе жатқан құмды дөңдер.
Agropyron fragile - селдір түпті жазда дамитын өсімдік түрі, 30 -100 см биіктікке дейін жетеді. Сабақтары жұқа, жапырақтары көп болады. Аязға да, құрғақшылыққа да төзімді, суаруды жақсы қабылдайды, бірақ көп суды көтере алмайды. Мал жайылуына төзімді. Көктемде ол ерте өсе бастайды және көп мөлшерде жем береді. Дала, жартылай дала және шөлді (солтүстікте) аймақтарда жеңіл механикалық құрамы бар құмды жазықтар мен топырақтарда кең таралған. Ол шөп басып келе жатқан құмдарда кездеседі. Дақылға енгізілген. Табиғи өсу аймақтарында қара топырақ, қызғылт топырақ, құм, сортаң және кешенді топырақтарда өсіру ұсынылады. Ол екінші немесе үшінші жылы толық дамиды және 28 цга немесе одан да көп пішен береді. 1 кг пішеннің тағамдық құндылығы 0,50 к құрайды[13].
Сурет 4. Сібірлік құмеркек бидайық (Agropyron fragile (Roth) P. Candargy - )
https:www.plantarium.rupage)
Тарақты бидайық (Agropyron cristatum (L.) Gaertn). Көпжылдық дақыл. Сабақтарының биіктігі 20-80 см, негізінде көп, түзу немесе сәл бүгіліп иілген, жоғарғы бөлігінде ұзын, шатасқан, әрі басылған түктермен, әсіресе масақтың астында қалың болып келеді.
Тарақты бидайық (Agropyron cristatum (L.) Gaertn). - сырғымайтын тамырсабақтары жоқ айтарлықтай қалың шымқабат түзетін көпжылдық, жалпақмасақты, селдіртүпті дақыл. Дақылда аз кездеседі, бірақ жабайы түрде Қиыр Шығыста, Шығыс Сібірде және Қазақстанның шығысында жиі кездеседі. Ол негізінен теңіз деңгейінен 3000 м биіктікке дейінгі дала мен құмдарда өседі. Барлық еркекбидайық түрлерінің ішіндегі ең суыққа және құрғақшылыққа төзімді түрі болып табылады. Тарақша тәрізді еркекбидайыққа қарағанда құрғақшылық пен қысқа төзімдірек келеді, бірақ өнімділігі оныкінен төменірек болады.
Тамыр бойындағы жапырақтардың ұзындығы әр түрлі, кейде тіпті жапырақтары болмайды; сабағы - сабағынан сәл сейілген, жоғарғы жағында қысқа тығыз түктермен, талшықтары ұзын сирек, жалпақ немесе оралған түктермен жабылған. Масақтарындағы және төменгі жағындағы гүлқабыршақтары азды-көпті түкті болады. Масақтары қалың, ұзындығы 1,5-4 см, ені 1-2 см[14].
Сурет 5. Тарақты бидайық (Agropyron cristatum)
https:www.plantarium.rupage)
Масақтың белдеуі өте қысқа тікенектермен жабылған. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Тіршілік ету ортасы: дала, далалық, көбінесе орман белдеуінің карбонатты беткейлері, құрғақ жайылма үсті және жайылмалық террассалар, далаланған ормандар. Азықтық маңызға ие.
Жолеркек (бидайық) - Agropyron desertorum (Fisch. ex Link.) Schult. Көпжылдық дақыл. Қалың қыртысты өсімдік. Сабақтары жалаңаш, биіктігі 25-50 см болады. Жапырақ тақталары оралған жалаңаш, ені 2-3 мм; төменгі жапырақтардың қынаптары түкті немесе жалаңаш. Масақ сызықты, кейде цилиндр тәрізді, ұзындығы 2-7 см және ені 0,5-1,0 см, бір-бірінің үстіне жабыса орналасқан масақтары бар.
Шөлдік еркекбидайық (Agropyron desertorum) - шабындық өсімдік, жайылымдық өсімдік ретінде азырақ қолданылады; қуаң аудандар үшін жоғары маңызға ие болып келеді. Жақсы жапырақты сабақтары бар селдіртүпті өсімдік болып табылады, биіктігі 25-80 см, құрғақшылыққа төзімді және басқа еркекбидайық түрлерімен салыстырғанда тұзға төзімдірек, аязға да төзімді болып келеді, бірақ судың көптігіне шыдай алмайды. Арал-Каспий ойпатында кең таралған. Ол Еділдің оңтүстігінде, батыс Сібірде, Орталық Азияның құрғақ аймақтарында кездеседі.
Ол жартылай шөлді және шөлді аймақтардағы сазды, балшықты, сортаң ашық қызғылт және құба топырақтарда өседі. Еркекбидайықті пішен ретінде де, жайылымда да мал жақсы жейді. Ол екінші немесе үшінші жылдары толық дамиды және өнімді ұзақ өмір сүру мерзімі 10 жылдан астам болады. Экологиялық жағдайлар мен табиғи аймақтарға байланысты өнімділігі құрғақ заттың 0,8-4,0 тга шегінде өзгеріп тұрады. Биологиялық мелиорация мен қуаң аудандардағы деградацияға ұшыраған жерлердің өнімділігін арттыру үшін изен және терескенмен араласқан түрінде қолдану ұсынылады[14].
Сурет 6. Шөлдік еркекбидайық (Agropyron desertorum)
https:www.plantarium.rupage)
Масақтары жайылған, белдеуінен ауытқымаған, ұзындығы 7-12 мм, жалаңаш, сирек түкті; масақты қабыршақтары қысқа белдеулі. Төменгі гүлқабыршағының ұзындығы 5-6 мм қайық тәрізді, қылқанының ұзындығы 2-3 мм, жалаңаш, сирек түкті; жоғарғы гүлқабыршағының 10-20 тікенегі болады. Маусым айында гүлдейді, шілдеде жеміс береді. Тіршілік ету ортасы: дала, сортаң, сазды және тасты беткейлер [15].
Тарбағатай еркекбидайық (Agropyron. tarbagataicum) . Биіктігі 17-150 см көпжылдық өсімдік. Тамырсабағы жуан, сабақтары түзу, кейде иінді-ұлғаймалы, ізбедерлі, тегіс, жалаңаш, масақтың астында қысқа түкті болады. Жапырақ қынаптары жалаңаш; жапырақтары жалпақ, ұзындығы 12-27 см, ені 14 мм - ге дейін, жоғары жағында сәл түкті, төменгі жағында жалаңаш әрі тегіс болады. Масағы екі қатарлы және сирек, ұзындығы 5-8 см, ені 1,5-2 см; масақтары жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 14 - 15 мм болып келеді.
Сурет 7. Тарбағатай еркекбидайық (Agropyron. Tarbagataicum)
https:powo.science.kew.orgtaxon urn:lsid:ipni.org:names
Масақты қабыршақтары үш талшықты, ланцетті, жоғары жағында ұзындығы 2-4 мм қылқаны бар. Төменгі гүлқабыршағы бес талшықты, ұзындығы 7-8 мм, ұзындығы 2-4 мм қылқаны болады; жоғарғы гүлқабыршағының соңында кірпікті, екі тісті, ұзындығы 7 мм-ге дейін болады. Тіршілік ету ортасы: таулы дала, орман алқаптары, бұталар арасы; орта тау белдеуіне дейін.
Тараты еркекбидайық (Agropyron pectinatum. Bieb.) Ол көпжылдық селдіртүпті дақыл, жазда дамитын өсімдіктер түріне жатады, биіктігі 50-90 см болады. Ол көптеген қысқартылған және ұзартылған жақсы жапырақты вегетативті өсінділерді құрайды. Өмірінің екінші немесе үшінші жылында максималды өнімділікке жетеді. Жер отында ол ұзақ сақталады және көбінесе бір орым құрайды. Ол көктемде ерте өсуімен және күзде кеш өсіп-өнетіндігімен сипатталады. Масақтану кезеңінде еркекшөпте жоғары жемшөп сапасымен жинақталған вегетативті массаның ең оңтайлы қатынасы болады. Әрі қарай даму барысында ол тез іріленіп, оның желінгіштігі нашарлайды, тағамдық құндылығы төмендейді. Жоғары қоректік еркекшөптер: 100 кг жемде 47-52 жемшөп бірлігі мен 4,0-5,8 кг дейін сіңімді ақуыз болады.
Сіңімділігі бойынша оны жақсы шабындық шөпке теңестіруге болады. Табиғи өсетін аудандарда жайылымдар мен шабындықтар жасау үшін қолданылады; 10-30 цга шөп құрайды. Еркекшөп құрғақшылыққа өте жоғары төзімділікке ие. Ол жауын - шашын мөлшері 290 мм-ден аз жерлерде де өсе бере алады [16].
3.2 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің тіршілік формалары
Қазіргі уақытта мал шаруашылығы саласы Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығында басым сала ретінде айқындалған. Мал шаруашылығын дамыту үшін берік жем-шөп базасын жасау қажет. Оны құру үшін маңызды резервтердің бірі-жаңа егінді және жоғары сапалы сорттарды өсіру және енгізу болып табылады. Бұл мәселелерді шешу үшін генетикалық әртүрлі бастапқы материалдың болуы және оны бастапқы кезеңде зерттеу үлкен маңызға ие. Шабындық түріндегі көптеген көпжылдық астық тұқымдас шөптердің әр түрлі ауруларға төзімді сорттары өте аз.
Еркекбидайық жоғары бейімделу қабілетіне, жемшөп құндылығына ие, Солтүстік Қазақстанның егістік шабындықтары мен жайылымдарында кең таралған. Ол зерттеуші селекционерлерді негізгі малазықтық дақыл ретінде қызықтырады. Ауылшаруашылық өндірісінің негізгі міндеті-адамдар үшін бәсекеге қабілетті, арзан азық-түлік пен мал азығын алу, өнімділіктің ең жоғары деңгейіне жеткенде ғана шешілуі мүмкін [16].
Қазақстанда дақылға еркекбидайықтың төрт түрі енгізілді: тарақша (Agropyron pectinatum (Bieb.), шөлдік (Agropyrondesertorum) және құмеркек (Agropyronfragile (Roth). Олардың ішінде тарақша еркекбидайық жоғары өнімділікпен сипатталады және негізінен шабындық дақыл ретінде қолданылады. Шабындықты пайдалану кезінде шабуды гүлдену кезеңінен кешіктірмей жүргізу маңызды, өйткені шөп оты тез кебеді және жемшөп сапасы төмендейді.
Өсімдіктердің тіршілік формалары олардың қоршаған орта жағдайларына бейімделуін көрсетеді және бейімделгіш құрылымдары ұқсас өсімдіктер топтарын сипаттайтын өсімдіктердің экологиялық классификациясының бірлігі болып табылады.
Аймақтық флораны және оны құрайтын флористикалық кешендерді зерттеу тіршілік формаларын талдаусыз аяқталмайды, өйткені бұл теориялық және практикалық мәселелерді шешу үшін маңызды. Флораның биоморфологиялық құрылымы өсімдіктердің белгілі бір экотоптарда қалыптасқан орта жағдайларының жиынтығына бейімделу сипатын көрсетеді. Сондықтан оны талдау тіршілік ету ортасының экологиясын түсінудің сенімді құралы ретінде қызмет етеді [17].
Тіршілік формалары аймақтың экологиялық жағдайының біртіндеп өзгеруінің жиынтығындағы ұзақ эволюцияның көрінісі.Тіршілік формаларының көптеген жүйелері ұсынылды және авторлар жіктеу үшін әртүрлі белгілерді пайдаланды: өсімдіктердің қолайсыз маусымды бастан өткерудегі айырмашылығы; өсімдіктердің вегетативті көбею және шашырау әдістерін; өмір сүру ұзақтығы, өсу формасы, жеміс саны, вегетативті көбею әдісі және тамыр жүйесінің құрылымы; өсімдік дарасының қоректену алаңын ұстауға және оның үстіне таратуға бейімделулерінің ұқсастығы; бүкіл өсімдіктің және оның қаңқа осьтерінің өмір сүру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz