Қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу тарихы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

АҢДАТПА

Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбы - Алматы қаласындағы қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу әдістері және оларды жақсарту іс-шараларын жасау. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Алматы қаласынан шығартылатын қатты тұрмыстық қалдықтар көлемін тиімді азайту.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалды:
1. Қатты тұрмыстық қалдықтарға жалпы сипаттама беріледі;
2. Алматы қаласындағы қатты тұрмыстық қалдықтардың тарихы мен мүмкін болатын болашағына зерттеулер жүргізіледі;
3. Қазіргі уақыттағы Алматы қаласындағы қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу әдістері және оларды жақсарту іс-шараларын жасау жұмыстары қарастырылады.

АННОТАЦИЯ

Название дипломной работы - Методы переработки отходов и их улучшение по переработке твердых бытовых отходов в городе Алматы. Цель дипломной работы - выгодное уменьшение твердых бытовых отходов в городе Алматы.
Для достижения этой цели:
1. Дано общее описание твердым бытовым отходам;
2. Проведены исследования истории и возможного будущего твердых бытовых отходов;
3. Приведены методы переработки отходов и их улучшение по переработке твердых бытовых отходов в городе Алматы.

ABSTRACT

The title of the thesis is "Methods of waste recycling and their improvement in the processing of municipal solid waste in the city of Almaty." The aim of the thesis is a favorable reduction of solid household waste in the city of Almaty.
To achieve this goal:
1. This is a general description of municipal solid waste;
2. Studies of the history and possible future of municipal solid waste;
3. The methods of waste recycling and their improvement in the processing of municipal solid waste in the city of Almaty.
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Қатты тұрмыстық қалдықтарға жалпы сипаттама 8 1.1 Қатты тұрмыстық қалдықтар классификациясы 8 1.2 ҚТҚ морфологиялық және фракциялық құрамы 9 1.3 ҚТҚ химиялық және физикалық қасиеттері 10 1.4 ҚТҚ жинау нормалары 11 1.5 Қатты тұрмыстық қалдықтарды жою және қайта өңдеу әдістері 12 2 ҚТҚ тарихы мен болашағы 16 2.1 Қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу тарихы 16 2.2 Қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеуде халықаралық тәжірбие 16
мен қатты тұрмыстық қалдықтардың мүмкін болашағы
3 Қазіргі уақыттағы Алматы қаласындағы қатты тұрмыстық 19 қалдықтарды өңдеу әдістері және оларды жақсарту іс-
шараларын жасау
3.1 Қазіргі уақыттағы Алматы қаласының қатты тұрмыстық 19 қалдықтар жағдайы
3.2 Қазіргі уақыттағы Алматы қаласындағы қатты тұрмыстық 22 қалдықтарды өңдеу деңгейі
3.3 Қатты тұрмыстық қалдықтарды сұрыптау кешені Green 23 Recycle ЖШС
3.4 Қатты қалдықтарды өңдейтін жеке компаниялар 26 3.5 Алматы қаласының қатты қалдықтарының көлемін азайтудың 27
оптималды шешімі
3.6 Қатты қалдықтарды өңдеуді автоматизациялау мен 34 цифровизациялау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының экономика лық астанасы - Алматы қаласының көлемі мен халық саны күн арта өсуде. Халық саны мен қоса пропорционалды түрде қатты тұрмыстық қалдықтар көлемі де өсуде. Осы дипломдық жұмысымда қатты тұрмыстық қалдықтар классификациясы , ҚТҚ морфологиялық және фракциялық құрамы, ҚТҚ химиялық және физикалық қасиеттері , ҚТҚ жинау нормалары, қатты тұрмыстық қалдықтарды жою және қайта өңдеу әдістеріне жалпы сипаттама, және қатты тұрмыстық қалдықтардың өткені мен бүгінін және болашағын саралап, қазіргі уақыттағы Алматы қаласының қатты тұрмыстық қалдықтар жағдайы, қазіргі уақыттағы Алматы қаласындағы қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу деңгейі, қатты тұрмыстық қалдықтарды сұрыптау кешені Green Recycle ЖШС, Қатты қалдықтарды өңдейтін жеке компаниялар , Алматы қаласының қатты қалдықтарының көлемін азайтудың оптималды шешімі, қатты қалдықтарды өңдеуді автоматизациялау мен цифровизациялау бөлімдеріне зерттеулер жүргізілдіп қатты қалдықтар көлемін тиімді азайту жолы баяндалады.
1 Қатты тұрмыстық қалдықтардың жалпы сипаттама

1.1 Қатты тұрмыстық қалдықтар классификациясы

Қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ, тұрмыстық қоқыстар) - бастапқы міндеті орындалғаннан кейінгі қолдануға жарамсыз әр түрлі физикалық тұрғыдағы заттар. Мынадай ҚТҚ классификаттары белгілі : тұрғын үйлерден шығатын қалдықтары, өндіріс орынында қолданылған тұрмыстық қалдықтары, көшелер қоқыстары, базар қоқыстары, бақша мен саябақтардан жиналатын және тб. болып бөлінеді. ҚТҚ класси фикаттарының әрқайсысының артықшылығы мен кемшілігіне қарай қазіргі уақытта ерекшеліктеріне орай мынадай классификация системасы қолданылады:
1. Шығу көзі:
- Коммуналды (тұрғын үйлерден шығатын);
- Функционалды (көшелер, жолдар, алаңдар, саябақтар, бақтар және тб);
- Шаруашылық (балабақшалар, мектептер, жоғарғы оқу орындары, асханалар, кафелер, мейрамханалар, сауда-саттық орталықтары, базарлар, дүкендер, ауруханалар, өндіріс орындары және т.б.);
2. Морфологиялық құрамы бойынша: биологиялық қалдықтар:
- сүйектер;
- азық-түлік және көкөніс қалдықтары; синтетикалық қалдықтар: целлюлозаны өңдемелер:
- қағаз - газеттер, журналдар, орау материалдары, картон қағаздары; - ағаш;
мұнай өнімдері: - пластмасса;
- текстиль;
- былғары, резеңке;
- түрлі металдар (түсті және қара); - шыны;
3. Қоршаған ортаға және адам денсаулығына әсері бойынша: - нейтралды;
- тұрақсыз (шірійтін және жанатын заттар);
- қауіпті (токсикалық, биологиялық қауіпті, қауіпті заттар); - ингибиторлар;
- катализаторлар;
4. Қайта өңделу деңгейі бойынша:
- Қайта өңделетін (рекуперирімді, қайталама шикізат, өңделетін заттар); - Қайта өңделмейтін (бейтараптандырылған, жойылатын қалдықтар).
Бұл тұрмыстық қалдықтардың басты қауіптілігі, олардың ыдырау уақыты (3 айдан - 500 жыл) мен қоршаған ортаға бөлетін химиялық зиянды заттарымен сипатталады [1].

8
1.2 ҚТҚ морфологиялық және фракциялық құрамы

Қатты тұрмыстық қалдықтарды жинауға, қайта өңдеуге және жоюға байланысты барлық мәселелерді қарастырмас бұрын, осы материалдың құрамы мен қасиеттері туралы ақпараттар қажет. ҚТҚ морфологиялық құрамы бойынша мына кұраушылардан тұрады: сүйектер, азық-түлік және көкөніс қалдықтары, қағаз, газеттер, журналдар, орау материалдары, картон қағаздары, ағаш, пластмасса, текстиль, былғары, резеңке, түрлі металдар (түсті және қара), шыны.
ҚТҚ құрамының өзгеруі жыл мезгіліне байланысты құрамындағы азық - түлік қалдықтарының көктемде 20-25%, ал күзде 40-45% көбеюімен сипатталады. Бұл адамдардың осы мезгілдерде рационында көкөніс пен жеміс-жидекті көп тұтынуымен сипатталады. Ал, қыс және күз айларында майда көше қоқыстары (Смёт) 20% дан 7 % дейін азаюымен сипатталады (1-кесте).

1 - кесте - Алматы қаласының ҚТҚ-ның 2018 жылға морфологиялық құрамы, %.

Құраушылары
Жыл мезгілдері

Қыс
Көктем
Жаз
Күз
Азық-түлік қалдықтары
32-39
35-45
40-49
45-55
Картон, қағаз
26-35
32-35
22-30
25-35
Ағаш
2-5
1-2
1-2
2-5
Кара металл
3-4
4-6
3-4
3-4
Түсті металл
0,5-1,5
0,6-1,8
0,5-1,5
0,5-1,5
Текстиль
4 -6
4 -6
5-7
4 -6
Сүйек
1-2
1-2
1-2
1-2
Шыны
4-6
4-6
4-6
4-6
Былғары,резеңке
2-3
2-3
3-5
2-3
Пластмасс
23-24
23-24
24-26
23-24

ҚТҚ морфологиялық құрамы мен қоса оның фракциялық құрамыда өте маңызды, себебі оның көлеміне байланысты, арнайы технологиялар мен техникалар пайдаланылады (2 - кесте). Осыған байланысты, ҚТҚ ішінде көлемі өте үлкен қоқыстар болады, олар стандартты 0,75 м3контейлерге сыймайды, сол себепті оларды арнайы орындарда жинақталады. Орташа есеппен 1 жыл ішінде 1 адамға тығыздығы 210 кгм3 болатын 40 кг ҚТҚ жиналады [1].

2 - кесте - ҚТҚ морфологиялық және фракционды құрамы, %

Құраушылары
Фракциялар өлшемі, мм

250 - ден артық
150-250
100-150
50-100
50 - ден кем
Азық-түлік қалдықтары
-
0-1
2-10
1,0-12,6
17,0 -21,0
9
2 - кесте жалғасы

Картон, қағаз
3,0-8,0
8,0 -10,0
9,0-11,0
7,0-8,0
2,5-5,0
Ағаш
0,5
0,-0,5
0,-0,5
0,5
0,5
Кара металл
-
0,1
0,5
0,8-2
0,3-0,5
Түсті металл
-
0,1
1
0,6-2
0,5-1,0
Текстиль
0,2-1,3
1,0-1,5
0,5-1,0
0,3-0,5
0-0,6
Сүйек
-
-
-
0,3-0,5
0,5-0,9
Шыны
-
0-0,3
0,3-1,0
1,0-2,0
1,0-1,6
Былғары,резеңке
0
0-1,0
0,5-2,0
0,5-1,5
-
Пластмасс
-
0,5-1,0
1,0-22
1,0-2,5
0,2-0,5
Барлығы
7
13,3
22,1
25,3
32,3

1.3 ҚТҚ химиялық және физикалық қасиеттері

ҚТҚ химиялық және физикалық қасиеттерін зерттеу, тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу мен оны кәдеге жарату мақсатымен жасалынады. Көп жағдайда олардың орташа жылдық көрсеткіштерімен анықталады. Физикалық касиеттері бойынша: тығыздығы, ылғалдылығы, жылуөткізушілік қасиеті, салмағы мен көлемі ескерілетін болса, химиялық қасиеті бойынша: химиялық құрылысы, органикалық заттар мазмұны қарастырылады.
ҚТҚ агрохимиялық көрсеткіштері бойынша құрамы екі бөлімге бөлінеді: биологиялық түрде өздігінен шіритін және жылдам биотермиялық бейтараптандыру процесінде механикалық түрде оңай өңделетін, яғни компост жасау уақытында өздігінен шіритін - ағаш, текстиль, сүйек және т.б..
ҚТҚ жою мен оны өңдеу барысында қолданылатын технологиялар мен техникаларға ҚТҚ жылуөткізгіштігі және тығыздығы керек. Көктем-жаз кезіндегі контейнердегі ҚТҚ тығыздығы 0,18-0,22тм3, ал күз-қыс мезгідерінде 0,2-0,25 тм3тең болады. ҚТҚ негізгі құрамының жылу өткізгіштігі: ағаш, картон- 2000-2500; су - 4190; шыны, тас- 800 -1000, қара металл - 400 дж (кгxград).
Жылуөткізгіштік (СТБО) ҚТҚ ылғалдығына тәуелді және мына формула арқылы анықталады:
СТБО= 21,9 W + 2000,

Мұндағы, W - ҚТҚ ылғалдылығы, %.

ҚТҚ сорттау және өңдеу барысында жа быспақ компонеттер болғандықтан өзара механикалық байланыста болуы, құрамында балласты қоспалар болғандықтан 60-70 бұрыш градуста техникаға жабысуға, аброзивті қоспалары болғаннан кейін техника мен жанындағы заттарды сырып оны майдалатуға, және құрамында әр түрлі қышқылдар мен тұздар болғаннан кейін темірді каррозияға ұшырату қасиеттерімен сипатталады [1].

10
1.4 ҚТҚ жинау нормалары

ҚТҚ құрамы көптеген факторларға бай ланысты, соның ішінде территориясы, тамақтану үрдісі, сол мекеннің тұрмыс-тіршілігі, жыл мезгілі, климаты және т.б.. ҚТҚ жинау нормалары - бұл бір есептік бірлікке келетін қалдықтардың саны, яғни 1 адам - бір тұрғын үй қорына, 1 орын - қонақ үйге және т.с.с. Жинау нормаларының бірліктері массада (кг) немесе көлемде (л, м3)к көрсетіледі.
ҚТҚ жинау нормалары қалдықтарды тасымалдауға,жинауға, сорттап және өңдегенге, оларды жоюға арналған объектілерді анықтау барысындағы есептік көрсеткіш болады.
Негізгі есептік көрсеткіш - бір күнде және 1 жылда жиналатын ҚТҚ көрсеткіші, осыған байланысты бір адам басынан күніне және жылына жиналатын ҚТҚ көлемі анықталады. ҚТҚ шығу көзіне байланысты белгіленген қоқыс көлемі Алматы қаласы әкімдігінің 2014 жылғы 11 сәуірдегі N 2235 қаулысымен Қатты тұрмыстық қалдықтардың жинақталу мөлшерін бекіту туралы бекітілді (3 - кесте ) [2].

3 - кесте - Алматы қаласы бойынша қатт ы тұрмыстық қалдықтардың жинақталу көлемінің мөлшері

Қалдықтың пайда болу көздері

Өлшем бірлігі
Есептік жинақталу мөлшері
Жайлы тұрғын үйлер
м 3адамжылына
2,55
Тас көмірмен жылытылатын жайсыз тұрғын үйлер

м 3адамжылына

2,9
Мемлекеттік басқару органдарының әкімшілік ғимараттары

м 3адамжылына

0,2
Кеңсе
ғимараттары (өнеркәсіптер, ұйымдар, мекемелер)

м 3жұмыс орныжылына

1,48
Мектептер*
м 3оқушыжылына
0,37
ЖОО және техникумдар**
м 3оқушыжылына
0,71
Ауруханалар*
м 3төсек орны жылына
1,15
Емханалар
м 3келіп кету жылына
0,02
Балабақшалар, ясли
м 3орынжылына
0,97
Қонақүйлер*
м 3төсек орынжылына
1,5

Азық-түлік дүкендері
м 3м 2 сауда ауданыжылына

1,4
Өнеркәсіп тауарлары дүкендері
м 3м 2 сауда ауданыжылына

1,2
Мейрамханалар
м 3отыратын орынжылына
2,8
Автосервис және тұрмыстық қызмет көрсету нысандары

м 3жұмыс орны жылына

3,1
11
3- кесте жалғасы

Базарлар*
м 3м 2 аудан жылына
0,5
Түнгі клубтар
м 3орынжылына
2,0
Қойылымдық мекемелер (театрлар, кинотеатрлар, мәдениет үйлері, клубтар)*

м 3орынжылына

0,45
Спорт нысандары (стадиондар, фитнес-орталықтар, жаттығу залдары, бассейндер)

м 3адамжылына

3,1
Ойын-сауық нысандары (казино, ойын автоматтары залы)

м 3орынжылына

2,0
Мұражайлар, музыкалық салондар

м 3адамжылына

0,45
Қоймалар
м 3100м 2аудан жылына
3,0
Саябақтар мен гүлзарлар*
м 3м 2аудан жылына
0,56
Аумақтарды тазалау сыпырым

м 3100м 2жылына

1,8
Ағаштардың қалдықтары
м 3ағашжылына
0,8

Ескерту: *мәдени-тұрмыстық мақсаттағы және қоғамдық тамақтану нысандарын, үй-жайларды жалға алушыларды қоспағанда. Қатты тұрмыстық қалдықтардың (ҚТҚ) жинақталу мөлшері қалдықтардың нақты қалыптасу көздеріне арналған. Қалдықтардың қалыптасу көздеріне кіретін барлық қосымша нысандар, берілген мөлшерден бөлек есептелінеді.
** ҚТҚ-ның жинақталу мөлшеріне осы мекемелердің бүкіл қызметі кіреді.
Бұл көрсеткіштер уақыт өте келе халық санына тура пропорционал түрде өзгере түседі.

1.5 Қатты тұрмыстық қалдықтарды жою және қайта өңдеу әдістері

Қалдықтар - өндіруші, тұтынушы және мемлекеттік серіктестіктің түпкі нәтижесі болып табылады. Сол себепті, себепші субъектілерге қоқысты жою мен қайта өңдеу тәсілдеріне қарым-қатынасын өзгерту қажет. Ережеге, қоғамдық қысымға, полигондардың және ресурстардың шекті болуына байланысты қазіргі уақытта әлемде ҚТҚ көлемін азайтудың әлемге белгілі алгоримы бар ол 4R деп аталады: қысқарту (reduction), қайта пайдалану (reuse), қайта өңдеу (recycling) және қалпын а келтіру (recovery). Қысқартылмайтын,қайта пайдаланбайтын, қайта өңделмейтін және қалпына кемейтін қалдықтар жойылады (1- схема).

12

Қысқарту

Қайта пайдалану

Қайта өңдеу

Қалпына келтіру

Жою

1 - схема - ҚТҚ көлемін азайтудың әлемге белгілі алгоримы

ҚТҚ көлемін азайтудың әлемге белгілі алгоримын қолданылуын келесідей түсіндіруге болады:
1. Мүмкіндігінше қалдықтарды азайту - бұл қолайлы нұсқаның бірі;
2. Егер қалдықтар пайда болса және іс жүзінде мүмкін болса, оны қайта пайдалану үшін барлық күш-жігерді жұмсау керек;
3. Қайта өңдеу қалдықтарды басқару иерархиясында үшінші нұсқа болып табылады. Қайта өңдеу ресурстарды үнемдеуге және қалдықтарды азайтуға көмектессе де, экономикалық және экологиялық шығындар қалдықтарды жинауға және қайта өңдеуге байланысты болады. Осы себепті қайта өңдеуді қысқартуға немесе қайта пайдалануға болмайтын қалдықтарға ғана қарау керек; 4. Ақырында, қысқартылмайтын, қайта пайдаланылмайтын немесе қайта
өңделмейтін қалдықтардан қуаттарды шығаруға болады.
Эмпирикалық деректер бойынша, қалдықтарды қысқарту, өнімді қайта пайдалану, қайта өңдеу және экологиялық заттарды қолдануды жүзеге асыру арқылы бизнес шығындарын азайтуға және пайдасын арттыруға мүмкіндік береді. Шығындар үнемдеу келесі түрде болады:
- Қалдықтарды жоюдың шығындарын қысқарту;
- Қалдықтарды кәдеге жарату шығындарын қысқарту; - Энергия шығындарын төмендету;
- Материалдар мен шығын материалдарын үнемдеу; - Нормативтік талаптарға сәйкестігін төмендету;
- Сақтау шығындарын азайту;
- Қайта пайдаланылатын материалдарды сату арқылы шығындарды өтеу; - 4Rs технологиясын сату арқылы шығындарды өтеу.
ҚТҚ көлемін азайтудың әлемге белгілі алгоримы 4R (қысқарту (reduction), қайта пайдалану (reuse), қайта өңдеу (recycling) және қалпына келтіру (recovery)) мен жою (disposal) әр бөлігіне тоқтасақ.
1. 1R қысқарту (reduction) - өндірілген қалдықтардың мөлшерін азайту. Қалдықтарды азайтудың мысалы - қағаз ыдыстары мен пластикалық ас құралдарының орнына фарфор мен күмістен жасалған бұйымдарды қолдану;

13
2. 2R қайта пайдалану (reuse) - қалдықтарды одан әрі трансформациясыз және өз пішіні мен түпнұсқалық сипатын өзгертпестен қолдану. Мысалы: бөтелкелер, ескі киімдер, кітаптар және басқа жоспарланған мақсаттарға ұқсас мақсаттарда қайтадан пайдаланылатын басқа заттар сияқты қатты қалдықтардың әр түрлі түрлері қайта пайдаланылуы мүмкін.
3. 3R қайта өңдеу (recycling) - бұл жаңа өнімдерді шығарғанға дейінінгі материалды қайта өңдеу. Қайта өңдеу қызметі адам денсаулығына және қоршаған ортаға әсер етуі мүмкін, бірақ бұл әсерлер әдетте жаңа шикізаттан өнімді өндіруге қарағанда төмен. Қайта өңдеу - материалдарды қалдықтар емес, құнды ресурстар ретінде өңдеу. Бұл көптеген артықшылықтарға ие, бірақ түпкілікті өнім үшін нарық болуы маңызды, әйтпесе процесс экономикалық тұрғыдан тұрақты болмайды. Қайта өңдеу параметрлері қалдықтардың түріне байланысты. Мысалы, қалдық қағазды талшық деп аталатын процесте талшықтарға бөлуге болады. Целлюлоза тазаланады, содан кейін басып шығару немесе орау үшін жаңа қағазға айналады. Металлдар мен әйнектерді жаңа шикізатқа еріту арқылы қайта өңдеуге болады. Пластикалық бөтелкелерді электрлік сымдар үшін пластиктік арқан немесе пластикалық жабын жасау үшін қолдануға болады. Кейбір қалдықтар үшін кәдеге жарату күрделі техникалық процестерді қамтиды және арнайы жабдықтарды қажет етеді, ал басқалары оңай және шағын көлемде қайта өңделуі мүмкін. Органикалық қалдықтардың барлық түрлері үйде немесе үлкен масштабта жасалуы мүмкін компостингпен қайта өңделуі мүмкін.
4. 4R қалпына келтіру (recovery) - қалдықтарды мақсатты пайдалану (қайта өңдеу), оларды тиісті дайындаудан (қалпына келтіруден) кейін өндірістік циклге қайта қосу және пайдалы компоненттерді өндіру. Қалпына келтірудің мақсаты - қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне қоғам назарын аудару, қоқыс көлемін азайту және жауапты тұтыну мәдениетін қалыптастыру болып табылады. Қайта өңдеу идеясы өнердегі көптеген сәнді үрдістерді, сондай-ақ қолмен жасалған техниканы біріктіре ді. Бұған арт-пластиктен, газет түтіктерінен, кинусайгудан, патчтан жасалған бұйымдар және т.б. кіре алады.. Қалпына келтіру Еуропада танымал болғандығы мұндай заттарға арналған арнайы дүкендер де бар.
5. Жою (disposal) - қысқартылмайтын, қайта пайдаланбайтын, қайта өңделмейтін және қалпына кемейтін қалдықтарды термиялық өңдеу. Олар арқылы энергия газы мен қоқыс газын алуға болады.
Қатты тұрмыстық қалыдықтарды қайта өңдеу және жою әдістерін таңдау мәселесін шешу кезінде климаттық, географиялық, қалалық жоспарлау жағдайларын, сондай-ақ қызмет көрсетілетін халықтың санын ескеру қажет. Әдісті таңдар алдында мына көрсеткіштерге көңіл бөлу керек - қатты тұрмыстық қалдықтарды жоюдың дәрежесі мен ұзақтығы, топырақ, су және ауаның ластану деңгейі, қолданылатын екінші ретті ресурстардың түрлері және т.б..
ҚТҚ-ды қайта өңдеу мен жою жұмысынын дайындау үшін қалдықтарды бірінші ретті өңдеу міндетті түрде жасалуы керек. Қалдықтарды бірінші ретті

14
өңдеу - алдын-ала дайындау, оның ішінде сұрыптау, бөлшектеу, тазалау жұмыстары болып табылады.
Қазіргі уақытқа 20-дан астам ҚТҚ жою және қайта өңдеу әдістері белгілі. Әрбір әдіске 10 (жеке тұрғыда - 50) тәсілі белгілі. Олар мақсаты бойынша
- қайта өңделетін және жойылатын болып бөлінеді.Ал, технологиялық принципі бойынша - механикалық, химиялық, термиялық, биологиялық болып бөлінеді.
Қазіргі уақытта ҚТҚ қайта өңдеу мен жою бойынша технологиялық процесстің комбинациясы қолданылуда.Олар:
1. химиялық - термиялық;
2. термиялық - биологиялық; 3. биологиялық - механикалық.
1.Химиялық - термиялық комплексті технологиялық принциптегі әдіс - бұл бастапқы өңдеуден кейін, термиялық принцип бойынша оның физикалық сипатын өзгертіп, арнайы химиялық қосылыстар арқылы екінші ретті шикізат алу болып табылады.Өндірісте қайта өңделетін барлық заттарға арнайы таңбалау жасалынады.
2. Термиялық - биологиялық комплексті технологиялық принциптегі әдіс - бұл бастапқы өңдеуден кейін, орган икалық қалдықтарды арнайы температуралық жағдайда органикалық калдықтарды өңдеу болады. Бұл өңдеу компостау деп аталады.
3. Биологиялық - механикалық комплексті технологиялық принциптегі әдіс - бұл бастапқы өңдеуден кейін, қайта өңделмейтін қалдықтарды ұсатып, пресстегеннен кейін топырақ қабатымен жауып, анаэробты шіру процессін нәтижесінде биогазды алу болып табылады.
ҚТҚ қайта өңдеудің қай түрін алсаңда, ол қалдықтар көлемінің 90% жоюға септігін тигізеді [3].

15
2 ҚТҚ тарихы мен болашағы

2.1 Қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу тарихы

Қатты тұрмыстық қалдықтар сонау көне заманнан бери адамның бас ауыртар мәселесі болған. Уақыт өте көлемі ұлғая түсетін, ал химиялық құрамы күрделене түсетін қалдықтарды жай қаланың шетіне төгумен шектелмейтін болды.
Алматы қаласында 1989 жылдан бастап қаланың шетінде ресми түрде арнайы қоқыс төгетін Қарасай полигоны қолданысқа берілді. Осымен қоса, Алматы қаласында 10 шақты ресми емес қала шетіндегі алаңдарға қоқыс шығарылуда. Бірақ, қазіргі уақытты бұл қатты қалдықтарды жоюдың оптималды шешімі емес.
Қала көлемі мен халық саны өскен сайын, қоқысты полигондарға көмумен шектелмей 2006 жылы тәжірбиелі кәсіпкер Егор Зингер Қазақстанда және Орталық Азияда теңдесі жоқ қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу зауытын салып, 2007 жылы қолданысқа берілді. Жақсы қарқынмен жұмыс жасаған зауыт, ұйымдастырушылық жән е қаржылық келеңсіздіктерге байланысты 2011 жылы өз жұмысын тоқтатады. Содан кейін, 2013 жылы Жасыл экономика тұжырымдамасы негізінде, 2030 жылға дейін қатты қалдықтардың 40 % өңделу мақсатында 2018 жылы KazWaste Ассоциясына кіретін Green Recycle ЖШС қоқысты сорттайтын зауыты іске қосылды. Кәзіргі уақытта Алматы қаласының 90% қоқысын сорттап, оның 10% екінші ретті шикізат ретінде сатуда. Болашақта Green Recycle ЖШС қоқыс сорттау зауыты екінші шикізатты өңдеп, көмілетін қатты қалдықтар көлемін азайтуға өз көмегін тигізбек.

2.2 Қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеуде халықаралық тәжірбие мен қатты тұрмыстық қалдықтардың мүмкін болашағы

ҚТҚ жылдам қалыптасуы барлық елдердің, соның ішінде Еуропалық Одақтың (ЕО) негізгі жаһандық проблемаларының бірі болып табылады. 25 мемлекетте (ЕО мүшелері) жылына орташа қалдық саны бір тұрғынға 3,5 тоннаны құрайды. Тау-кен және өңдеу өнеркәсібі, сондай-ақ құрылыс процестері қалдықтардың көп бөлігін құрайды. Қауіпті қалдықтар қалдықтардың жалпы көлемінің 2% құрайды, тұрмыстық қалдықтар - шамамен 15%. Сондықтан, қатты қалдықтарды жою мен қайта өңдеу еуропалық елдердің азаматтарының алаңдаушылығын тудыруда.
Қазіргі уақытта қатты қалдықтарды жинау және кәдеге жарату үдерісіне үкімет араласпай, осы мәселені шешудің тиімділігін болжау мүмкін емес.
Нидерланды, Германия, Дания, Швеция және басқа елдерде қатты тұрмыстық қалдықтарды жинау және қайта өңдеу процесінде басымдық беретін 3 қағида бар:

16
1) қалдықтарды қайта пайдалану және қайта өңдеу;
2) егер оны қайта өңдеу мүмкін болмаса, қалдықтар қайталама энергия көздері ретінде пайдаланылуы мүмкін;
3) жоғарыда көрсетiлген бiрiншi әдiстер қолайсыз болған жағдайда, қалдықтар полигонға әкелiнетiн болады.
ҚТҚ жоюдың соңғы тәсілі әлемде экономикалық тұрғыдан тиімді емес деп танылады, өйткені ол бюджеттің үлкен шығындарын талап етеді. Бұл органикалық материалдар ұзақ уақытта ыдырайды және қалдықтардың кейбір зиянды компоненттері топырақ арқылы жер асты суларына еніп, ал улы газдар атмосфера бөлінеді, бұл қоршаған ортаға және адамға зияндығын тигізеді. Сонымен қатар, қалдықтарды көму, шын мәнінде, Экономикалық пайдасын жерлеумен сипатталады, себебі қоқыстар тиісті өңдеуден кейін қазіргі заманғы экономикадағы қажетті материалдарды алуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта ҚТҚ өңдеу бойынша жетекші көшбасшысы Германия мемлекеті болады. Олар ҚТҚ 48% қайта өңдейді. Қалдықтарды басқару саласындағы тәжірибесі бойынша, біртұтас өнім ретінде автомобильдерді ішінара өңдеуден бастауға болатындығын көрсетеді. Бағдарламаның жемісі шиналарды қайта өңдеуге бағытталған Германия үкіметінің Regulant-6000 болды. Майдаланылған шиналар бұрынғысынша жол бетіне тегістеу қоспасы ретінде қолданылады. Осылайша, осы елдің қалдықтармен жұмыс істеу саласындағы саясаты үлгі болып табылады, өйткені қазіргі уақытта барлық маңызды мәселелер шешілген: бухгалтерлік есеп пен бақылаудың қатаң жүйесі енгізілді, қалдық ағынды басқарудың тиімді жүйесі құрылды, кәсіпорындар мен бөлімшелер қалдықтарды көмуге және бұған дейін жою. Қалдықтарды басқару саласында оның тәжірибесі, кем деге нде, біртұтас өнім ретінде автомобильдерді ішінара өңдеуден бастауға болатындығын көрсетеді. Бағдарламаның жемісі шиналарды қайта өңдеуге бағытталған Германия үкіметінің Регулятор-6000 болды. Шөгілетін шиналар бұрынғысынша жол бетіне тегістеу қоспасы ретінде қолданылады. Осылайша, осы елдің қалдықтармен жұмыс істеу саласындағы саясаты үлгі болып табылады, өйткені қазіргі уақытта барлық маңызды мәселелер шешілген: бақылау мен басқарудың қатаң жүйесі енгізілді, қалдық ағынды басқарудың тиімді жүйесі құрылған.
АҚШ-та қалдықтарды жинау және жою мәселесі өте маңызды. Бүгінгі күні АҚШ-та күн сайын шамамен 2 кг қоқыс, яғни 1 жылда 1 адам басына 700 кг-нан астам шығады . Сарапшылардың бағалауы бойынша, АҚШ-та жан басына тұрмыстық қалдықтардың көлемі 10 жыл сайын 10 пайызға артады. АҚШ үкіметінің реттеу жүйесі ұйымдарды қоқысты қайта өңдеуге шақырады. Мәселен, 1976 жылы жаңа өнімдердің құрамындағы қайта өңделген материалдардың болуының минималды стандарты белгіленді. Кейбір штаттарда қалдықтарды полигондарға төгу үшін өте үлкен төлем койылған. Нәтижесінде, ҚТҚ-ды кәдеге жарату және қайта өңдеу көлемі айтарлықтай өсті. Сонымен қатар, қалдықтарды қайта өңдеу кәсіпорындарына салық жеңілдіктері бар. Бұл экономикалық ынталандырудың тамаша құралы болып табылады. Бүгін АҚШ-та жаңа полигондарды ашуға тыйым салынған, мемлекеттік

17
органдардың қайта өңдеуге арналған жабдықты сатып алу туралы талабы жұмыс істейді.
Данияда да қалдықтар айналымға қайтарылуға тиіс ресурс ретінде қарастырылады. Көптеген полигондар бүгінгі күні аз қалдықтарды алады, олар экономикалық тұрғыдан әлсіз. Даниядағы коммуналдық қалдықтармен жұмыс істеу жүйесі 2010 жылы 54 пайызды құрайтын жағудың жоғары деңгейімен сипатталды. Мұнда, 1987 жылы қалдықтарды жағуға және қалдықтарды көмуге арналған салықтар енгізілді. Мақсаты қоқыс пен жағармай материалдарына жіберілетін қалдықтардың мөлшерін азайту үшін ынталандыруды болдырмау және сол арқылы қайта өңдеуді дамытуға септігін тигізу. Мұндай саясат өз нәтижелерін берді, өйткені 1985 жылдан 2008 жылға дейін полигондарға жіберілген тұрмыстық қалдықтар саны 0,5 млн. Тоннаға азайып, 77% -ға азайды.
2000 жылы Жапонияда тұрақты табиғат ресурстары циклі бар Қоғам туралы негізгі заң күшіне енді, ол компанияларға қоршаған ортаға зиян тигізбейтін өнімдерді әзірлеуге, өн діріс үшін оңай қайта өңделетін материалдарды таңдауға және кәдеге жарату әдістері туралы заң еңгізілді. Сол жылы шикізатты тиімді пайдалануға мәжбүрлеу туралы заң қабылданды. Өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың шамамен 50% қайта өңделуі осы заңмен сәйкестендіріледі. Осы заңға сәйкес 2000-ға жуық мамандандырылған кәсіпорын салынып, ескі жиһаздарды, тұрмыстық техниканы, велосипедтерді және т.б. заттар қайта өңделіп қолданысқа енгізілуде.
Жапонияның қалдықтарды басқарудағы табыстары негізінен жоғарыда сипатталған заңдарды ғана емес, қаржылық (гранттар, мақсатты қарыздар, жеңілдетілген салық салу) және ұйымдастырушылық (зерттеуге жәрдемдесу және қайта өңдеудің прогрессивті әдістерін құру) шараларын қамтитын елдің мақсатты саясатының нәтижесі болып табылады. Жапониядағы қоршаған ортаға қалдықтарды жою саласындағы бірқатар бұзушылықтар үшін ең қатаң талаптар қойылады, қылмыстық жауапк ершілік қарастырылады, бас бостандығынан айыруға дейін барады. Қалдықтарды құзыретті басқару жапондықтардың өмір салты болды.
Жоғарыда аталған қалдықтарды басқаруды ұйымдастыру қоршаған ортаның ластануымен тиімді күресуге және сонымен бірге осы басқару тәжірибесін жақсартуға мүмкіндік береді деген тұжырым жасауға болады [3].

18
3 Қазіргі уақыттағы Алматы қаласындағы қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу әдістері және оларды жақсарту іс-шараларын жасау

3.1 Қазіргі уақыттағы Алматы қаласының қатты тұрмыстық қалдықтар жағдайы

Қазіргі уақытта қоғамның тұрақтылығының жетекші индикаторларының бірі - өндірілген қалдықтарды қайта өңдеуді ұйымдастыру және табиғи ресурстарды колдану көлемін азайту болып табылады. Сол себепті, әлемдік қауымдастықтық алдында тек қалдықтарды жәй өңдеу ғана емес, міндетті әрі тез және тиімді өңдеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2013 жылы жариялаған жасыл экономикаға кө шу тұжырымдамасындағы басты мәселелердің бірі - қатты қалдықтарды басқару (ҚҚБ). Атап айтқанда, үкімет 2030 жылға қарай қатты қалдықтарды кәдеге жарату үлесін 40 пайызға жеткізуге міндеттелді .
2016 жылы полигондарда сынап бар шамдар мен құрылғылардың, металл сынықтарын, қалдықтар мен сұйықтықтарды, аккумуляторларды, электронды қалдықтарды , 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап полиэтиленге, қоқыс қағазына, картонға, қағаз және шыны қалдықтарына көмуге тыйым салынды. Ал, 2021 жылғы 1 қаңтардан бастап құрылыс және тамақ қалдықтарын көмуге тыйым салынады [4]. Яғни, тұрмыстық қалдықтардың мәселесі және оны қайта өңдеу мен кәдеге жарату заңды түрде қарастырылуда, бірақ тұрмыстық қалдықтардың зияндығы мен қауіптілігін толығымен білмеген қарапайым халық әрекетесізденуде, соған байланысты тек бір ғана қабылданған заңнан нәтиже болып жатқан жок.
Бүгінгі күні Қазақстанда жиналған қ атты қалдықтардың көлемі сараптамалық бағалау бойынша 30 миллиард тоннаны құрайды. Полигондардың жалпы саны 4525-нан асады (ҚР Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігі мәліметі бойынша). Олардың тек 307-і ғана заңдастырылған, мамандардың айтуынша, қатты қалдықтардың тек 5% -ы қайта өңделеді, ал қалған 95% -ы полигондарда жиналады [4].
Әлем бойынша лас қалардың 20-ы орнында - Алматы қаласы, күн сайын 1,4 мың тонна қоқыс шығарылып, ал қала көшелерінен шамамен 200 тоннадай жиналады.Және, бұл деректерде қоршаған ортаны ластап жатқан қаланың шетінен жиналмайтын, өздігінен қараусыз полигондардағы қатты тұрмыстық қалдықтарды есептемегенде. Қалпына келтірілген қатты тұрмыстық қатты қалдықтардың негізгі бөлігі уәкілетті полигондар аумағында жиналады.Жыл ішінде мұнда 562 мың тоннадан астам коммуналдық қалдық жиналады. Жалпы, Алматы қаласында шамамен 20 млн. тоннадай ҚТҚ жинақталған [4]. Бұл мәселенің өршуіне шектеу жоқ. Себебі, ҚР экономикалық астанасының халық саны жыл сайын өсуде, яғни ол тура пропортицоналды түрде қатты тұрмыстық қалдықтар санын өсуімен сипатталады.

19
ҚТҚ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.