Poaceae тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Орталық Қазақстан флорасындағы Agropyron Gaert. туысының түрлері және олардың экологиялық ерекшеліктері

Орындаған: Серікбай М.Т.

Ғылыми жетекші Қуатбаев А.Т.

Астана 2023
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
6
1. Әдебиеттерге шолу

1.1 Қоңырбас (Poaceae Barnhart.) тұқымдасының анатомиялық, морфологиялық - биологиялық сипаттамасы

1.2 Орталық Қазақстан флорасындағы қоңырбастар (Poaceae Barnhart.) тұқымдасы өкілдеріне шолу

2. Зерттеу нысаны және әдістері

2.1 Орталық Қазақстанның физико-географиялық ерекшелігі

2.1 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының түрлері

3. Негізгі бөлім

3.1 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің тіршілік формалары)

3.2 Малазықты еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің экологиялық ерекшеліктері

3.3 Agropyron Gaert. туысына жататын түрлердің малазықты және шаруашылық маңызы

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынған:

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл дипломға сәйкес анықтамалары бар келесідей терминдер қолданылады:

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

КІРІСПЕ

Қазіргі уақытта өсірілетін өсімдік сорттарының қолданыстағы ассортименті азық массасының және тұқымның өнімі, сондай-ақ бейімділік қасиеттері бойынша қазіргі ауылшаруашылық өндірісінің талаптарына жауап бермейді.
Құнды жем-шөптің өндірісін арттырудың өзекті мәселесін, аз өнімді және табиғи жем-шөп алқаптарын жақсарту, көпжылдық мал жайылымдарын құру және топырақ эрозиясының алдын алу бойынша жергілікті жағдайларға бейімделген, көпжылдық шөптерді өсіру арқылы шешуге болады.
Топырақтағы эррозияға қарсы қасиеттері бар, түрлі қолайсыз топырақты-климаттық факторларға (тұздану, құмды, әлсіз және артық ылғалданған топырақтар) төтеп беретін барынша жоғары өнімді көпжылдық шөптердің тізімдемесін кеңейту қажет. Олар егін шаруашылығының бейімделу стратегиясында жатқан ауыл шаруашылығын тегногенді және жүргізу жүйесінің орнына келетін маңызды атқарымдарды орындауға қабілетті.
Дәнді тұқымдас өсімдіктері егін шаруашылығында, сондай-ақ дала, орман және орманды дала аймақтарының шалғындық шаруашылығында үлкен рөл атқарады. Жайылымдар мен шөп шабындықтардың түпкілікті өзгеруіне байланысты дәнді тұқымдастардың мәні барынша артты.
Жайылымдар мен шөп шабындықтарды құруға шөптердің құрамына стреске төзімді - шөптердің дәнді тұқымдастарын енгізбеу мүмкін емес. Қоршаған ортаның әрекетіне барынша төзімді түрлі экологиялық географиялық аудандардың тұқымдас өкілдерінің мәдениетті аналогтары кіреді: еркекшөп (Elytrigia), бидайық (Agropyron), арпабас (Bromus), бидайықты (Elymus).
Тақырыптың өзектілігі. Көпжылдық дәнді тұқымдастардың түрлері мен сорттары өсіп жетілуіне, қоршаған ортаға байланысты өзгеріп тұратын жағдайларға әртүрлі әсер етеді. Өсімдіктің өсуіне және дамуына әсер ететін әртүрлі дәрежелі атмосфераның және топырақтың құрғақшылығына төзімді сорты Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысы болып табылады.
Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысын зерттеу өзектілігі дәнді дақылдар туралы жалпыланған деректер жинақтамасының болмауымен және Қазақстанның кейбір ботаникалық-географиялық аудандарында олардың жеткіліксіз зерттелуімен байланысты.
Облыстың дала және құрғақ дала аймақтарында жоғары өнімді мәдениетті өсімдік бірлестігін құру үшін Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) өте қолайлы.
Азықтық құндылығын есепке алсақ, құрғақ далаларда бидайықтың бір гектарының өнімділігі мал азығы дақылдарының өнімділігінен артады, жайылымға тұрақты, ол көпжылдық шөптердің ішінде ұзақ мерзімді және құрғашылыққа төзімділердің бірі болып саналады[3].
Табиғатта ТМД елдерінің табиғи мекендеу жағдайында флорист ғалымдармен бидайықтың көптеген түрі анықталған [4].
Дәнді дақылдардың экологиялық анатомиясы бойынша зерттеулердің маңыздылығы мынада: бұл зерттеулер табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен құрылым мен функцияны және олардың өзгеруін білуге негізделе отырып өсімдіктердің табиғи және адам әсерінен өзгерген тіршілік ету ортасымен өзара әрекеттесу механизмін ашады.
Тозған жерлерді жақсарту және фитомелиорациялау үшін өсімдік ресурстарының басты көзі табиғат флорасының экологиялық мамандандырылған генетикалық ресурстары болып табылады. Табиғи таңдау негізінде түрдің эволюциялық даму процесінде қалыптасқан, нақты жабайы өсетін түрлері, өнімді және бейімделген потенциалды [1].
Өсімдік шаруашылығының бейімделу жүйелерін меңгеруге төтеп беретін, жем-шөп өсімдіктерінің түрлерін, экотүрлерін мәдениетке енгізу - жем-шөп пен тұқым өнімдерінің максималды және жылдар бойынша тұрақтандырылған өнімділігі бар жемдік агроэкожүйелерді құрудың ең нақты кепілдігі [2].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Орталық Қазақстан флорасындағы Agropyron Gaert. туысының түрлерін анықтау және олардың экологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттер қойылды:
1. Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің биологиялық ерекшеліктеріне шолу жасау;
2. Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын малазықты түрлердің ерекшеліктерін анықтау;
3. Жергілікті флорадағы Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысына жататын түрлердің тіршілік формаларын, экологиялық ерекшеліктерін анықтау.

1. Әдебиеттерге шолу

1.1 Қоңырбас тұқымдасының анатомиялық, морфологиялық - биологиялық сипаттамасы

Қоңырбас астық тұқымдастары ( Роасеае ), негізінен жер шарының қоңыржай суық жолағында таралған, өсімдіктердің ең кең топтарының бірі. КСРО флорасына қоңырбас тұқымдасының 100-ден астам түрі кіреді. Олардан Кеңес Одағының еуропа бөлігінде небары 3-4 түрі мәдениетте меңгерілген (Мирошниченко, 1968). Шалғынды қоңырбас тұқымдасы мәдениетте үлкен мағыналы, бұл жайылым өсімдіктерінің жақсыларының бірі (Ларин, 1950) болып саналады. Ол жоғары қоректік қасиеттерімен - ауылшаруашылық жануарларының олардың әртүрлі түрлерін жақсы жеуімен, өсу қабілетінің жоғарылылығымен, жайылымдық пайдалану кезінде төзімділігімен ерекшеленеді. Шөп шабындықтарда шалғынды қоңырбас тұқымдастары шөптің төменгі қабатын қалыптастыруға қатысады, оның сапасын арттырады.
Қоңырбас тұқымдастарды тұқымға өсіріп өндіруде дұрыс агртехника әзірлеу және астықтың құрылымы мен көлемін саналы түрде басқару үшін, жеке даму сұрақтарын зерттеу және, оның ішінде, өсімдіктің морфогенезасын зерттеу маңызды.
Көпжылдық, кейбір жағдайда жер бетіндегі өсімдіктің өркендері бар, биіктігі 10 -- 120 см (140 см дейін) бір жылдық өсімдіктер барынша қалың шымқабаттар құрайды. Сабақтары әдетте тік, жалаң және тегіс, өрескел бұдырлы болады. Қынаптар әртүрлі дәрежеде, кейде бүкіл ұзындығы бойынша, жабық, тегіс немесе бұдырлы, сирек қысқа шашты болады.
Тілшіктері жарғақты, ұзындығы 0,2 -- 6 мм, тақыр және арқа жағының шетінде қысқа шаштары болады. Парақты пластиналары жазық немесе ені 1-8 (12 мм-ге дейін) бойымен бүктелген, негізінен жалаң немесе шашыраңқы шаштарымен болады.
Гүлшоғыры - әдетте жайылған, сирек сығылған және тығыз сыпыртқыланған, ұзындығы 1,5 -- 25 (30-ға дейін) см, бұдырлы немесе тегіс бұтақтар. Сабақтарының ұзындығы 2,5-9 (10- ға дейін) мм, кейбіреулерінде 3-6, 2 немесе 8 қос жынысты гүлдері бар, бірақ олардың жоғарғы жағы дамымаған болады. Сабақтың осі тегіс, бұдырлы немесе қысқа шашты, әр гүлдің астында буындалу процесі жүргізіледі.
Масақтардың қабықтары былғары-жарғақты, көпшілік жағдайда толығымен жарғақты, жұмыртқа тәріздестен ланцеталыққа дейін, өткір немесе доғал, төменгі жағы әдетте масақтан 3 есе қысқа, 1-3 тамыры бар, жоғарғы жағы -- әдетте масақтан 1,5 -- 2 есе қысқа, 3-5 тамыры бар.
Төменгі гүл тәріздес қабықтары былғары - жарғақты, жұмыртқа тәріздестен ланцеталыққа дейін, ұзындығы 2-6 (7-ге дейін) мм, 3-5, сирек 7, тамырлары бар, жалаңаш немесе төменгі жартысында мол түкті, жоғарғы жағында доғал немесе сирек өткір; жоғарғы гүл сабақтары көбінесе қысқа шаштарға айналатын әдетте тікенектермен.
Қабықтың төменгі гүл тәріздес шорлануы қысқа, доғал, жалаң немесе арқасында ұшын бұйра шаштардың жиынтығымен, қысқа сирек шаштармен кездесетін қоңырбас тұқымдастары сирек ( барынша танымалы Poa eminens).
Гүл пленкалары, екеуінің қатарында, доғал немесе әдетте бүйірлік қалақпен немесе тістермен біршама тістелген. Үшеуінің іішіндегі талықтарының ұзындығы 0,3 -- 2,7 (3-ке дейін) мм.
Шабындық немесе жайылымдық жем-шөп өсімдіктері бола отыра, бұл тұқымдастардың көптеген түрінің үлкен шаруашылық мағынасы бар. Әсіресе, құнды шабындық жем-шөп өсімдігі қазіргі уақытта мәдениетке енгізілген шалғынды Қоңырбас тұқымдас (Poa pratensis).
Жақсы шабындық жем өсімдіктері - кең таралған шалғынды батпақты Қоңырбас тұқымдасы (Poa palustris) және кәдімгі көк Қоңырбас тұқымдасы (Pоа trivialis). Оңтүстік құрғақ аймақтарда шалғынды эфемероид Қоңырбас тұқымдасы (Pоа bulbosa) жақын түрлерімен. Қазақстан мен Оңтүстік Сібірдің далалық жайылымдарында түрлі -- түсті Қоңырбас тұқымдасы (Pоа versicolor) және тартылған Қоңырбас тұқымдасы (Pоа attenuata), биік таулы жайылымдарда-альпілік Қоңырбас тұқымдасы (Pоа alpina), ұзын жапырақты Қоңырбас тұқымдасы Pоа longifolia), көкшіл Қоңырбас тұқымдасы (POA glauca) және басқалары үлкен маңызға ие тұқым түрлері.
Кең таралған жыл сайынғы Қоңырбас тұқымдасы (Pоа annua), оған жақын түрлер сияқты, жайылымдық жем-шөп өсімдігі болып табылады және гүлзарларды орнатуға жарамды, бірақ сонымен бірге ол әртүрлі дақылдардың егістіктері мен плантацияларының, сондай-ақ бақтар мен саябақтардың жойылуы қиын арамшөптерінің қатарына жатады.
Еркекбидайық-XIX ғасырдың аяғында ғалым агроном В.С. Богданның Саратов маңындағы Валуй тәжірибелі станциясында дақылдарға енгізген құрғақшылыққа төзімді көпжылдық құрғақ дәнді дақыл болып табылады. Осы жерден еркекбидайық тұқымдарын АҚШ-қа, содан кейін Канадаға зерттеу үшін алынды, онда алғашқы сорттар жасалды. Ресейде еркекбидайық дақылымен жұмыс Камышин және Краснокутск тәжірибе станцияларында, сондай-ақ Қазақстандағы Бесенчук және Арал маңындағы тәжірибе станцияларында жалғасты.
Еркекбидайықтың алғашқы отандық сұрыптары Краснокутскте, содан кейін Арал маңындағы ВИР тәжірибелі станциясында құрылды (Богдан, Москаленко, 1940; Константинов, 1936; Величко, 1981).
Еркекбидайық дақылы және оны пайдалану табиғаты оның бірегей экологиялық және биологиялық қасиеттерімен анықталады, мысалы: құнды жем сапасы, жоғары өнімділік, жоғары құрғақшылық пен ыстыққа төзімділік, төмен температураға төзімділік және салыстырмалы тұзға төзімділік, таптауға төзімділік, өнімді ұзақ өмір сүру (12-15 жыл немесе одан да көп), топырақтың құнарлылығына сұраныссыздық және Еркекбидайықық тамырларында азотты ауадан сіңіруге мүмкіндік беретін симбиотикалық микрофлораның болуы.
Мұның бәрі еркекбидайық дақылына құрғақ жемшөп өндірісінде тұрақты орын алып қана қоймай, сонымен қатар деградацияланған топырақтың өнімділігін арттыру үшін тиімді фитомелиорант ретінде пайдалануға мүмкіндік береді (Shain, Karunin, 1950; Velichko, 1981; Sukharevetal., 2011; Kravtsov, 2009; Bukhteevaetal., 2016). Еркекбидайық (Agropyron Gaertn.) triticeae Dum тұқымдасына жатады, Poaceae barnh тұқымдасының типтік түрішіне жатады. Бұл көбінесе солтүстік жарты шарда, жиі тауларда кездесетін фестукоидты дақыл. Еркекбидайық-ксерофит түріндегі өсімдік. Тұқым түрлерінің ауқымы Еуразияның дала және шөлді-дала аймақтарында жазықтар мен тау беткейлерінде кездеседі.
Еркекбидайық масақтың пішінінімен, масақтағы масақшалардың орналасуымен, масақтың тығыздығымен және басқа белгілермен ерекшеленеді. Еуразияда дақылдың төрт түрі қолданылады: екі кең тарақша-A. cristatum (L.) be a uv. s. l. ) және тарақ тәрізді-A. cristatum (L.) Beauv. subsp. pectinatum (Bieb.) Гүлдеді. (ұлы. A. pectiniformeRoem et Schult.)- және екі тар масақты-сібірлік еркекбидай немесе құмды немесе сынғыш еркекбидай -A. fragile (Roth) Candargy (syn. A. fragile subsp. sibiricum (Willd.) Melderis), және шөлдік еркекбидай - A. desertorum (Fisch. ex Link,) Schultz. В.
Батыс Қазақстанның құрғақ егіншілігінде көпжылдық шөптер ерекше маңызға ие. Жемшөп өндіру саласында қойылған міндеттерді орындаумен қатар көпжылдық шөптер егістік жерлердің құнарлылығын қалпына келтіру және ауыл шаруашылығы алқаптарын шөлейттенудің теріс процестерінің көріністерінен сақтау мәселелерін шеше отырып, табиғатты қорғаудың маңызды функцияларын жүзеге асырады. Өндірістің жаңа экономикалық жағдайларына көшу ауыл шаруашылығы дақылдарының әлеуетін қамтамасыз етуге, оның ішінде күрт континенттік климаттың стресстік көріністеріне ерекше мән береді. Осыған сүйене отырып, малазықтық алқаптарының тұрақты өнімділігіне қол жеткізу мәселесін шешудегі маңызды рөл көпжылдық шөптердің түрлерін дұрыс таңдауға және оларды құру жағдайларына байланысты.
Қазақстанның дала және құрғақ дала аймақтары үшін егістіктерді шалғындау үшін ең жақсы дақыл еркекбидай болып табылады. Тамырдың жоғары температуралық режиміне, топырақтың тұздылығына және басқа да қолайсыз өсу жағдайларына жоғары төзімділігі өсімдікті суарылмайтын жерлерде кеңінен қолдануға басымдық берді. Бұл таңдау егіннің тағы бір құнды сапасы - ұзақ өмір сүрудің арқасында мақсаттарды ақтайды. Батыс Қазақстан облысы еркекбидайдың тарихи отаны болып табылады. Дәл осы жерде 1886 жылы оны В.С. Богдан Валуйская тәжірибе станциясында және ауыспалы егістерді біртіндеп енгізіле бастады. [1]. Қазіргі уақытта Қазақстанда еркекбидай астындағы егіс алқабы 5 млн гектардан асады, ауыл шаруашылығы өндірісінде оның 17 сорты пайдаланылады [2].

1.2 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының биологиялық және морфологиялық сипаттамасы

Бидайық шөп (бидайық тұқымдас мал азығы) - Agropyron pectinatum (M. Bieb.) P. Beauv. (A. cristatum subsp. pectinatum (Bieb.) Tzvel.) - Poaceae тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік.
Тамыр сабақты, көпжылдық селдір түпті дақыл. Тамыр жүйесі шашақты, жыртылған топырақ қабатында жақсы дамыған. Сабақтары түзу, масақтың астында биіктігі 80-100 см құрайтын бөлігі сәл кедір-бұдыр болып келеді. Жапырақтары тар сызықты, жағалай оралған немесе жалпақя, ені 1,5-5,0 мм, төменгі жағында тегіс, үстіңгі жағында жіптесін немесе бұдыр болады.
Ғылыми топтастыруы

Гүлшоғыры - масақтар, сызықты немесе жұмыртқа тәрізді, қалың, ұзындығы 1,5-6,5 см және ені 1,0-2,5 см; жоғарғы жағында айтарлықтай тарылған, тараққа ұқсас келеді. Масақтары жасыл және көкшіл-жасыл болады, 3-10 гүлі бар, жалаңаш, ұзындығы 0,8-1,5 см.

Сурет 2. Agropyron pectinatum- бидайық шөп
Масақты қабыршақтары жұмыртқа тәрізді-ланцетті, ұзындығы 3-4 мм, қылқанына қарай күрт тарылған, жалаңаш және бұдыр келген. Төменгі гүлқабыршағының ұзындығы 5-7 мм, жалаңаш, қылқанға қарай тарылған.
Тұқымның ұзындығы 6-8 мм, ені 1 мм жуық. 1000 тұқымның салмағы 0,8-1,8 г. Өсімдік маусымда гүлдейді, жемістер шілдеде піседі, дамудың 2-ші жылынан бастап жеміс береді, жемшөп ретінде маңызға ие өсімдік. Тіршілік ету ортасы: дала, шөлейт және шөлді аймақтар, құрғақ шалғындар, жартасты беткейлер, жартастар, құмдар, қиыршық тастар, жоғарғы тау белдеуіне дейінгі аудандар [5].
Бидайық шөп - ксерофит типті өсімдік. Тұқым түрлерінің ареалы Еуразияның дала және шөлді дала аймақтарындағы жазықтар мен тау беткейлерінде кездеседі. Бұл құрғақ және шөлді далаларға тән өсімдік, топырақтың тұздануына орташа төзімді және құрғақ дақылды, жусан дақылды далаларда қызғылт топырақ, шақпақ тасты және тасты топырақтарда таралған.
Еркекшөптің жоғары өнімділігі мен азықтың сапалылығы, өнімді ұзақ өмір сүру (12-15 жыл немесе одан да көп), топырақтың құнарлылығына мұқтаж болмау, азотты ауадан сіңіруге мүмкіндік беретін тамырларда симбиотикалық микрофлораның болуы, таптауға төзімділік, құрғақшылық пен ыстыққа жоғары төзімділік, төменгі температураларға төзімділік және салыстырмалы тұзға төзімділік сияқты құнды биологиялық ерекшеліктері мен экологиялық қасиеттері оған далалық және құрғақ жем-шөп өндірісінде тұрақты орынды иеленіп қана қоймай, сонымен қатар тозған топырақтың өнімділігін арттыру және табиғи жем-шөп алқаптарын түбегейлі жақсарту үшін тиімді фитомелиорант ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
А.В. Бухтееваның [5] мәліметтері бойынша, Ресейде және оған іргелес елдерде еркекшөптің 11 түрі мен 13 кіші түрі каездеседі және оның типтік формаларымен қатар көптеген өтпелі формалары да бар, сондықтан бұл түрді дәл анықтау жиі қиынға соғады.
Г.Т. Ситпаеваның зерттеулері бойынша Еділ-Қазақстан Дала провинциясында Agropyron gaertn тұқымдасының 5 түрі тіркелген, оның ішінде A. fragile және A. cristatum барлық төрт кіші провинцияда кең таралған, ал Тарбағатай-Саур таулы-далалы кіші провинциясының эндемі ретінде белгіленген A. tarbagataicum Батыс Тарбағатай жотасының шегіндегі Алет шатқалындағы шектеулі диапазонға ғана ие.
Еркекшөптер масағының пішінімен, масақшалардың бас масақта орналасуымен, масақтың тығыздығымен және басқа да белгілерімен ерекшеленеді. Еуразияда бұл дақылдың екі жалпақмасақты тарақты еркекшөп (A. cristatum (L.) Beauv . s.l.), тарақша тәрізді еркекшөп (A. cristatum (L.) Beauv. subsp. pectinatum (Bieb.) Цвел. (сын. A. pectiniforme Roem et Schult.) және екі тармасақты сынғыш сібірлік еркекшөп (A. fragile (Roth) Candargy (syn. A. fragile subsp. sibiricum (Willd.) Melderis) мен шөлдік еркекшөп (A. desertorum (Fisch. ex Link,) Schultz) сияқты 4 түрі қолданылады.
Ботаникалық бақтардың негізгі міндеті - табиғи флора өсімдіктерін сақтау және зерттеу. Сонымен қатар, жаһандық климаттың өзгеруі мен антропогендік әрекеттердің нәтижесінде сирек кездесетін және көбеюі қиын, табиғи жағдайда жойылып бара жатқан өсімдіктерді сақтау өте маңызды. 19 ғасырдың аяғынан бастап өсімдік ресурстарының, негізінен, ауылшаруашылық және тағамдық маңызы бар өсімдіктердің топтамалық үлгілерінің тұқымдарын сақтау үшін гендік банктер құрыла бастады. Бүгінгі таңда әлемде 1750-ге жуық генетикалық (селекциялық) өсімдік банктері бар.
Өсімдік флорасының тұқымдарын кешенді экспедициялар барысында флористер, геоботаниктер, микологтар, гүл өсімдіктерінің интродуктологтар сияқты ғылыми қызметкерлер Қазақстанның барлық флористикалық аймақтарынан жинады, сондай-ақ олар экспозициялар мен дендрология тәлімбақтарының, жемістердің, ашық және жабық топырақтардың өсімдіктерінің, Бас ботаникалық бақтың альпілік төбесінің тұқымдарымен толықтырылды. Жезқазған, Іле, Маңғышлақ және Алтай ботаникалық бақтары сияқты аймақтық ботаникалық бақтар да өздерінің экологиялық аймақтарының өсімдік тұқымдарымен бөліседі. Осы жылдар ішінде тұқым банкінде 85 тұқымдасқа жататын 831 өсімдік түрінің 3,5 мыңнан астам үлгілері жиналған және сақтауға қойылған, оның ішінде шаруашылық пайдалану бойынша - 112 тағамдық, 351 дәрілік, 171 жемшөп түрі, Қазақстанның қызыл кітабына енген 31 түрдің 12 эндемигі де бар.
Еркекшөптер біздің тұқым банкінің топтамасындағы Poaceae дақыл тұқымдасына жататын көп түрлердің бірі. Жемшөп дақылдарын зерттеу мен сақтау өзекті болғандықтан, олар жемшөп дақылдарын енгізу және өсіру үшін негізгі құнды көздердің бірі болып табылады. Еркекшөп (Agropyron Gaertn.) Рoaceae barnh тұқымдас тармағының triticeae Dum трибасына жатады. Бұл көбінесе солтүстік жарты шарда, көбінесе тауларда кездесетін фестукоидты дақыл.
Дала және құрғақ дала аймақтарында практикалық қолдану үшін өнімділікті, сапаны және қыс пен құрғақшылыққа жоғары төзімділік сияқты қасиеттерге ие өсімдік түрлері ерекше назар аударуға тұрарлық.
Ғалымдардың пікірінше, бұндай өсімдіктерге, ең алдымен, сортаң кешендер үшін таптырмайтын тұзға төзімді еркекшөп пен қияқты жатқызуға болады. Жемшөп өндірісінде еркекшөп құрғақшылыққа төзімділігімен қатар, оның жемшөп массасының жоғары сапасы үшін де бағаланады. 100 кг шөп құрамында 28 жемшөп бірлігі мен 4,8 кг сіңетін ақуыз болады; 100 кг құрғақ массада 7,4 кг сіңетін ақуыз бен 53 жемшөп бірлігі болады. Еркекшөп сұрыптарының жасыл массасында түтікке шығу фазасында, яғни толық масақтанудың басталатын кезінде, бір жемшөп бірлігі 146 - 187 г сіңетін ақуызды құрайды, бұны оның бұршақ дақылдарының жасыл массасындағы құрамымен салыстыруға келеді.
Еркекшөптің ақ жусанындағы табиғи жайылымдардағы еркекшөптің өнімділігі 3,0-4,5 цга құрғақ жемшөп массасын құрайды, ал жасыл жусанда 2-3 цга. Қазіргі таңда климаттың құрғақшылығы мен жемге деген қажеттіліктің артуынан бұл дәнді дақылдарға ерекше мән берілуде. Ғалымдар жерсіндіру, ең құндысын анықтап, оларды жемшөп шөптерін өсіруге тарту үшін жоғары өнімді үлгілерді жинау бойынша зерттеулерді жалғастыруда. Солтүстік Қазақстан даласы жағдайында жалпақмасақты еркекшөп сұрыпын іріктеу үшін шаруашылық құнды белгілер мен қасиеттердің көздері анықталған. Оларға 13 үлгі мен жайылымдық жайылымдық бағытта қолданылатын дәнді дақылдардың басқа да түрлері жатады.
Шөлдік еркекбидайы (Agropyron desertorum) тығыздалған құмды және құмдақ топырақты жақсы көреді. Ол ауыр саздақ топырақтарда, сортаң батпақтарда өседі және сібірлік түрінің еркекбидайымен бірдей жерлерде таралған. Еркекбидайдың бұл түрі айтарлықтай аз таза жабындар береді. Ашық және күңгірт қара қоңыр топырақтарда алуаншөп дала көлтабандарының биік жерлерінде көптеп кездесетін бетегемен, ақселеумен бірге өседі.

2. Зерттеу нысаны және әдістері
2.1 Орталық Қазақстанның физико-географиялық ерекшелігі

Еділ-Қазақстан дала аумақтарының дақылдары аумақтың физикалық және географиялық (геологиялық ерекшеліктері, рельефі, гидрологиясы, климаты, топырағы мен өсімдіктері) көптүрлілігіне байланысты айтарлықтай алуан түрлілігімен ерекшеленеді [1].
Әр түрлі фитоценоздар жер отындағы дақылдардың түрлік әртүрлілігі экологиялық жағдайлардың өте күрделі кешеніне байланысты. Оларға теңіз деңгейінен биіктік, жер бедерінің алуан түрлілігі, беткейлердің экспозициясы мен тіктігі, жер жамылғысының сипаты, климаттық жағдайлар (жауын-шашын мөлшері және олардың түсу жиілігі, температуралық режим) сияқты факторларды жатқызуға болады.
Қоңырбас тұқымдасының (Poaceae) өкілдері тіршілік ету ортасының әртүрлі түрлерінде кездеседі және әртүрлі фитоценоздармен байланысты болады.
Дақылдар жазық-зоналық дала түзілімдерінде, әртүрлі типтегі өсімдіктердің құрамында кең таралған, аймақаралық және бейбелдеулік өсімдіктердің (шалғынды, сортаңды, батпақты) шөп жамылғысын түзеуіне қатысады. Қалбы-Оңтүстік Алтай және Тарбағатай-Саур таулы, Шығыс Қазақстан кіші провинцияларының шөпті таулы өсімдік белдеулерінде көп кездеседі [1, 5]. Әрине, дақылдардың өсімдік жамылғысының түзілуіндегі рөлі зор, олардың көпшілігі басым түрлердің, ал кейбірі фитоценоздарда эдификатор рөлін атқарады.

Сурет 1. Agropyron туысының Қазақстанда таралуы

Дала өсімдіктер қауымдастығында эдификатор көп жағдайда шымтезек дәндерінің синузиясы болып табылады [1, 5]. Оның қалыптасуына Stipa, Festuca, Koeleria, Agropyron, Cleistogenes тұқымдарының түрлері қатысады. Бұл тұқымдастардың түрлері жобалаушы жабындыда және топырақтың жалпы шөгуінде айтарлықтай үлеске ие. Сонымен қатар, шымтезек дақылдары нанорельефті жасаушылар мен түрлендіргіштер болып табылады және топырақтағы ылғалды қайта бөлуге қатысады.
Құрамында маңызды аминқышқылдарының барлық кешені болғандықтан, еркекшөп жемшөп дақылы ретінде құнды жемдік қасиеттерге және жоғары қоректілікке ие. Онда лизиннің жоғары мөлшері анықталған. Алайда, еркекшөптің тағамдық құндылығы өсімдіктің даму кезеңіне қатты тәуелді және оны егінді жинау кезінде ескеру қажет. Сонымен қатар, ауыспалы егістерде еркекшөп дақылдары топырақтың құнарлылығын арттыру және оларды азотпен байыту үшін қолданылады, өйткені олардың тамырларында азотты бекітетін түйіндері болады.

2.1 Еркекбидайық (Agropyron Gaert.) туысының түрлері

Құмеркек бидайық (бидайық тұқымдас мал азығы) - Agropyron fragile (Roth.) P. Candargy. Көпжылдық дақыл, биіктігі 50-75 см тік сабақтары бар қыртысты өсімдік. Төменгі мүшелерден басқа барлық жер үсті мүшелері - сабақтар, қынаптар, жапырақтар, қысқа, тығыз және түкті. Жапырақтарының ені 0,3 - 0,5 см.

Құмеркек бидайық
Масақтары жіңішке, ұзындығы 6-12 см, өткір бұрышпен жоғары бағытталған масақтары анық емес тарақ тәрізді болады; масақ белдеуі сәл түкті, масақтар 5-9 гүлді; ұзындығы 1 мм масақ қабыршақтары 1 мм ұшына қарай бағытталған, жалаңаш, кірпікті; төменгі гүлқабыршақтары бұдырлау немесе тегіс болады; жоғарғы жағы төменгіге тең және екі тісті.
Тіршілік ету ортасы: шөлді дала мен шөлдердің шекарасындағы таяз құмды массивтер, барқыт аралық ойпаттар, тұзды құмдар [5].
Сібірлік құмеркек бидайық (бидайық тұқымдас мал азығы) - Agropyron fragile subsp. sibiricum (Willd.) Melderis. Көпжылдық дақыл. Қалың шымқабат құрайды. Сабақтары жалаңаш, биіктігі 30-80 см болады. Жапырақтары жіңішке, ені 1-4 (6) мм, оралған немесе жалпақ, төменгі жағында жалаңаш, жоғарғы жағында қысқа түкті. Масақтары жіңішке және ұзындығы 3,5 - 7 см, ені 1 - 1,5 см, жоғары жағына қарай тарылып келеді, тарақ тәрізді, кейде әрең көрінетін тарақша масақтары бір-бірінің үстіне жабыса орналасады.
Масақ қабыршақтары жұмыртқа тәрізді, қайық тәрізді, бұдыр немесе кірпікті. Төменгі гүлқабыршақтары жалаңаш немесе түкті, ұшында доғал және қысқа ұшы бар (ұзындығы 1 мм-ден аз). Жоғарғы гүлқабыршақтарының көптеген тікенектері болады. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Тіршілік ету ортасы: құмды дала және өсіп келе жатқан құмды дөңдер.
Agropyron fragile (Roth) P. Candargy - селдіртүпті жазда дамитын өсімдік түрі, 30 -100 см биіктікке дейін жетеді. Сабақтары жұқа, жапырақтары көп болады. Аязға да, құрғақшылыққа да төзімді, суаруды жақсы қабылдайды, бірақ көп суды көтере алмайды. Мал жайылуына төзімді. Көктемде ол ерте өсе бастайды және көп мөлшерде жем береді. Дала, жартылай дала және шөлді (солтүстікте) аймақтарда жеңіл механикалық құрамы бар құмды жазықтар мен топырақтарда кең таралған. Ол шөп басып келе жатқан құмдарда кездеседі. Дақылға енгізілген. Табиғи өсу аймақтарында қара топырақ, қызғылт топырақ, құм, сортаң және кешенді топырақтарда өсіру ұсынылады. Ол екінші немесе үшінші жылы толық дамиды және 28 цга немесе одан да көп пішен береді. 1 кг пішеннің тағамдық құндылығы 0,50 к құрайды.

Сібірлік құмеркек бидайық

Тарақты бидайық (бидайық тұқымдас мал азығы) - Agropyron cristatum (L.) Gaertn. Көпжылдық дақыл. Сабақтарының биіктігі 20-80 см, негізінде көп, түзу немесе сәл бүгіліп иілген, жоғарғы бөлігінде ұзын, шатасқан, әрі басылған түктермен, әсіресе масақтың астында қалың болып келеді.
Agropyron cristatum (L.) Beauv. - сырғымайтын тамырсабақтары жоқ айтарлықтай қалың шымқабат түзетін көпжылдық, жалпақмасақты, селдіртүпті дақыл. Дақылда аз кездеседі, бірақ жабайы түрде Қиыр Шығыста, Шығыс Сібірде және Қазақстанның шығысында жиі кездеседі. Ол негізінен теңіз деңгейінен 3000 м биіктікке дейінгі дала мен құмдарда өседі. Барлық еркекшөп түрлерінің ішіндегі ең суыққа және құрғақшылыққа төзімді түрі болып табылады. Тарақша тәрізді еркекшөпке қарағанда құрғақшылық пен қысқа төзімдірек келеді, бірақ өнімділігі оныкінен төменірек болады.
Тамыр бойындағы жапырақтардың ұзындығы әр түрлі, кейде тіпті жапырақтары болмайды; сабағы - сабағынан сәл сейілген, жоғарғы жағында қысқа тығыз түктермен, талшықтары ұзын сирек, жалпақ немесе оралған түктермен жабылған. Масақтарындағы және төменгі жағындағы гүлқабыршақтары азды-көпті түкті болады. Масақтары қалың, ұзындығы 1,5-4 см, ені 1-2 см.

Agropyron cristatum

Масақтың белдеуі өте қысқа тікенектермен жабылған. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Тіршілік ету ортасы: дала, далалық, көбінесе орман белдеуінің карбонатты беткейлері, құрғақ жайылма үсті және жайылмалық террассалар, далаланған ормандар. Азықтық маңызға ие.
Жолеркек (бидайық) - Agropyron desertorum (Fisch. ex Link.) Schult. Көпжылдық дақыл. Қалың қыртысты өсімдік. Сабақтары жалаңаш, биіктігі 25-50 см болады. Жапырақ тақталары оралған жалаңаш, ені 2-3 мм; төменгі жапырақтардың қынаптары түкті немесе жалаңаш. Масақ сызықты, кейде цилиндр тәрізді, ұзындығы 2-7 см және ені 0,5-1,0 см, бір-бірінің үстіне жабыса орналасқан масақтары бар.
Agropyron desertorum (Fisch. ex Link.) Schult. - шабындық өсімдік, жайылымдық өсімдік ретінде азырақ қолданылады; қуаң аудандар үшін жоғары маңызға ие болып келеді. Жақсы жапырақты сабақтары бар селдіртүпті өсімдік болып табылады, биіктігі 25-80 см, құрғақшылыққа төзімді және басқа еркекшөп түрлерімен салыстырғанда тұзға төзімдірек, аязға да төзімді болып келеді, бірақ судың көптігіне шыдай алмайды. Арал-Каспий ойпатында кең таралған. Ол Еділдің оңтүстігінде, батыс Сібірде, Орталық Азияның құрғақ аймақтарында кездеседі.
Ол жартылай шөлді және шөлді аймақтардағы сазды, балшықты, сортаң ашық қызғылт және құба топырақтарда өседі. Еркекшөпті пішен ретінде де, жайылымда да мал жақсы жейді. Ол екінші немесе үшінші жылдары толық дамиды және өнімді ұзақ өмір сүру мерзімі 10 жылдан астам болады. Экологиялық жағдайлар мен табиғи аймақтарға байланысты өнімділігі құрғақ заттың 0,8-4,0 тга шегінде өзгеріп тұрады. Биологиялық мелиорация мен қуаң аудандардағы деградацияға ұшыраған жерлердің өнімділігін арттыру үшін изен және терескенмен араласқан түрінде қолдану ұсынылады.

Agropyron desertorum
Масақтары жайылған, белдеуінен ауытқымаған, ұзындығы 7-12 мм, жалаңаш, сирек түкті; масақты қабыршақтары қысқа белдеулі. Төменгі гүлқабыршағының ұзындығы 5-6 мм қайық тәрізді, қылқанының ұзындығы 2-3 мм, жалаңаш, сирек түкті; жоғарғы гүлқабыршағының 10-20 тікенегі болады. Маусым айында гүлдейді, шілдеде жеміс береді. Тіршілік ету ортасы: дала, сортаң, сазды және тасты беткейлер [28]. Астық дақыл. Тарбағатай еркекшөбі (бидайық тұқымдас мал азығы) - Agropyron cristatum subsp. tarbagataicum (Plotn.) Tzvel. Биіктігі 17-150 см көпжылдық өсімдік.
Тамырсабағы жуан, сабақтары түзу, кейде иінді-ұлғаймалы, ізбедерлі, тегіс, жалаңаш, масақтың астында қысқа түкті болады. Жапырақ қынаптары жалаңаш; жапырақтары жалпақ, ұзындығы 12-27 см, ені 14 мм - ге дейін, жоғары жағында сәл түкті, төменгі жағында жалаңаш әрі тегіс болады. Масағы екі қатарлы және сирек, ұзындығы 5-8 см, ені 1,5-2 см; масақтары жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 14 - 15 мм болып келеді.
Масақты қабыршақтары үш талшықты, ланцетті, жоғары жағында ұзындығы 2-4 мм қылқаны бар. Төменгі гүлқабыршағы бес талшықты, ұзындығы 7-8 мм, ұзындығы 2-4 мм қылқаны болады; жоғарғы гүлқабыршағының соңында кірпікті, екі тісті, ұзындығы 7 мм-ге дейін болады. Тіршілік ету ортасы: таулы дала, орман алқаптары, бұталар арасы; орта тау белдеуіне дейін.
Жалпақмасақты тарақша тәрізді еркекшөп - Agropyron pectinatum (Bieb.) Beauv. Ол көпжылдық селдіртүпті дақыл, жазда дамитын өсімдіктер түріне жатады, биіктігі 50-90 см болады. Ол көптеген қысқартылған және ұзартылған жақсы жапырақты вегетативті өсінділерді құрайды. Өмірінің екінші немесе үшінші жылында максималды өнімділікке жетеді. Жер отында ол ұзақ сақталады және көбінесе бір орым құрайды. Ол көктемде ерте өсуімен және күзде кеш өсіп-өнетіндігімен сипатталады. Масақтану кезеңінде еркекшөпте жоғары жемшөп сапасымен жинақталған вегетативті массаның ең оңтайлы қатынасы болады. Әрі қарай даму барысында ол тез іріленіп, оның желінгіштігі нашарлайды, тағамдық құндылығы төмендейді. Жоғары қоректік еркекшөптер: 100 кг жемде 47-52 жемшөп бірлігі мен 4,0-5,8 кг дейін сіңімді ақуыз болады.
Сіңімділігі бойынша оны жақсы шабындық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.