Қалың қыртысты өсімдік

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігі

«С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» КеАҚ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Орталық Қазақстан флорасындағы Agropyron Gaert. туысының түрлері және олардың экологиялық ерекшеліктері

Орындаған: Серікбай М. Т.

Ғылыми жетекші Қуатбаев А. Т.

Астана 2023

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . .

: 1

Кіріспе . . .: Әдебиеттерге шолу . . .

6: 8

: 1. 1

Кіріспе . . .: Қоңырбас ( Poa L. ) туысының биологиялық сипаттамасы . . .

6: 8

: 1. 2

Кіріспе . . .: Орталық Қазақстан флорасындағы қоңырбас ( Poa L. ) өкілдеріне шолу . . .

6: 10

: 2

Кіріспе . . .: Зерттеу нысаны және әдістері . . .

6: 15

: 2. 1

Кіріспе . . .: Орталық Қазақстанның физико-географиялық ерекшелігі . . .

6: 15

: 2. 2

Кіріспе . . .: Еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысының түрлері . . .

6: 16

: 3

Кіріспе . . .: Негізгі бөлім . . .

6: 19

: 3. 1

Кіріспе . . .: Еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысына жататын түрлердің тіршілік формалары . . .

6: 19

: 3. 2

Кіріспе . . .: Малазықты еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысына жататын түрлердің экологиялық ерекшеліктері . . .

6: 24

: 3. 3

Кіріспе . . .: Agropyron Gaert. туысына жататын малазықты түрлерінің шаруашылық маңызы . . .

6: 45

Кіріспе . . .: Қорытынды . . .

6: 48

Кіріспе . . .: Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . .

6: 50

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынған:

Қазақстан Республикасының кодексі. Қазақстан Республикасының Экология кодексі 2021 жылғы 2 қаңтардағы № 400-VI ҚРЗ қабылданған. Қазақстан Республикасының Заңы.

Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары: 2018 жылы 15 ақпан №636 Жарлықпен қабылданған.

Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. ҚР Үкіметінің 13. 05. 2016 № 292 қаулысымен бекітілген.

ҚР Білім және ғылым министрінің 2019 жылғы 27 желтоқсан № 293-VІ Заңы (2023. 01. 05. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) «Педагог мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының заңы.

«Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 мамырдағы №499 қаулысымен бекітілген Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары

Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2013-2023 жж арналған мемлекеттік бағдарламасы

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл дипломға сәйкес анықтамалары бар келесідей терминдер қолданылады:

Қоңырбас (лат. Poa) - астық тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.

Астық тұқымдасы, қоңырбастылар (лат. Poaceae) - дара жарнақты бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер.

Еркекбидайық - XIX ғасырдың аяғында ғалым агроном В. С. Богданның Саратов маңындағы Валуй тәжірибелі станциясында дақылдарға енгізген құрғақшылыққа төзімді көпжылдық құрғақ дәнді дақыл болып табылады [5] .

Тарақты еркекбидайық ( Agropyron pectinatum (M. Bieb. ) - қоңырбас туысына тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Дипломдық жұмыста келесідей қысқартылған сөздер қолданылды:

ҚР - Қазақстан Республикасы;

% - пайыз;

т. б. - тағы да басқа.

КІРІСПЕ

Қазіргі уақытта өсірілетін өсімдік сорттарының қолданыстағы ассортименті азық массасының және тұқымның өнімі, сондай-ақ бейімділік қасиеттері бойынша қазіргі ауылшаруашылық өндірісінің талаптарына жауап бермейді.

Құнды жем-шөптің өндірісін арттырудың өзекті мәселесін, аз өнімді және табиғи жем-шөп алқаптарын жақсарту, көпжылдық мал жайылымдарын құру және топырақ эрозиясының алдын алу бойынша жергілікті жағдайларға бейімделген, көпжылдық малазықты шөптерді өсіру арқылы шешуге болады.

Топырақтағы эррозияға қарсы қасиеттері бар, түрлі қолайсыз топырақты-климаттық факторларға (тұздану, құмды, әлсіз және артық ылғалданған топырақтар) төтеп беретін барынша жоғары өнімді көпжылдық шөптердің тізімдемесін кеңейту қажет. Олар егін шаруашылығының бейімделу стратегиясында жатқан ауыл шаруашылығын тегногенді және жүргізу жүйесінің орнына келетін маңызды атқарымдарды орындауға қабілетті.

Дәнді-дақылды өсімдіктер егін шаруашылығында, сондай-ақ дала, орман және орманды дала аймақтарының шалғындық шаруашылығында үлкен рөл атқарады. Жайылымдар мен шөп шабындықтардың түпкілікті өзгеруіне байланысты дәнді-дақылды өсімдіктердің мәні барынша артты.

Жайылымдар мен шөп шабындықтарды құруға шөптердің құрамына стреске төзімді - шөптердің дәнді-дақылды түрлерін енгізбеу мүмкін емес. Қоршаған ортаның әрекетіне барынша төзімді түрлі экологиялық географиялық аудандарда қоңырбастар тұқымдасы өкілдерінің мәденилендірілген түрлері: еркекшөп ( Elytrigia ), бидайық ( Agropyron ), арпабас ( Bromus ), бидайық ( Elymus ) .

Тақырыптың өзектілігі. Көпжылдық дәнді-дақылды өсімдіктердің түрлері мен сорттары өсіп жетілуіне, қоршаған ортаға байланысты өзгеріп тұратын жағдайларға әртүрлі әсер етеді. Өсімдіктің өсуіне және дамуына әсер ететін әртүрлі дәрежелі атмосфераның және топырақтың құрғақшылығына төзімді сорты Еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысы болып табылады.

Еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысын зерттеу өзектілігі дәнді дақылдар туралы жалпыланған деректер жинақтамасының болмауымен және Қазақстанның кейбір ботаникалық-географиялық аудандарында олардың жеткіліксіз зерттелуімен байланысты.

Облыстың дала және құрғақ дала аймақтарында жоғары өнімді мәденилендірілген өсімдіктер қауымдастықтарын құру үшін еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) өсімдігі өте қолайлы.

Азықтық құндылығын есепке алсақ, құрғақ далаларда бидайықтың бір гектарының өнімділігі мал азығы дақылдарының өнімділігінен артады, жайылымға тұрақты, ол көпжылдық шөптердің ішінде ұзақ мерзімді және құрғашылыққа төзімділердің бірі болып саналады. Флорист ғалымдармен ТМД елдерінің табиғи тірішілік орта жағдайында бидайықтың көптеген түрі анықталған [1] .

Дәнді дақылдарды экологиялық зерттеулердің маңыздылығы мынада: бұл зерттеулер табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен құрылым мен функцияны және олардың өзгеруін білуге негізделе отырып өсімдіктердің табиғи және адам әсерінен өзгерген тіршілік ету ортасымен өзара әрекеттесу механизмін ашады.

Тозған жерлерді жақсарту және фитомелиорациялау үшін өсімдік ресурстарының басты көзі табиғат флорасының экологиялық мамандандырылған генетикалық ресурстары болып табылады. Табиғи таңдау негізінде түрдің эволюциялық даму процесінде қалыптасқан, нақты жабайы өсетін түрлері, өнімді және бейімделген потенциалды [1] .

Өсімдік шаруашылығының бейімделу жүйелерін меңгеруге төтеп беретін, жем-шөп өсімдіктерінің түрлерін, экотүрлерін мәдениетке енгізу - жем-шөп пен тұқым өнімдерінің максималды және жылдар бойынша тұрақтандырылған өнімділігі бар жемдік агроэкожүйелерді құрудың ең нақты кепілдігі [2] .

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Орталық Қазақстан флорасындағы Agropyron Gaert. туысының түрлерін анықтау және олардың экологиялық ерекшеліктерін зерттеу.

Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды:

1. Еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысына жататын түрлердің биологиялық ерекшеліктеріне шолу жасау;

2. Еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысына жататын малазықты түрлердің ерекшеліктерін анықтау;

3. Жергілікті флорадағы Еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысына жататын түрлердің тіршілік формаларын, экологиялық ерекшеліктерін анықтау.

1. Әдебиеттерге шолу

1. 1 Қоңырбас (Poa L. ) туысының биологиялық сипаттамасы

Қоңырбас ( Poa L. ) туысы негізінен жер шарының қоңыржай суық жолағында таралған, өсімдіктердің топтарының бірі. КСРО флорасында қоңырбас туысының 100-ден астам түрі кездеседі. Олардан Кеңес Одағының еуропа бөлігінде небары 3-4 түрі мәденилендірілген (Мирошниченко Ю. М. ) [3] . Шалғынды қоңырбас тұқымдасы мәденилендірілген, бұл жайылым өсімдіктерінің жақсыларының бірі болып саналады[4] .

Ол жоғары қоректік қасиеттерімен - ауылшаруашылық жануарларының олардың өсу қабілетінің жоғарылылығымен, жайылымдық пайдалану кезінде төзімділігімен ерекшеленеді. Шөп шабындықтарда шалғынды қоңырбас шөптің төменгі қабатын қалыптастыру арқылы сапасын арттырады.

Қоңырбас туысын өсіріп өндіруде дұрыс агротехника әзірлеу және астықтың құрылымы мен көлемін саналы түрде басқару үшін, жеке даму сұрақтарын зерттеу және оның ішінде, өсімдіктің морфогенезасын зерттеу маңызды.

Көпжылдық, кейбір жағдайда жер бетіндегі өсімдіктің өркендері бар, биіктігі 10-120 см (140 см дейін) бір жылдық өсімдіктер барынша қалың шымқабаттар құрайды. Сабақтары әдетте тік, жалаң және тегіс, өрескел бұдырлы болады. Қынаптар әртүрлі дәрежеде, кейде бүкіл ұзындығы бойынша, жабық, тегіс немесе бұдырлы, сирек қысқа қылшықты болады.

Тілшіктері жарғақты, ұзындығы 0, 2-6 мм, тақыр және арқа жағының шетінде қысқа қылшықтары болады. Жапырақшалары жазық немесе ені 1-8 (12 мм-ге дейін) бойымен бүктелген, негізінен жалаң немесе шашыраңқы шаштарымен өседі[4] .

Гүлшоғыры - әдетте жайылған, сирек, ұзындығы 1, 5-25 (30-ға дейін) см, бұдырлы немесе тегіс бұтақтар. Сабақтарының ұзындығы 2, 5-9 (10- ға дейін) мм, кейбіреулерінде 3-6, 2 немесе 8 қос жынысты гүлдері бар, бірақ олардың жоғарғы жағы дамымаған болады. Сабақтың осі тегіс, бұдырлы немесе қысқа шашты, әр гүлдің астында буындалу процесі жүргізіледі.

Масақтардың қабықтары былғары-жарғақты, көпшілік жағдайда толығымен жарғақты, жұмыртқа тәріздестен ланцеталыққа дейін, өткір немесе доғал, төменгі жағы әдетте масақтан 3 есе қысқа, 1-3 тамыры бар, жоғарғы жағы - әдетте масақтан 1, 5-2 есе қысқа, 3-5 тамыры бар.

Төменгі гүл тәріздес қабықтары былғары - жарғақты, жұмыртқа тәріздіден ланцеттіге дейін, ұзындығы 2-6 (7-ге дейін) мм, 3-5, сирек 7, тамырлары бар, жалаңаш немесе төменгі жартысында мол түкті, жоғарғы жағында доғал немесе сирек өткір; жоғарғы гүл сабақтары көбінесе қысқа шаштарға айналатын әдетте тікенектермен.

Қабықтың төменгі гүл тәріздес шорлануы қысқа, доғал, жалаң немесе арқасында ұшын бұйра шаштардың жиынтығымен, қысқа сирек шаштармен кездесетін қоңырбас сирек (барынша танымалы Poa eminens ) .

Гүл пленкалары, екеуінің қатарында, доғал немесе әдетте бүйірлік қалақпен немесе тістермен біршама тістелген. Үшеуінің іішіндегі талықтарының ұзындығы 0, 3-2, 7 (3-ке дейін) мм.

Шабындық немесе жайылымдық жем-шөп өсімдіктері бола отыра, бұл тұқымдастардың көптеген түрінің үлкен шаруашылық мағынасы бар. Әсіресе, құнды шабындық жем-шөп өсімдігі қазіргі уақытта мәдениетке енгізілген шалғынды қоңырбас ( Poa pratensis ) .

Жақсы шабындық жем өсімдіктері - кең таралған шалғынды батпақты қоңырбас ( Poa palustris ) және кәдімгі көк қоңырбас ( Pоа trivialis ) . Оңтүстік құрғақ аймақтарда шалғынды эфемероид қоңырбас ( Pоа bulbosa ) жақын түрлерімен. Қазақстан мен Оңтүстік Сібірдің далалық жайылымдарында түрлі - түсті қоңырбас ( Pоа versicolor ) және тартыңқы қоңырбас( Pоа attenuata Trin ), биік таулы жайылымдарда - альпі қоңырбасы ( Pоа alpina ), ұзынжапырақ қоңырбас Pоа longifolia ), көкшіл қоңырбас ( Poa glauca ) және басқалары үлкен маңызға ие тұқым түрлері.

Кең таралған жыл сайынғы қоңырбас ( Pоа annua ), оған жақын түрлер сияқты, жайылымдық жем-шөп өсімдігі болып табылады және гүлзарларды орнатуға жарамды, бірақ сонымен бірге ол әртүрлі дақылдардың егістіктері мен плантацияларының, сондай-ақ бақтар мен саябақтардың жойылуы қиын арамшөптерінің қатарына жатады.

Осы жерден еркекбидайық тұқымдарын АҚШ-қа, содан кейін Канадаға зерттеу үшін алынды, онда алғашқы сорттар жасалды. Ресейде еркекбидайық дақылымен жұмыс Камышин және Краснокутск тәжірибе станцияларында, сондай-ақ Қазақстандағы Бесенчук және Арал маңындағы тәжірибе станцияларында жалғасты. Еркекбидайықтың алғашқы отандық сұрыптары Краснокутскте, содан кейін Арал маңындағы ВИР тәжірибелі станциясында құрылды [6] .

Еркекбидайық дақылы және оны пайдалану табиғаты оның бірегей экологиялық және биологиялық қасиеттерімен анықталады, мысалы: құнды жем сапасы, жоғары өнімділік, жоғары құрғақшылық пен ыстыққа төзімділік, төмен температураға төзімділік және салыстырмалы тұзға төзімділік, таптауға төзімділік, өнімді ұзақ өмір сүру (12-15 жыл немесе одан да көп), топырақтың құнарлылығына сұраныссыздық және еркекбидайықық тамырларында азотты ауадан сіңіруге мүмкіндік беретін симбиотикалық микрофлораның болуы.

Мұның бәрі еркекбидайық дақылына құрғақ жемшөп өндірісінде тұрақты орын алып қана қоймай, сонымен қатар деградацияланған топырақтың өнімділігін арттыру үшін тиімді фитомелиорант ретінде пайдалануға мүмкіндік береді (Velichko, 1981; Shain, Karunin, 1950; Sukharevetal., 2011; Kravtsov, 2009; Bukhteevaetal., 2016) [7] .

Еркекбидайық ( Agropyron Gaertn. ) triticeae Dum. туысына жатады, Poaceae Barnh. тұқымдасының типтік түрішіне жатады. Бұл көбінесе солтүстік жарты шарда, жиі тауларда кездесетін фестукоидты дақыл. Еркекбидайық-ксерофит түріндегі өсімдік. Тұқым түрлерінің ауқымы Еуразияның дала және шөлді-дала аймақтарында жазықтар мен тау беткейлерінде кездеседі.

Батыс Қазақстанның құрғақ егіншілігінде көпжылдық шөптер ерекше маңызға ие. Жемшөп өндіру саласында қойылған міндеттерді орындаумен қатар көпжылдық шөптер егістік жерлердің құнарлылығын қалпына келтіру және ауыл шаруашылығы алқаптарын шөлейттенудің теріс процестерінің көріністерінен сақтау мәселелерін шеше отырып, табиғатты қорғаудың маңызды функцияларын жүзеге асырады.

Өндірістің жаңа экономикалық жағдайларына көшу ауыл шаруашылығы дақылдарының әлеуетін қамтамасыз етуге, оның ішінде күрт континенттік климаттың стресстік көріністеріне ерекше мән береді. Осыған сүйене отырып, малазықтық алқаптарының тұрақты өнімділігіне қол жеткізу мәселесін шешудегі маңызды рөл көпжылдық шөптердің түрлерін дұрыс таңдауға және оларды құру жағдайларына байланысты.

Қазақстанның дала және құрғақ дала аймақтары үшін егістіктерді шалғындау үшін ең жақсы дақыл еркекбидай болып табылады. Тамырдың жоғары температуралық режиміне, топырақтың тұздылығына және басқа да қолайсыз өсу жағдайларына жоғары төзімділігі өсімдікті суарылмайтын жерлерде кеңінен қолдануға басымдық берді. Бұл таңдау егіннің тағы бір құнды сапасы - ұзақ өмір сүрудің арқасында мақсаттарды ақтайды. Батыс Қазақстан облысы еркекбидайдың тарихи отаны болып табылады. Дәл осы жерде 1886 жылы оны В. С. Богдан Валуйская тәжірибе станциясында және ауыспалы егістерді біртіндеп енгізіле бастады. Қазіргі уақытта Қазақстанда еркекбидай астындағы егіс алқабы 5 млн гектардан асады, ауыл шаруашылығы өндірісінде оның 17 сорты пайдаланылады [8] .

1. 2 Еркекбидайық ( Agropyron Gaert. ) туысының биологиялық және морфологиялық сипаттамасы

Тарақты еркекбидайық ( Agropyron pectinatum (M. Bieb. ) - қоңырбас туысына тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.

Тамыр сабақты, көпжылдық селдір түпті дақыл. Тамыр жүйесі шашақты, жыртылған топырақ қабатында жақсы дамыған. Сабақтары түзу, масақтың астында биіктігі 80-100 см құрайтын бөлігі сәл кедір-бұдыр болып келеді. Жапырақтары тар сызықты, жағалай оралған немесе жалпақя, ені 1, 5-5, 0 мм, төменгі жағында тегіс, үстіңгі жағында жіптесін немесе бұдыр болады.

Гүлшоғыры - масақтар, сызықты немесе жұмыртқа тәрізді, қалың, ұзындығы 1, 5-6, 5 см және ені 1, 0-2, 5 см; жоғарғы жағында айтарлықтай тарылған, тараққа ұқсас келеді. Масақтары жасыл және көкшіл-жасыл болады, 3-10 гүлі бар, жалаңаш, ұзындығы 0, 8-1, 5 см.

Agropyron pectinatum - Изображение особи - Плантариум

Сурет 1. Тарақты еркекбидайық ( Agropyron pectinatum (M. Bieb. ) P. Beauv. , https://www. plantarium. ru/page/)

Масақты қабыршақтары жұмыртқа тәрізді-ланцетті, ұзындығы 3-4 мм, қылқанына қарай күрт тарылған, жалаңаш және бұдыр келген. Төменгі гүлқабыршағының ұзындығы 5-7 мм, жалаңаш, қылқанға қарай тарылған.

Тұқымның ұзындығы 6-8 мм, ені 1 мм жуық. 1000 тұқымның салмағы 0, 8-1, 8 г. Өсімдік маусымда гүлдейді, жемістер шілдеде піседі, дамудың 2-ші жылынан бастап жеміс береді, жемшөп ретінде маңызға ие өсімдік. Тіршілік ету ортасы: дала, шөлейт және шөлді аймақтар, құрғақ шалғындар, жартасты беткейлер, жартастар, құмдар, қиыршық тастар, жоғарғы тау белдеуіне дейінгі аудандар [9] .

Бидайық шөп - ксерофит типті өсімдік. Тұқым түрлерінің ареалы Еуразияның дала және шөлді дала аймақтарындағы жазықтар мен тау беткейлерінде кездеседі. Бұл құрғақ және шөлді далаларға тән өсімдік, топырақтың тұздануына орташа төзімді және құрғақ дақылды, жусан дақылды далаларда қызғылт топырақ, шақпақ тасты және тасты топырақтарда таралған.

Еркекбидайықтың жоғары өнімділігі мен азықтың сапалылығы, өнімді ұзақ өмір сүру (12-15 жыл немесе одан да көп), топырақтың құнарлылығына мұқтаж болмау, азотты ауадан сіңіруге мүмкіндік беретін тамырларда симбиотикалық микрофлораның болуы, таптауға төзімділік, құрғақшылық пен ыстыққа жоғары төзімділік, төменгі температураларға төзімділік және салыстырмалы тұзға төзімділік сияқты құнды биологиялық ерекшеліктері мен экологиялық қасиеттері оған далалық және құрғақ жем-шөп өндірісінде тұрақты орынды иеленіп қана қоймай, сонымен қатар тозған топырақтың өнімділігін арттыру және табиғи жем-шөп алқаптарын түбегейлі жақсарту үшін тиімді фитомелиорант ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.

А. В. Бухтееваның мәліметтері бойынша, Ресейде және оған іргелес елдерде еркекшөптің 11 түрі мен 13 кіші түрі кездеседі және оның типтік формаларымен қатар көптеген өтпелі формалары да бар, сондықтан бұл түрді дәл анықтау жиі қиынға соғады.

Г. Т. Ситпаеваның зерттеулері бойынша Еділ-Қазақстан Дала провинциясында еркекбидайық ( Agropyron Gaertn. ) тұқымдасының 5 түрі тіркелген, оның ішінде құмеркек ( A. fragile және кәдімгі еркекбидайық ( A. cristatum) барлық төрт кіші провинцияда кең таралған, ал Тарбағатай-Саур таулы-далалы кіші провинциясының эндемі ретінде белгіленген тарбағатай еркекбидайығы ( A. tarbagataicum) Батыс Тарбағатай жотасының шегіндегі Алет шатқалындағы шектеулі диапазонға ғана ие болады[10] .

Еркекбидайықтар масағының пішінімен, масақшалардың бас масақта орналасуымен, масақтың тығыздығымен және басқа да белгілерімен ерекшеленеді. Еуразияда бұл дақылдың екі жалпақмасақты тарақты еркекбидайық ( A. cristatum (L. ) Beauv . s. l. ), тарақша тәрізді еркекбидайық (A. cristatum және екі тармасақты сынғыш сібірлік еркекбидайық (A. fragile) мен шөлдік еркекбидайық (A. desertorum) сияқты 4 түрі қолданылады.

Ботаникалық бақтардың негізгі міндеті - табиғи флора өсімдіктерін сақтау және зерттеу. Сонымен қатар, жаһандық климаттың өзгеруі мен антропогендік әрекеттердің нәтижесінде сирек кездесетін және көбеюі қиын, табиғи жағдайда жойылып бара жатқан өсімдіктерді сақтау өте маңызды. 19 ғасырдың аяғынан бастап өсімдік ресурстарының, ауылшаруашылық және тағамдық маңызы бар өсімдіктердің топтамалық үлгілерінің тұқымдарын сақтау үшін гендік банктер құрыла бастады. Бүгінгі таңда әлемде 1750-ге жуық генетикалық (селекциялық) өсімдік банктері бар.

Өсімдік флорасының тұқымдарын кешенді экспедициялар барысында флористер, геоботаниктер, микологтар, гүл өсімдіктерінің интродуктологтар сияқты ғылыми қызметкерлер Қазақстанның барлық флористикалық аймақтарынан жинады, сондай-ақ олар экспозициялар мен дендрология тәлімбақтарының, жемістердің, ашық және жабық топырақтардың өсімдіктерінің, Бас ботаникалық бақтың альпілік төбесінің тұқымдарымен толықтырылды.

Жезқазған, Іле, Маңғышлақ және Алтай ботаникалық бақтары сияқты аймақтық ботаникалық бақтар да өздерінің экологиялық аймақтарының өсімдік тұқымдарымен бөліседі. Осы жылдар ішінде тұқым банкінде 85 тұқымдасқа жататын 831 өсімдік түрінің 3, 5 мыңнан астам үлгілері жиналған және сақтауға қойылған, оның ішінде шаруашылық пайдалану бойынша - 112 тағамдық, 351 дәрілік, 171 жемшөп түрі, Қазақстанның қызыл кітабына енген 31 түрдің 12 эндемигі де бар.

Еркекбидайықтар біздің тұқым банкінің топтамасындағы Poaceae дақыл тұқымдасына жататын көп түрлердің бірі. Жемшөп дақылдарын зерттеу мен сақтау өзекті болғандықтан, олар жемшөп дақылдарын енгізу және өсіру үшін негізгі құнды көздердің бірі болып табылады. Еркекбидайық ( Agropyron gaertn. ) Рoaceae Barnh. тұқымдас тармағының Triticeae Dum. трибасына жатады. Бұл көбінесе солтүстік жарты шарда, көбінесе тауларда кездесетін фестукоидты дақыл болып табылады[11] .

Дала және құрғақ дала аймақтарында практикалық қолдану үшін өнімділікті, сапаны және қыс пен құрғақшылыққа жоғары төзімділік сияқты қасиеттерге ие өсімдік түрлері ерекше назар аударуға тұрарлық.

Ғалымдардың пікірінше, бұндай өсімдіктерге, ең алдымен, сортаң кешендер үшін таптырмайтын тұзға төзімді еркекбидайық пен қияқты жатқызуға болады. Жемшөп өндірісінде еркекбидайық құрғақшылыққа төзімділігімен қатар, оның жемшөп массасының жоғары сапасы үшін де бағаланады. 100 кг шөп құрамында 28 жемшөп бірлігі мен 4, 8 кг сіңетін ақуыз болады; 100 кг құрғақ массада 7, 4 кг сіңетін ақуыз бен 53 жемшөп бірлігі болады. Еркекбидайық сұрыптарының жасыл массасында түтікке шығу фазасында, яғни толық масақтанудың басталатын кезінде, бір жемшөп бірлігі 146-187г сіңетін ақуызды құрайды, бұны оның бұршақ дақылдарының жасыл массасындағы құрамымен салыстыруға келеді.

Еркекбидайықтың ақ жусанындағы табиғи жайылымдардағы еркекбидайық өнімділігі 3, 0-4, 5 ц/га құрғақ жемшөп массасын құрайды, ал жасыл жусанда 2-3 ц/га. Қазіргі таңда климаттың құрғақшылығы мен жемге деген қажеттіліктің артуынан бұл дәнді дақылдарға ерекше мән берілуде. Ғалымдар жерсіндіру, ең құндысын анықтап, оларды жемшөп шөптерін өсіруге тарту үшін жоғары өнімді үлгілерді жинау бойынша зерттеулерді жалғастыруда. Солтүстік Қазақстан даласы жағдайында жалпақмасақты еркекбидайық сұрыпын іріктеу үшін шаруашылық құнды белгілер мен қасиеттердің көздері анықталған. Оларға 13 үлгі мен жайылымдық жайылымдық бағытта қолданылатын дәнді дақылдардың басқа да түрлері жатады.

Шөлдік еркекбидайы ( Agropyron desertorum ) тығыздалған құмды және құмдақ топырақты жақсы көреді. Ол ауыр саздақ топырақтарда, сортаң батпақтарда өседі және сібірлік түрінің еркекбидайымен бірдей жерлерде таралған. Еркекбидайдың бұл түрі айтарлықтай аз таза жабындар береді. Ашық және күңгірт қара қоңыр топырақтарда алуаншөп дала көлтабандарының биік жерлерінде көптеп кездесетін бетегемен, ақселеумен бірге өседі[12] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.