Этнолингвистика және этимология

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

ХҒТАР 16.21.31
АБАЙ ОБЛЫСЫ ЖЕР СУ АТАУЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ КОД
МАЗМҰНЫ

1. АБАЙ ОБЛЫСЫ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
2. АБАЙ ОБЛЫСЫ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМ

КІРІСПЕ
Қазіргі таңда ономастика республикадағы ұлттық тіл саясатының жетекші бағыттарының бірі ретінде тек ғылыми-тәжірибелік, мәдени-тарихи ғана емес, сонымен қатар қоғамдық-саяси маңызға да ие болып отыр. Қазақстанның көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ономастика жүйесi XIX ғасырдың екiншi жартысынан бастап түбегейлi өзгерiстерге ұшырады. Ұлттың болмысына негізделіп қалыптасқан атаулардың жүздеген жылдар бойғы үлгісіне, негізіне нұқсан келтіріліп, қазақ ономастикасының өзiндiк болмысына, ұлттық ерекшелігіне, әсiресе оның топонимика жүйесіне зиян келтiрiлдi. Бойында өткен тарихымыздың сырын тасып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалып отыратын рухани құндылықтардың бірден-бірі - топожүйе. Ол - ата-баба шежіресі, жергілікті ақын-жазушылар шығармаларынан теріліп, аңыз-әпсаналардан аршып алынған мағыналық бірліктер, ел ішіндегі көзі қарақты, көкірегі ояу шежірешілер аузынан, мұражайлардан, мұрағаттардан, бұқаралық ақпарат құралдарынан жинастырылатын тілдік жәдігер. Осындай құнды тілдік жәдігерлер негізінде әрбір ұлттың өткен тарихынан мол мағұлмат беретін ұлттық рухани коды қалыптасады. Қазіргі әлемдік жаһандау заманында халыққа ұлттық рухани кодтардан мағұлат беріп, санамызды рухани жаңғырту арқылы жаһандану үдерісін жүргізу - алпауыт елдердің арасында жұтылып кетпей, ұлттық бірегейлігімізді сақтап қалуға үлкен септігін тигізбек. Бұл ретте Шығыс Қазақстан өңірі ономастикалық кеңістігін тарихи, лингвомәдени аспектіде қарастыру рухани құндылықтарымызды толықтырудың бірден-бір көзі болып табылады. Шығыс Қазақстан облысы ономастикалық қорының жүйесі, құрылымы осыған дейін, тарихи, лингвомәдени тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу нысанына айналмаған тың тақырып болуымен құнды болмақ. Бұл мәселелер Шығыс Қазақстан өңірі ономастикалық атауларын түбегейлі зерттеу идеясын тудырды.
Шығыс Қазақстан облысы, соның ішінде Аягөз, Тарбағатай, Үржар аудандары топонимдерін ұлттық тілдегі байырғы көне, орта ғасыр, жаңа дәуірлердегі үлгілері тарихи және синхрондық тұрғыдан талдап, олардың ұлттық мәдениет, ұлттық әдебиет, ұлттық тарихпен байланысын қарастыру гуманитарлық бағыттағы басты мақсат болып табылады.
Отаршылдық тоталитарлық идеяның құрбаны болған кезеңде Шығыс Қазақстан өңірі ономастикалық кеңістігі үлкен өзгеріске ұшырап, табиғи негізінен ажырауға шақ қалды. Себебі өңірдегі жер-су атаулардың үштен бірі өзгерген, ауыстырылған не жаңадан пайда болған. Бұл жағдай аймақтың топонимикалық жүйесінің тарихи тұрғыдан бұрмалануына әкеліп соқты. Сондай-ақ, құрылымы, негізі тілімізге жат болғандықтан, жазба деректерде қате таңбаланып, ұлттық жазуға, айтуға сәйкес болмай келген, әлі күнге дейін ішінара бұл үрдіс өңірдің топонимиялық жүйесінде сақталып та келеді. Сәйкесінше ұлттық тіліміздің төл атауларын қазақ тіліне тән емес, кірме атау екендігін дәлелдеуге тырысқан тұжырымдар кездесіп жатады. Сондықтан да, Шығыс Қазақстан облысы Аягөз, Тарбағатай, Үржар ауданы топонимикалық жүйесін топтастырып, тізбектеп, бір жүйеге келтіру арқылы жер-су атауларына тарихи диахрониялық, салыстырмалы синхрониялық талдаулар жасап, олардың лексика-семантикалық қырларының қазақ тілінің грамматикалық жүйесіне сәйкестігін дәлелдеу жолдарын қарастыру - өзекті мәселе.
Өлкелік топонимдер - бойына ақпараттық мән жинаған бүгінгі күнге дейін ел аузында сақталған, тұтастай алғанда елдің өз өткені туралы пайымы мен ұғымын аңғартатын, өзгеше дерек қор. Бұл салада да осы жоба аясында біраз жұмыс атқарылды. Оларға қол жеткізу үшін Тарбағатай, Аягөз, Үржар аудандары ақын-жазушылырының шығармаларынан, шежірешілер еңбегінен, энциклопедиялық материалдардан және жергілікті жер тұрғындарының хабарламасынан тілдік материалдар жинақталды. лексика-семантикалық ерекшелігі қарастырылып, мағыналық топтарға бөлінді және тарихи-лингвистикалық аспектісі қарастырылып, түсініктемесі берілді. Қазақ және көне түркі топонимдік жүйесінің этникалық бірегейлігі қарастырылып, кейбір аталымдарға этимологиялық талдау жасалды. Таулы Алтай және Баян Өлгий аймағындағы топонимдер мен зерттеу нысанына айналған аудандардағы топонимдер арасындағы ерекшеліктер мен ұқсастықтар анықталды. Жинақталған атаулар тарихи оқиғаларға, ата қонысына, географиялық жер жағдайының ерекшелігіне, флорасына, фаунасына, түс, сан атауларына т.б. ерекшеліктеріне қатысты қойылған атаулар болып, топожүйе құрғанын байқауға болады.
1 АБАЙ ОБЛЫСЫ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Этнолингвистика -- этнос болмысын оның тілі арқылы танып-білу мақсатынан туындаған лингвистиканың (тіл білімінің) жаңа да дербес бір саласы. Тіл әлемінің өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық та жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, дүниеге келген социолингвистика, психолингвистика, статолингвистиика, паралингвистика іспеттес этнолингвистика да -- этностаным мен тілтаным ғылымдарының ортақ проблемасы шеңберінде тоғысу нәтижесінде пайда болған жаңа сала. Ол -- этностың инсандык һәм дүнияуи табиғатын тереңнен танып-білу үшін басқа емес, тек тіл феноменінің өзіне ғана тән ғажайып мүмкіншіліктері мен қазына байлығын зерделеп зерттеуді мақсат ететін ғылым.
Осыған байланысты этнолингвистика этнос, этнос болмысы, этнос тілі, тіл әлемі деген үғым-түсініктерге ерекше мән береді. Өйткені бұлар жай термин ғана емес, бір таяқтың екі басы сияқты, бір-біріне етене қатысты, бірінсіз бірінің күні жоқ бір тұтас құбылыстың көрінісі іспетті. Бұл этнолингвистика терминінің атынан да, кұрамынан да (грекше ethnos -- халық және латынша lingua -- тіл французша inguistigue -- тілтану) айқын көрініп тұр.
Алайда бұл термин ғылым саласында көптен бері-ақ қолданылып келе жатса да, оның дәл осы мағынасы бірден қалыптаса қойған жоқ әрі ол туралы пікірталастар әлі күнге дейін жалғасуда; олар негізінен этнолингвистиканың зерттеу обьектісіне және басқа ғылым салаларымен қатысына байланысты болып келеді.
Алайда этнолингвистика идеясын әр қырынан және әр деңгейде қарастырып келе жатқан ғалымдардың (В.Гумбольдт, B. Вундт, А. А. Потебня, Г.Шухардт, Ф. де Соссюр, Бодуэн де Куртенэ т.б.) өздері де о бастан-ақ этнолингвистиканың Этнос пен эт - нос тілі негізінде қалыптасқанын толық мойындаса да, олардың өзара қатыстылығы мен үйлесімін айқындауға келгенде бір жерден шыға алмай жүргендігі мәлім. Мәселен, этнолингвистиканың аяқ тірер бір тағаны -- этносты кейде этнос деуден қашқақтап, сан саққа жүгіртіп, біресе мәдениет, біресе тарих пен әлеуметтік жағдай деп, оның шеңберін тарылтып, бүтіннің бөлшегі ретінде көрсетулері ерекше көзге түседі. Мәселен, Фердинандт де Соссюр этнолингвистиканы этнос тарихы мен этнос тілі тарихының өзара әсерін зерттейтін ғылым ретінде танып, өз ойын халықтың салт-дәстүрі оның тілінде көрінсе, тіл, керісінше, сол халықтың өзін қалыптастырады деп тұжырымдады. Жалпы дұрыс пікір. Бірақ эт - нос тілінде өз көрінісін табатын тек оның салт-дәстүрі ғана емес қой.
Сол сияқты, Э.Сепир де этнография, салт-дәстүр, мифология т. б. осы сияқты ұғымдарды этнос болмысымен шендестіріп, тіл әлемін тілдің символдық қызметімен шектеп керсеткісі келеді. Ал, кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингви - стиканын, баламасы ретінде антропология (адам туралы ғылым) терминінің қолдану үрдісі де байқалып отыр. Тағы бір пікір: Этно - лингвистиканы тек көне дүниені зерттеуші ғылым деп танып, оларды байырғы халық тілінен, жергілікті тіл ерекшеліктерінен іздеу. Мұны негізінен орыс ғалымдарына (Н. И. Толстой, В. Н. То - поров, В. В. Иванов, А. Ф. Журавлев т. б.) тән дәстүр десе де болады. Көненің көзіне көбірек көңіл бөлу үрдісі қазақ этнолингвистерінен де байқалады. Саясатта: этнолингвистика -- қоғамдағы этнос тілінің жағдайын білдіреді. Міне, көріп отырғанымыздай, этнолингвистиканы мақсат-мүддесі мен зерттеу объектісі, әдіс-тәсілдері айқын, төрт аяғынан тік тұрған ғылым деп айтуға әлі ерте.
Енді казақ этнолингвистикасының қадау-қадау мәселелеріне ой жүгіртіп, өз пікір-пайымдауларымызды ортаға салып көрейік.
Жоғарыда этнолингвистика о бастан-ақ екі ұдай объектінің -- эт - нос және оның тілінің -- ортасынан туындаған ғылым саласы дедік. Демек, бұл этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде сарапқа салып мойыңдау, Этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз.
Енді осы этнос деген тарихи күрделі ұғымды сол қалпында ала салмай, этнолингвистика мақсатына орай этнос болмысы деген ұғыммен алмастыруымыздың себебіне келсек, ол да ойға қонарлық уәж сияқты. Біріншіден, біз этностың жеке мәселелерін емес, оның тұтас бейнесін, барша болмысын анықтағымыз келеді; екіншіден, этнос туралы толық мағлұмат тек оның тіл қазынасында ғана сақталады. Этностың шынайы болмысын басқа (мәс., этнология, антропология, археология, этнография т. б.) ғылымдар дәл этнолингвистикадай айқындай алмайды.
Сонда, этнос болмысы деп нені түсінеміз? Біздің пайымдауымызша, этнос болмысы -- этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы реальды шындық (реальная действительность). Басқаша айтқанда: этнос болмысы дегеніміз -- этностың сонау балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі кешірген, өмір-тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани-мәдени қазынасы [4; 5].
Этнос туралы осыншама мол деректер мен мағлұматтарды тек тіл ғана өз бойына сыйғызып, сары майдай сақтап, шашпай-төкпей ұрпағына жалғастыра алады. Осы қасиетіне байланысты тіл феноменін - тіл әлемін этностың өзін танып-білудің қайнар көзі, біліктіліктің кәусар бұлағы десек, артық айтқандық емес. Бұл ұғымның ауқымына тілдің барлық қасиеті түгел сыйып түрғандай этностың дүниеге келуіне ұйытқы болған да -- тіл, рухани-мәдени өмірінің өзегі де, өзін-өзі танып-білудің өлшемі де -- сол тіл. Осының бәрі тіл әлемінен табылады, Адамтану, Қоғамтану, Табиғаттану деп аталатын ғылым салаларының қалыптасуына негіз болатын да, біле білсек, осы тіл әлемі.
Сонымен, тіл әлемі дегеніміз -- этнос болмысына қатысты мыңдаған, тіпті миллиондаған мағыналық бірліктердің жиынтығы, синтезі.
Міне, осынау бай тіл қазынасын этнос болмысы тұрғысынан толық меңгеру, оның бейне бір тұңғиық теңіздей терең мағына-мазмұнына бойлай еніп, оны игеріп, танып білу, жүйелей түсіп, жан-жақты зерттеу этнолингвистиканың ең басты міндет-мақсаты болмақшы.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі -- барлық жағдайда да этнос тілі. Алайда ғылым-білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп-ақ. Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ғылым, білім, мәдениет т. б. салалар.
Бұл пәндерді өз ретінде 1) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мыс., мәдениеттану, этнография, этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрология, дінтану, педагогика, дидактика т. б. осы сияқты) қоғамдық-әлеуметтік пәндер және 2) этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты (мәс., этимология, диалектология, ономастика, фразеология, паремиология, терминология, лексикография т. б.) лингвистикалық пәндер деп үлкен екі топқа бөліп қарауға болады. Этнолингвистика мен социолингвистика да, экстралингвистика мен психолингвистика да, міне, осы кейінгі топқа жатады. Тіл әлеміне, тіл қазынасына, тіл құдіретіне т. б. -- соқпай кете алмайтын аталған пәндерден этнолингвистика да бөлініп, жарылып өз алдына оңаша тұра алмаса керек. Осыған байланысты этнолингвистиканы пәнаралық ғылым саласы деп есептейтін ғалымдар да (М. М. Копыленко т. б.) бар.
Бірақ пайымдап қарасақ, аталмыш пәндердің этнолингвистикамен қатыстығы бірінші (қоғамдық) топтағы пәндермен зерттеу объектісіне байланысты болса, екінші (лингвистикалык) топтағы пәндермен зерттеу тәсіл-әдістеріне байланысты екен. Демек, объектіге (этнос тіліне) қатысты екі топтың екеуіне де ортақ объект және өзара мүдделестік бар деген сөз, бірақ олар бірін-бірі ауыстыра алмайды, өйткені олардың алдына қойған өз мақсат-мүддесі бар және олар бірдей емес. Солай бола тұрса да, этнолингвистика бұл екі топтың екеуімен де ыңғайына қарай үйлесіп, этнос болмысын танып-білуге қажетті әр пәннің өз тұсынан айқындап, саралап үлгірген деректерін өз елегінен өткізіп, өзінше пайымдап, пайдалануға тырысады.
Этнолингвистика және мәдениеттану (культурология). Этносты танып-білуге тұс-тұсынан атсалысып, өзіндік үлесін қосушы. Коғамдық ғылым салаларының бірі -- мәдениеттану (культурология) десек, ол этнос болмысының ауқымды да маңызды саласымен шұғылданады. Мәдениет жеке адамның басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым.
Мәдениет -- әрбір этносқа тән белгілі бір табиғи-әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасатын құбылыс. Өмір-тіршілік салты да, ортақ тіл, ортақ дүниетаным, ортақ психология - осының бәрін біз этнос мәдениетінен таба аламыз. Ал, соның бәрін танып-білудің ең басты құралы -- тіл екендігін мәдениеттанушы ғалымдардың бәрі мойыңдайды. Алайда осыған қарап олардың зерттеу объектісін біріктіріп жіберіп, бір ғылым деп қарауға да, өзіндік ерекшеліктері бар этнолингвизмдер мен мәдени лексиканың арасына тепе-теңдік белгісін қоя салуға да болмайды. Оның басты себептері: біріншіден, этнолингвистика этнос болмысына қатысты тіл әлемін түгел қамтуға тырысса, мәдениеттану пәні өз міндетін мәдениет ұғымымен ғана шектеуге тиіс; демек, ол, қанша күрделі, ауқымды болса да, бүтіннің бөлшегі іспетті дүние; екіншіден, мәдениеттану мәдениет түрлерінің (әдебиет, жазу-сызу, қолөнер, ән-күй өнері т. б.) пайда болуын, қалыптасуын, дамуын, өзіндік ерекшеліктерін талдап, таратып айтуды негізгі міндетім деп санаса, этнолингвистика барша мәдени лексиканы іштей сала-салаға жіктеп, жүйелеп, мүмкін болғанынша толық жинап алып, тілдегі өзінің нақыш-өрнегімен сөйлете білу, сан алуан ұғым-түсініктердің мән-мағынасын ашып, номинация, дифиниция түрінде сипаттап, этностық таным-талғам тұрғысынан түсіндіруді мақсат етеді. Демек, бұл ортақ бір объектіні мәдениеттану мен этнолингвистика әр түрлі бағытта, деңгейде және мүдде-мақсатпен қарастырады деген сөз.
Этнолингвистика және этнография. Бұл екеуінің тоқайласар тұсы этнос болмысының сүбелі саласы -- заттық бағалықты (материальные ценности) зерделеуге байланысты. Бұл екеуіне де ортақ объект -- тіл әлеміне тән көл-көсір мол дүние. Алайда осыған қарап, этнолингвистика мен этнографияны да бір-бірімен алмастыруға болмайтын сияқты. Олардың өзара сыбайластығымен қатар ортақ терінін пұшпағындай өз тәсілімен илейтін еншісі де жоқ емес. Бұл әсіресе тіл фактілерін пайдаланудан айқын көрінеді.
Мәселен, Киіз үй деген обьектіні алсақ, этнографтар да, этнолингвистер де оның құрамын (сүйегін, киізін, бау-шуын), бөлшек-бөліктерін (шаңырақ, уық, кереге, есік, туырлық, үзік, түндік, басқұр, белдеу, желбеу т.б.), сондай-ақ оларды жасау технологиясын сөз етуге міндетті. Алайда киіз үйге қатысты тіліміздегі бұлардан басқа жүздеген атаулар мен мыңдаған қосымша ұғым-түсініктерді тәптіштей жинап, этнос тұрғысынан талдап, тарату этнолингвистердің ғана міндеті болса керек. Мәселен, шаңырағың биік болсын!, керегең кең болсын!, қара шаңырақ, ақ босаға, табалдырықты баспа! сияқты көптеген танымдық сипаттағы тілдік бірліктердің табиғатына үңілу тек этнолингвистердің ғана құзыретінде. Қорыта келгенде, этнос болмысына қатысты тіл фактілерін этнографияға қарағанда этнолингвистика әлдеқайда ауқымды да кең пайдаланып, олардың тілдік мән-мағынасын жан-жақты да терең түсіндіруге тырысады.
Этнолингвистика және этимология. Сөздер мен сөз тіркестерін төркіндете зерттеу этимологияның төл міндеті болса да, бұған кейде этнолингвистиканың да мұқтаж екендігін көреміз. Мұндай жағдайда, әсіресе, мағынасы күңгірттенген бірліктердің мәнін ашып, жасалу мотивтері мен қолданыс шеңберін айкындауда этнолингвистиканың этимология көмегіне жүгінуіне тура келеді. Сөз төркінін айқындаудың тағы бір қажеттігі тіл практикасында мұндай фактілерді халықтық этимология (оны жалған этимология деп те атайды) тұрғысынан түсіндіру жиі кездеседі. Мұндай жағдайда бұл тәрізді еркін жоба-жорамалдарға дұрыс бағыт-бағдар беру қажет тәрізді.
Кейде этнолингвистикалык түсініктеме дәлелсіздеу көрінгенде де этимологиялық бір деректің өзі-ақ оны айқындай түсуі мүмкін. Мысалы, көне де байырғы бөрі сөзінің эвфемистік баламасы деп көрсетілетін, қарышқыр сөзін үлкен ғылыми этимологияға бармай-ақ, қырғыз тілінде мойны мен жақ сүйектерінің қарысып қалуына байланысты қарышқыр деп аталуы арқылы түсіндіруге де болады.
Айта кету керек, этимологиялық зерттеулерде кейде этнолингвистикалық факторларды пайдалану да жиі кездеседі. Мұндай жағдайда, керісінше, этнолингвистикалык деректер этимологияның негізгі үш - фонетикалық, семантикалық және морфологиялык, -- принципіне қосымша дәйектеме ретінде пайдаланылып, этимология обьектісін уақыт-мезгіл кеңістігі мен тарихи дәлдігі тұрғысынан айқындай түсуде өз үлесін қосып отырады.
Бұл -- лингвистикалық пәндердің этнолингвистика аясында болатын өзара табиғи байланысы. Дәл осы тәрізді астарлас байланысты біз этнолингвистика мен қазақ диалектологиясы арасынан да айқын көреміз. Өйткені этнолингвистика әдеби тіл ауқымымен ғана шектелмей, жалпыхалықтық тіл фактілерін мүмкін болғанша түгел қамтуды мақсат етеді. Міне, осыған байланысты этнолингвистика жергілікті (жанды, ауызекі, жаргон т. б.) тіл ерекшеліктерін зерттейтін диалектологиямен де мүдделес. Бұл -- этнолингвист ғалымдар этнос болмысын танып-білуге қатысты жарияланған диалектологиялық материалдарды да, өз тұсынан жинаған фактілерді де пайдаланады деген сөз.
Міне, қазақ этнолингвистикасы осы тәрізді басқа да лингвистикалық пән салаларымен (фразеология, паремиология, ономастика, терминология, социолингвистика т. б,) тығыз байланыста дамитынын көреміз. Оны зерттеу өз алдына жеке мәселе.
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу тәсіл-әдістері. Бұл -- этностың тіл әлеміне тән лексикалық байлықты тұтас та түбегейлі меңгеру, мән-жайын, мағына-мазмұнын терең түсіну және түсіндіру арқылы этнос болмысын (рухын, бейнесін, өзіндік қасиетін) паш ету деген сөз. Сондықтан да бұл қазақ этнолингвистерінің ұстанатын аса маңызды принциптеріне жатады. Олар зерттеушінің алдына қойған мақсатына байланысты төмендегідей бірнеше нақтылы шарттан тұрады:
1. Соның бірі -- қазақ этносын жалпы түркі тіл әлемі арқылы емес, өз тілінің мүмкіншілігі мен өзіндік табиғи ерекшеліктері
арқылы ғана танып-білу.
2. Этнос тіл әлемін түбегейлі меңгеру, игеру. Басқаша айтқанда, бұл принцип тіліміздегі ұшан-теңіз лексикалык байлықты тек сан жағынан ғана түгендеп шығу емес, сонымен қатар оны сапа жағынан да саралай түсу, яғни сөз мұхитының түбіне терең бойлап,інжу-маржанға толы қазынасын түгел ақтарып, оның сан ғасырлар бойы сақтап келе жатқан сырын аша түсуге барып саяды. Этнолингвистикалық зерттеудің қиын да, күрделі мәселелерінің бірі осы болмақ.
Этнолингвист-ғалымға қойылатын басты талап -- жалпы тіл табиғатын білумен қатар оның әрбір сөзінің мағына астарында жатқан этнолингвистикалық деректі тамыршыдай тап басып, тани білу және таныта білу. Ал, бұл міндетті орындау кез келген адамның, тіпті тілдің структуралық (грамматика, фонетика, лексика, т.б.) проблемаларымен ғана шұғылданушы мамандардың да қолынан келе бермейді десек, артық айтқандық емес. Өйткені бұл салада лексикалық байлықтың тек тіл факторы, сөздердің жиынтығы ретінде ғана емес, этностың тілдегі болмысы, бейнесі, көрінісі, негізі ретінде қаралатындығы. Этнолингвистикамен шұғылданамын деуші талапкерлердің осы бір талапты білгені абзал.
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеудің тағы бір принципін біз індете зерттеу деп атадық. Аңшылар лексиконында: аңды іңдетіп алу -- тазылардан қашып келіп, жан сауғалап кез келген інге тығылған андарды (түлкі, қасқыр, қарсақ, борсық т.б.) аңшы амалдап, су құйып, түтін салып, таяқ жүгіртіп т.б. қолға түсіру әдісі.
Індете зерттеу деп, шартты түрде алынып отырған бұл терминнің мәнісі -- зерттеушінің тілімізде күнделікті айтылып, жазылып жүрген (қолбала, елгезек) сөздермен ғана шектеліп қалмай, не өзі білетін, шеті көрініп тұрған, не ұмыт болған тіл фактілерінің ізіне түсіп, лексикалык қордың қойнау-қолаттарынан іздеп тауып, түп тамырымен қопарып, түбегейлі айқындауға тырысу деген сөз. Сонда ғана этнос табиғатын толық танып-білуге қажетті тілдік фактілерді сол фактілердің қабатында, астарында, қайнар көзінде жатқан небір ғажайып этнолингвистикалық деректерді тауып, сөйлетуге болады. Олардың ірілерін ғана емес, майда-шүйделеріне дейін түгел қамту ләзім. Індете зерттеуге әрбір зат пен құбылыстың, ұғым мен түсініктің жеке бастарын ғана емес, олардан туындап, өркендеп, бұтақтап, балалап, тарап жатқап туынды да қатысты дүниенін бәрін (олардың атауы арқылы) түгел қамту міндеті де жатады. Бір-екі мысал келтіре кетейік.
Мәселен, қазақ тілінде адамның дене мүшелері мен ішкі ағзаларына байланысты 500-ден астам атау бар екен. Этнолингвистика саласында өзінің бай өмір тәжірибесін, ел арасынан жинап-тергендерін жариялап, өнімді еңбек етіп жүрген Жағда Бабалықов ақсақал, мәселен, малдың тек бас сүйегіне қатысты тілімізде 500-дей атау қалыптасқанын айта келіп, осы бас сүйектің бір өзінен ғана неше жүз жік-жапсар, бөлік-бөлшек атауларын тау - ып жазып отыр.
Ол қазақ малшылары мен емшілері ...тек қой басы сүйегі бөлшектерінің 170-180 жік арқылы байланысатынын да айтады. Тағы бір ғажабы: сүйек жіктерінің табиғи ерекшеліктеріне орай, -- 60 қақ жік, 40 ұңғылы жік, 30 жапсар жік, 30 жанас жік, 10 киілмелі жік дел бөлгені таңқалдырады... деп жазады.
Олардың айтуынша: қақ жік дегені -- әрі қалың, әрі мықты сүйектердің тығыз біріккен жіктері. Бастың миы тұрған қуысы -- милық сүйектер жігі, сол қақ жіктерге жатады. Ұңғылы жіктер бір-біріне қағып кіргізілгендей, күш сала суырғанда бөлек алынатын сүйектер. Бұған тіс пен жақ сүйектер жігі жатады. Киілмелі жіктер қақ сүйектер бір-біріне шарпылар, жарғышақтар арқылы кіргізгендей болып келеді, сәл қозғалса, иіледі, аздап суыра тартса, суырыла салатын жіктер. Жалпы сүйек құрылысында қазақша аталатын 95 бөлік бар. Олар емшілер арасында қақсүйек, қағажақ, шеміршек болып үшке жіктеледі... дей келіп, автор қонақ күту, мал сойып, мүше тарату сияқты халқымыздың салт-дәстүрін білудің бүгінгі үлкен-кішінің бәріне қажет екенін ескертеді.
Осы мақалада қойдың бас сүйегіне қатысты жеке сөз, тіркес түрінде 500-ге тарта атаудың тізімі берілген. Бұл этнолингвистика тіл фактісін түгел қамтып, індете зерттеу принципінің алғы-шартының орындалуы болса, енді осы атауларды жүйе-жүйесі бойынша мазмұнын, салттық мәнін ашып, мағынасын түсіндіру таза тіл мамандарының емес, ұлттық салт-дәстүрден хабардар, тіл фактілерін толық игерген этнолингвистердің міндеті деп айтуға бола - ды.
Бір ғажабы, біз ұсынып отырған індете зерттеу тәсілін лексикалық байлығымыздың белгілі бір саласында, не тарау-тармағында, тақырыптық тобында ғана емес, кез келген мағыналық бірліктің тамырын қуала таратып, танып-білу үшін де пайдалануға болатындығы.
Тіл байлығы сөз санымен ғана емес, оның сапасымен, мағына тереңдігімен, ауқымдылығымен де өлшенеді. Олай дейтін себебіміз: тілдің лексикалық байлығын екі түрлі өлшеммен анықтауға болады. Оның бірі -- көне заманнан бері қалыптасьп келе жатқан бір буынды және екі буынды (бұл сиректеу) түбір сөздер мен солардың негізінде пайда болған мыңдаған туынды түбірлердің жалпы саны да, екіншісі -- солардың беретін мағына саны мен мағына ауқымы. Бұл лексиканың сандық мөлшерінен 2 -- 3 есе артық сапалық мөлшері. Тілімізде ғасырлар бойы бірде-бір су жаңа сөздің (бұған ауыс-түйістер жатпайды) өздігінен пайда болмағанын ескерсек, жалпы тіл лексикасының дамып ең алдымен, ұғым-түсініктер мен мағынаның (семантикалық) дамуы деуге қақымыз бap. Тілімізде бұрыннан келе жатқан және сырттан қабылданған сөздер негізінде толассыз туындап жатқан жаңа сөздердің тіркес түріндегі атаулардың бәрі, сайып келгенде, сол жаңа ұғым-түсініктер мен мағыналарды сипаттау үшін барлыққа келіп жатқан дүниелер.
Этнолингвистер кез келген тірек сөздер мен нақтылы ұғым-түсініктің төңірегінен өрбітіп, көрсете алады. Мәселен, олар қазақ тілі қорында ердің 42 түрі, 40-там астам қауынның түрі, сырғаның 40-қа жуық түрі, күлкінің 10, күлудің 40-тай түрі, ақынның 150 түрі, көздің 100-ден астам түрі, сөз сөзінің 300-дей түрі т. т. бар деп көрсетіп те жүр. Бұл тәрізді туынды атаулардың жалпы саны тілдегі негізгі атаулардан 2-3 есе артық.
Бұлар, әрине, қабаттасып жүрген басы артық сөздер емес, қайта ғасырлар бойы этнос тәжірибесінен туындап, қалыптасып, ой-өрісімізді кеңейте түсетін, тілдің әлеуеттік мүмкіндігін еселеп арттыра беретін, оны дәйім толықтырып отыратын бұлақтардың бірі. Бұларды түгел жинап, жүйелеп, мазмұн-мағынасын ашып беру де -- этнолингвистиканың төл ісі.
Қазақ этнолингвистикасының мықтап ұстанатын принциптерінің бірі -- жүйелілік. Мұны этнолингвистикалық зерттеудерде тұрақты да бірізділікпен қолдану әдіс-тәсілдерінің бірі және ең тиімді тетігі деп санаған жөн.
Этнос болмысындағы сан алуан заттар мен құбылыстар бір қарағанда бас-аяғы араласып, қобырап жатқан дүние болып көрінуі мүмкін. Ал шын мәнісінде олар табиғи болмысынан-ақ бірінен-бірі туындап, бірі мен бірі мағына-мазмұн жағынан, логикалық, тақырыптық қатыстылығына қарай жүйе-жүйесімен тұрған, объективті заңдылық бойынша реттелген дүние. Алайда бұл заттар мен құбылыстардың табиғи реттілігі мен жүйелілігін тіліміздегі мыңдаған атаулар арқылы анықтау мүмкін емес. Оны алфавит тәртібімен де көрсете аламыз.
Mінe, осы орайда, этнолингвистикалық зерттеудің жүйелілікке байланысты тағы бір ерекшелігі, ұстанатын принципі байқалады.
Тіл байлығындағы заттар мен кұбылыстардың атауларын үлкенді-кішілі (макро-микро) тақырыптық-мағыналық тұлғалық топтарға (салаларға, кластарға, тарау-тармақтарға т. б.) бөліп қарау ғылыми тұжырымды (концепция) іске асырудың ұстанымы (принципі) ретінде талап етілмекші. Этнолингвистикалык еңбектерде адам өзіне қажетті сөздерді оның мағына, түсінігі арқылы іздеп, ол жататын тақырыптық топтардың жүйесінен тез тауып, сол сөзді қоршаған контекст арқылы оған қатысты басқа да мағлұматтармен таныса алады.
Этнолингвистикалық материалды топтастырудың принциптері, әдетте, зерттеу объектісі мен оны танып-білу мақсатына байланысты жүзеге асырылады. Егер зерттеу объектісін қазақ этносы, этнос болмысы деп жалпылама қарайтын болсақ, онда тіл байлығы -- тіл әлемі түгел қамтылуы тиіс. Біздің кейінгі жылдардағы зерттеу тәжірибемізде тіл әлемі түгел қамтылып, ол Адам, Қоғам, Табиғат деп аталатын үш үлкен салаға жіктеліп, олар іштей 30 (6 + 17 + 7) үлкен (макро) топқа, ал олар өз ретінде 200-дей микро-топқа бөлініп қарастырылуда.
Бұдан шығатын қорытынды: макротоптар өзара жүйелі қатысты принцип негізінде, ал микротоптар бір-бірімен сатылы қатысты принцип бойынша топтастырылады деген сөз. Осының біріншісі негізгі үш салаға -- Адам, Қоғам, Табиғат -- қандай макротоптар енетінін айқындаса, екіншісі әрбір макротоптың тарау-тармақтарына енуге тиісті микротоптарды айқындайды. Мәселен, Табиғат саласына жататын ірі-ірі макротоптың бірі жануарлар дүниесі десек, ол өз ретінде 1)Жабайы хайуандар және 2) Үй хайуандары болып екі топқа бөлінсе, кейінгісі төрт түлік мал жылқы, түйе, сиыр, қой, ешкі болып, оның өзі де сатыланып, кіші топтарға жіктелуі мүмкін.
Қысқасы, жалпы тіл әлемін, сондай-ақ кез келген тақырыптық топты этнолингвистикалық тұрғыдан осылайша жүйелі де сатылы принциптер бойынша қарастырғанда ғана оларды түгел де түбегейлі меңгердік, танып-білдік деп айтуға болады.
Айта кету керек, бұл принциптерді кез келген тақырыпқа және әртүрлі деңгейде қолдануға болады. Әдетте, тақырыптық шеңберде этнолингвизмдер мағына, тұлға (құрам-құрылым, модель т.б.) түрлеріне қарап та топтастырылады.
Тілдің лексика-семантикалык қорын дамытудың, байытудың көздері орасан көп. Негізгі және туынды мағыналық бірліктер деп аталған бұл екі топты сан жағынан ғана емес, сапа жағынан да байытып, оны этнос туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен толықтырып, мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің басқа да көздері бар. Біз оларды этнолингвистикалық арналар деп атадық. Олар сан алуан бұлақтан бастау алып, тіл әлеміне келіп құйылып жатқан 6 арнадан тұрады.
Олар мыналар: баламалар, тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиеті үлгілері.
Баламалар. Бұларға тіліміздегі негізгі атауларды бейнелі түрде суреттеп беруден туындаған (мыс, көмір -- қара алтын, теле - визор -- көгілдір экран т. б.) жасанды баламалар (перифраздар) мен әртүрлі наным-сенімге, әдет-ғұрыпқа (ат тергеу, көңіл айту, ұятты сөзден қашу, т. б.) байланысты тыйым салынған табу сөздерді (бөрі -- қарақұлақ, жылан -- түйме т. б.) алмастыратын эвфемистік баламалар жатады. Тілімізде мыңдап саналатын бұл ба - ламалар да рухани дәстүрге, тіл табиғатына, этностық дүниетанымға тікелей қатысы бар ерекше құбылыстың бірі.
Тұрақты теңеулер. Бұлар, әдетте, бір зат пен екінші бір затты (құбылысты) өзара салыстыру, ұқсату, бір-біріне балау, теңеу арқылы оларды анықтау, сипаттау, бағалау, бағамдау, өлшеу, болжалдау т. б. осы сияқты танымдық мақсаттан туындап тұрақталған (көпшілігі) тіркестер. Тілімізде мыңдап саналатын бұл тіркестер (штамптар) тақырыбы (объектісі, мағынасы, құрамы мен құрылымы, уәждік (мотивтік) негізгі және көркемдік ерекшеліктері жағынан сан түрлі. Бұлардың бәрі немен және нені қалай салыстырса да, айналып келіп, адамның іс-әрекетін, сын-сымбатын, қалып-күйін т.б. қасиеттерін сипаттауға бағышталады. Мына мысалдарды зерделеп көріңіздер: жерден жеті қоян тапқандай (қуану), екі иығына екі кісі мінгендей (дәу, үлкен) т. б.
Фразеологизмдер. Тақырып, мағына, тұлға жағынан әртүрлі
болып келетін тұрақты тіркестердің үлкен бір саласы тілімізде (15
мыңнан астам) -- фразеологизмдер десек, олар да қандай ұғым-
түсінікке қатысты болмысын, сайып келгенде, адамның іс-әрекетін, қалып-күйін, дүниетанымын өзіндік бояу-нақышымен бейнелейтін танымдык мәні зор көркем сөз бұлақтарына жатады. Оны мына мысалдардан да: шошқа тағалау, бастан құлақ садаға, ит терісін басына қаптау, шөп басын сындыру т. б. айқын көре аламыз. Бұлардың жасалуына ұйытқы болып тұрған құлақ (мал құлағы), ит терісі, шөп тәрізді тірек компоненттердің, көріп отырғанымыздай, адамға тікелей қатысы жоқ. Сондықтан да этнолингвистика үшін ең қиын мәселе -- осы сияқты фразеологизмдердің ауыс мағынада қолданылу мотивтерін түсіндіру.
Мақал-мәтелдер. Бұлар да этнолингвистикалық арнаның ең
құнарлы бұлақтарына жатады. Егер тіліміздегі 40 мыңнан астам
мақал-мәтелді фразеологизмдер сияқты жинап, жүйелеп, белгілі бір
тірек объектілеріне қатыстығын айқындап, мазмұнын ашып, этно-
лингвистика тұрғысынан түсіндіретін болсақ, этностың тіл әлемі 40
мың мағыналық бірлікпен толығып, байи түскен болар еді. Әрбір
мақал мен мәтелдің бойына этнос болмысына, оның рухани заттық мәдениетіне, дүниетанымына, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сеніміне т.б. қатысты бай информация жинақталғанын ескерсек, олардың этнос болмысын танып-білуге қосар үлесі зор. Фразеологизмдер сияқты, мұнда да күрделі мәселе - мақал-мәтелдердің тілде пайда болу факторлары мен дами келе, Адамға (оның сын-сипатына, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, қалып-
күйіне т.б. қасиеттеріне) ауысу мотивтерін (уәждерін) тап басып,
дәл айкындау, мән-жайын таратып, түсіндіру. Бір-ақ мысал: Ұяда
не көрсең, ұшқанда соны ілерсің деген мақал от басында қандай
тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге көрсең, өсіп-жеткенде де соны істейсің де-
ген ауыс мағынада бүгінгі педагогикалық тұжырымдаманың (концеп-
цияның) негізіне айналып отыр. Этнолингвистика болса, міне,
осындай құбылыстың мән-жайын түсіндіруте тырысады. Мәселен, осы
мақалдың өзін алсақ, ол -- о баста қыран құстар өмірін байқаудан
туып, саяткерлер лексиконында қолданылған жай тіркес болған.
Шынында да, бүркіт өз балапандарын құз-қиядағы ұясында түлеп,
қара қанат болып ұшқанға (өз тамағын өзі тапқанға) дейін сол
төңіректегі барлық аң-құстардың, мал төлінің етімен (кейде өлек-
сесімен) қоректендіруге тырысқан. Бұл жайт мақалада отбасын-
дағы көрген тәлім-тәрбие, өнеге-үлгі мағынасына баланып отыр.
Ал бала бүркіттің өсіп, қыран болғанда иісін алып, дәмін татып, құштарлана жеген аң-құстарды көбірек ілетіні ауыс мағынасында баланың өскенде де отбасында (семьяда) көрген үлгі-өнегесін істейтін әдетіне айналып отыр.
Міне, осы тәрізді мағыналық өзгерістерді біз кез келген мақал-мәтел табиғатынан байқаймыз. Осы сияқты өзгерістердің тілдік тетіктері мен мотивтерін айқындап, оларды тірек сөздер арқылы тақырыптық топтар жүйесіне енгізу, түсіндіру тағы да сол этнолингвистиканың ең бір күрделі міндетіне жатады.
Жұмбақтар. Жұмбақ табиғаты жұртқа мәлім. Ол -- жастардың ой-өрісін кеңейтіп, астарлы сөздің сырын түсінуге, тапқырлыққа баулитын, тұспалдап, жұмбақтап бейнелеп, бір затты екінші бір затқа балап айту арқылы ой потенциясын кеңейте түсетін танымдық мәні зор құбылыс. Бұл жағынан жұмбақтар эвфемизмдер мен перифраздарға өте ұқсас. Мәселен: мылтық деген ұғымды белі бүкір, алысқа түкір деп, құлыпты -- Бір итім бар үрмейтін, өзімнен басқаны үйге кіргізбейтін деп, түтінді -- ұзыннан ұзақ, көкке тұзақ деп, диірменді -- қараңғы үйде қабан күркірейді деп түсіндіру жұмбақ мақсатының бір жағы болса, оның екінші жағы -- оларды дұрыс байыптап, түсіне білу. Жұмбақталған объектіге (яғни сөзге, ұғымға) сәйкес сайланған баламаның мотивін тек ұлттық менталитет, этностық таным негізінде ғана айқындап түсіндіруге болады. Жұмбақты этнолингвистикалық арнада тоғысатын бұлақтардың бірі деп қарауымыздың басты себебі, міне, осы. Мәселен, Айдалада қу қазық, мергеншіге жол азық, деген жұмбақтың шешімі қоян екенін тек қазақы түсінік негізінде ғана табуға болады.
Ауыз әдебиеті үлгілері. Әр түрлі бұлақтардан бастау алып, тарамданып келіп, этнолингвистикалық кең арнаға құятын салаларға ауыз әдебиеті үлгілері де жатады. Бұларға жанры мен тақырыбы, құрамы мен құрылымы, мазмұны мен мағынасы әр алуан болып келетін, халық жадында сақталып, рухани мұра болып, ұласып, ауысып келе жаткан: 1) авторы белгілі ақыл-нақыл сөздер; 2) салт-дәстүрге (әдет-ғұрып, наным-сенім, ырым-кәде, жөн-жоралғы т.б. қатысты деректер; 3) той-томалақ, мереке-мейрамдарға байланысты рәсім-салтанат үлгілері; 4) көріпкел, сәуегейлілікке қатысты әңгімелер; 5) әзіл-оспақ, артында зіл жоқ бірқақпайлар мен күлдіргі сөздер т.б. осы тәрізді тұрмыстық жеңіл жанр үлгілері жатады.
Бұлардың бәрі -- этнос өмірінде туындап, соның өзіне ғана тән рухани, мәдени танымды бояу-нақышымен тағы бір қырынан суреттеп, тіл әлемінде бейне бір зерде тас бөлшектеріндей жарқырап тұратын этнолингвизмдер. Этнолингвистикалық зерттеулерде олар тұлға, құрылым жағынан әр алуан -- бірде жай сөз тіркесі, тұрақты тіркес, енді бірде шағын мәтін (текст), қысқа баяндау, өлең-жыр бөлшегі т. т. -- болып келсе де, тірек сөз арқылы негізгі және туынды мағыналық бірліктерге (атауларға) қатысты әр түрлі такырыптық топтарда сипатталуға тиісті. Бір-ақ мысал: негізгі атауды сүмбіле десек, оған қатысты ел жадында сақталған сүмбіле ұзын болса, көктем де ұзаққа созылады деген болжам-мәлімет келтіріп, неге олай деуіміздің мән-жайы түсіндірілуі тиіс. Міне, ауыз әдебиеті үлгілері деп аталатын сала тіл әлеміндегі ең бір ауқымды да информативті байлыққа жатады.
Соның ішінде этнолингвистика саласының ас мән беріп қарайтын бір көзі ол - атаулар, жер, су атаулары.
Этнолингвистика халық тарихы, оның тұрмысы жалпы ел тынысымен жапсарласып жататыны белгілі. Ал, қазақ халқы табиғатпен үйлесім таппақ бірден бір ұлт. Демек, шексіз- шетсіз дархан даланың әр сайына атау беріп, айдар таққан біздің ел бүгінгі ұрпаққа тарих қалдырды деген сөз. Жер- су атаулары қазақтың ойдан шығарылған емес әр аймақтың, ерешелігіне, табиғи қолайлығы, жер бедеріне байланысты асқан тапқырлықпен қойылатын халықтың ой ұшқырлығы. Көне атаулар әрі тарихпен, оқиғамен астасып байланыс тауып жатады. Мысалға; Жондағы Жобалай керей, Биесимас, Тарлаулы т.с.с атаулардың әрқайсысында жеке -жеке бір өткен оқиға, болған тарих сақталған. Құндызды қос - кішкетай өзен. Ақтайлақ бидің баласы Сабырбай ақынның қорасы осы өзен бойында. Өзенге жоғары өрлесеңіз Ақтанберді бабаның зираты бар. Өткен жаугершілік заманда Қабанбай батыр 90 жасқа келсе де Ақтанбердіні саптың алдынғы шебіне қояды екен. Содан Сапбас Ақтанберді атанған. Одан әрі өрлесеңіз Қоңыртаудың жайлаулары басталады. Жайлаулардың бәрін қосқандағы жалпы атауы Ақжайлау. Қар кеш кетіп жайлау шөбі күзге таман ақ түске ене бастайды. Ақжайлау атануы содан. Мал тұяғына кесілмейді. Шөбі, суы мол. Ақшулан болып көрінеді.
Ақшатау өңірін, Батпақты өзенін мекендеген тағы бір Найманның Сыбан, Байбөбек, Кедей, Бірәліден тарайтын ру ұрпақтары. Орыстармен қатар орналасып су диірменін салып, қолдануды үйренген. Ақжайлауды да мекен еткен. Теміржол Түркісіб құрылысы басталғаннан кейін ол жерлер Сәнкемер немесе Сайкемер атанған болатын. Сол тұста Құлама атты майда тасты тау бар. Жарда құлап бара жатқан қарлығаш суреті бейнеленген. Кейін соған орай Қарлығаш атанып кеткен- ді. Құс базары аталған жер де сол маңайда. Көктемде қаптап құстар келіп ұя басады. Осы жерден қашық емес жақпар таста көнеден келе жатқан тастағы сурет бар. Онда айқасып жатқан қос батыр бейнеленген. Найзаласып тұрған бұл батырларды ел қазақ - қалмақ батырлары деп аңыз қылады. Жер атауының өзі Жұмбақ тас.
Сергиеполь тарихы- 1831 жылы салынған. Негізгі жер атауы Қызылжар. Алғаш 1790-1800 жылдары Наймандар осы өңірді мекендеп отырып, Ресей үкіметіне жеке наймандар орталығын салу керек, соған көмек беріңіз деп хат жазған. Бері қарай өте аламай отырған Ресей үкіметі бірден келісіп бекініс сала бастайды. Сергей князьдің атымен байланыстырылып бекініс Сергейопль қойылған. Ескі Қызылжар аты Аягөз өзенінің бойында үлкен 10-12 метр биіктікте жар бар, топырағы қызыл түсте болғандықтан солай аталып кеткен-ді. Сергеопль қазір бұл жер Мамырсу аталады. Мамырсудан ерте атауы Лайсу. Ол Аягөзге құятын кішкентай өзен. Ақшатаудан бері ағады. Шәмен деген таудан аядай бұлақтар құйылып арнасы үлекейген Лайсу лайланып Аягөзге құйылады. 1756- 1757 жылдары Қытай мен қазақ арасында үлкен келісім болып Абылай хан осы Лайсудын бойына ақ шатырын тіккен. Қытай, қазақ екі жақтан қысым түсіріп қалмақтарды құртқан соң қазақ ханы Абылай мен қытай ханы Боғды арасында енді соғыс болмасын деген келісімге отырады. Содан Мамырсу атанады. Ащы өзек- Қар суымен ағатын кішкене өзенше. Бастау алатын жері жоқ. Маңайының бәрі қияқты, шилі боп келеді де су жайылған уақытта түрлі өсімдіктер өседі. Су кетіп жер құрғаған уақытта су орыны ащыланып, ағарып қалады. Ащы өзек аталуы содан. Әулие қыз бейіті - Жетісудан келген саудагерлер Айғыздың үстімен өтіп Жорға тауына келгенде Шұбартаудан 129 шақырым Батысқа қарай орналасқан осы Әулие қыз аталатын жерге түнеп, тынығатын болған. Саудагерлердің бағыты Қоянды жәрменкесі. Әрине, ерте кезде бұл жер Әулие қыз аталмаған. Атаудың шыққаны жайында мынандай аңыз бар. Қояндыға көш түзеген бір бай осы арада ат суытып жатқанда қызын түнде жылан шағып өлтірген екен. Көш қайта жолға шығарда қыздың бейітін тұрғызу үшін арнайы адамдар қалдырып, олар осы арадағы бірі қызыл, бірі сарғыш, бірі мөп- мөлдір үш бұлақтан су алып кірпіш құйып зират тұрғыза бастайды. Зират тұрызылып бітті- ау деген күнде бұлақ басындағы жар құлап бірнеше құрылысшы опат болады. Оларды да сол қыздың жанына көміп, осы араның киесі бар екен деген сеніммен ел Әулие қыз бейіті атандырған. Бір қызығы қыз бейітінің басынан ағып шығатын 3 бұлаққа тағы 2 бұлақ саласы қосылған.
Байқошқар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.