Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
2023 ж. хаттама №
Академик С. Қирабаев атындағы
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Кафедра меңгерушісі: Ильясова Н.А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдары (8-сынып)
6В01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындағандар: Аскербай Қарлығаш
Әбдісадық Лаура
Кампит Ақбаян
Ғылыми жетекші: п.ғ.к., қауымдастырылған
профессор Рауандина А.К.
Алматы, 2023
Жобаны орындаудың күнтізбелік
жоспары
№
Жұмыс түрі
Мерзімі
Орындағаны туралы белгі
1.
Жобаның тақырыбын таңдау
31.10.2022 ж
+
2.
Жоба мазмұнын анықтау
01.11.2022 ж
+
3.
Мектепте тәжірибеде 8-сынып оқушыларының білу деңгейін анықтау (фразеологиялық тіркестерге байланысты)
12.12.2022 ж
13.03.2023 ж
13.04.2023 ж
+
4
Дипломдық жұмысты жазуға кіріспе (кітапханаға бару)
12.12.2022 ж - 12.05.2023 ж
+
5
Білім мазмұнын фразеологиялық тіркестердің қамтылуын бағалау (7-8 сынып оқулықтары бойынша)
13.03.2023 ж - 31.03.2023 ж
+
6
Оқушылардың сөздік қорын байытудың ерекшеліктерін зерделеу
(Ұлттық кітапханаға бару)
02-05.05.2023 ж
+
7
Оқушылардың сөздік қорын байытуда қазақ тілі сабағында қолданылатын әдіс-тәсілдер жинағын құрастыру
17.04-10.05.2023 ж
+
8
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай (13-14 жас) оқыту тәсілдерін мектепте қолдана алу, тиімділігін анықтау
15.11 - 12.12.2022 ж
27.03 - 07.04.2023 ж
+
9
Дипломдық жобаның құрылымын реттеу
10.04 - 29.04.2023ж
+
10
Дипломдық жобаның өнімін құрастыру,өзектілігін айқындау, қолдану тәсілін зерделеп, баспаханаға тапсыру
20.02.2022 ж - 12.05.2023 ж
+
Тапсырма берілді 01 қараша 2022 ж.
Ғылыми жетекші: Рауандина А.Қ
Студент: Аскербай Қ.Ғ
Студент: Әбдісадық Л.Е
Студент: Кампит А.Қ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
Жоба жұмысының мақсаты: Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдарын айқындау.
Міндеттері:
8-сыныпта ұсынылған білім мазмұнын (бағдарлама, оқулық) талдау;
фразеологиялық тіркестерді оқытудың ерекшеліктерін (13-14 жас) ашу;
8-сыныпта фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың жолдарын айқындау.
1 Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық негіздері
1.1. Фразеологиялық тіркестерді оқытудың зерттелуі және маңызы ... ... ..5-13
1.2. Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-18
2 Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдары
2.1. 8-сыныптың білім мазмұнында
фразеологиялық тіркестердің қамтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-30
2.2. Фразеологиялық тіркестерді меңгерту арқылы оқытудың оқушыларда сөздік қорын байытудың тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47-48
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның жаңалығы мен өзектілігін негіздеу: Қазақ тілінің бай табиғатын танытатын бірден бір белгі - тұрақты тіркес, яғни, фразеологизмдер. Құрамындағы бір сөздің орнын ауыстырған сәттен мағынасынан айырылып, жұтаң қалыпқа түсетін, ал бар болмысын сақтап тұрған сәтте айтар ойыңның мән-маңызын барынша ашатын тіліміздің осы бөлігін оқыту үдерісі, маңызды жайт. Қазіргі ақпараттық жаһандану дәуірінде тіліміздің асыл қазынасы тарих қойнауына мәңгіге кетпес үшін қазақ тілі сабағында оқыту, оның тиімді әдістерін анықтау біздің диплом жобамыздың өзектілігі ретінде саналады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Фразеологизмдердің жасалу жолдарын, түрлерін, стильдік қызметін, аударылуын, мектеп оқушыларына қазақ тілі сабағында жаттығу жұмыстары, жаңа технология мүмкіндіктері арқылы оқыту;
Тұрақты тіркестерді тілдік заңдылықтарға сүйене отырып зерттеумен қатар оқушы дүниетанымына, ұлттық болмысына байланысты сипаттап жеткізу;
Тұрақты тіркестердің тек тілдің бейнелеуші элементі ғана емес, халқымыздың рухани өмірінің байлығын көрсетуде ерекше қызмет атқаратындығын ұғындырып, білім деңгейлерін айқындау.
Дипломдық жобаның мақсаты: фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдарын айқындау.
Дипломдық жобаның міндеті:
8-сыныпта ұсынылған білім мазмұнын (бағдарлама, оқулық) талдау;
фразеологиялық тіркестерді оқытудың ерекшеліктерн (13-14 жас) ашу;
8-сыныпта фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың жолдарын айқындау.
Күтілетін нәтижесі:
Қазақ тіліндегі лексиканың ең айшықты бай саласы фразеологиялық тіркестер экспрессивті - эмоциялық мәнде ауызекі тілде және көркем шығармаларда оқушылардың тіл байлығын арттыруға, ойын өрістетуге, өзіндік бейнелі талғамын ұштауға жеткілікті қызмет ете алады. Бұл ретте фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың ерекшеліктері анықтала түседі. Фразеологизмдерді оқытуда оқушының жас ерекшелігі және саралап оқытуға сай жаңа тәсілдерді ойлап, тапсырмалар дайындап апаруға жол ашылады. Жұмыстан алынған нәтижелер оқушының сөздік қорын байытудың ерекшеліктері арқылы көрініс тауып, қазақ, орыс, ағылшын тіліне аударылып, лексикасын толықтыратынына көз жеткізеді. Зерттеу нәтижесі 13-14 жас аралығындағы, сонымен қатар жоғарғы сынып оқушыларына да қолдануға болатын, суреттегі бейнелер арқылы танымдық әрі тілдік дамыту ойын карточкалары және логикалық дамуды жүзеге асыратын бірнеше-әдіс тәсілдер берілген шағын тапсырмалар кітапшасы түрінде жарық көрді.
Мазмұны: (жобаның жалпы сипаты туралы мәлімет берілуі керек). Жоба екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде фразеологиялық тіркестерді оқытудың зерттелуі әрі оның маңызы қамтылады. Сонымен қатар, неліктен оқушылардың сөздік қорын байыту мақсатында фразеологиялық тіркестерді қолдану керектігінің ерекшелігі айқындалады.
Екінші бөлімде білім мазмұнында 8-сыныптың оқулығында берілетін фразеологиялық тіркестердің ерекшеліктері мен талдануы қарастырылды. Оқулықта берілген әрбір жаттығу талданады. Оқушылардың сөздік қорын байытуда фразеологиялық тіркестерді қолданудың әдіс-тәсілдері мен жолдары көрсетіледі.
Топ (команда) мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама:
Жоба орындаушылары: А.Қ.Ғабиденқызы - Кіріспе. 1.1; 2.1; К.А.Қанатқызы - 1.2; 2.2. Қорытынды; Ә.Л.Ерсұлтанқызы - 1.2; 2.3. Әдебиеттер тізімі.
Жобаны жүзеге асыру этаптары: жұмыс екі кезеңді қамтиды. Алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, ғылыми, әдістемелік - анықтамалық әдебиеттер мен ақпараттық материалдарға шолу, талдау жасалды. Мектептегі педагогикалық тәжірибе кезеңінде эксперименттік бақылау жұмыстары жүргізілді.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты материалдарды қайта қарап, жұмыстың практикалық бөлімінің нәтижелері айқындалды.
Жобаның перспективасы мен жүзеге асырылуы. Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге жасалынған талдауды, мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімінің сабақтарына қатысудағы тәжірибелік сағаттарды, мектептің оқу тәрбие үрдісін бақылау нәтижелерін; жоғарғы және орта оқу орындарында дәріс курсы ретінде пайдалануға; мектепте жүргізілген әңгіме сауалнамаларды зерттеу барысында қолдануға болады. Дипломдық жоба жұмысын жүзеге асыру үшін арнайы эксперименттік-тәжірибелік база ретінде топ мүшелері өндірістік практикадан өткен Алматы қаласындағы № 143 мектеп-лицей таңдалынып алынды.
1 Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық негіздері
1.1 Фразеологиялық тіркестерді оқытудың зерттелуі және маңызы
Сөйлеуіміз сөйлемнен тұрады да, сөйлем сөзден тұрады. Жеке сөздің сөйлемге айналуы сирек. Синтаксистік тұрғыдан алып қарасақ, сөз бен сөйлем аралығында тағы бір топ бар, ол - сөз тіркестері. Сөз тіркесі дегеніміз-екі не бірнеше сөздерден құралған грамматикалық бірлігі бекем топ. Сөз тіркестері еркін және тұрақты деп екіге бөлінеді. Еркін тіркестер жұмыс барысында, қажеттілікке орай қайта жасала беруі әбден мүмкін. Мұндағы сөздер қайтып ажырамастай қалыпта емес, керегі болса, алмастырылып, ауыстырыла береді. Мысалы, Ажар жұмысқа кешігіп келді дегендегі Ажар келді, жұмысқа келді, кешігіп келділер еркін тіркестер. Ал еркіндігі жоғалған, ажырамастай қалыпта кірігіп кеткен тіркестерді тұрақты тіркестер дейміз. Бұларды біз фразеологизмдер деп те атаймыз. Сөз, сөз тіркесі, сөйлем дегендерді синтаксис тексеретін болса, фразеологизмді лексикология қарастырады.
Тұрақты сөз тіркестерінің тек өзіне ғана тән белгілері бар. Осы белгілер тілдің бұл категориясын өз алдына жеке сала ретінде қарастыруға итермелейді. Әрі тілдің басқа единицалардан айырмасын айқындайтын негізгі ерекшелік болып табылады. Олар:
А) лексикалық мәні,
В) компоненттік құрамы,
Б) грамматикалық категориялардың түрі
Қазақ тілінде басқа тілдердегідей, бірқатар сөздер тобы тұрақталған тіркес қалпында жұмсалады. Мысалы: Төбеден түскен түнек жаудың үрейін ұшырып, есінен тандырды (Ғ.Мүсірепов). Бұл сөйлемдегі үрейін ұшырып, есінен тандырды деген тіркестер олардығы жеке сөздердің тіке мағынасына сәйкес ұғымда жұмсалмаған, сол тобымен өзгеше мағынада жұмсалған: үрейін ұшыру - қатты қорқыту, есінен тандыру - есінен шығару. Бұлардың бір сөзін сол мағынасында, сол тұлғада кез келген басқа сөздермен тіркестіріп айта беруге болмайды.
Тұрақты тіркестердің құрамындағы жеке сөздерде сөйлемнің бөлек-бөлек мүшесі болмай, сол тобымен-ақ мүшенің қызметін атқарып тұрады. Сонымен қатар олар сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып, күрделі сөз тіркестерінің де құрамында айтылады: Жаудың үрейін ұшырды, айтқаның есімнен шығып кетті.
Тұрақты тіркестер екі түрлі болады:
а) Идиомалық тіркестер: қабырғаңмен кеңес (ойлан), қой аузынан шөп алмайтын (жуас), салы суға етіп отыр (көңілсізденіп отыр), тісін қайрап жүр (өшігіп жүр), тіс қаққан (ысылған), сиыр құйымшаққа салу (бір нәрсені созып кету), іші күю (қызғаншақтық ету), қас пен көздің арасында (лезде), беті бері қарады (айыға бастады).
Идиомалық топтағы сөздердің байланысы берік болады, олардың тұтас топ болып тұрғандағы мағыналарына қатысты болмай, мүлде бөтен мағынаны білдіреді.
ә) Фразеологиялық тіркестер. Тұрақты тіркестердің бірқатарының мағынасы оларға қатысып тұрған сөздердің бірі болмаса бірінің лексикалық мағынасымен байланысты болады. Ондай тұрақты тіркестер фразалық тіркестер болады: таяқ жеу (соғылу), жаны ашу (аяу), үрейін ұшыру (қатты қорқыту), есіне алу (ұмытқанын қайта алу), есінен шығу (ұмыту), көңіліне алу (өкпелеу), түймедейді түйедей ету (асыра сілтеу), көзі жету (нану), қолым тимейді (уақытым жоқ) [1, 26 б].
Тұрақты тіркестердегі сөздердің өзара байланысу амалдары мен синтаксистік байланыс формаларының қазақ тілінің осы күнгі грамматикалық нормаларынан алшақ кетпейді. Бірақ олардың синткасистік құрылысы сіресіп қатып қалған болады да, қызметі мен мағынасы мүлде өзгерген болады.
Фразалық тұрақты тіркестердің бірқатары (мысалы: тіс қаққан, жіпсіз байлау, таяқ жеу, жаны ашу) сол құрылысы мызғымайтын, мағыналық тұтастығы берік сөздерден құралса, бірқатары кейде тұрақты, кейде еркін тізбек ретінде айтылатын сөздерден де құралады. Мысалы, тісін қайрау - біреуге қаһарын тігу және тура мағынасы (мысалы: Ол ұйықтап жатып тісін қайрайды); қолына алу - бірдеңені істеуге кірісу (мысалы: Ол бұл жұмысты қолына алды) және тура мағынасы (Ол қағазды қолына алды), тілі қышу - бірдеңені айтуға құмарту (мысалы: Оның тілі қышып отыр) және тура мағынасы (соңғылар тура мағынада жұмсалған жағдайда тұрақты тіркес есебінде қаралмай, еркін тіркес есебінде қаралуға тиіс). Фразалық тұрақты тіркестердің құрамы құбылып, өзгеріле бермейді, бірақ бір сөз әр түрлі тұрақты тіркестердің құрамында келе беруі мүмкін. Мысалы, күлкі болу, ұят болу, алаң болу, мәз болу, тісін қайрау, тісін қадау, тісін батыру. Тұрақты сөз тіркесі, фразеологиялық тіркес - екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуінен жасалып, бір ұғымды білдіретін бейнелі сөздер тобы. Тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер өздерінің дербес мағыналарынан ажырап, жеке-дара сөздерге балама ретінде жұмсалады, олардың тіркестегі мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына сай келе бермейді (көре алмау - қызғану; іші күю - өкіну, т.б.) тұрақты сөз тіркесі бірнеше топқа жіктеледі: идиомалық тіркестер немесе идиома (қабырғаңмен кеңес, ешкімнің ала жібін аттама); мақал-мәтел (Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар; Өнерлінің өзегі талмас). Тұрақты сөз тіркесі қатарына бұлардан басқа екі кейде одан да көп сөздердің қатар жұмсалуынан жасалып, бастапқы мағынасын сақтай отырып, бір ұғымды білдіретін тіркестер (лексикалық тіркестер) де кіреді. Мысалы, қол қою, көз салу, қол ұшын беру, т.б. Фразеологизм, тұрақты тіркестер -- екі немесе бірнеше сөздердің тіркесуі арқылы тұтас бір мағына білдіретін сөз тіркестері. Қазақ тіл білімінде бұл термин бір ізге түскендіктен фразеологизмді тұрақты тіркес, фразеологизм бірлік, фразеологизм тіркес, фразеологизм орам, тұлға, сияқты атаулармен аталып жүр. Фразеологизмдер құрамына қандай тіркестер енетінін анықтау үшін зерттеушілер тіл білімінде олардың қолданылу тиянақтылығын, мағына тұтастығын, тіркес тұрақтылығын басты белгі етіп алады.
Фразеологизмдердің қолданылу тиянақтылығын сөйлеуде, айтылуда бұрыннан қалыптасқан даяр қалпында жұмсалатын еркін сөз тіркестерімен салыстырғанда анық байқалады. Мысалы, бет моншағы үзіліп -- ұялу, ит арқасы қиянда -- қашық, алыс жер. Еркін сөз тіркесі белгілі бір қалыптасқан грамматикалық жүйені керек етеді.
Фразеологизмге тән мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сөздердің жеке мағыналарына үнемі сәйкес келе бермейді, тіркес ішіндегі сыңарлар тұтасып барып, бір мағынаны білдіреді. Мысалы: қабырғасынан күн көріну (жүдеу, арық), тас бауыр (мейрімсіз адам туралы) бұл тіркестердің құрылымы әр түрлі болғанымен, әрқайсысы мағына тұтастығымен ерекшеленеді. Фразеологизмдердің мағына тұтастығы жеке сөзбен бірдей емес. Сөз -- лексикалық мағына, номинативті атау болса, фразеологизмдер -- мағына тұтастығы мен сөзбен бапамалық қатыста емес, жанамалық қатыста турады. Фразеологизмдер мағынасында жағымды немесе жағымсыз, әйтеуір эмоциялы-экспрессивті реңк бар.
Сондықтан, сөз дегенді көптеген зерттеушілер бүтін бітімді, ал Фразеологизмді бөлек бітімді деп есептейді [2, 98 б].
Тұрақты тіркес тізбесіндегі сөздер айтушының қалауынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасады. Сол себепті де сөздердің жігі ажырамай тұрады. Құрамындағы сөздер басқа сөзбен алмастыруға, сөздердің тұрақты орын тәртібін ішінара өзгертуге келмейді, сөздердің орын тәртібі нық келеді. Мысалы, пендешілік жасау дегеннің орнына адамшылық жасау десе, мағына бүтіндей өзгереді.
Фразеологизмдердегі осы аталған тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы тілдің басқа да категорияларымен ерекшеленіп, өзіндік тұлға, бітім бейнесімен дербес тұрады. Бұл олардың тілдік бірлік ретінде танылуына мүмкіндік береді. Фразеологизмдерді танып-білу үшін анықталған үш белгі жеке-жеке саралануына қарамастан, қазақ тіл білімінде, сол сияқты басқа да түрік және орыс тілінде тұрақты сөз тіркесіне қандай тіркестерді жатқызу туралы шешімін таппай келе жатқан әрқилы пікірлер бар. Фразеологизмдерді зерттеу барысында тұрақты тіркестерді тар және кең мағынада түсіну деген ғылыми ұғым қалыптасқан. Фразеологизмдерді тар мағынада түсінуді жақтайтындар мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді фразеологизмдер қатарына енгізбейді. Ал кең мағынада түсінуді негізгі алатын зерттеушілер терминдерді, күрделі сөздерді, қос сөздерді, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді, газет айдарларын (штамп) фразеологизмдерге жатқызады. Орыс тіл білімі мамандарының арасында да бұл туралы пікірлерде қайшылық бар. Алайда орыс фразеологиясында соңғы кезде В.Виноградов бастаған зерттеушілер бұрынғы классиканы зерттеу үлгілерін қайта қарауды ұсынады. Олар фразеологизмдерді тану үшін бөлек бітілуі мен даяр қалпында жұмыс істеу белгісін басшылыққа алады. Тілдегі фразеологизм құрам -- лексиканың ең бай құнарлы кезі. Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп қалыптасуы сол ұлттілінің даму ерекшеліктерін және ұлт мәдениетінің танымдылық қасиетін керсетеді.
Фразеологизмдердің көп мағыналығы - тұрақты тіркестердің екі я одан да көп мағына беруі. Тілдегі жеке сөздер тәрізді тұрақты тіркестердің де кейбіреулері көп мағыналы болып кездеседі. Алайда, фразеологизмдердің бәрі бірдей емес, идиомалық түрлері әрдайым дара мағыналы болады да, фразалық тіркестердің қайсыбіреулері көп мағыналы болып келеді.
Мысалы, Бой бермеді: а) айтқанға көнбеді, жеңістік бермеді, ә) ырық бермеді, күші жетпеді. Көзі шықты: а) соқыр болды, ә) көзі қанды (Жылқы бағумен көзі шықты). Дымы құрыды: а) діңкеледі, шаршады, ә) лажы қалмады, не істерін білмеді.
Ат үсті: а) жол-жөнекей, жолшыбай, ә) жеңіл-желпі, үстіртін.
Сыңар езу: а) бір жағына бұра тартып жүретін жылқы, ат, ә) өз ырқы болмаса көнбейтін бір бет адам. Жүзіктің көзінен әткендей: а) сұлу, әдемі, мүсінді, ә) еті тірі, пысық, жылпос.
Аузымен құс тістеген: а) жүйрік, ұшқыр, ә) сезге шешен, ділмар адам.
Фразеологизмдерден туатын көп мағыналық, негізінен, екі түрлі жолмен жасалады. Оның бірі -- жалғаса туады, екіншісі -- жарыса туады. Мысалы, ат үсті деген тұрақты тіркестің ең алғашқы мағынасы, сөз жоқ, ат үстінде жүрумен байланысты шыққан. Содан соң осы ұғымға жапғастырып қолдану арқылы үстірт, үстіртін мағынасы пайда болған. Сол сияқты қартайған бүркілің тұғырда орнығып отыра алмауын адамға ауыстырып, бейнелеп қолдану арқылы соңғы мағыналары жарыса шыққандығын аңғару қиын емес. Кей жағдайда жалғаспалы мағына мен жарыспалы мағына бір-біріне ұласып, үсті-үстіне туынды мағына жамай беруі мүмкін. Мысалы, зәрі қайтты дегеннен:
а) уы қайтты, тарады,
ә) жыли бастады,
б) ашуы басылды деген үш түрлі мағына туындаған. Бойдағы удың таралуын табиғат құбылысына, одан кейін адамның мінез-құлқына бейнелеп қолдану арқылы туынды мағыналар бір-біріне ұласып отырғандығы айтылған ойға айқын дәлел бола алады.
Фразеология - фразеологиялық жүйені қазіргі және тарихи даму күйінде алып зерттейтін тіл туралы ғылымның саласы. Оның зерттеу нысанасы өз алдына релеванттық қажеттермен сипатталатын, мағынасы тұтас, қолдануда тиянақтылығын сақтайтын, құрамы тұрақты, сөйлеуде дайын күйінде қайталанатын, астарлы мағыналы тұрақты тіркестер, фразеологиялық оралымдар болып табылады [3, 78 б].
Тіл білімі фразеологияны этимология, лексикографиямен бірге лексикологияның құрамына қарайды. Фразеология фразалық тұрақты сөз тіркестерін, мақал-мәтелдерді қамтиды. Бұл айтылғандардың пікір талас тудыратын жақтары да аз емес. Түркі фразеологиясы бойынша жеке тілдерге арналған монографиялық зерттеулер жарық көрді, кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалды.
Қазақ тіл білімінде фразеологияға қатысты қыруар еңбектер жарық көрді. Ісмет Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі лингвистикаға қосылған елеулі үлес болды. Ол фразеологияның өз алдына дербес пән екендігіне теориялық негіздер салды, қазақ тіліндегі фразеологиялық оралымдарды қысқа түрде, шолу түрінде болса да, теориялық тұрғыдан қарастырды, көп мәселелердің бетін ашты, топшылаулар жасады.
Осындай мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін единица болып, қолдануы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестері тіл білімінде фразеологиялық оралам немесе фразеологизмдер деп аталады.
Фразеологизмдердің қай-қайсысы болмасын халықтың сөйлесу тілі негізінде қалыптасқан, сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай болып келеді. Фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара-қатынасын, өмір танымын білдіреді.
Фразеологиялық тіркестердің жеке сөздерімен қатар қойылуының, фразеологияның лексикология құрамында қарастырылу себебі - жеке сөздердің эквиваленті ретінде қаралуына тікелей байланысты, өйткені лексикология - тілдің сөздік қорын, яғни, сөздермен олардың эквиваленттерін зерттейтің ілім. А.И.Смирницкий фразеологизмдерді сөздердің эквиваленті дейді. Эквиваленттік теориясына сүйене отырып ол тек сөз тіркестеріне ғана фразеологизм бола алады деп санайды да, фразеологиялық жүйеге тұрақты сөйлемдерді енгізбейді
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін толастамай келеді. Осы ретте фразеологизмнің зерттелуі кезеңінде, зерттеудегі жаңа бағыттар жөнінде зерттеуші М.Мамаева мынадай топтарға бөлган:
1. ХХ ғасырдаң ортасында - 40-50-жылдар қазақ фразеологизмдерін теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60-70 - жылдар - қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80- жылдар - фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу. Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілде аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
4. ХХ ғасырдың соңғы он жылы 1990-2000 жылдар - фразеологизмдерді этнолингвистикалық және салыстырмалы фразеология тұрғысынан зерттеу.
Қазақ фразеологиясын тiлдiк тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тiл бiлiмiн қалыптастырудағы аса көрнектi тiлшi ғалымдардың денi түгел назар аударған едi. Қазақ филологиясының тiлшi ғалымдары Н. Сауранбаев, I. Кеңесбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Р. Сəрсенбаевтар фразеологизмдердiң теориялық-практикалық мəселелерi бойынша алғаш тұжырым жасаушылар болды [4, 163 б].
Қазақ фразеологиясының мəселесiмен шұғылданып, арнайы зерттеу жүргiзген, сол жайында еңбек жазған I. Кеңесбаев болса, С. Аманжолов фразеологиялық тiркестердiң сөйлем мүшесiне қатысы жайлы, Н. Сауранбаев фразеологияға не жатады дегенге көңiл аударды. "Қазiргi қазақ тiлi" оқулығына (1954 ж.) фразеология бөлiмiн енгiзген Ғ. Мұсабаев та фразеологиялық ерекшелiктерге көп көңiл бөлген. К. Аханов өзiнiң "Тiл білiмiне кiрiспе" атты жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының лексикология тарауында қазақ тiлi фразеологиясына В.В. Виноградовтың классификациясы бойынша жiктеу берсе, Р. Сəрсенбаев тұрақты тiркестердiң бiр түрiне жататын мақал-мəтелдердiң тiлдiк ерекшелiктерiне тоқталды.
Қазақ фразеологизмдерiн зерттеудiң екiншi кезеңiнде 60-жылдары ғалымдар фразеологизмдер мен тұрақты тiркестер бiр ме, оларға не жатады дегенге көңiл бөлдi. Р. Сəрсенбаевтың "Қазақ мақал-мəтелдерiнiң лексика-стилистикалық ерекшелiктерi" атты кандидаттық диссертациясында, С. Исаевтың "Қазақ тiлiнiң тұрақты сөз тiркестерiнiң бiр типi жөнiнде" мақаласында осы ерекшелiктерге назар аударған. Осы жылдарда жеке авторлар шығармаларындағы фразеологизмдердiң қолданылуына да көп көңiл аударып, сөз таптарына жүйеледi, сөйлемдегi беретiн мағынасына қарай топтады. Ə. Болғанбаевтың "Қазақ тiлiндегi алғыс жəне қарғыс мəндi тұрақты сөз тiркестерi", М. Белбаеваның "Сұлтанмахмұт шығармаларындағы фразалық тiркестер" мақалалары мен осы жылдары қорғалған Х. Қожахметованың "Ғ. Мұстафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар", Е. Бектұрғановтың "М. Əуезовтің "Абай жолы" роман-эпопеясындағы тұрақты сөз тiркестерi" кандидаттық диссертациялары сол жылдардың iзденiс нəтижелерi.
70-жылдарда фразеологизмдерді өзге құбылыстардан айыру жөнiнде А. Байтелиев канидаттық диссертация қорғап, Ə. Қайдаров пен Р. Жайсақова, А. Елешова қазақ фразеологизмдерiн классификациялау мəселесiне көңiл аударды. Екiншi кезеңнiң тағы бiр ерекшелiгi 70-жылдардың аяғында қазақ фразеологизмдерінің өзге тiлдерде берiлуi жəне өзге тiлдердегi шығармаларды қазақ тiлiне аударғандағы фразеологизмдердiң берiлу жайы тiлшi ғалымдар назарын аударды. Бұл ретте Ө. Айтбаевтың, К. Дүйсетаеваның зерттеу еңбектерiн айтуға болады. Сондай-ақ осы жылдары қазақ жəне орыс тiлiндегi фразеологизмдердi салыстыра зерттеу қолға алына бастады, көптеген зерттеу-мақалалар жарияланды.
I. Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегiнiң нəтижесi - он мыңнан аса фразаны қамтыған Қазақ тiлiнiң фразеологиялық сөздiгi шықты.
Үшiншi кезең - қазақ фразеологиясын жан-жақты зерттеу кезеңi. 80-жылдар алдыңғы кезеңдердегi жұмыстардың заңды жалғасы болды. Қазақ фразеологизмдерiн өзге тiлдердегi тұрақты тiркестермен салыстыра зерттеу, аударма мəселесi жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж. Қонақбаева антоним фразеологизмдердi қазақ, орыс, ағылшын тiлдерiнде салыстыра зерттесе, Д. Алтайбаева фразеологизмдердiң аудармадағы берiлу жолдарына (калька жолымен дəл баламасы берiлуiне) назар аударды. Ал А. Тажмұратованың зерттеу жұмысы орыс жəне қазақ фразеологизмдерiнiң тiл аралық қолдану ерекшелiктерiне арналған.
Осы жылдарда қазақ фразеологиясын зерттеуде М.М. Копыленко мен З.Д. Попованың жаңа əдiсiн (семемный анализ) қолдану тəжiрибелерi жүзеге асты. Р.М. Таева мен Ф.Р. Ахметжанованың ғылыми еңбектерiнде фразеологизмдердiң семантикалық табиғатына талдау жасағанда сол əдiс - компоненттердiң денотатив жəне конотатив мағынасын айқындау əдiсі пайдаланылған.
Үшiншi кезеңде қазақ-орыс фразеологизмдерiн салыстыра зерттеу нəтижесiнде "Қазақша-орысша фразеологиялық сөздiк" жасалды.
Бұл кезеңдегi тағы бiр ерекшелiк - тұрақты тiркестiң тарихи қалпын (диахронды зерттеу) зерттеуге көңiл аударылды. Р. Сыздықова "Қ.Жалаиридiң "Жами-ат-Тауарих" атты шығармасындағы тұрақты тiркестер" еңбегi - диахронды фразеологиялық зерттеу.
Қазақ фразеологиясын зерттеудiң төртiншi кезеңi 90-жылдардан бастап бүгiнгi күнге дейiн жалғасып келеді. Бұл кезеңде тiл бiлiмiнiң осы саласында жан-жақты əрi өте көп iзденiстер болып жатыр. Фразеологизмдердiң этимологиясына көңiл аударылып, олардың шығу төркiнiне талдау жасалды. Фразеологизмдердiң этимологиясы мен жасалу көздерiмен тығыз байланыста жатқан этнопсихологиялық жəне мəденитанымдық аспектiдегi зерттелуi кейiнгi онжылдықта академик Ə. Қайдаров пен оның шəкiрттерiнiң еңбектерiнде көрiнiс табуда.
Төртiншi кезеңдегi қазақ фразеологиясын салыстырмалы зерттеудiң нəтижелерiнiң көрiнiсi - "Түрiкше-қазақша фразеологиялық сөздiк", "Қысқаша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздiк", "Краткий англо-русско-казахский словарь". Фразеология саласын тiл бiлiмiнiң жеке пəнi ретiнде қалыптастыруда, оның объектiлерiн, тiлдегi орны мен табиғатын, зерттеу əдiстерiн анықтауда теориялық тұжырымдар жасап, iргелi еңбектер жазған үш мектеп өкiлдерi: Мəскеу, Санкт Петербург, Самарқанд мектептерi болғанын фразеологияны зерттеп жүрген ғалымдарымыз атап айтады [5, 263 б].
Қазақ ғалымдары фразеологизмдердің жасалу жолдарын, этимологиясын, түрлерін, стильдік қызметін, аударылуын басқа тілдермен салыстыра отырып сан қырынан зерттеген.
Қазіргі таңда қазақ тілі лексикасының барлық қабаты қарастырылып зерттелуде, соның ішінде әр қабатқа қатысты тұрақты тіркестерді тақырыптық топтарға бөліп, оларды әр түрлі аспектіде талдау кеңінен тарап келеді.
Тұрақты тіркестерді тілдік заңдылықтарға сүйене отырып зерттеумен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына байланысты сипаттаған дұрыс, себебі тұрақты тіркестер тек тілдің бейнелеуші элементі ғана емес, сонымен қатар халқымыздың рухани өмірінің байлығын көрсетуде ерекше қызмет атқарады.
Ендігі ретте фразеологизмдерді зерттеу аспектісіне қарай топтастырып көрейік.
I. Мағынасына қарай зерттелген фразеологизмдер тобы:
1) тұрмыс-салттық фразеологизмдер, оның ішінде қолөнерге, жан-жануарларға қатыстылары;
2) соматикалық фразеологизмдер;
3) эмоционалдық фразеологизмдер.
II. Фразеологизмдердің грамматикалық тұрғыдан зерттелуі.
1. Тұрмыс-салттық фразеологизмдер, оның ішінде қолөнерге, жан-жануарларға қатысты фразеологизмдердің зерттелуі.
1) Қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің этномәдени аспектісі еңбегінде З.Ержанова қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдерді жан-жақты зерттеген. Ол өз еңбегінде қазақ тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік мәнділігімен ерекшеленетін фразеологизмдерді халқымыздың тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты мол ақпарат бар екеніне зерттеу жүргізген. Ол фразеологизмдердің шығу арналары, тарихи мен танымдық қызметін қазақ қолөнері материалдарының негізінде қарастырады.
2) Жанар Байтелиеваның Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдени уәждемесі атты жұмысында қазақ тіліндегі жылқыға қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдениетпен сабақтастығы этнолингвистикалық аспектіде арнайы зерттелінген, этнолингвистикалық табиғаттан этнолингвистикалық факторлар арқылы айқындай отырып мағынасын ашу, жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестер жинақталып, тақырыптық-мағыналық топтарға жіктелген. Ғалым өз еңбегінде мал шаруашылығымен шұғылданған қазақ халқының тұрмысында ерекше орын алған төрт түліктің ішіндегі жылқы шаруашылығына қатысты молынан кездесетін жылқының тегі мен табиғи ерекшеліктеріне байланысты фразеологизмдерді жан-жақты зерттеген.
2. Соматикалық фразеологизмдер зерттелген еңбектер.
Соматикалық фразеологизмдер зерттелген еңбектердің қатарына А.Кәріпжанованың Фразеологиялық коннотацияның прагмастилистикасы (Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары бойынша) еңбегін де жатқызуға болады. Бұл еңбекте адам бойындағы қуану, шаттану, күлу, ашулану, күйіну, ренжу, жақсы көру, жек көру сияқты қасиеттердің қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдермен мол көрініс табу, Мәшһүр Жүсіп фразеологизмдеріндегі соматизмдердің метафоралы қолданылуы зерттеледі.
3. Фразеологизмдер - адамның эмоциясын жеткізуде жиі қолданылатын тілдік құралдардың бірі.
Қарлығаш С. 2001 жылы Қазақ фразеологизмдерінің стильдік саралануы атты кандидаттық диссертациясында фразеологиялық тұлғалардың эмоционалдылығы олардың түрлі сезімдерді, эмоцияларды білдіру мүмкіндігі екендігін айта отырып, прагматикалық функцияларды білдіретін тілдік амалдарға экспрессивтілік пен бағалауыштықпен сипатталатын фразеологиялық тұлғаларды жатқызуға болатынын, сондықтан олардың жоғарғы ақпараттылық пен эмоционалдық реңкі білдіретін мазмұны бай, тұлғасы ықшам құралдар болып табылатындығы фразеологизмдердің эмоционалдылығын анықтай түсетіндігін еңбегіне арқау еткен.
1.2 Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың ерекшеліктері
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік
зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психология және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді:
1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?);
2) мазмұны (нені оқыту керек?);
3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?);
4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?);
5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің мынадай міндеттері бар:
1) бастауыш мектеп пен орта мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу;
2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау;
3) қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің шарттары туралы мәселелерді талдау.
Қазақ тілін оқыту әдістемесіоның мазмұны мен принциптері, әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте қазақ тілінен оқушыларға берілетін білім, дағды, білік мөлшерін белгілеп, оны игерудің жолдары, шарттары туралы ғылым.
Қазақ тілін оқыту мақсаттары үш топқа біріктіріледі.
Білім беру мақсаттары:
Оқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін беру;тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп,оны меңгерудің өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру; оқушының ана тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу; тілдің қатынас құралы екендігіне көздерін жеткізу; түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылардың ауызша, жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру; оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру; өздігінен сөйлей, жаза білуге жол ашу.
2. Тәрбиелік мақсаттар: оқушылардың тілдік құбылысқа көзқарасын қалыптастыру; тілдің адам қоғамымен бірге жасасып, өмір сүретінін, қоғам үшін қажетті қарым-қатынас құралы болатындығын түсіндіру; тілдің жан-жақты дамуына жасалып отырған жағдай қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру актісімен дәлелденіп, оқушылардың сенімін арттыру, көздерін жеткізу; оқушылардың салт-дәстүр сезімдерін қалыптастыру, қазақ тілі сабақтарында еңбек тәрбиесін уағыздап, еңбек ардагерлері жайындағы мағлұматтар арқылы еңбекке баулу.
3. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту: ана тіліне деген қызығушылықты арттыру; оқушылардың байқағыштық, елес-болжамдық, ес, ойлау, сөйлеу қабілеттерінің дамуына жол ашу; оқушылардың тілдік проблеманы өздері шеше алатындай дәрежеде үйрету; тіл фактілеріне, құбылыстарына жан-жақты, жинақты түрде қарау қабілетін, өз бетімен тіл фактілерін талдау іскерлігін қалыптастыру.
Тұрақты тіркестерді оқытқанда, оның не екенін, қандай белгілері бар екенін білгізіп қана қоймай, тұрақты тіркестерді оқушының сөздік қорына көптеп енгізуді, сөйлеу мен жазу дағдысында белсенді түрде жұмсатқызуды мақсат ету керек. Ол үшін фразеологизмдерді әрбір сөз табына қатысты алып, Кім көп біледі? жарысын топтар арасында өткізіп отырған жөн болады. Фразеологиялық синонимдер және фразеологиялық антонимдер сөздік кітабын окушылардың өздеріне құратуға болады (көбіне демалыс күндеріне арналған тапсырма ретінде беру керек). Сыныпішілік немесе мектепішілік тапсырма ретінде Кім фразеологизмдерді белсенді түрде қолданады? деген апталық жарыс өткізу өте пайдалы. Тағы бір айта кететін нәрсе - фразеологизмдер тұтастығының сақталуы. Сөйлем ішінде фразеологизмдерді тауып, талдағанда, оның әрбір сыңарын жеке-жеке сөз табына жатқызып талдауға болмайды. Мысалы, Дәл осылай болады деген Бектің үш үйықтаса түсіне кірмеген болатын деген сөйлемде фразеологизм - үш ұйықтаса түсіне кірмеген болатын. Бұны үш - сан есім, ұйықтаса - етістік, түсіне - зат есім, кірмеген болатын - етістік деп талдау үлкен қате. Сол сияқты кірмеген болатын - баяндауыш, түсіне (неге?) - толықтауыш, үш үйықтаса (қайтсе?) пысықтауыш деп талдауға да болмайды. Дұрысы мынау: үш үйықтаса түсіне кірмеген болатын - күрделі етістік, сөйлемдегі қызметі - баяндауыш. Оқушыларға фразеологизмдердің біртұтас тілдік құбылыс екенін білгізу қажет болса, олар сөйлемде, мәтінде даяр қалпында қолданылатынына көз жеткізу керек болса, оқулықта тапсырма ретінде берілмесе де, кей-кейде фразеологизмдердің қай сөз табына жататынын, қандай сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұрғанын талдату артық болмайды. Кейбір мөтінде кейде фразеологизмдердің арасына басқа сөз еніп кетіп қолдану құбылысы кездесіп қалады. Оны жазушы белгілі бір стильдік мақсатта өзгертіп жұмсайды. Мысалы: Есіткенде бұл сөзді Жасыды менің сүйегім. Көзімнің жасы егілді, Қабырғам менің сөгілді. (Б. Ж.). Бұл туралы кеңірек оқып білгіңіз келсе, Г. Қосымованың Қазақ эпосындағы тұрақты тіркестер деп аталатын кітабын қарағаныңыз жөн болады (Рауан, 1995 ж.). Қосалқы сыңарлар фразеологизмдердің алдына не соңына, не арасына сыналып енгізіледі. Стильдік мақсатта (оқиғаны нақтылау үшін, ойды ұлғайтып, қоюландыру үшін, контексті әрлеу үшін т.б.) жұмсалғанда, фразеологизмдердің өзгеріске түсіп қолданылуы қате емес, қайта қажет құбылыс болады. Мұндай жағдайда тұрақты тіркестерді жақсы білетін оқушылар мәтіннен фразеологизмдерді дәл тауып ала алады, оларға үстелген қосымша тілдік элементтерді қатесіз ажырата алады. Мысалы: Бірте-бірте Ерасылдың шын есімі үлкен-кішінің аузына сирек алына бастады. Осындағы фразеологизм - аузына алына бастады, автордың тарапынан қосылған сөз - сирек.
Фразеологиялық жаттығуларды орындауға ерекше мән беріледі. Оқушылардың сөздік қорында тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер мүлде қолданылмайды. Оның көптеген себептері бир, бірақ мұғалім фразеологиялық жаттығуларды орындау үшін оқушылардың тұрақты тіркестің мағыналарын түрлі тапсырмалар орындау арқылы анықтайды. Лексикалық жаттығулар грамматикалық, сөзжасамдық, орфографиялық, орфоэпиялық және тағы басқа жаттығулармен қатар орындалады. Мысалы мүғалім әрқашан мағынасын қиын деген сөзді оқушының қалай түсінетінін сүрауға міндетті. Сөздік жұмысын орындата отырып өздері мағынасын түсінбейтін сөздердің барлығын сөздік дәптерлеріне жазып жүруге, мағынасын Қазақ әдеби тілінің сөздігінен немесе Түсіндірме сөздіктен іздеп тауып дәптерлеріне мағынасын жазып жүруді мұғалім назарында үстайды. Лексиканы оқыту сабақтарында көркем мәтінді талдау жұмыстары жүргізіледі. Оқушылар мүғалімдердің басшылығымен мәтіндегі троптардың (эпитет, теңеу, метафора, метонимия, си - некдоха, гипербола, литота, ирония, аллегория, кейіптеу), стилистикалық фигураларды ( параллелилизм, антитеза, жэне т.б.), сонымен қатар әр түрлі синтаксистік құрылымдардың стильдік қызметін түсіндіреді. Көркем шығармадан диалектілерді, жаңа сөздер, фразеологизмдер, историзмдер, архаизмдер, әр түрлі стильге жататын сөздерді анықтайды. Бұл талдаулар көркем шығарманың идеясымен, тақырыбымен байланыста қарастырылады. Көркем шығарманың тілін талдау көбіне әдебиет сабақтарында жоғары сыныптарында жүргізіледі. Ал қазақ тілі сабақтарында оқушыларды лексикалық құбылыстардың мәнін түзушілік қызметімен таныстыруға болады. Мысалы, берілген мәтіндегі метафораның немесе теңеудің қызметін анықтауға тапсырма беріледі:
Сен қартайдым дегенге мен сенбеймін:
Әжімменен кәрілік өлшенбейді,
Әжім деген тамшы-уақыт
Тамшы-уақыт тасты да жеңсем дейді. (М.Мақатаев)
Әжім деген тамшы-уақыт метафорасы өлеңнің бүкіл бір шумағын байланыстырып, мәтін түзушілік қазмет атқарып түр. Қартайғанда әжім түседі, қартаю үшін тамшы-уақыт керек, тамшы-уақыт тасты да уатады. Кез келген мәтінді байланыстыратын сөздің семантикалық мағынасы болғандықтан, лексикалық бірліктердің мағынасы мәтін түзушілік қызмет атқаратынын оқушылардың шығарма, эссе және т.б. жазба жұмыстарын орындау барысында оларға ескертіледі.Оқушылардың лексикалық қателерінің түрлері: сөзді дұрыс, орнымен қолданбау, диалект сөздерді пайдалану, әр түрлі стильдерді шатастырып сөздерді қате қолдану, бір сөзді қайта-қайта қолдана беру, көпсөзділік, сөздердің тіркесімділігін бұзу, фразеологизмдердің мағынасын түсінбей қолдану және т.б. Лексикалық қателіктердің себебін мүғалім сабақ беру барысында зерттеп іздейді: әдеби тіл нормасын білмеу, сөздік қордың жұтаңдығы, сөздіктермен жүмыс істемеу, синонимдерді білмеу, тілдік сезімнің болмауы, сөздердің мағынасын дұрыс түсінбегендіктен сөз таңдауға жауапсыз қарау және т.б. Мұғалім лексикалық қателермен күнделікті сабақта түрлі жұмыс жүргізуге міндетті. Оқушылардың лексиканы меңгеруде қалыптасатын іскерлік-дағдылары: сөздің лексикалық мағынасын сөздің грамматикалық мағынасынан ажырата білуі (мысалы, көйлегім деген сөзде көйлек киім лексикалық мағынасы болса, ім жалғауы грамматикалық иелік мағынаны тудырып тұрған қосымша екені айтып түсіндіріледі); сөздерге синоним, антоним табу; мәтіннен диалект, көнерген сөздер мен кәсіби сөздерді анықтау; стильдерді ажырату; түрлі сөздіктерді пайдалану; мәтінде сөздерді орнымен қолдану; мәтіндегі дұрыс қолданылмаған сөздерді табу және оны басқа орынды сөзбен ауыстыруға қабілетті болу; сөз қайталауға жол бермеу және т.б. Сонымен, мұғалім лексика мен фразеологияны оқытуда лексика-грамматикалық, жүйелік, мән мәтіндік, лексикологиялық-синтаксистік жеке әдістемелік қағидаларды басшылыққа алады. Оқушылардың сөздік жұмыстары грамматика және орфографиямен тығыз байланыста жүреді. Сөздік жұмыстарынын мақсаты - оқушылардың тілін дамыту, сөздік қорын молайту. Орфографиялық сөздікпен жұмыстың мақсаты - емле қателерінің алдын алу; Орфоэпиялық сөздікпен жұмыстың мақсаты - дұрыс сөйлеу, айтылу нормасын сақтау; синонимдер сөздігін пайдалану - оқушылардың сөз қайталауына жол бермейді, олардың сөздік қорын тазалайды (диалект, дөрекі сөздерден, жаргондар және т.б.); Сөздік жұмысы - жүйелі жұмыстардың бірі. Орта мектепте барлық сабақтарда орындалатын сөздік жұмысы оқушылардың жекелеген пәндерден (биология, география, математика және т.б.) жаңа сөздерді меңгеру арқылы сол пәннен негізгі ұғымды да түсінеді. Сол себепті де пән мұғалімдері оқушылардың пән бойынша сөздік жүмысын арнайы дәптерге орындауын қадағалауы қажет. Қазақ тілінен сөздік жүмысы қазақ мектептерінде көбіне жүргізілмейді. Сөздік жүмысы грамматика мен орфографиямен тығыз байланыста жүреді. Оқулықта берілген лексикалық жаттығуларды орындау оқушылардан шығармашылықты, ізденісті талап ете бермейді. Орта мектепте лексикалық жаттығулардың бір түрі ретінде редакторлық қызмет атты тапсырма ұйымдастыру: қысқа мәтіннен әр түрлі қателер табу (сөз қайталау, орынсыз қолданған сөз, диалект сөз, жаргондар, көпсөзділік, тұрақты тіркестерді дұрыс қолданбау және т.б.) табу. Тапсырма сыныптың әрбір оқушысына беріліп, екеуара жұптасып, бірінің қатесін екіншісі іздеп түзетеді [6, 123 б].
Лексикалық жаттығулардың түрлерін, тест тапсырмаларын жасауды окушылардың өздеріне берген жақсы нәтижеге қол жеткізеді, оқушылардың белсенділігін арттырады. Фразеологиялық жаттығулардың түрлері: әдебиет сабағында оқыған көркем мәтіндерден фразеологизмдерді табу және оның мағыналарын түсіндіру; фразеологизмдерді оның сино- нимдеріне ауыстыру; фразеологиялық бірліктердің синонимдік қатарын құру; олардың құрамын талдау, түсіндіру; фразеологиялық бірліктерді пайдалана отырып шағын мәтін құру; жазуда, ауызекі сөйлеуде фразеологиялық бірліктерді пайдалану. Фразеологизмдерді меңгеру жүмысы практикалық сипатта, жаттығулар негізінде жүреді. Лексиканы оқытуда көрнекі құралдарды қолдану - интерактивті тақта, слайдтарды т.б. пайдалану мұғалім жұмысын жеңілдетеді. Лексика мен фразеологияны оқыту барысында пәнішілік байланыстар ескеріледі. Оқушыларды сөз мағынасының қырларын түсіну, қолдану, тілдік сезімді қалыптастыру қазақ тілінің барлық сабақтарында жүргізіледі. Лексика мен фразеологияны, сондай-ақ қазақ тілін оқытудың арнайы инновациялық әдістері жоқ, дегенмен қазіргі педагогикалық технологияларды қолданылып жүрген жаңа әдістерді ұтымды пайдалануға болады. Мысалы, Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану оқушылардың өз бетінше ойлауына әсер етіп, өздігінен келесі мәселелерді шешуіне жол ашады. Технологияның негізгі шарты - өз әрекетінен оқушылардың қанағаттанарлық сезім алуы.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының міндеттері:
1. Ғылыми, көркем мәтінмен жұмыс істеуді үйрету.
2. Жеке өзінің шығармашылық жазба жұмысын жасауды үйрету.
3. Жаңа ақпаратты қабылдауда сыни әрі ойлана қарастыра білу.
4. Жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғауға жіберілді
2023 ж. хаттама №
Академик С. Қирабаев атындағы
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Кафедра меңгерушісі: Ильясова Н.А.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдары (8-сынып)
6В01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындағандар: Аскербай Қарлығаш
Әбдісадық Лаура
Кампит Ақбаян
Ғылыми жетекші: п.ғ.к., қауымдастырылған
профессор Рауандина А.К.
Алматы, 2023
Жобаны орындаудың күнтізбелік
жоспары
№
Жұмыс түрі
Мерзімі
Орындағаны туралы белгі
1.
Жобаның тақырыбын таңдау
31.10.2022 ж
+
2.
Жоба мазмұнын анықтау
01.11.2022 ж
+
3.
Мектепте тәжірибеде 8-сынып оқушыларының білу деңгейін анықтау (фразеологиялық тіркестерге байланысты)
12.12.2022 ж
13.03.2023 ж
13.04.2023 ж
+
4
Дипломдық жұмысты жазуға кіріспе (кітапханаға бару)
12.12.2022 ж - 12.05.2023 ж
+
5
Білім мазмұнын фразеологиялық тіркестердің қамтылуын бағалау (7-8 сынып оқулықтары бойынша)
13.03.2023 ж - 31.03.2023 ж
+
6
Оқушылардың сөздік қорын байытудың ерекшеліктерін зерделеу
(Ұлттық кітапханаға бару)
02-05.05.2023 ж
+
7
Оқушылардың сөздік қорын байытуда қазақ тілі сабағында қолданылатын әдіс-тәсілдер жинағын құрастыру
17.04-10.05.2023 ж
+
8
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай (13-14 жас) оқыту тәсілдерін мектепте қолдана алу, тиімділігін анықтау
15.11 - 12.12.2022 ж
27.03 - 07.04.2023 ж
+
9
Дипломдық жобаның құрылымын реттеу
10.04 - 29.04.2023ж
+
10
Дипломдық жобаның өнімін құрастыру,өзектілігін айқындау, қолдану тәсілін зерделеп, баспаханаға тапсыру
20.02.2022 ж - 12.05.2023 ж
+
Тапсырма берілді 01 қараша 2022 ж.
Ғылыми жетекші: Рауандина А.Қ
Студент: Аскербай Қ.Ғ
Студент: Әбдісадық Л.Е
Студент: Кампит А.Қ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
Жоба жұмысының мақсаты: Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдарын айқындау.
Міндеттері:
8-сыныпта ұсынылған білім мазмұнын (бағдарлама, оқулық) талдау;
фразеологиялық тіркестерді оқытудың ерекшеліктерін (13-14 жас) ашу;
8-сыныпта фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың жолдарын айқындау.
1 Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық негіздері
1.1. Фразеологиялық тіркестерді оқытудың зерттелуі және маңызы ... ... ..5-13
1.2. Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-18
2 Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдары
2.1. 8-сыныптың білім мазмұнында
фразеологиялық тіркестердің қамтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19-30
2.2. Фразеологиялық тіркестерді меңгерту арқылы оқытудың оқушыларда сөздік қорын байытудың тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47-48
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның жаңалығы мен өзектілігін негіздеу: Қазақ тілінің бай табиғатын танытатын бірден бір белгі - тұрақты тіркес, яғни, фразеологизмдер. Құрамындағы бір сөздің орнын ауыстырған сәттен мағынасынан айырылып, жұтаң қалыпқа түсетін, ал бар болмысын сақтап тұрған сәтте айтар ойыңның мән-маңызын барынша ашатын тіліміздің осы бөлігін оқыту үдерісі, маңызды жайт. Қазіргі ақпараттық жаһандану дәуірінде тіліміздің асыл қазынасы тарих қойнауына мәңгіге кетпес үшін қазақ тілі сабағында оқыту, оның тиімді әдістерін анықтау біздің диплом жобамыздың өзектілігі ретінде саналады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Фразеологизмдердің жасалу жолдарын, түрлерін, стильдік қызметін, аударылуын, мектеп оқушыларына қазақ тілі сабағында жаттығу жұмыстары, жаңа технология мүмкіндіктері арқылы оқыту;
Тұрақты тіркестерді тілдік заңдылықтарға сүйене отырып зерттеумен қатар оқушы дүниетанымына, ұлттық болмысына байланысты сипаттап жеткізу;
Тұрақты тіркестердің тек тілдің бейнелеуші элементі ғана емес, халқымыздың рухани өмірінің байлығын көрсетуде ерекше қызмет атқаратындығын ұғындырып, білім деңгейлерін айқындау.
Дипломдық жобаның мақсаты: фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдарын айқындау.
Дипломдық жобаның міндеті:
8-сыныпта ұсынылған білім мазмұнын (бағдарлама, оқулық) талдау;
фразеологиялық тіркестерді оқытудың ерекшеліктерн (13-14 жас) ашу;
8-сыныпта фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытудың жолдарын айқындау.
Күтілетін нәтижесі:
Қазақ тіліндегі лексиканың ең айшықты бай саласы фразеологиялық тіркестер экспрессивті - эмоциялық мәнде ауызекі тілде және көркем шығармаларда оқушылардың тіл байлығын арттыруға, ойын өрістетуге, өзіндік бейнелі талғамын ұштауға жеткілікті қызмет ете алады. Бұл ретте фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың ерекшеліктері анықтала түседі. Фразеологизмдерді оқытуда оқушының жас ерекшелігі және саралап оқытуға сай жаңа тәсілдерді ойлап, тапсырмалар дайындап апаруға жол ашылады. Жұмыстан алынған нәтижелер оқушының сөздік қорын байытудың ерекшеліктері арқылы көрініс тауып, қазақ, орыс, ағылшын тіліне аударылып, лексикасын толықтыратынына көз жеткізеді. Зерттеу нәтижесі 13-14 жас аралығындағы, сонымен қатар жоғарғы сынып оқушыларына да қолдануға болатын, суреттегі бейнелер арқылы танымдық әрі тілдік дамыту ойын карточкалары және логикалық дамуды жүзеге асыратын бірнеше-әдіс тәсілдер берілген шағын тапсырмалар кітапшасы түрінде жарық көрді.
Мазмұны: (жобаның жалпы сипаты туралы мәлімет берілуі керек). Жоба екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде фразеологиялық тіркестерді оқытудың зерттелуі әрі оның маңызы қамтылады. Сонымен қатар, неліктен оқушылардың сөздік қорын байыту мақсатында фразеологиялық тіркестерді қолдану керектігінің ерекшелігі айқындалады.
Екінші бөлімде білім мазмұнында 8-сыныптың оқулығында берілетін фразеологиялық тіркестердің ерекшеліктері мен талдануы қарастырылды. Оқулықта берілген әрбір жаттығу талданады. Оқушылардың сөздік қорын байытуда фразеологиялық тіркестерді қолданудың әдіс-тәсілдері мен жолдары көрсетіледі.
Топ (команда) мүшелерінің нақты бөлімдер бойынша жауаптылығы туралы сипаттама:
Жоба орындаушылары: А.Қ.Ғабиденқызы - Кіріспе. 1.1; 2.1; К.А.Қанатқызы - 1.2; 2.2. Қорытынды; Ә.Л.Ерсұлтанқызы - 1.2; 2.3. Әдебиеттер тізімі.
Жобаны жүзеге асыру этаптары: жұмыс екі кезеңді қамтиды. Алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, ғылыми, әдістемелік - анықтамалық әдебиеттер мен ақпараттық материалдарға шолу, талдау жасалды. Мектептегі педагогикалық тәжірибе кезеңінде эксперименттік бақылау жұмыстары жүргізілді.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты материалдарды қайта қарап, жұмыстың практикалық бөлімінің нәтижелері айқындалды.
Жобаның перспективасы мен жүзеге асырылуы. Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге жасалынған талдауды, мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімінің сабақтарына қатысудағы тәжірибелік сағаттарды, мектептің оқу тәрбие үрдісін бақылау нәтижелерін; жоғарғы және орта оқу орындарында дәріс курсы ретінде пайдалануға; мектепте жүргізілген әңгіме сауалнамаларды зерттеу барысында қолдануға болады. Дипломдық жоба жұмысын жүзеге асыру үшін арнайы эксперименттік-тәжірибелік база ретінде топ мүшелері өндірістік практикадан өткен Алматы қаласындағы № 143 мектеп-лицей таңдалынып алынды.
1 Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық негіздері
1.1 Фразеологиялық тіркестерді оқытудың зерттелуі және маңызы
Сөйлеуіміз сөйлемнен тұрады да, сөйлем сөзден тұрады. Жеке сөздің сөйлемге айналуы сирек. Синтаксистік тұрғыдан алып қарасақ, сөз бен сөйлем аралығында тағы бір топ бар, ол - сөз тіркестері. Сөз тіркесі дегеніміз-екі не бірнеше сөздерден құралған грамматикалық бірлігі бекем топ. Сөз тіркестері еркін және тұрақты деп екіге бөлінеді. Еркін тіркестер жұмыс барысында, қажеттілікке орай қайта жасала беруі әбден мүмкін. Мұндағы сөздер қайтып ажырамастай қалыпта емес, керегі болса, алмастырылып, ауыстырыла береді. Мысалы, Ажар жұмысқа кешігіп келді дегендегі Ажар келді, жұмысқа келді, кешігіп келділер еркін тіркестер. Ал еркіндігі жоғалған, ажырамастай қалыпта кірігіп кеткен тіркестерді тұрақты тіркестер дейміз. Бұларды біз фразеологизмдер деп те атаймыз. Сөз, сөз тіркесі, сөйлем дегендерді синтаксис тексеретін болса, фразеологизмді лексикология қарастырады.
Тұрақты сөз тіркестерінің тек өзіне ғана тән белгілері бар. Осы белгілер тілдің бұл категориясын өз алдына жеке сала ретінде қарастыруға итермелейді. Әрі тілдің басқа единицалардан айырмасын айқындайтын негізгі ерекшелік болып табылады. Олар:
А) лексикалық мәні,
В) компоненттік құрамы,
Б) грамматикалық категориялардың түрі
Қазақ тілінде басқа тілдердегідей, бірқатар сөздер тобы тұрақталған тіркес қалпында жұмсалады. Мысалы: Төбеден түскен түнек жаудың үрейін ұшырып, есінен тандырды (Ғ.Мүсірепов). Бұл сөйлемдегі үрейін ұшырып, есінен тандырды деген тіркестер олардығы жеке сөздердің тіке мағынасына сәйкес ұғымда жұмсалмаған, сол тобымен өзгеше мағынада жұмсалған: үрейін ұшыру - қатты қорқыту, есінен тандыру - есінен шығару. Бұлардың бір сөзін сол мағынасында, сол тұлғада кез келген басқа сөздермен тіркестіріп айта беруге болмайды.
Тұрақты тіркестердің құрамындағы жеке сөздерде сөйлемнің бөлек-бөлек мүшесі болмай, сол тобымен-ақ мүшенің қызметін атқарып тұрады. Сонымен қатар олар сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып, күрделі сөз тіркестерінің де құрамында айтылады: Жаудың үрейін ұшырды, айтқаның есімнен шығып кетті.
Тұрақты тіркестер екі түрлі болады:
а) Идиомалық тіркестер: қабырғаңмен кеңес (ойлан), қой аузынан шөп алмайтын (жуас), салы суға етіп отыр (көңілсізденіп отыр), тісін қайрап жүр (өшігіп жүр), тіс қаққан (ысылған), сиыр құйымшаққа салу (бір нәрсені созып кету), іші күю (қызғаншақтық ету), қас пен көздің арасында (лезде), беті бері қарады (айыға бастады).
Идиомалық топтағы сөздердің байланысы берік болады, олардың тұтас топ болып тұрғандағы мағыналарына қатысты болмай, мүлде бөтен мағынаны білдіреді.
ә) Фразеологиялық тіркестер. Тұрақты тіркестердің бірқатарының мағынасы оларға қатысып тұрған сөздердің бірі болмаса бірінің лексикалық мағынасымен байланысты болады. Ондай тұрақты тіркестер фразалық тіркестер болады: таяқ жеу (соғылу), жаны ашу (аяу), үрейін ұшыру (қатты қорқыту), есіне алу (ұмытқанын қайта алу), есінен шығу (ұмыту), көңіліне алу (өкпелеу), түймедейді түйедей ету (асыра сілтеу), көзі жету (нану), қолым тимейді (уақытым жоқ) [1, 26 б].
Тұрақты тіркестердегі сөздердің өзара байланысу амалдары мен синтаксистік байланыс формаларының қазақ тілінің осы күнгі грамматикалық нормаларынан алшақ кетпейді. Бірақ олардың синткасистік құрылысы сіресіп қатып қалған болады да, қызметі мен мағынасы мүлде өзгерген болады.
Фразалық тұрақты тіркестердің бірқатары (мысалы: тіс қаққан, жіпсіз байлау, таяқ жеу, жаны ашу) сол құрылысы мызғымайтын, мағыналық тұтастығы берік сөздерден құралса, бірқатары кейде тұрақты, кейде еркін тізбек ретінде айтылатын сөздерден де құралады. Мысалы, тісін қайрау - біреуге қаһарын тігу және тура мағынасы (мысалы: Ол ұйықтап жатып тісін қайрайды); қолына алу - бірдеңені істеуге кірісу (мысалы: Ол бұл жұмысты қолына алды) және тура мағынасы (Ол қағазды қолына алды), тілі қышу - бірдеңені айтуға құмарту (мысалы: Оның тілі қышып отыр) және тура мағынасы (соңғылар тура мағынада жұмсалған жағдайда тұрақты тіркес есебінде қаралмай, еркін тіркес есебінде қаралуға тиіс). Фразалық тұрақты тіркестердің құрамы құбылып, өзгеріле бермейді, бірақ бір сөз әр түрлі тұрақты тіркестердің құрамында келе беруі мүмкін. Мысалы, күлкі болу, ұят болу, алаң болу, мәз болу, тісін қайрау, тісін қадау, тісін батыру. Тұрақты сөз тіркесі, фразеологиялық тіркес - екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуінен жасалып, бір ұғымды білдіретін бейнелі сөздер тобы. Тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер өздерінің дербес мағыналарынан ажырап, жеке-дара сөздерге балама ретінде жұмсалады, олардың тіркестегі мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына сай келе бермейді (көре алмау - қызғану; іші күю - өкіну, т.б.) тұрақты сөз тіркесі бірнеше топқа жіктеледі: идиомалық тіркестер немесе идиома (қабырғаңмен кеңес, ешкімнің ала жібін аттама); мақал-мәтел (Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар; Өнерлінің өзегі талмас). Тұрақты сөз тіркесі қатарына бұлардан басқа екі кейде одан да көп сөздердің қатар жұмсалуынан жасалып, бастапқы мағынасын сақтай отырып, бір ұғымды білдіретін тіркестер (лексикалық тіркестер) де кіреді. Мысалы, қол қою, көз салу, қол ұшын беру, т.б. Фразеологизм, тұрақты тіркестер -- екі немесе бірнеше сөздердің тіркесуі арқылы тұтас бір мағына білдіретін сөз тіркестері. Қазақ тіл білімінде бұл термин бір ізге түскендіктен фразеологизмді тұрақты тіркес, фразеологизм бірлік, фразеологизм тіркес, фразеологизм орам, тұлға, сияқты атаулармен аталып жүр. Фразеологизмдер құрамына қандай тіркестер енетінін анықтау үшін зерттеушілер тіл білімінде олардың қолданылу тиянақтылығын, мағына тұтастығын, тіркес тұрақтылығын басты белгі етіп алады.
Фразеологизмдердің қолданылу тиянақтылығын сөйлеуде, айтылуда бұрыннан қалыптасқан даяр қалпында жұмсалатын еркін сөз тіркестерімен салыстырғанда анық байқалады. Мысалы, бет моншағы үзіліп -- ұялу, ит арқасы қиянда -- қашық, алыс жер. Еркін сөз тіркесі белгілі бір қалыптасқан грамматикалық жүйені керек етеді.
Фразеологизмге тән мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сөздердің жеке мағыналарына үнемі сәйкес келе бермейді, тіркес ішіндегі сыңарлар тұтасып барып, бір мағынаны білдіреді. Мысалы: қабырғасынан күн көріну (жүдеу, арық), тас бауыр (мейрімсіз адам туралы) бұл тіркестердің құрылымы әр түрлі болғанымен, әрқайсысы мағына тұтастығымен ерекшеленеді. Фразеологизмдердің мағына тұтастығы жеке сөзбен бірдей емес. Сөз -- лексикалық мағына, номинативті атау болса, фразеологизмдер -- мағына тұтастығы мен сөзбен бапамалық қатыста емес, жанамалық қатыста турады. Фразеологизмдер мағынасында жағымды немесе жағымсыз, әйтеуір эмоциялы-экспрессивті реңк бар.
Сондықтан, сөз дегенді көптеген зерттеушілер бүтін бітімді, ал Фразеологизмді бөлек бітімді деп есептейді [2, 98 б].
Тұрақты тіркес тізбесіндегі сөздер айтушының қалауынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасады. Сол себепті де сөздердің жігі ажырамай тұрады. Құрамындағы сөздер басқа сөзбен алмастыруға, сөздердің тұрақты орын тәртібін ішінара өзгертуге келмейді, сөздердің орын тәртібі нық келеді. Мысалы, пендешілік жасау дегеннің орнына адамшылық жасау десе, мағына бүтіндей өзгереді.
Фразеологизмдердегі осы аталған тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы тілдің басқа да категорияларымен ерекшеленіп, өзіндік тұлға, бітім бейнесімен дербес тұрады. Бұл олардың тілдік бірлік ретінде танылуына мүмкіндік береді. Фразеологизмдерді танып-білу үшін анықталған үш белгі жеке-жеке саралануына қарамастан, қазақ тіл білімінде, сол сияқты басқа да түрік және орыс тілінде тұрақты сөз тіркесіне қандай тіркестерді жатқызу туралы шешімін таппай келе жатқан әрқилы пікірлер бар. Фразеологизмдерді зерттеу барысында тұрақты тіркестерді тар және кең мағынада түсіну деген ғылыми ұғым қалыптасқан. Фразеологизмдерді тар мағынада түсінуді жақтайтындар мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді фразеологизмдер қатарына енгізбейді. Ал кең мағынада түсінуді негізгі алатын зерттеушілер терминдерді, күрделі сөздерді, қос сөздерді, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді, газет айдарларын (штамп) фразеологизмдерге жатқызады. Орыс тіл білімі мамандарының арасында да бұл туралы пікірлерде қайшылық бар. Алайда орыс фразеологиясында соңғы кезде В.Виноградов бастаған зерттеушілер бұрынғы классиканы зерттеу үлгілерін қайта қарауды ұсынады. Олар фразеологизмдерді тану үшін бөлек бітілуі мен даяр қалпында жұмыс істеу белгісін басшылыққа алады. Тілдегі фразеологизм құрам -- лексиканың ең бай құнарлы кезі. Фразеологизмдердің жаңа ұғым, түсініктермен көбейіп қалыптасуы сол ұлттілінің даму ерекшеліктерін және ұлт мәдениетінің танымдылық қасиетін керсетеді.
Фразеологизмдердің көп мағыналығы - тұрақты тіркестердің екі я одан да көп мағына беруі. Тілдегі жеке сөздер тәрізді тұрақты тіркестердің де кейбіреулері көп мағыналы болып кездеседі. Алайда, фразеологизмдердің бәрі бірдей емес, идиомалық түрлері әрдайым дара мағыналы болады да, фразалық тіркестердің қайсыбіреулері көп мағыналы болып келеді.
Мысалы, Бой бермеді: а) айтқанға көнбеді, жеңістік бермеді, ә) ырық бермеді, күші жетпеді. Көзі шықты: а) соқыр болды, ә) көзі қанды (Жылқы бағумен көзі шықты). Дымы құрыды: а) діңкеледі, шаршады, ә) лажы қалмады, не істерін білмеді.
Ат үсті: а) жол-жөнекей, жолшыбай, ә) жеңіл-желпі, үстіртін.
Сыңар езу: а) бір жағына бұра тартып жүретін жылқы, ат, ә) өз ырқы болмаса көнбейтін бір бет адам. Жүзіктің көзінен әткендей: а) сұлу, әдемі, мүсінді, ә) еті тірі, пысық, жылпос.
Аузымен құс тістеген: а) жүйрік, ұшқыр, ә) сезге шешен, ділмар адам.
Фразеологизмдерден туатын көп мағыналық, негізінен, екі түрлі жолмен жасалады. Оның бірі -- жалғаса туады, екіншісі -- жарыса туады. Мысалы, ат үсті деген тұрақты тіркестің ең алғашқы мағынасы, сөз жоқ, ат үстінде жүрумен байланысты шыққан. Содан соң осы ұғымға жапғастырып қолдану арқылы үстірт, үстіртін мағынасы пайда болған. Сол сияқты қартайған бүркілің тұғырда орнығып отыра алмауын адамға ауыстырып, бейнелеп қолдану арқылы соңғы мағыналары жарыса шыққандығын аңғару қиын емес. Кей жағдайда жалғаспалы мағына мен жарыспалы мағына бір-біріне ұласып, үсті-үстіне туынды мағына жамай беруі мүмкін. Мысалы, зәрі қайтты дегеннен:
а) уы қайтты, тарады,
ә) жыли бастады,
б) ашуы басылды деген үш түрлі мағына туындаған. Бойдағы удың таралуын табиғат құбылысына, одан кейін адамның мінез-құлқына бейнелеп қолдану арқылы туынды мағыналар бір-біріне ұласып отырғандығы айтылған ойға айқын дәлел бола алады.
Фразеология - фразеологиялық жүйені қазіргі және тарихи даму күйінде алып зерттейтін тіл туралы ғылымның саласы. Оның зерттеу нысанасы өз алдына релеванттық қажеттермен сипатталатын, мағынасы тұтас, қолдануда тиянақтылығын сақтайтын, құрамы тұрақты, сөйлеуде дайын күйінде қайталанатын, астарлы мағыналы тұрақты тіркестер, фразеологиялық оралымдар болып табылады [3, 78 б].
Тіл білімі фразеологияны этимология, лексикографиямен бірге лексикологияның құрамына қарайды. Фразеология фразалық тұрақты сөз тіркестерін, мақал-мәтелдерді қамтиды. Бұл айтылғандардың пікір талас тудыратын жақтары да аз емес. Түркі фразеологиясы бойынша жеке тілдерге арналған монографиялық зерттеулер жарық көрді, кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалды.
Қазақ тіл білімінде фразеологияға қатысты қыруар еңбектер жарық көрді. Ісмет Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі лингвистикаға қосылған елеулі үлес болды. Ол фразеологияның өз алдына дербес пән екендігіне теориялық негіздер салды, қазақ тіліндегі фразеологиялық оралымдарды қысқа түрде, шолу түрінде болса да, теориялық тұрғыдан қарастырды, көп мәселелердің бетін ашты, топшылаулар жасады.
Осындай мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін единица болып, қолдануы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестері тіл білімінде фразеологиялық оралам немесе фразеологизмдер деп аталады.
Фразеологизмдердің қай-қайсысы болмасын халықтың сөйлесу тілі негізінде қалыптасқан, сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай болып келеді. Фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара-қатынасын, өмір танымын білдіреді.
Фразеологиялық тіркестердің жеке сөздерімен қатар қойылуының, фразеологияның лексикология құрамында қарастырылу себебі - жеке сөздердің эквиваленті ретінде қаралуына тікелей байланысты, өйткені лексикология - тілдің сөздік қорын, яғни, сөздермен олардың эквиваленттерін зерттейтің ілім. А.И.Смирницкий фразеологизмдерді сөздердің эквиваленті дейді. Эквиваленттік теориясына сүйене отырып ол тек сөз тіркестеріне ғана фразеологизм бола алады деп санайды да, фразеологиялық жүйеге тұрақты сөйлемдерді енгізбейді
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін толастамай келеді. Осы ретте фразеологизмнің зерттелуі кезеңінде, зерттеудегі жаңа бағыттар жөнінде зерттеуші М.Мамаева мынадай топтарға бөлган:
1. ХХ ғасырдаң ортасында - 40-50-жылдар қазақ фразеологизмдерін теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60-70 - жылдар - қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80- жылдар - фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу. Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілде аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
4. ХХ ғасырдың соңғы он жылы 1990-2000 жылдар - фразеологизмдерді этнолингвистикалық және салыстырмалы фразеология тұрғысынан зерттеу.
Қазақ фразеологиясын тiлдiк тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тiл бiлiмiн қалыптастырудағы аса көрнектi тiлшi ғалымдардың денi түгел назар аударған едi. Қазақ филологиясының тiлшi ғалымдары Н. Сауранбаев, I. Кеңесбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Р. Сəрсенбаевтар фразеологизмдердiң теориялық-практикалық мəселелерi бойынша алғаш тұжырым жасаушылар болды [4, 163 б].
Қазақ фразеологиясының мəселесiмен шұғылданып, арнайы зерттеу жүргiзген, сол жайында еңбек жазған I. Кеңесбаев болса, С. Аманжолов фразеологиялық тiркестердiң сөйлем мүшесiне қатысы жайлы, Н. Сауранбаев фразеологияға не жатады дегенге көңiл аударды. "Қазiргi қазақ тiлi" оқулығына (1954 ж.) фразеология бөлiмiн енгiзген Ғ. Мұсабаев та фразеологиялық ерекшелiктерге көп көңiл бөлген. К. Аханов өзiнiң "Тiл білiмiне кiрiспе" атты жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының лексикология тарауында қазақ тiлi фразеологиясына В.В. Виноградовтың классификациясы бойынша жiктеу берсе, Р. Сəрсенбаев тұрақты тiркестердiң бiр түрiне жататын мақал-мəтелдердiң тiлдiк ерекшелiктерiне тоқталды.
Қазақ фразеологизмдерiн зерттеудiң екiншi кезеңiнде 60-жылдары ғалымдар фразеологизмдер мен тұрақты тiркестер бiр ме, оларға не жатады дегенге көңiл бөлдi. Р. Сəрсенбаевтың "Қазақ мақал-мəтелдерiнiң лексика-стилистикалық ерекшелiктерi" атты кандидаттық диссертациясында, С. Исаевтың "Қазақ тiлiнiң тұрақты сөз тiркестерiнiң бiр типi жөнiнде" мақаласында осы ерекшелiктерге назар аударған. Осы жылдарда жеке авторлар шығармаларындағы фразеологизмдердiң қолданылуына да көп көңiл аударып, сөз таптарына жүйеледi, сөйлемдегi беретiн мағынасына қарай топтады. Ə. Болғанбаевтың "Қазақ тiлiндегi алғыс жəне қарғыс мəндi тұрақты сөз тiркестерi", М. Белбаеваның "Сұлтанмахмұт шығармаларындағы фразалық тiркестер" мақалалары мен осы жылдары қорғалған Х. Қожахметованың "Ғ. Мұстафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар", Е. Бектұрғановтың "М. Əуезовтің "Абай жолы" роман-эпопеясындағы тұрақты сөз тiркестерi" кандидаттық диссертациялары сол жылдардың iзденiс нəтижелерi.
70-жылдарда фразеологизмдерді өзге құбылыстардан айыру жөнiнде А. Байтелиев канидаттық диссертация қорғап, Ə. Қайдаров пен Р. Жайсақова, А. Елешова қазақ фразеологизмдерiн классификациялау мəселесiне көңiл аударды. Екiншi кезеңнiң тағы бiр ерекшелiгi 70-жылдардың аяғында қазақ фразеологизмдерінің өзге тiлдерде берiлуi жəне өзге тiлдердегi шығармаларды қазақ тiлiне аударғандағы фразеологизмдердiң берiлу жайы тiлшi ғалымдар назарын аударды. Бұл ретте Ө. Айтбаевтың, К. Дүйсетаеваның зерттеу еңбектерiн айтуға болады. Сондай-ақ осы жылдары қазақ жəне орыс тiлiндегi фразеологизмдердi салыстыра зерттеу қолға алына бастады, көптеген зерттеу-мақалалар жарияланды.
I. Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегiнiң нəтижесi - он мыңнан аса фразаны қамтыған Қазақ тiлiнiң фразеологиялық сөздiгi шықты.
Үшiншi кезең - қазақ фразеологиясын жан-жақты зерттеу кезеңi. 80-жылдар алдыңғы кезеңдердегi жұмыстардың заңды жалғасы болды. Қазақ фразеологизмдерiн өзге тiлдердегi тұрақты тiркестермен салыстыра зерттеу, аударма мəселесi жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж. Қонақбаева антоним фразеологизмдердi қазақ, орыс, ағылшын тiлдерiнде салыстыра зерттесе, Д. Алтайбаева фразеологизмдердiң аудармадағы берiлу жолдарына (калька жолымен дəл баламасы берiлуiне) назар аударды. Ал А. Тажмұратованың зерттеу жұмысы орыс жəне қазақ фразеологизмдерiнiң тiл аралық қолдану ерекшелiктерiне арналған.
Осы жылдарда қазақ фразеологиясын зерттеуде М.М. Копыленко мен З.Д. Попованың жаңа əдiсiн (семемный анализ) қолдану тəжiрибелерi жүзеге асты. Р.М. Таева мен Ф.Р. Ахметжанованың ғылыми еңбектерiнде фразеологизмдердiң семантикалық табиғатына талдау жасағанда сол əдiс - компоненттердiң денотатив жəне конотатив мағынасын айқындау əдiсі пайдаланылған.
Үшiншi кезеңде қазақ-орыс фразеологизмдерiн салыстыра зерттеу нəтижесiнде "Қазақша-орысша фразеологиялық сөздiк" жасалды.
Бұл кезеңдегi тағы бiр ерекшелiк - тұрақты тiркестiң тарихи қалпын (диахронды зерттеу) зерттеуге көңiл аударылды. Р. Сыздықова "Қ.Жалаиридiң "Жами-ат-Тауарих" атты шығармасындағы тұрақты тiркестер" еңбегi - диахронды фразеологиялық зерттеу.
Қазақ фразеологиясын зерттеудiң төртiншi кезеңi 90-жылдардан бастап бүгiнгi күнге дейiн жалғасып келеді. Бұл кезеңде тiл бiлiмiнiң осы саласында жан-жақты əрi өте көп iзденiстер болып жатыр. Фразеологизмдердiң этимологиясына көңiл аударылып, олардың шығу төркiнiне талдау жасалды. Фразеологизмдердiң этимологиясы мен жасалу көздерiмен тығыз байланыста жатқан этнопсихологиялық жəне мəденитанымдық аспектiдегi зерттелуi кейiнгi онжылдықта академик Ə. Қайдаров пен оның шəкiрттерiнiң еңбектерiнде көрiнiс табуда.
Төртiншi кезеңдегi қазақ фразеологиясын салыстырмалы зерттеудiң нəтижелерiнiң көрiнiсi - "Түрiкше-қазақша фразеологиялық сөздiк", "Қысқаша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздiк", "Краткий англо-русско-казахский словарь". Фразеология саласын тiл бiлiмiнiң жеке пəнi ретiнде қалыптастыруда, оның объектiлерiн, тiлдегi орны мен табиғатын, зерттеу əдiстерiн анықтауда теориялық тұжырымдар жасап, iргелi еңбектер жазған үш мектеп өкiлдерi: Мəскеу, Санкт Петербург, Самарқанд мектептерi болғанын фразеологияны зерттеп жүрген ғалымдарымыз атап айтады [5, 263 б].
Қазақ ғалымдары фразеологизмдердің жасалу жолдарын, этимологиясын, түрлерін, стильдік қызметін, аударылуын басқа тілдермен салыстыра отырып сан қырынан зерттеген.
Қазіргі таңда қазақ тілі лексикасының барлық қабаты қарастырылып зерттелуде, соның ішінде әр қабатқа қатысты тұрақты тіркестерді тақырыптық топтарға бөліп, оларды әр түрлі аспектіде талдау кеңінен тарап келеді.
Тұрақты тіркестерді тілдік заңдылықтарға сүйене отырып зерттеумен қатар халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына байланысты сипаттаған дұрыс, себебі тұрақты тіркестер тек тілдің бейнелеуші элементі ғана емес, сонымен қатар халқымыздың рухани өмірінің байлығын көрсетуде ерекше қызмет атқарады.
Ендігі ретте фразеологизмдерді зерттеу аспектісіне қарай топтастырып көрейік.
I. Мағынасына қарай зерттелген фразеологизмдер тобы:
1) тұрмыс-салттық фразеологизмдер, оның ішінде қолөнерге, жан-жануарларға қатыстылары;
2) соматикалық фразеологизмдер;
3) эмоционалдық фразеологизмдер.
II. Фразеологизмдердің грамматикалық тұрғыдан зерттелуі.
1. Тұрмыс-салттық фразеологизмдер, оның ішінде қолөнерге, жан-жануарларға қатысты фразеологизмдердің зерттелуі.
1) Қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің этномәдени аспектісі еңбегінде З.Ержанова қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдерді жан-жақты зерттеген. Ол өз еңбегінде қазақ тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік мәнділігімен ерекшеленетін фразеологизмдерді халқымыздың тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты мол ақпарат бар екеніне зерттеу жүргізген. Ол фразеологизмдердің шығу арналары, тарихи мен танымдық қызметін қазақ қолөнері материалдарының негізінде қарастырады.
2) Жанар Байтелиеваның Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдени уәждемесі атты жұмысында қазақ тіліндегі жылқыға қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдениетпен сабақтастығы этнолингвистикалық аспектіде арнайы зерттелінген, этнолингвистикалық табиғаттан этнолингвистикалық факторлар арқылы айқындай отырып мағынасын ашу, жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестер жинақталып, тақырыптық-мағыналық топтарға жіктелген. Ғалым өз еңбегінде мал шаруашылығымен шұғылданған қазақ халқының тұрмысында ерекше орын алған төрт түліктің ішіндегі жылқы шаруашылығына қатысты молынан кездесетін жылқының тегі мен табиғи ерекшеліктеріне байланысты фразеологизмдерді жан-жақты зерттеген.
2. Соматикалық фразеологизмдер зерттелген еңбектер.
Соматикалық фразеологизмдер зерттелген еңбектердің қатарына А.Кәріпжанованың Фразеологиялық коннотацияның прагмастилистикасы (Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары бойынша) еңбегін де жатқызуға болады. Бұл еңбекте адам бойындағы қуану, шаттану, күлу, ашулану, күйіну, ренжу, жақсы көру, жек көру сияқты қасиеттердің қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдермен мол көрініс табу, Мәшһүр Жүсіп фразеологизмдеріндегі соматизмдердің метафоралы қолданылуы зерттеледі.
3. Фразеологизмдер - адамның эмоциясын жеткізуде жиі қолданылатын тілдік құралдардың бірі.
Қарлығаш С. 2001 жылы Қазақ фразеологизмдерінің стильдік саралануы атты кандидаттық диссертациясында фразеологиялық тұлғалардың эмоционалдылығы олардың түрлі сезімдерді, эмоцияларды білдіру мүмкіндігі екендігін айта отырып, прагматикалық функцияларды білдіретін тілдік амалдарға экспрессивтілік пен бағалауыштықпен сипатталатын фразеологиялық тұлғаларды жатқызуға болатынын, сондықтан олардың жоғарғы ақпараттылық пен эмоционалдық реңкі білдіретін мазмұны бай, тұлғасы ықшам құралдар болып табылатындығы фразеологизмдердің эмоционалдылығын анықтай түсетіндігін еңбегіне арқау еткен.
1.2 Фразеологиялық тіркестерді оқыту арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың ерекшеліктері
Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік
зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психология және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді:
1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?);
2) мазмұны (нені оқыту керек?);
3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?);
4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?);
5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді.
Әдістеменің мынадай міндеттері бар:
1) бастауыш мектеп пен орта мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу;
2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау;
3) қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің шарттары туралы мәселелерді талдау.
Қазақ тілін оқыту әдістемесіоның мазмұны мен принциптері, әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте қазақ тілінен оқушыларға берілетін білім, дағды, білік мөлшерін белгілеп, оны игерудің жолдары, шарттары туралы ғылым.
Қазақ тілін оқыту мақсаттары үш топқа біріктіріледі.
Білім беру мақсаттары:
Оқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін беру;тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп,оны меңгерудің өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру; оқушының ана тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу; тілдің қатынас құралы екендігіне көздерін жеткізу; түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылардың ауызша, жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру; оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру; өздігінен сөйлей, жаза білуге жол ашу.
2. Тәрбиелік мақсаттар: оқушылардың тілдік құбылысқа көзқарасын қалыптастыру; тілдің адам қоғамымен бірге жасасып, өмір сүретінін, қоғам үшін қажетті қарым-қатынас құралы болатындығын түсіндіру; тілдің жан-жақты дамуына жасалып отырған жағдай қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру актісімен дәлелденіп, оқушылардың сенімін арттыру, көздерін жеткізу; оқушылардың салт-дәстүр сезімдерін қалыптастыру, қазақ тілі сабақтарында еңбек тәрбиесін уағыздап, еңбек ардагерлері жайындағы мағлұматтар арқылы еңбекке баулу.
3. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту: ана тіліне деген қызығушылықты арттыру; оқушылардың байқағыштық, елес-болжамдық, ес, ойлау, сөйлеу қабілеттерінің дамуына жол ашу; оқушылардың тілдік проблеманы өздері шеше алатындай дәрежеде үйрету; тіл фактілеріне, құбылыстарына жан-жақты, жинақты түрде қарау қабілетін, өз бетімен тіл фактілерін талдау іскерлігін қалыптастыру.
Тұрақты тіркестерді оқытқанда, оның не екенін, қандай белгілері бар екенін білгізіп қана қоймай, тұрақты тіркестерді оқушының сөздік қорына көптеп енгізуді, сөйлеу мен жазу дағдысында белсенді түрде жұмсатқызуды мақсат ету керек. Ол үшін фразеологизмдерді әрбір сөз табына қатысты алып, Кім көп біледі? жарысын топтар арасында өткізіп отырған жөн болады. Фразеологиялық синонимдер және фразеологиялық антонимдер сөздік кітабын окушылардың өздеріне құратуға болады (көбіне демалыс күндеріне арналған тапсырма ретінде беру керек). Сыныпішілік немесе мектепішілік тапсырма ретінде Кім фразеологизмдерді белсенді түрде қолданады? деген апталық жарыс өткізу өте пайдалы. Тағы бір айта кететін нәрсе - фразеологизмдер тұтастығының сақталуы. Сөйлем ішінде фразеологизмдерді тауып, талдағанда, оның әрбір сыңарын жеке-жеке сөз табына жатқызып талдауға болмайды. Мысалы, Дәл осылай болады деген Бектің үш үйықтаса түсіне кірмеген болатын деген сөйлемде фразеологизм - үш ұйықтаса түсіне кірмеген болатын. Бұны үш - сан есім, ұйықтаса - етістік, түсіне - зат есім, кірмеген болатын - етістік деп талдау үлкен қате. Сол сияқты кірмеген болатын - баяндауыш, түсіне (неге?) - толықтауыш, үш үйықтаса (қайтсе?) пысықтауыш деп талдауға да болмайды. Дұрысы мынау: үш үйықтаса түсіне кірмеген болатын - күрделі етістік, сөйлемдегі қызметі - баяндауыш. Оқушыларға фразеологизмдердің біртұтас тілдік құбылыс екенін білгізу қажет болса, олар сөйлемде, мәтінде даяр қалпында қолданылатынына көз жеткізу керек болса, оқулықта тапсырма ретінде берілмесе де, кей-кейде фразеологизмдердің қай сөз табына жататынын, қандай сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұрғанын талдату артық болмайды. Кейбір мөтінде кейде фразеологизмдердің арасына басқа сөз еніп кетіп қолдану құбылысы кездесіп қалады. Оны жазушы белгілі бір стильдік мақсатта өзгертіп жұмсайды. Мысалы: Есіткенде бұл сөзді Жасыды менің сүйегім. Көзімнің жасы егілді, Қабырғам менің сөгілді. (Б. Ж.). Бұл туралы кеңірек оқып білгіңіз келсе, Г. Қосымованың Қазақ эпосындағы тұрақты тіркестер деп аталатын кітабын қарағаныңыз жөн болады (Рауан, 1995 ж.). Қосалқы сыңарлар фразеологизмдердің алдына не соңына, не арасына сыналып енгізіледі. Стильдік мақсатта (оқиғаны нақтылау үшін, ойды ұлғайтып, қоюландыру үшін, контексті әрлеу үшін т.б.) жұмсалғанда, фразеологизмдердің өзгеріске түсіп қолданылуы қате емес, қайта қажет құбылыс болады. Мұндай жағдайда тұрақты тіркестерді жақсы білетін оқушылар мәтіннен фразеологизмдерді дәл тауып ала алады, оларға үстелген қосымша тілдік элементтерді қатесіз ажырата алады. Мысалы: Бірте-бірте Ерасылдың шын есімі үлкен-кішінің аузына сирек алына бастады. Осындағы фразеологизм - аузына алына бастады, автордың тарапынан қосылған сөз - сирек.
Фразеологиялық жаттығуларды орындауға ерекше мән беріледі. Оқушылардың сөздік қорында тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер мүлде қолданылмайды. Оның көптеген себептері бир, бірақ мұғалім фразеологиялық жаттығуларды орындау үшін оқушылардың тұрақты тіркестің мағыналарын түрлі тапсырмалар орындау арқылы анықтайды. Лексикалық жаттығулар грамматикалық, сөзжасамдық, орфографиялық, орфоэпиялық және тағы басқа жаттығулармен қатар орындалады. Мысалы мүғалім әрқашан мағынасын қиын деген сөзді оқушының қалай түсінетінін сүрауға міндетті. Сөздік жұмысын орындата отырып өздері мағынасын түсінбейтін сөздердің барлығын сөздік дәптерлеріне жазып жүруге, мағынасын Қазақ әдеби тілінің сөздігінен немесе Түсіндірме сөздіктен іздеп тауып дәптерлеріне мағынасын жазып жүруді мұғалім назарында үстайды. Лексиканы оқыту сабақтарында көркем мәтінді талдау жұмыстары жүргізіледі. Оқушылар мүғалімдердің басшылығымен мәтіндегі троптардың (эпитет, теңеу, метафора, метонимия, си - некдоха, гипербола, литота, ирония, аллегория, кейіптеу), стилистикалық фигураларды ( параллелилизм, антитеза, жэне т.б.), сонымен қатар әр түрлі синтаксистік құрылымдардың стильдік қызметін түсіндіреді. Көркем шығармадан диалектілерді, жаңа сөздер, фразеологизмдер, историзмдер, архаизмдер, әр түрлі стильге жататын сөздерді анықтайды. Бұл талдаулар көркем шығарманың идеясымен, тақырыбымен байланыста қарастырылады. Көркем шығарманың тілін талдау көбіне әдебиет сабақтарында жоғары сыныптарында жүргізіледі. Ал қазақ тілі сабақтарында оқушыларды лексикалық құбылыстардың мәнін түзушілік қызметімен таныстыруға болады. Мысалы, берілген мәтіндегі метафораның немесе теңеудің қызметін анықтауға тапсырма беріледі:
Сен қартайдым дегенге мен сенбеймін:
Әжімменен кәрілік өлшенбейді,
Әжім деген тамшы-уақыт
Тамшы-уақыт тасты да жеңсем дейді. (М.Мақатаев)
Әжім деген тамшы-уақыт метафорасы өлеңнің бүкіл бір шумағын байланыстырып, мәтін түзушілік қазмет атқарып түр. Қартайғанда әжім түседі, қартаю үшін тамшы-уақыт керек, тамшы-уақыт тасты да уатады. Кез келген мәтінді байланыстыратын сөздің семантикалық мағынасы болғандықтан, лексикалық бірліктердің мағынасы мәтін түзушілік қызмет атқаратынын оқушылардың шығарма, эссе және т.б. жазба жұмыстарын орындау барысында оларға ескертіледі.Оқушылардың лексикалық қателерінің түрлері: сөзді дұрыс, орнымен қолданбау, диалект сөздерді пайдалану, әр түрлі стильдерді шатастырып сөздерді қате қолдану, бір сөзді қайта-қайта қолдана беру, көпсөзділік, сөздердің тіркесімділігін бұзу, фразеологизмдердің мағынасын түсінбей қолдану және т.б. Лексикалық қателіктердің себебін мүғалім сабақ беру барысында зерттеп іздейді: әдеби тіл нормасын білмеу, сөздік қордың жұтаңдығы, сөздіктермен жүмыс істемеу, синонимдерді білмеу, тілдік сезімнің болмауы, сөздердің мағынасын дұрыс түсінбегендіктен сөз таңдауға жауапсыз қарау және т.б. Мұғалім лексикалық қателермен күнделікті сабақта түрлі жұмыс жүргізуге міндетті. Оқушылардың лексиканы меңгеруде қалыптасатын іскерлік-дағдылары: сөздің лексикалық мағынасын сөздің грамматикалық мағынасынан ажырата білуі (мысалы, көйлегім деген сөзде көйлек киім лексикалық мағынасы болса, ім жалғауы грамматикалық иелік мағынаны тудырып тұрған қосымша екені айтып түсіндіріледі); сөздерге синоним, антоним табу; мәтіннен диалект, көнерген сөздер мен кәсіби сөздерді анықтау; стильдерді ажырату; түрлі сөздіктерді пайдалану; мәтінде сөздерді орнымен қолдану; мәтіндегі дұрыс қолданылмаған сөздерді табу және оны басқа орынды сөзбен ауыстыруға қабілетті болу; сөз қайталауға жол бермеу және т.б. Сонымен, мұғалім лексика мен фразеологияны оқытуда лексика-грамматикалық, жүйелік, мән мәтіндік, лексикологиялық-синтаксистік жеке әдістемелік қағидаларды басшылыққа алады. Оқушылардың сөздік жұмыстары грамматика және орфографиямен тығыз байланыста жүреді. Сөздік жұмыстарынын мақсаты - оқушылардың тілін дамыту, сөздік қорын молайту. Орфографиялық сөздікпен жұмыстың мақсаты - емле қателерінің алдын алу; Орфоэпиялық сөздікпен жұмыстың мақсаты - дұрыс сөйлеу, айтылу нормасын сақтау; синонимдер сөздігін пайдалану - оқушылардың сөз қайталауына жол бермейді, олардың сөздік қорын тазалайды (диалект, дөрекі сөздерден, жаргондар және т.б.); Сөздік жұмысы - жүйелі жұмыстардың бірі. Орта мектепте барлық сабақтарда орындалатын сөздік жұмысы оқушылардың жекелеген пәндерден (биология, география, математика және т.б.) жаңа сөздерді меңгеру арқылы сол пәннен негізгі ұғымды да түсінеді. Сол себепті де пән мұғалімдері оқушылардың пән бойынша сөздік жүмысын арнайы дәптерге орындауын қадағалауы қажет. Қазақ тілінен сөздік жүмысы қазақ мектептерінде көбіне жүргізілмейді. Сөздік жүмысы грамматика мен орфографиямен тығыз байланыста жүреді. Оқулықта берілген лексикалық жаттығуларды орындау оқушылардан шығармашылықты, ізденісті талап ете бермейді. Орта мектепте лексикалық жаттығулардың бір түрі ретінде редакторлық қызмет атты тапсырма ұйымдастыру: қысқа мәтіннен әр түрлі қателер табу (сөз қайталау, орынсыз қолданған сөз, диалект сөз, жаргондар, көпсөзділік, тұрақты тіркестерді дұрыс қолданбау және т.б.) табу. Тапсырма сыныптың әрбір оқушысына беріліп, екеуара жұптасып, бірінің қатесін екіншісі іздеп түзетеді [6, 123 б].
Лексикалық жаттығулардың түрлерін, тест тапсырмаларын жасауды окушылардың өздеріне берген жақсы нәтижеге қол жеткізеді, оқушылардың белсенділігін арттырады. Фразеологиялық жаттығулардың түрлері: әдебиет сабағында оқыған көркем мәтіндерден фразеологизмдерді табу және оның мағыналарын түсіндіру; фразеологизмдерді оның сино- нимдеріне ауыстыру; фразеологиялық бірліктердің синонимдік қатарын құру; олардың құрамын талдау, түсіндіру; фразеологиялық бірліктерді пайдалана отырып шағын мәтін құру; жазуда, ауызекі сөйлеуде фразеологиялық бірліктерді пайдалану. Фразеологизмдерді меңгеру жүмысы практикалық сипатта, жаттығулар негізінде жүреді. Лексиканы оқытуда көрнекі құралдарды қолдану - интерактивті тақта, слайдтарды т.б. пайдалану мұғалім жұмысын жеңілдетеді. Лексика мен фразеологияны оқыту барысында пәнішілік байланыстар ескеріледі. Оқушыларды сөз мағынасының қырларын түсіну, қолдану, тілдік сезімді қалыптастыру қазақ тілінің барлық сабақтарында жүргізіледі. Лексика мен фразеологияны, сондай-ақ қазақ тілін оқытудың арнайы инновациялық әдістері жоқ, дегенмен қазіргі педагогикалық технологияларды қолданылып жүрген жаңа әдістерді ұтымды пайдалануға болады. Мысалы, Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану оқушылардың өз бетінше ойлауына әсер етіп, өздігінен келесі мәселелерді шешуіне жол ашады. Технологияның негізгі шарты - өз әрекетінен оқушылардың қанағаттанарлық сезім алуы.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының міндеттері:
1. Ғылыми, көркем мәтінмен жұмыс істеуді үйрету.
2. Жеке өзінің шығармашылық жазба жұмысын жасауды үйрету.
3. Жаңа ақпаратты қабылдауда сыни әрі ойлана қарастыра білу.
4. Жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz