Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
АМАНЖОЛОВА ЖУМАГУЛЬ
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ӘДІСТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
білім беру бағдарламасы бойынша
Астана 2023
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
Белгілеулер және қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістерінің теориялық зерттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Педагогикалық-психологиялық зерттеулердегі эстетикалық тәрбие тұжырымдамасының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістері бойынша ғалымдардың зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.3
Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2.
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие берудің тәжірибелік жұмысы ... ... ... ... ... ... .
25
2.1
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістерінің тәжірибелік эксперименттік жұмысының жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2
Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижелері ... ... ... ... ... ... ...
33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Аталған дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылады:
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 07.12.2010 ж., ҚР Президентінің № 1118 Жарлығы, Астана.
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-ІІІ ҚРЗ бұйрығымен бекітілген Білім туралы заңы, Астана, Ақорда және 2011 жылғы 24 қазанында бұйрыққа толықтырулар мен өзгертулер енгізілген №487-IV ҚРЗ, Астана, Ақорда.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік Білім бағдарламасы.- Астана, 01.09.2006 ж., ҚР Президентінің №1996 Жарлығы.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. ҚР Үкіметінің 13.05.2016 № 292 қаулысымен бекітілген.
АНЫҚТАМАЛАР
Аталған дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылады:
Талдау - бүтінді ойша немесе деректі бөлшектерге жіктейтін ғылыми зерттеу әдісі
Құзыреттілік - білім алудың әрбір кезеңінде өзіндік нәтижелері негізінде мәселелерді шешу тәжірибесінің қалыптасуындағы білім алушының жеке- тұлғалық нәтижесі.
Эстетика - адамның дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым.
Эстетикалық тәрбие - жаратылыс дүниесіндегі немесе өнер туындысындағы сұлулық пен әсемдікті қабылдап, ғибраттануға баулитын, адамның эстетикалық сезімін, талғамын қалыптастыратын тәрбие.
Эстетикалық мәдениет - бұл өнермен, эстетикамен және сұлулықпен байланысты мәдениет саласы.
Экспрессивті - өнердегі күшті эмоцияларды, құмарлықтарды немесе қарқынды сезімдерді білдіру.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Аталған дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылады:
МЖМБС - Мемлекттік жалпыға міндетті білім стандарты
ББД - Білім, білік, дағдылар
ҚР - Қазақстан Республикасы
т.б. - тағы басқа
ЖОО - жоғары оқу орны
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Білім беруді дамыту мәселелері, әрине, назар аударуды қажет етеді, өйткені Қазақстанның болашағы, жас ұрпақтың азаматтық дамуы, еліміздің ұлттық қауіпсіздігі, қоғамымыздың құндылық бағдарлары, оның тамыры білімде, шығармашылық дамуда жатыр. Бүгінгі күні біздің елімізде қоғам мен жалпы мемлекеттің заманауи қажеттіліктеріне бағытталған білім берудің тұтас жүйесі құрылды. Сондықтан да Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі білім беруді дамыту соңғы жылдары заңды түрде жоғары басым бағыттардың біріне айналды.
Рухани жаңғыру бағдарламасы жаһанданудың барлық заманауи тәуекелдері мен сын-қатерлерін ескере отырып, қазақстандықтардың рухани құндылықтарын жаңғыртуға бағытталған, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, ұлттық бірегейлікті сақтауға және азаматтардың санасының ашықтығын насихаттауға арналған. Бұл қасиеттер қазіргі қазақстандықтардың басты бағдарына айналуы тиіс. Жоғарыда айтылғандарға байланысты, шындыққа деген көзқарасты қалыптастырудың ең маңызды құралы ретінде эстетикалық тәрбиенің теориясы мен практикасы мәселесіне көңіл бөлу адамгершілік және ақыл-ой тәрбиесінің құралы, яғни, жан-жақты дамыған, рухани бай тұлғаны қалыптастыру деп есептейміз[1].
Бастауыш мектепте білім берудің маңызды міндеттерінің бірі - тек пәндік емес, жалпыға бірдей білім мен дағдыны меңгерген, функционалдық сауатты тұлғаны қалыптастыру. Оның шешімі кіші мектеп оқушыларын дүниежүзілік және ұлттық (тұрмыстық) көркем мәдениетпен таныстыру, оларды эстетикалық мазмұн тұрғысынан бағалау, сондай-ақ игерілген көркемдік-эстетикалық тәжірибені әр түрлі көркемдік қызмет түрлерінде жүзеге асыру дағдыларын қалыптастыру, олардың қоршаған дүниенің әсемдігін, өмірдегі және өнердегі әсемдікті көре білу, өнер туындыларын эмоционалды түрде қабылдау қабілетін дамытумен байланысты.
Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру тұлғаның жан-жақты дамуына, адамның шығармашылық күштерінің қалыптасуына ықпал етеді. Сондықтан да мектептер өнер арқылы эстетикалық тәрбие беруге үлкен мән береді. Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту, оқу процесінде көркемдік білім беру, болашақ оқырман, тыңдаушы, көрерменді тәрбиелеу филологтардың басты міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл мәселені шешу үшін әдемілік сезімін дамыту, жоғары эстетикалық талғамды қалыптастыру, өнер туындыларын түсіну және бағалай білу керек.. Бұл мақсаттарда әрбір оқу пәнінің, әсіресе әдебиеттің мүмкіндіктерін пайдаланған дұрыс. Жеке пәндер бойынша білім алу, ғылым негіздерін меңгеру әлі де болса жеке тұлғаның жан-жақты дамуын толық қамтамасыз ете алмайды.
Тұлғаның эстетикалық даму процесі әрбір білімді адамның бойында эстетикалық қабылдау қажеттілігі мен қабілетінің қалыптасуынан басталады. Демек, эстетикалық тәрбие тек білімді меңгеруге ғана емес, сонымен бірге көркемдік қызығушылық пен өнермен жаңа қарым-қатынас қажеттіліктерін дамытуға ықпал етуі керек. Тұлғаның шындықпен эстетикалық қатынасы педагогикалық процестің объективті және субъективті факторларының бірлігін білдіреді. Эстетикалық тәрбиеге тек мақсатты және жүйелі педагогикалық басқару, оқушыларға әсер етудің объективті жағдайларын ұйымдастыру ғана емес, сонымен қатар субъектінің сыртқы әлемге эмоционалды-бағалаушы қатынасы, оның табиғаттағы, қоғамдағы және өнердегі сұлулықты қабылдай білу қабілеті де ықпал етеді.
Зерттеу мақсаты:Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістерін теориялық және тәжірибелік зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістерінің теориялық зерттеу негіздерін зерттеу;
- бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктерін анықтау;
-бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие берудің тәжірибелік жұмысын жасау, қорытындыларын шығару.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні:бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері пәні.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерді талдау, зерттеу, зерттеу барысындаалынған нәтижелерді талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Теориялық бөлімде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері нақтыланды. Сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие берудің тәжірибелік жұмысы жасалынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Қазақстан ғалымдары Е.С. Асылханов [2], Әбдіғапбарова Ұ.М. [3], С. Аманжолов [4], Р. Мизамбаев [5], А.Камаков [6], К.Амиргазин [7] және орыс ғалымдары Н.Н. Поддъяков [8], В.Б Косминская [9], Т.С.Комарова [10], В.И. Логинова [11], Т.И. Бабаева [12] т.б. еңбектеріндегі бастауыш сыныптағы тәрбиенің оқу-тәрбие процесінде бейнелеу өнері арқылы мектеп оқушыларының эстетикалық тәрбиесін қалыптастыру процесін жүзеге асыруға бағытталған зерттеулері; И.А. Лыкова [13], А.И. Буров [14], Н.И Пьянкова [15], және басқа да зерттеушілердің бейнелеу өнері арқылы мектеп оқушыларының эстетикалық тәрбиесін қалыптастырудың мазмұнын ашатын зерттеулері, еңбектері.
- Б.М. Неменский [16], А.А. Мелик-Пашаев [17] және т.б. еңбектеріндегі мектеп оқушыларының бейнелеу өнері арқылы эстетикалық тәрбиесін қалыптастыруға бағытталған еңбектеріне сүйендік.
- А.Р. Нурутдинова [18] мен Е.В. Ильина [19] еңбектерінде ежелден пайда болған әдемі заттар, керамика, тоқымашылық сияқты халық қолөнерінің көркем түрлері сипатталады.
Қазақстанның жоғары оқу орындары мен жалпы білім беретін мектептеріндегі бейнелеу өнеріне қатысты материалдар мен оқыту мәселелерін зерттеу 70-ші жылдардан басталады, нақтырақ айтсақ Л.Г. Медведев [20] және т.б. ғылыми еңбектерінен бастау алады, онда оқыту әдістемесінің кейбір аспектілері қозғалады. Бұдан әрі, 80-ші жылдары Ә. И. Ысқақ [21], А.Д. Райымкулова [22], Г.Қ. Шырынбаева [23] сияқты зерттеушілер өз жұмыстарын Қазақстанның бейнелеу өнері мен сәндік-қолданбалы өнерін зерттеу мәселелерін ашуға арнады.
Зерттудің тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық жұмыстың эксперимент бөлімінде қолданылған эстетикалық тәрбие беру әдістері бастауыш мектеп оқушыларына қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының базасы: Ақмола облысы, Ерейментау ауданы, Жаңажол ауылының негізгі орта мектебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсатына байланысты міндеттері, зерттеудің пәні мен нысаны нақтыланды.
Бірінші бөлімде эстетикалық тәрбие тұжырымдамасының мазмұны зерттелді. Сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістеріне теориялық зерттеу жүргізілді.
Екінші бөлімде Ақмола облысы, Ерейментау ауданы, Жаңажол ауылының негізгі орта мектебінің бастауыш оқушыларымен тәжірибелік эксперимент жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың нәтижелері шығарылып, қорытынды жазылды.
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Эстетикалық тәрбие ұғымы әсемдік туралы ғылым ретінде анықталатын эстетика ұғымымен байланысты. Эстетика сөзінің мағынасы ежелгі грек тілінен бастау алады. Грек тілінен эстетика - сезім, түйсіну деген мағынаға сәйкес келеді, демек, эстетикалық тәрбие сұлулық саласындағы сезімдерді қалыптастыру үрдісін білдіреді. Эстетикадағы әсемдік өнермен, адамның санасы мен сезіміндегі көркемдік бейнеленуімен, оның әсемдікті түсіне білуімен байланысты.
Қазіргі кезеңде жан-жақты дамыған, рухани бай тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде эстетикалық тәрбие беру мәселесіне көңіл бөлінуде. Айналадағы, қоршаған дүниедегі әсемдікті көре білуге үйрету, мұның бәрі эстетикалық тәрбие арқылы жүзеге асады және қол жеткізіледі.
Қазақстан өнерін зерттеу ғылымда толық әрі тұтастай зерттелген мәселе деп айта алмаймыз, бұл тақырып санаулы ғалымдардың еңбектерінде ғана қозғалады. Бірқатар дереккөздер Қазақстанның мәдениеті мен өнері мәселелеріне арналғанымен, олардың саны да көп емес. Сондықтан, біздің ойымызша, диплом жұмысынның тақырыбын зерттеу халықтың тарихына, философиясына, эстетикасына, өнеріне қатысты әдебиеттерге талдау жасаудан бастау орынды деп деп есептейміз.
Қазақстан суретшілерінің өнер туындылары мен олардың ата-бабаларының өнерге қатысы туралы зерттеуді тарихи тұрғыдан баяндайтын бірінші кітап - Нагим-Бек Нұрмұхамбетовтың 1970 жылы Мәскеу қаласының Өнер баспасынан жарық көрген Қазақстан өнері кітабы болып табылады.
Одан әрі Л.Марченко [24], Н.Петряева, М.Целликовская құрастырған және 1971 жылғы Мәскеу қаласының Кеңестік суретші баспасынан жарық көрген Қазақстанның бейнелеу өнері каталогы ерекше орны бар зерттеу жұмысы болды [25].
Г.Позднякова мен Н.Синенкаяның Қазақ кәдесыйлары атты шағын кітабында (Қазақстан, Алматы қаласы, 1976 ж.) Қазақстан аумағында ежелден пайда болған әдемі заттар, керамика, тоқымашылық сияқты халық қолөнерінің көркем түрлері сипатталды[4].
Қазақстанның жоғары оқу орындары мен жалпы білім беретін мектептеріндегі бейнелеу өнеріне қатысты материалдар мен оқыту мәселелерін зерттеу 70-ші жылдардан басталады. Қазақстанның көптеген ғалымдары өз зерттеулерін республика мектептері бағдарламасының материалдарына жүргізді. Олардың ішінде Е. Асылханов, Ж. Балконов, Абдильдина Ж. [26], А. Ниязов, С. Аманжолов, Р. Мизамбаев сияқты белгілі педагог-зерттеушілер болды. Соңғы кездері баспасөз беттерінде бейнелеу өнері бойынша көптеген бағдарламалар мен әдістемелік ұсыныстар жарияланды. Солардың ішінде А. Казаковтың 1-7 сыныптарға арналған бағдарламасы, Б. Әлмұхамедов пен У. Ибрагимовтың бірлескенавторлымен дайындалған әдістемелік құралы мен жаңа бағдарламасы жарық көрді, аталған тақырыпқа байланысты әдістемелік құралдар да жарыққа шыға бастады [4].
Бейнелеу өнері мен халық өнерінің, сәндік-қолданбалы өнердің қондырғылы түрлеріалғашқы кезде, тіпті қазірдің өзінде дамуы орыс суретшілерінің (Н. Хлудов, Ф. Болкаев, Н. Крутильников, Н. Белослюдов) бұрын салған жолымен жүріп жатыр. Қазақстан өнерінің басты ерекшелігі - Қазақстан аумағында тұратын барлық халықтар мен ұлттардың өнер саласындағы жетістіктерімен таныстыру және ұлттық өнерді дамыту, жетілдіру.
Орыс қоғамының ғалымдары қазақстандық халық өнерін зерттеу мен таратуда ерекше маңызды рөл атқарды. Ресейлік оқу орындарында қазақ жастары бейнелеу өнері бойынша білімдерін жетілдірді. Бұған мысал ретінде қазақ халқының тұңғыш суретшісі, Омбы кадет корпусының түлегі Ш. Уәлихановты айтуымызға болады. Ш. Уәлиханов өз халқының тарихына, географиясы, әдебиеті мен қатар өнеріне де зор үлес қосты.
Қазіргі Қазақстанда бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениеті мәселесі өзекті және уақтылы болып табылады. Қазақстандағы заманауи білім берудің маңызды міндеттерінің бірі бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін дамыту болып табылады. Сондықтан "мәдениет адамы" моделіне баса назар аудара отырып, оқушылардың эстетикалық тәрбиесіне назар аудару қажет. Көркемдік тәрбие эстетикалық тәрбиенің жоғары, мамандандырылған түрі болып табылады.
Бастауыш сыныптардағы көркемдік-эстетикалық тәрбие баланың ақыл-ой, адамгершілік, еңбек және т.б. дамуының барлық салаларына енеді. Еңбекпен оқыту процесінде жеке тұлғаның эстетикалық дамуы үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Мұндай мүмкіндіктер бағдарламалық материалдың мазмұнына, оқыту процесін ұйымдастыруға, оның нысандары мен әдістеріне негізделген. Сұлулық, үйлесімділік ұғымдарымен жұмыс, шаралар әрбір көркем еңбек сабағында жүзеге асырылуы тиіс. Балаға кереметті түсінуге және бағалауға үйрету үшін баланың өзіне автор болу керек. Өзіндік шығармашылық тәжірибе керемет дүниені түсінудің ең жақсы кілті болып табылады.
Көркем еңбек сабақтары балалардың бойында көркем-эстетикалық мәдениет негіздерін қалыптастыруға бірегей мүмкіндік береді. Жоғарыда айтылғандардың бәрінен, бастауыш сынып оқушыларын өнерде жинақталған адамзаттың бай тәжірибесіне баулу арқылы, жоғары адал, білімді, жан-жақты дамыған заманауи адамды тәрбиелеуге болады деп болжауға болады.
Әлемге эстетикалық көзқарас кіші мектеп жасында қалыптаса бастайды. Бұл туралы К.Д. Ушинский [27], А.С. Макаренко [28] және В.А. Сухомлинский [29] сынды ұлы ұстаздар айтты. Олардың әдебиеттерін талдай отырып, эстетикалық мәдениетті қалыптастырудың негізі өнер екенін түсінуге болады [1]. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл өнер құбылыстарын эмоционалды түрде білдіру, түсіну және бағалау қабілетінен көрінетін қасиет. Эстетикалық мәдениет ұғымы өте күрделі және көп қырлы.
Қазақстан халқының дәстүрлі мәдениетінің ерекшеліктері тарихшылар Ч. Уәлиханович Б.Г. Ерзаковичтің, А.В. Затаевичтің зерттеулеріне арналған. Қолданылған әдебиеттерде эстетикалық мәдениет ұғымына көптеген әртүрлі анықтамалар бар. Олардың кейбіріне талдау жасайық. В.И. Самохвалованың анықтауында эстетикалық мәдениет - бұл дағдыларды игеру мен жинақтаудың бір түрі. Эстетикалық мәдениетте жеке адамның қоғаммен өзара байланысын сезіне білуі көрініс табады [5].
Қазақ мәдениетінің қалыптасуында А.В. Затаевич [30] үлкен рөл атқарды. Ол эстетикалық мәдениетті нысандарға деген эстетикалық қарым-қатынастың әмбебаптығының сатысы ретінде қарастырды. Эстетикалық мәдениет - адамның рухани келбетінің маңызды құрамдас бөлігі. Олардың болуына адамның қаншалықты шығармашыл және зиялы екендігі байланысты. Эстетикалық мәдениетті қазақ тарихшысы Б.Г.Ерзакович [31] осылай түсінді.
Эстетикалық мәдениеттің толық ұғымын В.И. Загвязинский мен А.Ф. Закирова ашты[6].
Оларды түсінігі бойынша эстетикалық мәдениет:
1. адамның қоршаған әлемді эстетикалық тұрғыдан қабылдау және түсіну қабілеті;
2. көркемдік танымдар мен сезімдердің тұтастығы;
3. жеке адамның рухани келбетінің басты бөлігі.
Эстетикалық мәдениет ұғымын толық қарастыру үшін оның барлық құрамын қарастыру қажет. Эстетикалық мәдениеттің барлық элементтері тиісті компоненттер арқылы көрінеді:өмір мен өнердегі тамаша және жиіркенішті, жоғары және төмен, батыл және дөрекіге эмоционалды ықыластылық;
- эстетикалық мәдениеттің мәнін қоршаған шындықта түсіну және бейнелеу, бейнелі құзыреттілік;
- эстетикалық идеалдың болуы және оның негізінде өнер туындыларын бағалай білу, оларға идеологиялық және эмоционалды түрде жауап беру;
- өткеннің мәдени мұрасын игеру, қазіргі заманғы өнерге қалыптасқан көзқарас, оның дамуының жаңа тенденцияларына сезімталдық;
- шығармашылық қабілеттерін дамытудың белгілі бір дәрежесі, әлемнің эстетикалық дамуына қызығушылық пен ұмтылыс;
- көркем шығармашылыққа қатысу шарасы, өмірде сұлулықты құруға практикалық қатысу;
- "сұлулық заңдары бойынша"өмірді құру қажеттілігі мен қабілеті, адамдармен қарым-қатынаста, жұмыста және қоғамдық қызметте сұлулық идеалдарын бекіту [6].
Эстетикалық тәрбиенің критерийлері ретінде әрекет ететін бұл компоненттер эстетикалық мәдениетті - сезімдердің, талғамдардың және идеалдардың бірлігін қалыптастырады. Жалпы алғанда, эстетикалық мәдениетке келесі функциялар тән: жеке тұлғаны тануда жүзеге асырылатын ақпараттық-танымдық; эстетикалық бағалау, көзқарастар мен талғамдар бағытында сенімдерде жүзеге асырылатын құндылыққа бағытталған; эстетикалық мәдениеттің әлеуметтік және шығармашылық бағытын анықтайтын эстетикалық қабілеттерде жүзеге асырылатын ерік-жігер; адамның мінез-құлқы мен іс-әрекетін эмоционалды және нормативті өзін-өзі реттеуде көрінетін коммуникативті-реттеуші.
Революциядан кейінгі уақытта Ресейдің жоғары оқу орындарында қазақстандық сурет өнерініңатасы саналатын Ә. Қастеевтен бастап, бүгінгі таңда Қазақстанның білікті суретшілері саналатын бірнеше буыны бейнелеу өнерін оқыды. Бүгінгі күнге дейін Ресей жақын және алыс барлық көрші мемлекеттері үшін өнер тарихы, теориясы мен әдістемесі саласындағы ғалымдарды дайындайды. Бұл жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие берудің алғышарты ретінде қалыптасты.
Мектеп жасындағы балаларға эстетикалық тәрбие беру мектепке дейінгі білім беру ұйымының оқу-тәрбие процесінің мазмұнында жетекші орындардың бірін алады. Эстетикалық тәрбие терминінің түсінігін талдау және нақтылау мәселесіне тоқталайық. Ғалымдар (Н.А. Ветлугина, С.А. Козлова, О.П. Рыданова) эстетикалық тәрбие термині ұғымына өзіндік көзқарастарды ұсынады [7].
Бұл жерде М.С. Каған: Эстетикалық: эстетика (әдемі) шындықта, оның эстетикалық дамуы - және практикалық-эстетикалық әрекет - шығармашылық әсемдік заңдылықтары бойынша, сонымен қатар басқалар үшін - эстетикалық құндылыққа ие (берілген) объектіні жасау (эстетикалық ләззат, қанағаттану, білім, сана) [7,25б].
Н.А. Ветлугина: Эстетикалық тәрбие өмірдегі және өнердегі әсемдікті қабылдау, сезіну, түсіну қабілетін дамыту, айналадағы дүниені сұлулық заңдылықтары бойынша өзгертуге қатысуға деген құштарлықты, көркемдік іс-әрекетке және шығармашылық қабілеттерін дамытуға тәрбиелеу. С.А.Козлова: Эстетикалық тәрбие - баланың эстетикалық сезімін дамытуға, өмірдегі және өнердегі сұлулық туралы түсініктері мен білімдерін қалыптастыруға ықпал ететін балалардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру, эстетикалық бағалау және бізді қоршаған барлық нәрсеге эстетикалық қатынас [8,39б].
О.П. Рыданова: Эстетикалық тәрбие өсіп келе жатқан және дамып келе жатқан адамның бүкіл өміріне енуі керек: эстетикалық тәрбие тәрбие мен білім берудің басқа аспектілерімен және ең алдымен адамгершілік, әлеуметтік, психикалық, сенсорлық және эмоционалдық дамуымен тығыз байланысты: және эстетикалық тәрбие әсіресе өмірдегі және өнердегі сұлулыққа негізделгенін есте сақтау керек. Ал мұның барлығы балалардың бойында өмір бойы қалыптасуын қамтамасыз етеді[8,42б].
Бұл анықтамалар эстетикалық даму мен тәрбие адамның өнердегі және өмірдегі асқақ, әсемдікті жасап, бағалай білу, оны дұрыс түсініп, дұрыс бағалай білу қабілетін жетілдіріп, дамыту қажеттігін көрсетеді. Бірінші анықтамада, өкінішке орай, эстетикалық даму мен тәрбиенің шығармашылық немесе белсенді жағы көрсетілсе, екінші тұжырымда эстетикалық даму мен тәрбие тек бір ғана мақсатпен шектелуге болмайтыны - қиялға берілу, эстетикалық даму және тәрбиелеу қабілетін қалыптастыруға, өнердегі және өмірдегі сұлулықты да алып жүруі тиіс екендігі атап өтілген.
А.Ф. Лосев эстетика пәнін адам мен табиғат жасаған экспрессивті формалар әлемі ретінде қарастырды. Ол эстетика тек сұлуды ғана емес, сонымен қатар ұсқынсызды, трагедиялықты, күлкіліні т.б. зерттейді, сондықтан ол жалпы көрініс туралы ғылым деп есептеді. Осыған сүйене отырып, эстетиканы қоршаған дүниенің экспрессивті формаларын сезімдік қабылдау туралы ғылым ретінде анықтауға болады. Шығармашылық педагогикасы аясында эстетика тек өнер теориясына қатысты, қызмет көрсету саласының бір түрі ретінде түсінілетіні жиі кездеседі[9].
Б.М. Неменский эстетикалық тәрбие беру жүйесінің балаға тиімді әсер ету ерекшеліктерін бөліп көрсетті: Эстетикалық тәрбие жүйесі барлық пәндерді, барлық сыныптан тыс жұмыстарды, оқушының бүкіл қоғамдық өмірін біріктіретін біртұтас болуы керек, мұнда әрбір пән, оқушының эстетикалық мәдениеті мен тұлғасын қалыптастыруда әрбір іс-әрекет түрінің өзіндік айқын міндеті бар [9,58б].
Н.А. Ветлугинаның бастауыш білім беру ұйымындағы эстетикалық тәрбие жұмысы келесі принциптерге негізделген: барлық тәрбие жұмысымен байланысы; мазмұнының, формалары мен әдістерінің өзгермелілігі; жеке көзқарас, балалардың шығармашылығы өмірмен тікелей байланысты болуы керек[10].
Эстетикалық тәрбие тұлғаның жан-жақты дамуына ықпал етеді және келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асады: көркемдік-эстетикалық іс-әрекетке қабілеттерін дамыту, бастауыш мектеп жасындағы балалардың көркемдік-эстетикалық мәдениетті меңгеруі, эстетикалық қасиеттерін дамыту; эстетикалық қабылдау, бағалау, талғам, сезім және эстетикалық даму мен тәрбиенің басқа психикалық категориялары арқылы көрінетін жеке тұлға болып қалыптасу. Теория мен тәжірибеде бұл тенденция эстетикалық тәрбиені тек көркемдік тәрбиеге, көркемдік іс-әрекеттің әліппесін меңгеруге: сурет салу, музыкалық аспаптарда ойнау арқылы ғана көрінеді. Әрине, мұндай оқытудың көркемдік қабілеттерді дұрыс дамыту үшін де, жеке тұлғаның көркемдік мәдениетін тәрбиелеу үшін де маңыздылығын атап көрсеткен ғалымдардың айтқаны дұрыс.
Кезіндегі И. Глебовтың Балалардағы музыкалық-шығармашылық шеберлік туралы мақаласы осыған байланысты: ... барлық жақсылықты, осы салада не істеп жатқанын және тек пассивті түрде қабылдайтын адамға қарағанда үлкен қарқындылықпен қабылдау және бағалау, өнердің қай саласында болмасын шығармашылық қуанышын аз да болса сезінген кез келген адам өз өнерін көрсете алады. Қазіргі педагогикада тұлға қабілеттерінің тұтас кешенін, оның ішінде көркемдік қызметтің осы нақты түріне тікелей қатысы жоқтарды дамыту үшін көркемдік білім берудің маңыздылығы туралы идея жалпы танылған[11].
Әдебиетпен байланысты эстетикалық тәрбиенің ең маңызды міндеті - ең алдымен көркемдік талғамы дамыған, эстетикалық өлшемдері дамыған, дайындығы жоғары, талапты оқырман тәрбиелеу... Екінші міндет, әдебиеттанумен тығыз байланысты. Біріншіден, өмірдің барлық салаларында белгілі бір жастағы оқушылардың біліміне қолжетімді сұлулық туралы түсініктерді қалыптастыру: табиғатта, еңбекте, адамның рухани бейнесінде, қоғамдық қатынастарда, өнерде, оның ішінде көркем әдебиетте.
Эстетикалық тәрбиенің үшінші міндеті - оқушылардың бейнелі ойлауын дамытып, шығармашылық қабілеттерінің көркем өнерде белсенді түрде көрінуін қамтамасыз ету (поэтикалық және прозалық шығармаларды ұжымдық және жеке оқу, шағын көріністерді қоюға қатысу, шығармашылық шығармалардағы жаттығулар, т.б.).
Б.Т. Лихачев Мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беру теориясы кітабында К.Маркс берген анықтаманы пайдаланады: Эстетикалық тәрбие - бұл баланың әдемі, трагедиялық, күлкілі, көңілді, көркем дүниелерді қабылдауға және бағалауға қабілетті шығармашылық белсенді тұлғасын қалыптастырудың мақсатты процесі [12].
Бұл терминде автор баланың эстетикалық дамуындағы мақсатты педагогикалық ықпалдың жетекші рөлін анықтайды. Эстетикалық тәрбиенің кейбір анықтамаларын қарастыра отырып, оның мәнін бөліп көрсетуге болады.
1) бұл мақсатты әсер ету процесі;
2) бұл өнердегі, өмірдегі әсемдікті қабылдау, көру, оған баға беру қабілетін қалыптастыру;
3) бұл жеке тұлғаның эстетикалық талғамы мен идеалын қалыптастыру;
4) бұл өз бетінше шығармашылық және сұлулық жасау қабілетін дамыту.
Эстетикалық тәрбиенің мәнін түсіну негізінде оның мақсаттарына деген көзқарастар да әртүрлі. В.Н. Шацкая эстетикалық тәрбиенің мақсатын анықтайды: Ол білім алушылардың өнер туындыларына белсенді эстетикалық қатынас жасау қабілетін қалыптастыруға қызмет етеді, сонымен қатар олардың өнерде, еңбекте әсемдік құруға мүмкін болатын қатысуын ынталандырады [13, б. 73].
Автор өнерге маңызды орын береді. Л.П. Печко эстетикалық тәрбиенің мақсатын шығармашылықпен жұмыс істеу қабілетін белсендіруден, рухани және физикалық еңбек нәтижелерінің жоғары деңгейіне жетуден көреді [13, б. 36]. Ең бастысы, эстетикалық құндылықтарды жасаушы болуға мүмкіндік беретін қабілеттерді тәрбиелеу, дамыту.
Эстетикалық тәрбие адамның адамгершілік қасиетінің қалыптасуына ықпал етеді, қоршаған дүние, табиғат туралы білімдерін кеңейтеді. Шығармашылық әрекеттер психикалық процестерді, ұйымшылдықты, тәртіпті дамытуға ықпал етеді. Толықтай және дәлірек айтсақ, эстетикалық тәрбиенің мақсатын М.М. Рукавицын Түпкілікті мақсат - үйлесімді тұлға, жан-жақты дамыған: білімді, озық, адамгершілігі жоғары, еңбекке қабілетті, жасампаздыққа құштар, өмірдің сұлулығы мен өнердің сұлулығын түсінетін тұлға [13, б. 142] ретінде қарастырады.
Мақсатты тапсырмаларсыз қарастыру мүмкін емес. Мұғалімдер эстетикалық тәрбиенің үш негізгі міндетін белгілейді:
1. Эстетикалық білімді, әсерді қалыптастыру, онсыз эстетикалық заттар мен құбылыстарға қызығушылық болуы мүмкін емес. Осы тапсырманың арқасында мектеп оқушыларының сезімдік-эмоционалдық тәжірибесі қалыптасады.
2. Адамның әлеуметтік-психологиялық қасиеттерін қалыптастыру, олар эстетикалық заттар мен құбылыстарды эмоционалды түрде сезіну және бағалау қабілетін жүзеге асырады. Бұл қабілеттер бұрын алған білімдер негізінде қалыптасады.
3. Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру. Студенттің бойында пассивті тыңдаушы болудан, эстетикалық құндылықтарды белсенді жасаушыға айналдыруға кедергі болатын осындай қасиеттерді, қажеттіліктер мен қабілеттерді дамыту қажет. А.В. Луначарский: Адам жан-жақты үйренеді, әсемдікті оның жасалуына өзі қатысқанда түсінеді.
Эстетикалық тәрбиені түсінудің психологиялық тәсілдерін қарастырайық. Эстетикалық тәрбие беру барысында оқушының эстетикалық санасы қалыптасады.
Эстетикалық сана эстетикалық тәрбиенің психологиялық мәнін көрсететін категорияларға бөлінеді. Бұл категориялар оқушының эстетикалық мәдениетінің деңгейі туралы айтуға мүмкіндік береді. Мынадай категориялар бар:
- эстетикалық талғам;
- эстетикалық идеал;
- эстетикалық бағалау.
Орыс мұғалімі Борис Тимофеевич Лихачев эстетикалық тәрбиенің қосымша категорияларын анықтады. Атап айтқанда: эстетикалық сезім, эстетикалық қажеттілік, эстетикалық пайымдау және эстетикалық қабылдау. Эстетикалық тәрбиенің категорияларын толығырақ қарастырайық. Эстетикалық қабылдау - өнермен танысудың бірінші кезеңі, шындық сұлулығымен қарым-қатынас жасау кезеңі. Барлық келесі кезеңдер осы кезеңге байланысты. Борис Тимофеевич эстетикалық қабылдауды былай сипаттады: бұл адамның шындық пен өнер құбылыстарында эстетикалық сезімді оятатын процестерді, қасиеттерді оқшаулау қабілеті [14, б. 74].
Шындық пен өнердің эстетикалық құбылысы, егер оны мектеп оқушылары жүзеге асырса, онда оларда эмоционалды жауап болады. Борис Тимофеевичтің пікірінше, эмоционалды жауап эмоционалды сезімнің негізі болып табылады. Лихачев сондай-ақ мынадай эмоцияларды үнемі бастан кешіруден кейін: ләззат алу немесе жиіркену; уайым немесе қорқыныш; қорқу немесе күлу сияқты, сонда оқушыларда эстетикалық қажеттілік қалыптасады. Эстетикалық қажеттілік терең тәжірибені тудыруы мүмкін эстетикалық құндылықтармен қарым-қатынасқа деген тұрақты қажеттілік [14, б. 25].
Эстетикалық санадағы ең бастысы - эстетикалық идеал. Эстетикалық идеал нені білдіретінін анықтайық. Эстетиканың қысқаша сөздігінде біз келесі анықтаманы таптық: Эстетикалық идеал - бұл өнердегі, қоғамдық өмір мен адамдардың іс-әрекеті тәжірибесіндегі тарихи ерекше, сезімдік ұғым немесе сұлулық идеясы [14]. Бұл қоршаған әлемде, адамда, өнерде мінсіз сұлулық идеясы.
Бастауыш сынып оқушылары Сізге қай өнер туындысы көбірек ұнады? деген сұраққа ғана жауап бере алады. Оның себебі өмірлік тәжірибенің аздығы, әдебиет пен өнер саласындағы тар көзқарас болуы мүмкін. Мұның бәрі эстетикалық идеалды дамыту және қалыптастыру мүмкіндігін шектейді.
Педагогикалық әдебиеттерді теориялық тұрғыдан талдау мен оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін анықтау барысы бейнелеу өнерін оқытудағы негізгі ұғым тәрбие беру екенін көрсетті.
Тәрбие беру - М.П.Осипова [32], И.П.Подласый [33] және т.б. ғалымдар пікірінше,тұлға дамуының оқу-тәрбие жұмыс жоспары негізінде мұғалімдер қойған мақсатқа және оқу-тәрбие үрдісінің нәтижесіне сәйкестік дәрежесі.
Ал эстетикалық тәрбие беру -Ф. Гончаров, О. П. Котикова, Б.Т. Лихачев [39] сынды зерттеушілердің пікірінше, баланы тәрбиелеутиімділігінің сапалы көрсеткіші. Педагогикалық зерттеу жұмыстарындағы бастауыш сынып оқушыларына қатысты эстетикалық тәрбие ұғымы эстетикалық сезімдердің бірлігі, баланың әдемілік ұғымы туралы талғамын дамыту, эстетикалық білім туралы идеялары, оның құндылық-көркемдік бағдарлары және олардың эстетикалық іс-әрекеттегі және мінез-құлықтағы көріністеріретінде анықталады [14].
Белгілі педагог ғалым С.А.Аничкиннің пікірінше,Бастауыш сынып оқушысынаэстетикалық тәрбие беру неғұрлым сәтті болса, тұлғаның эстетикалық талғам деңгейі соғұрлым жоғары болады [15].
Осылайша, оқушылардың эстетикалық тәрбие беру туралы зерттеу жұмыстарын талдау, баланың бойында көркемдік әлеміне деген өзіндік пікірін қалыптастыруға, соған сай деңгейін анықтауға,эстетикалық тәрбиенің бастапқыда қойылған мақсатына нақты қол жеткізу нәтижесінің тұлғалық дамуына әсер етуін анықтауға мүмкіндік береді және осы процестің тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру критерийлерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін ғылыми негіздеу өзекті мәселе болып табылады, оны шешу эстетикалық тәрбие процесінің нәтижелерін және оның өнімділігін бағалау үшін педагогикалық тиімді әдістерді әзірлеу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Эстетикалық тәрбиенің анықтамасынан көрініп тұрғандай, бұл категория жеке тұлғаны эстетикалық тәрбиелеу үрдісінің мақсаты мен нәтижесі ретінде қарастырылады.
Эстетикалық тәрбиенің мақсатты құрамдас бөлігі оқу-тәрбие процесінің мазмұнын, формалары мен әдістерін ғана емес, сонымен қатар оның түпкілікті нәтижелерін де жобалауды анықтайтын бастапқы нүкте қызметін атқарады, бейнелеу пәні сабағында мұғалім мен оқушылар осы мақсатқа жетуге ұмтылады. Эстетикалық тәрбиенің құрылымын анықтау кезінде әртүрлі тәсілдер қолданылады:
- мақсатты түрде қалыптастыру қажеттілігіне жататын эстетикалық сана элементтерінің көрсеткіштерін қалыптастыру;
- жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің құрамдас бөліктерін анықтау;
- жеке тұлғаның эстетикалық қасиеттері мен қабілеттерін жетілдіріу, дамыту.
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні сабақтарында эстетикалық тәрбие беру көркем өнер туралы әңгімелесу,озық шығармалармен таныстыру арқылы көркемдік туралы түсініктерін арттыру, және оқушылардың практикалық жұмыстарын қамтиды. Бейнелеу өнері сабақтарында балалардың еркіндігін қамтамасыз ететін әңгімелесу, сұхбаттасу сияқты түріндегі сабақтар ұйымдастыру қажет.
Эстетикалық тәрбие беру мақсатына толық жету үшін:
өнердің өзіндік ерекшеліктерін ескеру,
халықтық және бейнелеу өнері бұйымдарына қызығушылықтарын дамыту;
танымдық ақпарат беруде материалдың үздіксіздігімен жүйелілігін қамтамасыз ету,
оқыту мен тәрбиелеу барысында оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін үйлестіру.
1.2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ӘДІСТЕРІ БОЙЫНША ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Қазіргі бастауыш сынып оқушылары өз шығармаларында ертегі сюжетін, мифтік кейіпкерлерді қалай органикалық түрде қолданып, оларды заманауи техникалық құралдармен толықтырып, оларға субъективті мінез-құлық қасиеттерін бере отырып немесе, керісінше, қазіргі әлемді бейнелей отырып, дәстүрлі халықтық мотивтерді қалай қолданатынын байқау қызықты. Мұндай балалық өзіндік рухани білім мен дәстүрдің тұтастығы санасын қалыптастырудың маңыздылығын растайды.
Шығармашылық сананы дамыту, балалардың шығармашылық, ақыл-ой қабілеттерін қалыптастыру мәселелеріне назар аударылады. Оң нәтижеге жету үшін Ганова Т.В. және Игнатьева А.В. ...оқушыны белсенді шығармашылық ізденісті қажет ететін көркемдік мәселелерді шешуге тарта отырып, оны шығармашылық әрекетке қосу арқылы оның психикалық әрекетін ұйымдастыру және белсендіру [17].
Бұл іс-шараларға: жобалар, фестивальдар, экскурсиялар, шеберлік сабақтары және т.б. жатады. Іздеу жағдайына түсе отырып, бала мәселені шешу және бар көркем-эстетикалық тәжірибені жаңарту, әрекетке қатысушылармен өзара әрекеттесу процесіне қосылады. Балаларға бейнелеу әрекетінің әртүрлі материалдары мен әдістерін өзін-өзі көрсету құралы ретінде пайдалану мүмкіндігін беру маңызды.
Ізденіс әрекетінің максималды тиімділігіне жету үшін балалардың бейнелеу өнері саласында белгілі бір білім мен эстетикалық әсер алуы қажет.
Бұл күнделікті, соның ішінде әртүрлі іс-шараларда балалардың эстетикалық әсерлерін, эстетикалық тәжірибесін байыту, оларды әртүрлі өнер туындыларымен таныстыру, оларды көркем шығармашылық үшін пайдаланудың әртүрлі материалдары мен әдістерін ұсына отырып, қажет екенін білдіреді. Көркем іс-әрекеттегі әртүрлі бағыттарды қарастыра отырып, мұғалімдер мен зерттеушілер олардың эстетикалық құндылығын атап көрсетеді. Майлы бояудың әмбебаптығы, гуашь пен акрилдің ашықтығы мен қанықтығы, сангина мен бұрыш сызықтарының мәнерлілігі, акварельдің жеңілдігі мен қолайлығы - осы және басқа да құралдар баланың эмоционалды тәжірибелерін дамытып, қолындағы сезімдерді, эмоцияларды білдіру құралына айналады.
Сонымен, Семенова М.А. Акварель - дүниені эстетикалық қабылдауды тәрбиелеуге, түсті қабылдау мәдениетін, көркемдік талғамын дамытуға ықпал ететін бірегей көркем материал, акварель объективті және елестетілген дүниенің кеңістігі мен формасын меңгеруге көмектеседі деп жазады[18].
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, эстетикалық тәрбие бойынша жұмыстың негізгі бағыттарын тұжырымдауға болады:
- баланың эстетикалық талғамын қабылдау мен қалыптастыруға әсер ететін білім беру ортасын құру;
- тұлғаның рухани әлеуетін ашуға және адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға әсер ететін оқу-тәрбие процесіне қатысушылардың белсенділігі мен өзара әрекетін ынталандыру;
- әр оқушыға жеке көзқарасты толық жүзеге асыруға және оның шығармашылық қабілеттерін кеңейтуге мүмкіндік беретін сан алуан дидактикалық әдістерді, тәсілдер мен әдістерді қолдану;
- балалардың шығармашылық белсенділігін ынталандыратын дидактикалық және көркем материалды таңдау.
Эстетикалық тәжірибе адамға ежелден тән болды және өзінің алғашқы көрінісін архаикалық адамның протоэстетикалық тәжірибесінде алды - бүгінгі күні біз өнер саласына жатқызатын құбылыстарды жасаудың алғашқы әрекеттерінде, өмірімізді безендіруге ұмтылу, утилитарлық пайдалану объектілері және т.б. Болашақта эстетикалық тәжірибе мен эстетикалық сана өнерде, культтік тәжірибеде және күнделікті өмірде барынша толық көрініс тапты.
Алайда, зерттеушілер атап өткендей, ежелгі Үндістанда, Қытайда және Грецияда эстетикалық мәселелер теориялық түсіну деңгейіне көтерілген көркем және философиялық мәтіндер туралы арнайы трактаттар пайда бола бастады. Эстетикалық тәрбиенің мазмұнын түсіну, оның мақсаттары мен міндеттері Платон, Аристотель, Конфуций заманынан бастап қазіргі уақытқа дейін өзгерді. Бұл идеялардың генезисі эстетиканың ғылым ретінде дамуымен және оның пәнінің шынайы мәнін түсінумен анықталады. Тарихи тұрғыдан алғанда, эстетиканың ортасында әрқашан екі негізгі мәселе тұрды: әдемілік, әсемдік, асқақтық және көне дәуірде жаңа еуропалық категорияға қарағанда кеңірек мағынада түсінілетін көркемдік жағынан жиі түсінілетін эстетика.
Эстетика өнер мен сұлулық философиясы ретінде ежелгі дәуірден келе жатқан классикалық эстетиканың дәстүрлі клишелері болып табылады. Балаларға эстетикалық тәрбие беру мәселесін шешу олардың мотивациялық сферасының дамуымен тығыз байланысты. Ең алдымен мектеп оқушыларының өнер саласындағы, қоғамның көркемдік құндылықтарын түсінудегі эстетикалық қажеттіліктерін қалыптастыру қажет. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығуы эстетикалық қажеттіліктің ерекше түрі болып табылады және баланың ізгілік, ақиқат, сұлулық туралы эмоционалдық-сенсорлық тәжірибесі мен идеялары негізінде қоршаған әлемді өзгертуге, жаңа нәрсе жасауға ұмтылуымен байланысты.
Осыған байланысты эстетикалық қажеттілікті қалыптастыру баланың табиғатынан әсемдікке деген құштарлыққа негізделеді және айналадағы шындықты шығармашылық түрлендіруге, эстетикалық тәрбиенің мақсатты процесі, оның дәрежесі адамның өнерді эмоционалды түрде сезіну қабілетімен анықталады.
Кіші мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ерекшелігі, ол ең алдымен баланың педагогикалық әсер ету аясындағы сезімдерін қамтиды, оларды байытады, эмоционалды сезімталдықты дамытуға ықпал етеді. Толығырақ К.Д. Ушинский: Балалар бейнелерде, пішіндерде, түстерде, дыбыстарда, жалпы сезімдерде ойлайды және тәрбиеші баланың табиғатын қажетсіз және зиянды түрде бұзып, оны басқаша ойлауға мәжбүрлейтін болады [19].
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері оқу бағдарламасының пәндерін меңгеру барысында шешіледі. Мысалы, дене шынықтыру сабағында бала адам бойындағы сұлулықты, спорттық жетістіктерді, сұлулықтың адам рухындағы көріністерін, жеңіске деген ұмтылысын меңгереді. Интеллектуалдық сөйлеу әрекетінде сөз өнерінің сұлулығы, көркем сөз шындығының объективтік жақтарының ой еңбегі бөлектеледі. Еңбек іс-әрекетінде еңбектің мақсаттары мен процесінің әдемілігі, оның нәтижелері және ұжымдық еңбек әрекеті барысында туындайтын қатынастар ерекше атап өтіледі. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мәселесін шешудің маңызды құралдарының бірі - өнер. Өнердің өзіндік ерекшелігі оның пәніне, мазмұнына, әлеуметтік қызметі мен шындықты бейнелеу тәсіліне байланысты. Тәрбие құралы ретінде шындықты бейнелеудің бұл сферасының ерекшелігі оның жеке тұлғаның шығармашылық тәжірибесін, бүкіл адамзаттың рухани байлығын шоғырландыруында.
Өнердің әр түрінің өзіндік ерекшелігі оның көркем тілінің адамға ерекше әсер ететін ерекшелігімен (сөз, дыбыс, қимыл, бояу, пішін, үндестік т.б.) бейнеленеді. Мысалы, музыка баланың эмоционалды-бейнелі, сезімдік саласына тікелей бағытталған. Музыкалық бейнелерді қабылдау мектеп оқушыларының дүниетанымын, олардың музыкалық-эстетикалық талғамын, құндылыққа бағытталған мінез-құлқын қалыптастыруға және байытуға ықпал етеді.
Мүсін дененің көлемді, пластикалық мәнерлілігін анық жеткізеді, сол арқылы балалардың оның пішінін, үйлесімділігін және т.б. қабылдау қабілетін дамытуға ықпал етеді. Кескіндеме, керісінше, пішін мен түс сезімін қабылдауымызға бағытталған; кескіндемені ой елегінен өткізе отырып, біз жалпы бояуды, түстердің таралуын, тондардың үйлесімділігін байқап қана қоймай, сонымен қатар композицияны, фигуралардың орналасуын және суреттің мәнерлілігін бақылаймыз.
Осының барлығы оқушыларға шығарманың көркем бейнесін түсініп, ашуға, суретшінің ішкі жан дүниесімен етене араласуға, сурет мазмұнына өз көзқарасын білдіруге мүмкіндік береді. Өнердің әртүрлі түрлерінің эстетикалық табиғаты көркем құбылысты басқа сезімдік көріністе сезінуге, бір көркемдік оқиғаны екіншісінің тіліне аударуға көмектеседі (мысалы, түстер үйлесіміндегі, қимыл-қозғалыстағы егжей-тегжейлі музыкалық бейне. сөз). Кіші мектеп оқушыларының өнермен қарым-қатынасының тәрбиелік мәні олардың эстетикалық реакциялары мен эстетикалық сезімдерінің ауқымын кеңейтуден, өнер құндылықтарын ішкі тыныштық күйіне айналдырудан тұрады.
Оқу-тәрбие үрдісінде өнер эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдарының бірі болып табылады. Бұл идея А.И. Бурова, Б.М. Неменский, Б.Т. Лихачев және басқа да эстетикалық тәрбие мәселелерін зерттеген мұғалімдер. Бейнелеу өнері арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мәселелерін шешу мүмкіндіктерін қарастырайық. Өнердің бұл түрі қоршаған дүниенің алуан түрлілігін нақты сезімдік бейнелерінде бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар суретшінің философиялық және эстетикалық дүниетанымын білдіреді[19].
Бейнелеу өнерінде өміріміздің барлық қырлары - адамның еңбегі, өмірі, демалысы, оның жеткен жетістіктері көрініс табады. Сондықтан бейнелеу өнері арқылы балаларды адам еңбегімен жасалған нәрсені құрметтеуге тәрбиелеудің маңызы зор. Бағдарламада төрт негізгі сабақ түрі қарастырылған: табиғаттан сурет салу, тақырып бойынша, сәндік сурет және бейнелеу өнері туралы әңгімелесу. Бейнелеу өнері сабағының әр түрінің өзіндік құрылымы бар. Бейнелеу өнері сабағының әрбір дерлік құрылымы сабақтың негізгі элементтерінен тұрады (бұл элементтер басқа жалпы пәндер сабақтарының құрылымына тән болғаны сияқты) [19,26б].
Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылар бейнелеу және сәндік өнердің әртүрлі түрлерімен және жанрларымен танысады. Бейнелеу өнері арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің өзекті міндеті - олардың бейнеленген заттарды эмоционалды түрде қабылдау, эстетикалық мәнін түсіну қабілетін дамыту. Бейнеленген заттарды эмоционалды-эстетикалық қабылдау көрнекі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еуразия гуманитарлық институты
АМАНЖОЛОВА ЖУМАГУЛЬ
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ӘДІСТЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
білім беру бағдарламасы бойынша
Астана 2023
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
Белгілеулер және қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістерінің теориялық зерттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.1
Педагогикалық-психологиялық зерттеулердегі эстетикалық тәрбие тұжырымдамасының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістері бойынша ғалымдардың зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.3
Бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2.
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие берудің тәжірибелік жұмысы ... ... ... ... ... ... .
25
2.1
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістерінің тәжірибелік эксперименттік жұмысының жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2
Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижелері ... ... ... ... ... ... ...
33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Аталған дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылады:
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 07.12.2010 ж., ҚР Президентінің № 1118 Жарлығы, Астана.
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-ІІІ ҚРЗ бұйрығымен бекітілген Білім туралы заңы, Астана, Ақорда және 2011 жылғы 24 қазанында бұйрыққа толықтырулар мен өзгертулер енгізілген №487-IV ҚРЗ, Астана, Ақорда.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік Білім бағдарламасы.- Астана, 01.09.2006 ж., ҚР Президентінің №1996 Жарлығы.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. ҚР Үкіметінің 13.05.2016 № 292 қаулысымен бекітілген.
АНЫҚТАМАЛАР
Аталған дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылады:
Талдау - бүтінді ойша немесе деректі бөлшектерге жіктейтін ғылыми зерттеу әдісі
Құзыреттілік - білім алудың әрбір кезеңінде өзіндік нәтижелері негізінде мәселелерді шешу тәжірибесінің қалыптасуындағы білім алушының жеке- тұлғалық нәтижесі.
Эстетика - адамның дүниені эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым.
Эстетикалық тәрбие - жаратылыс дүниесіндегі немесе өнер туындысындағы сұлулық пен әсемдікті қабылдап, ғибраттануға баулитын, адамның эстетикалық сезімін, талғамын қалыптастыратын тәрбие.
Эстетикалық мәдениет - бұл өнермен, эстетикамен және сұлулықпен байланысты мәдениет саласы.
Экспрессивті - өнердегі күшті эмоцияларды, құмарлықтарды немесе қарқынды сезімдерді білдіру.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Аталған дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылады:
МЖМБС - Мемлекттік жалпыға міндетті білім стандарты
ББД - Білім, білік, дағдылар
ҚР - Қазақстан Республикасы
т.б. - тағы басқа
ЖОО - жоғары оқу орны
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Білім беруді дамыту мәселелері, әрине, назар аударуды қажет етеді, өйткені Қазақстанның болашағы, жас ұрпақтың азаматтық дамуы, еліміздің ұлттық қауіпсіздігі, қоғамымыздың құндылық бағдарлары, оның тамыры білімде, шығармашылық дамуда жатыр. Бүгінгі күні біздің елімізде қоғам мен жалпы мемлекеттің заманауи қажеттіліктеріне бағытталған білім берудің тұтас жүйесі құрылды. Сондықтан да Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіндегі білім беруді дамыту соңғы жылдары заңды түрде жоғары басым бағыттардың біріне айналды.
Рухани жаңғыру бағдарламасы жаһанданудың барлық заманауи тәуекелдері мен сын-қатерлерін ескере отырып, қазақстандықтардың рухани құндылықтарын жаңғыртуға бағытталған, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, ұлттық бірегейлікті сақтауға және азаматтардың санасының ашықтығын насихаттауға арналған. Бұл қасиеттер қазіргі қазақстандықтардың басты бағдарына айналуы тиіс. Жоғарыда айтылғандарға байланысты, шындыққа деген көзқарасты қалыптастырудың ең маңызды құралы ретінде эстетикалық тәрбиенің теориясы мен практикасы мәселесіне көңіл бөлу адамгершілік және ақыл-ой тәрбиесінің құралы, яғни, жан-жақты дамыған, рухани бай тұлғаны қалыптастыру деп есептейміз[1].
Бастауыш мектепте білім берудің маңызды міндеттерінің бірі - тек пәндік емес, жалпыға бірдей білім мен дағдыны меңгерген, функционалдық сауатты тұлғаны қалыптастыру. Оның шешімі кіші мектеп оқушыларын дүниежүзілік және ұлттық (тұрмыстық) көркем мәдениетпен таныстыру, оларды эстетикалық мазмұн тұрғысынан бағалау, сондай-ақ игерілген көркемдік-эстетикалық тәжірибені әр түрлі көркемдік қызмет түрлерінде жүзеге асыру дағдыларын қалыптастыру, олардың қоршаған дүниенің әсемдігін, өмірдегі және өнердегі әсемдікті көре білу, өнер туындыларын эмоционалды түрде қабылдау қабілетін дамытумен байланысты.
Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру тұлғаның жан-жақты дамуына, адамның шығармашылық күштерінің қалыптасуына ықпал етеді. Сондықтан да мектептер өнер арқылы эстетикалық тәрбие беруге үлкен мән береді. Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту, оқу процесінде көркемдік білім беру, болашақ оқырман, тыңдаушы, көрерменді тәрбиелеу филологтардың басты міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл мәселені шешу үшін әдемілік сезімін дамыту, жоғары эстетикалық талғамды қалыптастыру, өнер туындыларын түсіну және бағалай білу керек.. Бұл мақсаттарда әрбір оқу пәнінің, әсіресе әдебиеттің мүмкіндіктерін пайдаланған дұрыс. Жеке пәндер бойынша білім алу, ғылым негіздерін меңгеру әлі де болса жеке тұлғаның жан-жақты дамуын толық қамтамасыз ете алмайды.
Тұлғаның эстетикалық даму процесі әрбір білімді адамның бойында эстетикалық қабылдау қажеттілігі мен қабілетінің қалыптасуынан басталады. Демек, эстетикалық тәрбие тек білімді меңгеруге ғана емес, сонымен бірге көркемдік қызығушылық пен өнермен жаңа қарым-қатынас қажеттіліктерін дамытуға ықпал етуі керек. Тұлғаның шындықпен эстетикалық қатынасы педагогикалық процестің объективті және субъективті факторларының бірлігін білдіреді. Эстетикалық тәрбиеге тек мақсатты және жүйелі педагогикалық басқару, оқушыларға әсер етудің объективті жағдайларын ұйымдастыру ғана емес, сонымен қатар субъектінің сыртқы әлемге эмоционалды-бағалаушы қатынасы, оның табиғаттағы, қоғамдағы және өнердегі сұлулықты қабылдай білу қабілеті де ықпал етеді.
Зерттеу мақсаты:Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістерін теориялық және тәжірибелік зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістерінің теориялық зерттеу негіздерін зерттеу;
- бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктерін анықтау;
-бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие берудің тәжірибелік жұмысын жасау, қорытындыларын шығару.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу пәні:бастауыш сынып оқушыларының бейнелеу өнері пәні.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерді талдау, зерттеу, зерттеу барысындаалынған нәтижелерді талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Теориялық бөлімде бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ерекшеліктері нақтыланды. Сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие берудің тәжірибелік жұмысы жасалынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Қазақстан ғалымдары Е.С. Асылханов [2], Әбдіғапбарова Ұ.М. [3], С. Аманжолов [4], Р. Мизамбаев [5], А.Камаков [6], К.Амиргазин [7] және орыс ғалымдары Н.Н. Поддъяков [8], В.Б Косминская [9], Т.С.Комарова [10], В.И. Логинова [11], Т.И. Бабаева [12] т.б. еңбектеріндегі бастауыш сыныптағы тәрбиенің оқу-тәрбие процесінде бейнелеу өнері арқылы мектеп оқушыларының эстетикалық тәрбиесін қалыптастыру процесін жүзеге асыруға бағытталған зерттеулері; И.А. Лыкова [13], А.И. Буров [14], Н.И Пьянкова [15], және басқа да зерттеушілердің бейнелеу өнері арқылы мектеп оқушыларының эстетикалық тәрбиесін қалыптастырудың мазмұнын ашатын зерттеулері, еңбектері.
- Б.М. Неменский [16], А.А. Мелик-Пашаев [17] және т.б. еңбектеріндегі мектеп оқушыларының бейнелеу өнері арқылы эстетикалық тәрбиесін қалыптастыруға бағытталған еңбектеріне сүйендік.
- А.Р. Нурутдинова [18] мен Е.В. Ильина [19] еңбектерінде ежелден пайда болған әдемі заттар, керамика, тоқымашылық сияқты халық қолөнерінің көркем түрлері сипатталады.
Қазақстанның жоғары оқу орындары мен жалпы білім беретін мектептеріндегі бейнелеу өнеріне қатысты материалдар мен оқыту мәселелерін зерттеу 70-ші жылдардан басталады, нақтырақ айтсақ Л.Г. Медведев [20] және т.б. ғылыми еңбектерінен бастау алады, онда оқыту әдістемесінің кейбір аспектілері қозғалады. Бұдан әрі, 80-ші жылдары Ә. И. Ысқақ [21], А.Д. Райымкулова [22], Г.Қ. Шырынбаева [23] сияқты зерттеушілер өз жұмыстарын Қазақстанның бейнелеу өнері мен сәндік-қолданбалы өнерін зерттеу мәселелерін ашуға арнады.
Зерттудің тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық жұмыстың эксперимент бөлімінде қолданылған эстетикалық тәрбие беру әдістері бастауыш мектеп оқушыларына қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының базасы: Ақмола облысы, Ерейментау ауданы, Жаңажол ауылының негізгі орта мектебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Дипломдық жұмыстың кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсатына байланысты міндеттері, зерттеудің пәні мен нысаны нақтыланды.
Бірінші бөлімде эстетикалық тәрбие тұжырымдамасының мазмұны зерттелді. Сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні арқылы эстетикалық тәрбие беру әдістеріне теориялық зерттеу жүргізілді.
Екінші бөлімде Ақмола облысы, Ерейментау ауданы, Жаңажол ауылының негізгі орта мектебінің бастауыш оқушыларымен тәжірибелік эксперимент жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың нәтижелері шығарылып, қорытынды жазылды.
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДЕГІ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Эстетикалық тәрбие ұғымы әсемдік туралы ғылым ретінде анықталатын эстетика ұғымымен байланысты. Эстетика сөзінің мағынасы ежелгі грек тілінен бастау алады. Грек тілінен эстетика - сезім, түйсіну деген мағынаға сәйкес келеді, демек, эстетикалық тәрбие сұлулық саласындағы сезімдерді қалыптастыру үрдісін білдіреді. Эстетикадағы әсемдік өнермен, адамның санасы мен сезіміндегі көркемдік бейнеленуімен, оның әсемдікті түсіне білуімен байланысты.
Қазіргі кезеңде жан-жақты дамыған, рухани бай тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде эстетикалық тәрбие беру мәселесіне көңіл бөлінуде. Айналадағы, қоршаған дүниедегі әсемдікті көре білуге үйрету, мұның бәрі эстетикалық тәрбие арқылы жүзеге асады және қол жеткізіледі.
Қазақстан өнерін зерттеу ғылымда толық әрі тұтастай зерттелген мәселе деп айта алмаймыз, бұл тақырып санаулы ғалымдардың еңбектерінде ғана қозғалады. Бірқатар дереккөздер Қазақстанның мәдениеті мен өнері мәселелеріне арналғанымен, олардың саны да көп емес. Сондықтан, біздің ойымызша, диплом жұмысынның тақырыбын зерттеу халықтың тарихына, философиясына, эстетикасына, өнеріне қатысты әдебиеттерге талдау жасаудан бастау орынды деп деп есептейміз.
Қазақстан суретшілерінің өнер туындылары мен олардың ата-бабаларының өнерге қатысы туралы зерттеуді тарихи тұрғыдан баяндайтын бірінші кітап - Нагим-Бек Нұрмұхамбетовтың 1970 жылы Мәскеу қаласының Өнер баспасынан жарық көрген Қазақстан өнері кітабы болып табылады.
Одан әрі Л.Марченко [24], Н.Петряева, М.Целликовская құрастырған және 1971 жылғы Мәскеу қаласының Кеңестік суретші баспасынан жарық көрген Қазақстанның бейнелеу өнері каталогы ерекше орны бар зерттеу жұмысы болды [25].
Г.Позднякова мен Н.Синенкаяның Қазақ кәдесыйлары атты шағын кітабында (Қазақстан, Алматы қаласы, 1976 ж.) Қазақстан аумағында ежелден пайда болған әдемі заттар, керамика, тоқымашылық сияқты халық қолөнерінің көркем түрлері сипатталды[4].
Қазақстанның жоғары оқу орындары мен жалпы білім беретін мектептеріндегі бейнелеу өнеріне қатысты материалдар мен оқыту мәселелерін зерттеу 70-ші жылдардан басталады. Қазақстанның көптеген ғалымдары өз зерттеулерін республика мектептері бағдарламасының материалдарына жүргізді. Олардың ішінде Е. Асылханов, Ж. Балконов, Абдильдина Ж. [26], А. Ниязов, С. Аманжолов, Р. Мизамбаев сияқты белгілі педагог-зерттеушілер болды. Соңғы кездері баспасөз беттерінде бейнелеу өнері бойынша көптеген бағдарламалар мен әдістемелік ұсыныстар жарияланды. Солардың ішінде А. Казаковтың 1-7 сыныптарға арналған бағдарламасы, Б. Әлмұхамедов пен У. Ибрагимовтың бірлескенавторлымен дайындалған әдістемелік құралы мен жаңа бағдарламасы жарық көрді, аталған тақырыпқа байланысты әдістемелік құралдар да жарыққа шыға бастады [4].
Бейнелеу өнері мен халық өнерінің, сәндік-қолданбалы өнердің қондырғылы түрлеріалғашқы кезде, тіпті қазірдің өзінде дамуы орыс суретшілерінің (Н. Хлудов, Ф. Болкаев, Н. Крутильников, Н. Белослюдов) бұрын салған жолымен жүріп жатыр. Қазақстан өнерінің басты ерекшелігі - Қазақстан аумағында тұратын барлық халықтар мен ұлттардың өнер саласындағы жетістіктерімен таныстыру және ұлттық өнерді дамыту, жетілдіру.
Орыс қоғамының ғалымдары қазақстандық халық өнерін зерттеу мен таратуда ерекше маңызды рөл атқарды. Ресейлік оқу орындарында қазақ жастары бейнелеу өнері бойынша білімдерін жетілдірді. Бұған мысал ретінде қазақ халқының тұңғыш суретшісі, Омбы кадет корпусының түлегі Ш. Уәлихановты айтуымызға болады. Ш. Уәлиханов өз халқының тарихына, географиясы, әдебиеті мен қатар өнеріне де зор үлес қосты.
Қазіргі Қазақстанда бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениеті мәселесі өзекті және уақтылы болып табылады. Қазақстандағы заманауи білім берудің маңызды міндеттерінің бірі бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін дамыту болып табылады. Сондықтан "мәдениет адамы" моделіне баса назар аудара отырып, оқушылардың эстетикалық тәрбиесіне назар аудару қажет. Көркемдік тәрбие эстетикалық тәрбиенің жоғары, мамандандырылған түрі болып табылады.
Бастауыш сыныптардағы көркемдік-эстетикалық тәрбие баланың ақыл-ой, адамгершілік, еңбек және т.б. дамуының барлық салаларына енеді. Еңбекпен оқыту процесінде жеке тұлғаның эстетикалық дамуы үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Мұндай мүмкіндіктер бағдарламалық материалдың мазмұнына, оқыту процесін ұйымдастыруға, оның нысандары мен әдістеріне негізделген. Сұлулық, үйлесімділік ұғымдарымен жұмыс, шаралар әрбір көркем еңбек сабағында жүзеге асырылуы тиіс. Балаға кереметті түсінуге және бағалауға үйрету үшін баланың өзіне автор болу керек. Өзіндік шығармашылық тәжірибе керемет дүниені түсінудің ең жақсы кілті болып табылады.
Көркем еңбек сабақтары балалардың бойында көркем-эстетикалық мәдениет негіздерін қалыптастыруға бірегей мүмкіндік береді. Жоғарыда айтылғандардың бәрінен, бастауыш сынып оқушыларын өнерде жинақталған адамзаттың бай тәжірибесіне баулу арқылы, жоғары адал, білімді, жан-жақты дамыған заманауи адамды тәрбиелеуге болады деп болжауға болады.
Әлемге эстетикалық көзқарас кіші мектеп жасында қалыптаса бастайды. Бұл туралы К.Д. Ушинский [27], А.С. Макаренко [28] және В.А. Сухомлинский [29] сынды ұлы ұстаздар айтты. Олардың әдебиеттерін талдай отырып, эстетикалық мәдениетті қалыптастырудың негізі өнер екенін түсінуге болады [1]. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл өнер құбылыстарын эмоционалды түрде білдіру, түсіну және бағалау қабілетінен көрінетін қасиет. Эстетикалық мәдениет ұғымы өте күрделі және көп қырлы.
Қазақстан халқының дәстүрлі мәдениетінің ерекшеліктері тарихшылар Ч. Уәлиханович Б.Г. Ерзаковичтің, А.В. Затаевичтің зерттеулеріне арналған. Қолданылған әдебиеттерде эстетикалық мәдениет ұғымына көптеген әртүрлі анықтамалар бар. Олардың кейбіріне талдау жасайық. В.И. Самохвалованың анықтауында эстетикалық мәдениет - бұл дағдыларды игеру мен жинақтаудың бір түрі. Эстетикалық мәдениетте жеке адамның қоғаммен өзара байланысын сезіне білуі көрініс табады [5].
Қазақ мәдениетінің қалыптасуында А.В. Затаевич [30] үлкен рөл атқарды. Ол эстетикалық мәдениетті нысандарға деген эстетикалық қарым-қатынастың әмбебаптығының сатысы ретінде қарастырды. Эстетикалық мәдениет - адамның рухани келбетінің маңызды құрамдас бөлігі. Олардың болуына адамның қаншалықты шығармашыл және зиялы екендігі байланысты. Эстетикалық мәдениетті қазақ тарихшысы Б.Г.Ерзакович [31] осылай түсінді.
Эстетикалық мәдениеттің толық ұғымын В.И. Загвязинский мен А.Ф. Закирова ашты[6].
Оларды түсінігі бойынша эстетикалық мәдениет:
1. адамның қоршаған әлемді эстетикалық тұрғыдан қабылдау және түсіну қабілеті;
2. көркемдік танымдар мен сезімдердің тұтастығы;
3. жеке адамның рухани келбетінің басты бөлігі.
Эстетикалық мәдениет ұғымын толық қарастыру үшін оның барлық құрамын қарастыру қажет. Эстетикалық мәдениеттің барлық элементтері тиісті компоненттер арқылы көрінеді:өмір мен өнердегі тамаша және жиіркенішті, жоғары және төмен, батыл және дөрекіге эмоционалды ықыластылық;
- эстетикалық мәдениеттің мәнін қоршаған шындықта түсіну және бейнелеу, бейнелі құзыреттілік;
- эстетикалық идеалдың болуы және оның негізінде өнер туындыларын бағалай білу, оларға идеологиялық және эмоционалды түрде жауап беру;
- өткеннің мәдени мұрасын игеру, қазіргі заманғы өнерге қалыптасқан көзқарас, оның дамуының жаңа тенденцияларына сезімталдық;
- шығармашылық қабілеттерін дамытудың белгілі бір дәрежесі, әлемнің эстетикалық дамуына қызығушылық пен ұмтылыс;
- көркем шығармашылыққа қатысу шарасы, өмірде сұлулықты құруға практикалық қатысу;
- "сұлулық заңдары бойынша"өмірді құру қажеттілігі мен қабілеті, адамдармен қарым-қатынаста, жұмыста және қоғамдық қызметте сұлулық идеалдарын бекіту [6].
Эстетикалық тәрбиенің критерийлері ретінде әрекет ететін бұл компоненттер эстетикалық мәдениетті - сезімдердің, талғамдардың және идеалдардың бірлігін қалыптастырады. Жалпы алғанда, эстетикалық мәдениетке келесі функциялар тән: жеке тұлғаны тануда жүзеге асырылатын ақпараттық-танымдық; эстетикалық бағалау, көзқарастар мен талғамдар бағытында сенімдерде жүзеге асырылатын құндылыққа бағытталған; эстетикалық мәдениеттің әлеуметтік және шығармашылық бағытын анықтайтын эстетикалық қабілеттерде жүзеге асырылатын ерік-жігер; адамның мінез-құлқы мен іс-әрекетін эмоционалды және нормативті өзін-өзі реттеуде көрінетін коммуникативті-реттеуші.
Революциядан кейінгі уақытта Ресейдің жоғары оқу орындарында қазақстандық сурет өнерініңатасы саналатын Ә. Қастеевтен бастап, бүгінгі таңда Қазақстанның білікті суретшілері саналатын бірнеше буыны бейнелеу өнерін оқыды. Бүгінгі күнге дейін Ресей жақын және алыс барлық көрші мемлекеттері үшін өнер тарихы, теориясы мен әдістемесі саласындағы ғалымдарды дайындайды. Бұл жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие берудің алғышарты ретінде қалыптасты.
Мектеп жасындағы балаларға эстетикалық тәрбие беру мектепке дейінгі білім беру ұйымының оқу-тәрбие процесінің мазмұнында жетекші орындардың бірін алады. Эстетикалық тәрбие терминінің түсінігін талдау және нақтылау мәселесіне тоқталайық. Ғалымдар (Н.А. Ветлугина, С.А. Козлова, О.П. Рыданова) эстетикалық тәрбие термині ұғымына өзіндік көзқарастарды ұсынады [7].
Бұл жерде М.С. Каған: Эстетикалық: эстетика (әдемі) шындықта, оның эстетикалық дамуы - және практикалық-эстетикалық әрекет - шығармашылық әсемдік заңдылықтары бойынша, сонымен қатар басқалар үшін - эстетикалық құндылыққа ие (берілген) объектіні жасау (эстетикалық ләззат, қанағаттану, білім, сана) [7,25б].
Н.А. Ветлугина: Эстетикалық тәрбие өмірдегі және өнердегі әсемдікті қабылдау, сезіну, түсіну қабілетін дамыту, айналадағы дүниені сұлулық заңдылықтары бойынша өзгертуге қатысуға деген құштарлықты, көркемдік іс-әрекетке және шығармашылық қабілеттерін дамытуға тәрбиелеу. С.А.Козлова: Эстетикалық тәрбие - баланың эстетикалық сезімін дамытуға, өмірдегі және өнердегі сұлулық туралы түсініктері мен білімдерін қалыптастыруға ықпал ететін балалардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру, эстетикалық бағалау және бізді қоршаған барлық нәрсеге эстетикалық қатынас [8,39б].
О.П. Рыданова: Эстетикалық тәрбие өсіп келе жатқан және дамып келе жатқан адамның бүкіл өміріне енуі керек: эстетикалық тәрбие тәрбие мен білім берудің басқа аспектілерімен және ең алдымен адамгершілік, әлеуметтік, психикалық, сенсорлық және эмоционалдық дамуымен тығыз байланысты: және эстетикалық тәрбие әсіресе өмірдегі және өнердегі сұлулыққа негізделгенін есте сақтау керек. Ал мұның барлығы балалардың бойында өмір бойы қалыптасуын қамтамасыз етеді[8,42б].
Бұл анықтамалар эстетикалық даму мен тәрбие адамның өнердегі және өмірдегі асқақ, әсемдікті жасап, бағалай білу, оны дұрыс түсініп, дұрыс бағалай білу қабілетін жетілдіріп, дамыту қажеттігін көрсетеді. Бірінші анықтамада, өкінішке орай, эстетикалық даму мен тәрбиенің шығармашылық немесе белсенді жағы көрсетілсе, екінші тұжырымда эстетикалық даму мен тәрбие тек бір ғана мақсатпен шектелуге болмайтыны - қиялға берілу, эстетикалық даму және тәрбиелеу қабілетін қалыптастыруға, өнердегі және өмірдегі сұлулықты да алып жүруі тиіс екендігі атап өтілген.
А.Ф. Лосев эстетика пәнін адам мен табиғат жасаған экспрессивті формалар әлемі ретінде қарастырды. Ол эстетика тек сұлуды ғана емес, сонымен қатар ұсқынсызды, трагедиялықты, күлкіліні т.б. зерттейді, сондықтан ол жалпы көрініс туралы ғылым деп есептеді. Осыған сүйене отырып, эстетиканы қоршаған дүниенің экспрессивті формаларын сезімдік қабылдау туралы ғылым ретінде анықтауға болады. Шығармашылық педагогикасы аясында эстетика тек өнер теориясына қатысты, қызмет көрсету саласының бір түрі ретінде түсінілетіні жиі кездеседі[9].
Б.М. Неменский эстетикалық тәрбие беру жүйесінің балаға тиімді әсер ету ерекшеліктерін бөліп көрсетті: Эстетикалық тәрбие жүйесі барлық пәндерді, барлық сыныптан тыс жұмыстарды, оқушының бүкіл қоғамдық өмірін біріктіретін біртұтас болуы керек, мұнда әрбір пән, оқушының эстетикалық мәдениеті мен тұлғасын қалыптастыруда әрбір іс-әрекет түрінің өзіндік айқын міндеті бар [9,58б].
Н.А. Ветлугинаның бастауыш білім беру ұйымындағы эстетикалық тәрбие жұмысы келесі принциптерге негізделген: барлық тәрбие жұмысымен байланысы; мазмұнының, формалары мен әдістерінің өзгермелілігі; жеке көзқарас, балалардың шығармашылығы өмірмен тікелей байланысты болуы керек[10].
Эстетикалық тәрбие тұлғаның жан-жақты дамуына ықпал етеді және келесі міндеттерді шешу арқылы жүзеге асады: көркемдік-эстетикалық іс-әрекетке қабілеттерін дамыту, бастауыш мектеп жасындағы балалардың көркемдік-эстетикалық мәдениетті меңгеруі, эстетикалық қасиеттерін дамыту; эстетикалық қабылдау, бағалау, талғам, сезім және эстетикалық даму мен тәрбиенің басқа психикалық категориялары арқылы көрінетін жеке тұлға болып қалыптасу. Теория мен тәжірибеде бұл тенденция эстетикалық тәрбиені тек көркемдік тәрбиеге, көркемдік іс-әрекеттің әліппесін меңгеруге: сурет салу, музыкалық аспаптарда ойнау арқылы ғана көрінеді. Әрине, мұндай оқытудың көркемдік қабілеттерді дұрыс дамыту үшін де, жеке тұлғаның көркемдік мәдениетін тәрбиелеу үшін де маңыздылығын атап көрсеткен ғалымдардың айтқаны дұрыс.
Кезіндегі И. Глебовтың Балалардағы музыкалық-шығармашылық шеберлік туралы мақаласы осыған байланысты: ... барлық жақсылықты, осы салада не істеп жатқанын және тек пассивті түрде қабылдайтын адамға қарағанда үлкен қарқындылықпен қабылдау және бағалау, өнердің қай саласында болмасын шығармашылық қуанышын аз да болса сезінген кез келген адам өз өнерін көрсете алады. Қазіргі педагогикада тұлға қабілеттерінің тұтас кешенін, оның ішінде көркемдік қызметтің осы нақты түріне тікелей қатысы жоқтарды дамыту үшін көркемдік білім берудің маңыздылығы туралы идея жалпы танылған[11].
Әдебиетпен байланысты эстетикалық тәрбиенің ең маңызды міндеті - ең алдымен көркемдік талғамы дамыған, эстетикалық өлшемдері дамыған, дайындығы жоғары, талапты оқырман тәрбиелеу... Екінші міндет, әдебиеттанумен тығыз байланысты. Біріншіден, өмірдің барлық салаларында белгілі бір жастағы оқушылардың біліміне қолжетімді сұлулық туралы түсініктерді қалыптастыру: табиғатта, еңбекте, адамның рухани бейнесінде, қоғамдық қатынастарда, өнерде, оның ішінде көркем әдебиетте.
Эстетикалық тәрбиенің үшінші міндеті - оқушылардың бейнелі ойлауын дамытып, шығармашылық қабілеттерінің көркем өнерде белсенді түрде көрінуін қамтамасыз ету (поэтикалық және прозалық шығармаларды ұжымдық және жеке оқу, шағын көріністерді қоюға қатысу, шығармашылық шығармалардағы жаттығулар, т.б.).
Б.Т. Лихачев Мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие беру теориясы кітабында К.Маркс берген анықтаманы пайдаланады: Эстетикалық тәрбие - бұл баланың әдемі, трагедиялық, күлкілі, көңілді, көркем дүниелерді қабылдауға және бағалауға қабілетті шығармашылық белсенді тұлғасын қалыптастырудың мақсатты процесі [12].
Бұл терминде автор баланың эстетикалық дамуындағы мақсатты педагогикалық ықпалдың жетекші рөлін анықтайды. Эстетикалық тәрбиенің кейбір анықтамаларын қарастыра отырып, оның мәнін бөліп көрсетуге болады.
1) бұл мақсатты әсер ету процесі;
2) бұл өнердегі, өмірдегі әсемдікті қабылдау, көру, оған баға беру қабілетін қалыптастыру;
3) бұл жеке тұлғаның эстетикалық талғамы мен идеалын қалыптастыру;
4) бұл өз бетінше шығармашылық және сұлулық жасау қабілетін дамыту.
Эстетикалық тәрбиенің мәнін түсіну негізінде оның мақсаттарына деген көзқарастар да әртүрлі. В.Н. Шацкая эстетикалық тәрбиенің мақсатын анықтайды: Ол білім алушылардың өнер туындыларына белсенді эстетикалық қатынас жасау қабілетін қалыптастыруға қызмет етеді, сонымен қатар олардың өнерде, еңбекте әсемдік құруға мүмкін болатын қатысуын ынталандырады [13, б. 73].
Автор өнерге маңызды орын береді. Л.П. Печко эстетикалық тәрбиенің мақсатын шығармашылықпен жұмыс істеу қабілетін белсендіруден, рухани және физикалық еңбек нәтижелерінің жоғары деңгейіне жетуден көреді [13, б. 36]. Ең бастысы, эстетикалық құндылықтарды жасаушы болуға мүмкіндік беретін қабілеттерді тәрбиелеу, дамыту.
Эстетикалық тәрбие адамның адамгершілік қасиетінің қалыптасуына ықпал етеді, қоршаған дүние, табиғат туралы білімдерін кеңейтеді. Шығармашылық әрекеттер психикалық процестерді, ұйымшылдықты, тәртіпті дамытуға ықпал етеді. Толықтай және дәлірек айтсақ, эстетикалық тәрбиенің мақсатын М.М. Рукавицын Түпкілікті мақсат - үйлесімді тұлға, жан-жақты дамыған: білімді, озық, адамгершілігі жоғары, еңбекке қабілетті, жасампаздыққа құштар, өмірдің сұлулығы мен өнердің сұлулығын түсінетін тұлға [13, б. 142] ретінде қарастырады.
Мақсатты тапсырмаларсыз қарастыру мүмкін емес. Мұғалімдер эстетикалық тәрбиенің үш негізгі міндетін белгілейді:
1. Эстетикалық білімді, әсерді қалыптастыру, онсыз эстетикалық заттар мен құбылыстарға қызығушылық болуы мүмкін емес. Осы тапсырманың арқасында мектеп оқушыларының сезімдік-эмоционалдық тәжірибесі қалыптасады.
2. Адамның әлеуметтік-психологиялық қасиеттерін қалыптастыру, олар эстетикалық заттар мен құбылыстарды эмоционалды түрде сезіну және бағалау қабілетін жүзеге асырады. Бұл қабілеттер бұрын алған білімдер негізінде қалыптасады.
3. Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыру. Студенттің бойында пассивті тыңдаушы болудан, эстетикалық құндылықтарды белсенді жасаушыға айналдыруға кедергі болатын осындай қасиеттерді, қажеттіліктер мен қабілеттерді дамыту қажет. А.В. Луначарский: Адам жан-жақты үйренеді, әсемдікті оның жасалуына өзі қатысқанда түсінеді.
Эстетикалық тәрбиені түсінудің психологиялық тәсілдерін қарастырайық. Эстетикалық тәрбие беру барысында оқушының эстетикалық санасы қалыптасады.
Эстетикалық сана эстетикалық тәрбиенің психологиялық мәнін көрсететін категорияларға бөлінеді. Бұл категориялар оқушының эстетикалық мәдениетінің деңгейі туралы айтуға мүмкіндік береді. Мынадай категориялар бар:
- эстетикалық талғам;
- эстетикалық идеал;
- эстетикалық бағалау.
Орыс мұғалімі Борис Тимофеевич Лихачев эстетикалық тәрбиенің қосымша категорияларын анықтады. Атап айтқанда: эстетикалық сезім, эстетикалық қажеттілік, эстетикалық пайымдау және эстетикалық қабылдау. Эстетикалық тәрбиенің категорияларын толығырақ қарастырайық. Эстетикалық қабылдау - өнермен танысудың бірінші кезеңі, шындық сұлулығымен қарым-қатынас жасау кезеңі. Барлық келесі кезеңдер осы кезеңге байланысты. Борис Тимофеевич эстетикалық қабылдауды былай сипаттады: бұл адамның шындық пен өнер құбылыстарында эстетикалық сезімді оятатын процестерді, қасиеттерді оқшаулау қабілеті [14, б. 74].
Шындық пен өнердің эстетикалық құбылысы, егер оны мектеп оқушылары жүзеге асырса, онда оларда эмоционалды жауап болады. Борис Тимофеевичтің пікірінше, эмоционалды жауап эмоционалды сезімнің негізі болып табылады. Лихачев сондай-ақ мынадай эмоцияларды үнемі бастан кешіруден кейін: ләззат алу немесе жиіркену; уайым немесе қорқыныш; қорқу немесе күлу сияқты, сонда оқушыларда эстетикалық қажеттілік қалыптасады. Эстетикалық қажеттілік терең тәжірибені тудыруы мүмкін эстетикалық құндылықтармен қарым-қатынасқа деген тұрақты қажеттілік [14, б. 25].
Эстетикалық санадағы ең бастысы - эстетикалық идеал. Эстетикалық идеал нені білдіретінін анықтайық. Эстетиканың қысқаша сөздігінде біз келесі анықтаманы таптық: Эстетикалық идеал - бұл өнердегі, қоғамдық өмір мен адамдардың іс-әрекеті тәжірибесіндегі тарихи ерекше, сезімдік ұғым немесе сұлулық идеясы [14]. Бұл қоршаған әлемде, адамда, өнерде мінсіз сұлулық идеясы.
Бастауыш сынып оқушылары Сізге қай өнер туындысы көбірек ұнады? деген сұраққа ғана жауап бере алады. Оның себебі өмірлік тәжірибенің аздығы, әдебиет пен өнер саласындағы тар көзқарас болуы мүмкін. Мұның бәрі эстетикалық идеалды дамыту және қалыптастыру мүмкіндігін шектейді.
Педагогикалық әдебиеттерді теориялық тұрғыдан талдау мен оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін анықтау барысы бейнелеу өнерін оқытудағы негізгі ұғым тәрбие беру екенін көрсетті.
Тәрбие беру - М.П.Осипова [32], И.П.Подласый [33] және т.б. ғалымдар пікірінше,тұлға дамуының оқу-тәрбие жұмыс жоспары негізінде мұғалімдер қойған мақсатқа және оқу-тәрбие үрдісінің нәтижесіне сәйкестік дәрежесі.
Ал эстетикалық тәрбие беру -Ф. Гончаров, О. П. Котикова, Б.Т. Лихачев [39] сынды зерттеушілердің пікірінше, баланы тәрбиелеутиімділігінің сапалы көрсеткіші. Педагогикалық зерттеу жұмыстарындағы бастауыш сынып оқушыларына қатысты эстетикалық тәрбие ұғымы эстетикалық сезімдердің бірлігі, баланың әдемілік ұғымы туралы талғамын дамыту, эстетикалық білім туралы идеялары, оның құндылық-көркемдік бағдарлары және олардың эстетикалық іс-әрекеттегі және мінез-құлықтағы көріністеріретінде анықталады [14].
Белгілі педагог ғалым С.А.Аничкиннің пікірінше,Бастауыш сынып оқушысынаэстетикалық тәрбие беру неғұрлым сәтті болса, тұлғаның эстетикалық талғам деңгейі соғұрлым жоғары болады [15].
Осылайша, оқушылардың эстетикалық тәрбие беру туралы зерттеу жұмыстарын талдау, баланың бойында көркемдік әлеміне деген өзіндік пікірін қалыптастыруға, соған сай деңгейін анықтауға,эстетикалық тәрбиенің бастапқыда қойылған мақсатына нақты қол жеткізу нәтижесінің тұлғалық дамуына әсер етуін анықтауға мүмкіндік береді және осы процестің тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру критерийлерін, көрсеткіштері мен деңгейлерін ғылыми негіздеу өзекті мәселе болып табылады, оны шешу эстетикалық тәрбие процесінің нәтижелерін және оның өнімділігін бағалау үшін педагогикалық тиімді әдістерді әзірлеу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Эстетикалық тәрбиенің анықтамасынан көрініп тұрғандай, бұл категория жеке тұлғаны эстетикалық тәрбиелеу үрдісінің мақсаты мен нәтижесі ретінде қарастырылады.
Эстетикалық тәрбиенің мақсатты құрамдас бөлігі оқу-тәрбие процесінің мазмұнын, формалары мен әдістерін ғана емес, сонымен қатар оның түпкілікті нәтижелерін де жобалауды анықтайтын бастапқы нүкте қызметін атқарады, бейнелеу пәні сабағында мұғалім мен оқушылар осы мақсатқа жетуге ұмтылады. Эстетикалық тәрбиенің құрылымын анықтау кезінде әртүрлі тәсілдер қолданылады:
- мақсатты түрде қалыптастыру қажеттілігіне жататын эстетикалық сана элементтерінің көрсеткіштерін қалыптастыру;
- жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетінің құрамдас бөліктерін анықтау;
- жеке тұлғаның эстетикалық қасиеттері мен қабілеттерін жетілдіріу, дамыту.
Бастауыш сынып оқушыларына бейнелеу өнері пәні сабақтарында эстетикалық тәрбие беру көркем өнер туралы әңгімелесу,озық шығармалармен таныстыру арқылы көркемдік туралы түсініктерін арттыру, және оқушылардың практикалық жұмыстарын қамтиды. Бейнелеу өнері сабақтарында балалардың еркіндігін қамтамасыз ететін әңгімелесу, сұхбаттасу сияқты түріндегі сабақтар ұйымдастыру қажет.
Эстетикалық тәрбие беру мақсатына толық жету үшін:
өнердің өзіндік ерекшеліктерін ескеру,
халықтық және бейнелеу өнері бұйымдарына қызығушылықтарын дамыту;
танымдық ақпарат беруде материалдың үздіксіздігімен жүйелілігін қамтамасыз ету,
оқыту мен тәрбиелеу барысында оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін үйлестіру.
1.2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ПӘНІ АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ӘДІСТЕРІ БОЙЫНША ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Қазіргі бастауыш сынып оқушылары өз шығармаларында ертегі сюжетін, мифтік кейіпкерлерді қалай органикалық түрде қолданып, оларды заманауи техникалық құралдармен толықтырып, оларға субъективті мінез-құлық қасиеттерін бере отырып немесе, керісінше, қазіргі әлемді бейнелей отырып, дәстүрлі халықтық мотивтерді қалай қолданатынын байқау қызықты. Мұндай балалық өзіндік рухани білім мен дәстүрдің тұтастығы санасын қалыптастырудың маңыздылығын растайды.
Шығармашылық сананы дамыту, балалардың шығармашылық, ақыл-ой қабілеттерін қалыптастыру мәселелеріне назар аударылады. Оң нәтижеге жету үшін Ганова Т.В. және Игнатьева А.В. ...оқушыны белсенді шығармашылық ізденісті қажет ететін көркемдік мәселелерді шешуге тарта отырып, оны шығармашылық әрекетке қосу арқылы оның психикалық әрекетін ұйымдастыру және белсендіру [17].
Бұл іс-шараларға: жобалар, фестивальдар, экскурсиялар, шеберлік сабақтары және т.б. жатады. Іздеу жағдайына түсе отырып, бала мәселені шешу және бар көркем-эстетикалық тәжірибені жаңарту, әрекетке қатысушылармен өзара әрекеттесу процесіне қосылады. Балаларға бейнелеу әрекетінің әртүрлі материалдары мен әдістерін өзін-өзі көрсету құралы ретінде пайдалану мүмкіндігін беру маңызды.
Ізденіс әрекетінің максималды тиімділігіне жету үшін балалардың бейнелеу өнері саласында белгілі бір білім мен эстетикалық әсер алуы қажет.
Бұл күнделікті, соның ішінде әртүрлі іс-шараларда балалардың эстетикалық әсерлерін, эстетикалық тәжірибесін байыту, оларды әртүрлі өнер туындыларымен таныстыру, оларды көркем шығармашылық үшін пайдаланудың әртүрлі материалдары мен әдістерін ұсына отырып, қажет екенін білдіреді. Көркем іс-әрекеттегі әртүрлі бағыттарды қарастыра отырып, мұғалімдер мен зерттеушілер олардың эстетикалық құндылығын атап көрсетеді. Майлы бояудың әмбебаптығы, гуашь пен акрилдің ашықтығы мен қанықтығы, сангина мен бұрыш сызықтарының мәнерлілігі, акварельдің жеңілдігі мен қолайлығы - осы және басқа да құралдар баланың эмоционалды тәжірибелерін дамытып, қолындағы сезімдерді, эмоцияларды білдіру құралына айналады.
Сонымен, Семенова М.А. Акварель - дүниені эстетикалық қабылдауды тәрбиелеуге, түсті қабылдау мәдениетін, көркемдік талғамын дамытуға ықпал ететін бірегей көркем материал, акварель объективті және елестетілген дүниенің кеңістігі мен формасын меңгеруге көмектеседі деп жазады[18].
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, эстетикалық тәрбие бойынша жұмыстың негізгі бағыттарын тұжырымдауға болады:
- баланың эстетикалық талғамын қабылдау мен қалыптастыруға әсер ететін білім беру ортасын құру;
- тұлғаның рухани әлеуетін ашуға және адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға әсер ететін оқу-тәрбие процесіне қатысушылардың белсенділігі мен өзара әрекетін ынталандыру;
- әр оқушыға жеке көзқарасты толық жүзеге асыруға және оның шығармашылық қабілеттерін кеңейтуге мүмкіндік беретін сан алуан дидактикалық әдістерді, тәсілдер мен әдістерді қолдану;
- балалардың шығармашылық белсенділігін ынталандыратын дидактикалық және көркем материалды таңдау.
Эстетикалық тәжірибе адамға ежелден тән болды және өзінің алғашқы көрінісін архаикалық адамның протоэстетикалық тәжірибесінде алды - бүгінгі күні біз өнер саласына жатқызатын құбылыстарды жасаудың алғашқы әрекеттерінде, өмірімізді безендіруге ұмтылу, утилитарлық пайдалану объектілері және т.б. Болашақта эстетикалық тәжірибе мен эстетикалық сана өнерде, культтік тәжірибеде және күнделікті өмірде барынша толық көрініс тапты.
Алайда, зерттеушілер атап өткендей, ежелгі Үндістанда, Қытайда және Грецияда эстетикалық мәселелер теориялық түсіну деңгейіне көтерілген көркем және философиялық мәтіндер туралы арнайы трактаттар пайда бола бастады. Эстетикалық тәрбиенің мазмұнын түсіну, оның мақсаттары мен міндеттері Платон, Аристотель, Конфуций заманынан бастап қазіргі уақытқа дейін өзгерді. Бұл идеялардың генезисі эстетиканың ғылым ретінде дамуымен және оның пәнінің шынайы мәнін түсінумен анықталады. Тарихи тұрғыдан алғанда, эстетиканың ортасында әрқашан екі негізгі мәселе тұрды: әдемілік, әсемдік, асқақтық және көне дәуірде жаңа еуропалық категорияға қарағанда кеңірек мағынада түсінілетін көркемдік жағынан жиі түсінілетін эстетика.
Эстетика өнер мен сұлулық философиясы ретінде ежелгі дәуірден келе жатқан классикалық эстетиканың дәстүрлі клишелері болып табылады. Балаларға эстетикалық тәрбие беру мәселесін шешу олардың мотивациялық сферасының дамуымен тығыз байланысты. Ең алдымен мектеп оқушыларының өнер саласындағы, қоғамның көркемдік құндылықтарын түсінудегі эстетикалық қажеттіліктерін қалыптастыру қажет. Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығуы эстетикалық қажеттіліктің ерекше түрі болып табылады және баланың ізгілік, ақиқат, сұлулық туралы эмоционалдық-сенсорлық тәжірибесі мен идеялары негізінде қоршаған әлемді өзгертуге, жаңа нәрсе жасауға ұмтылуымен байланысты.
Осыған байланысты эстетикалық қажеттілікті қалыптастыру баланың табиғатынан әсемдікке деген құштарлыққа негізделеді және айналадағы шындықты шығармашылық түрлендіруге, эстетикалық тәрбиенің мақсатты процесі, оның дәрежесі адамның өнерді эмоционалды түрде сезіну қабілетімен анықталады.
Кіші мектеп оқушыларына эстетикалық тәрбие берудің ерекшелігі, ол ең алдымен баланың педагогикалық әсер ету аясындағы сезімдерін қамтиды, оларды байытады, эмоционалды сезімталдықты дамытуға ықпал етеді. Толығырақ К.Д. Ушинский: Балалар бейнелерде, пішіндерде, түстерде, дыбыстарда, жалпы сезімдерде ойлайды және тәрбиеші баланың табиғатын қажетсіз және зиянды түрде бұзып, оны басқаша ойлауға мәжбүрлейтін болады [19].
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері оқу бағдарламасының пәндерін меңгеру барысында шешіледі. Мысалы, дене шынықтыру сабағында бала адам бойындағы сұлулықты, спорттық жетістіктерді, сұлулықтың адам рухындағы көріністерін, жеңіске деген ұмтылысын меңгереді. Интеллектуалдық сөйлеу әрекетінде сөз өнерінің сұлулығы, көркем сөз шындығының объективтік жақтарының ой еңбегі бөлектеледі. Еңбек іс-әрекетінде еңбектің мақсаттары мен процесінің әдемілігі, оның нәтижелері және ұжымдық еңбек әрекеті барысында туындайтын қатынастар ерекше атап өтіледі. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мәселесін шешудің маңызды құралдарының бірі - өнер. Өнердің өзіндік ерекшелігі оның пәніне, мазмұнына, әлеуметтік қызметі мен шындықты бейнелеу тәсіліне байланысты. Тәрбие құралы ретінде шындықты бейнелеудің бұл сферасының ерекшелігі оның жеке тұлғаның шығармашылық тәжірибесін, бүкіл адамзаттың рухани байлығын шоғырландыруында.
Өнердің әр түрінің өзіндік ерекшелігі оның көркем тілінің адамға ерекше әсер ететін ерекшелігімен (сөз, дыбыс, қимыл, бояу, пішін, үндестік т.б.) бейнеленеді. Мысалы, музыка баланың эмоционалды-бейнелі, сезімдік саласына тікелей бағытталған. Музыкалық бейнелерді қабылдау мектеп оқушыларының дүниетанымын, олардың музыкалық-эстетикалық талғамын, құндылыққа бағытталған мінез-құлқын қалыптастыруға және байытуға ықпал етеді.
Мүсін дененің көлемді, пластикалық мәнерлілігін анық жеткізеді, сол арқылы балалардың оның пішінін, үйлесімділігін және т.б. қабылдау қабілетін дамытуға ықпал етеді. Кескіндеме, керісінше, пішін мен түс сезімін қабылдауымызға бағытталған; кескіндемені ой елегінен өткізе отырып, біз жалпы бояуды, түстердің таралуын, тондардың үйлесімділігін байқап қана қоймай, сонымен қатар композицияны, фигуралардың орналасуын және суреттің мәнерлілігін бақылаймыз.
Осының барлығы оқушыларға шығарманың көркем бейнесін түсініп, ашуға, суретшінің ішкі жан дүниесімен етене араласуға, сурет мазмұнына өз көзқарасын білдіруге мүмкіндік береді. Өнердің әртүрлі түрлерінің эстетикалық табиғаты көркем құбылысты басқа сезімдік көріністе сезінуге, бір көркемдік оқиғаны екіншісінің тіліне аударуға көмектеседі (мысалы, түстер үйлесіміндегі, қимыл-қозғалыстағы егжей-тегжейлі музыкалық бейне. сөз). Кіші мектеп оқушыларының өнермен қарым-қатынасының тәрбиелік мәні олардың эстетикалық реакциялары мен эстетикалық сезімдерінің ауқымын кеңейтуден, өнер құндылықтарын ішкі тыныштық күйіне айналдырудан тұрады.
Оқу-тәрбие үрдісінде өнер эстетикалық тәрбиенің негізгі құралдарының бірі болып табылады. Бұл идея А.И. Бурова, Б.М. Неменский, Б.Т. Лихачев және басқа да эстетикалық тәрбие мәселелерін зерттеген мұғалімдер. Бейнелеу өнері арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мәселелерін шешу мүмкіндіктерін қарастырайық. Өнердің бұл түрі қоршаған дүниенің алуан түрлілігін нақты сезімдік бейнелерінде бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар суретшінің философиялық және эстетикалық дүниетанымын білдіреді[19].
Бейнелеу өнерінде өміріміздің барлық қырлары - адамның еңбегі, өмірі, демалысы, оның жеткен жетістіктері көрініс табады. Сондықтан бейнелеу өнері арқылы балаларды адам еңбегімен жасалған нәрсені құрметтеуге тәрбиелеудің маңызы зор. Бағдарламада төрт негізгі сабақ түрі қарастырылған: табиғаттан сурет салу, тақырып бойынша, сәндік сурет және бейнелеу өнері туралы әңгімелесу. Бейнелеу өнері сабағының әр түрінің өзіндік құрылымы бар. Бейнелеу өнері сабағының әрбір дерлік құрылымы сабақтың негізгі элементтерінен тұрады (бұл элементтер басқа жалпы пәндер сабақтарының құрылымына тән болғаны сияқты) [19,26б].
Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылар бейнелеу және сәндік өнердің әртүрлі түрлерімен және жанрларымен танысады. Бейнелеу өнері арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің өзекті міндеті - олардың бейнеленген заттарды эмоционалды түрде қабылдау, эстетикалық мәнін түсіну қабілетін дамыту. Бейнеленген заттарды эмоционалды-эстетикалық қабылдау көрнекі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz