Майлы зығырды өсіру технологиясы
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Амангелді Н.Б.
Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов ауданы Атамекен-Агро ЖШС-нде майлы зығырдың астығын өндіру жағдайы және оның өнімін арттыру жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В080100-Агрономия
Астана 2023
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
___________________
Кафедра меңгерушісі
___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов ауданы Атамекен-Агро ЖШС-нде майлы зығырдың астығын өндіру жағдайы және оның өнімін арттыру жолдары
5В080100-Агрономия мамандығы бойынша
Орындаған Амангелді Н.Б.
Ғылыми жетекші Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор
Мусынов Қ.М.
Астана 2023
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
Факультет: Агрономия
Кафедра: Егіншілік және өсімдік шаруашылығы
Білім беру бағдарламасы:
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
__________Турбекова А.С.
_____________________
(күні, айы, жылы)
Студент: Амангелді Н.Б.
дипломдық жұмысты (жобаны) орындау бойынша
тапсырма
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов ауданы Атамекен-Агро ЖШС-нде майлы зығырдың астығын өндіру жағдайы және оның өнімін арттыру жолдары
29 қараша 2022 жылғы №1713-Б бұйрығымен бекітілді
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі - 01.04. 2023ж.
Жобаның шығыс мәліметтері: Жобаның немесе жұмыстың өзектілігі, оның мақсат мен міндеттері. Зерттелген даұылдың халыұаралық маңыздылығы, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, зерттелген аймақтағы өсіру технологиясының агротехникалық шаралары (әдебиеттерге шолу), шаруашылықтағы ауыл шаруашылығы дақылдардың егістік көлемі, өнімділігі және алынған өсімдік шаруашылығы өнімдерінің түсімі, экономикалық көрсеткіштері, шаруашылыұтың топырақ-климаттык жағдайы, материальдық техникалык жағдайы, дақылдардың қолданылытын өсіру технологиясы, оның артықшылығы мен кемшіліктері, жобалық бөлімі, дақылдың өнімі мен сапасын арттыру жолдары, оның экономикалық тиімділігі. Шаруашылықта еңбек қорғау және қоршаған отраны қорғау жұмыстарын ұйымдастыру және іске асыру жолдары. Жоба бойынша қорытынды. Әдебиеттер тізімі.
Түсіндірме-есептік жазбаның мазмұны (қарастырылуға тиісті сұрақтар тізімі): ___________________________________ _________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек): Жоба бойынша дайындалған кетелер мен диаграммалар және суреттер.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер.
1. 1. Бегалина А.А., Диссертация на соискание ученой степени кандидата с.-х. наук, Технология воделыания льна маличного в зависимости от элементов питания в Северо-Казахстанской области. 2015 ж. 153б.
2. Әрінов Қ.К., Мұсынов Қ.М., Апушев А.Қ. және т.б. Өсімдік шаруашылығы. Алматы. 2011 ж. 681 б.
3. Ущаповский И.В., Новиков Э.В., Басова Н.В. Технико-экономический анализ переработки масличного льна в короткое волокно. Вып. 4 (172). Кострома. 2017ж. 113-114 б.
4. Сулейменова А.К., Возделывание льна масличного в Сибири, Омск. 2019 ж. 160 б.
5. Гордеева Е.А., Жамантаева А. Продуктивность льна масличного в зависимости от генотипа и агроклиматических условий. ҚАТУ. 2017 ж. 84 б.
6. Жамалова Д.Б. Диссертация на соискание ученой степени кандидата сельскохозянствеиных наук, Приемы возделывания льна масличного в условиях Северного Казахстана. Қостанай. 2017 ж. 113 б.
7. АГРОБИЗНЕС КАЗАХСТАНА 20212022 Инфографический справочник. Астана. 2022 ж. 10 б.
8. Әринов К.К., Шестакова Н.А. Солтүстік Қазақстанның өсімдік шаруашылығы. Оқу құралы. Астана. КазАТУ. 2009. 173 б.
9. Буряков Ю.П. Масличный лен. Москва: Россельхозиздат. 1971 ж. 110 б.
Жобаның (жұмыстың) бойынша кеңесшілер (оларға қатысты жоба бөлімдерін көрсетіңіз)
Бөлім, тарау
Кеңесші
Бақылау
мерзімі
қолы
Кіріспе. Тақырыптың өзектілігі, мақсаты және міндеттері
Мусынов Қ.М.
25.01.2023
1 Тарау. Жобаның тақырыбы бойынша әдебиеттік шолу
Мусынов Қ.М.
15.02.2023
2 Тарау.
Мусынов Қ.М.
25.02.2023
3 Тарау
Мусынов Қ.М.
10.03.2023
4 Тарау. Жобалық бөлімі
Мусынов Қ.М.
20.03.2023
5 Тарау. Экономикалық тиімділігі
Мусынов Қ.М.
25.03.2023
6 Тарау. 7 Тарау. Қорытынды. Әдебиттер тізімі
Мусынов Қ.М.
31.03.2023
Тапсырманың берілу күні: 01.04.2023 жылы
Жобаның жетекшісі:
Ауыл шаруашылық ғылымының докторы, профессор Мусынов Қ.М.
Тапсырманы орындауға алған студент
Амангелді Н.Б.
Мазмұны
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1 тарау. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1Халықаралық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1
1.2Морфологиялық-биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1
1.3Майлы зығырды өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2 тарау. Топырақ-климат жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
20
2.1Солтүстік Қазақстан облысының топырақ-климат жағдайы ... ... ... ... .
24
2.2 Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
3 тарау. Шаруашылықта майлы зығырды өсіру технологиясы және астығын өндіру жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
4 тарау. Жобалау бөлімі. Майлы зығырдың астығының өнімін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
5 тарау. Экономикалық тиімділік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6 тарау. Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7 тарау. Қоршаған отраны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
Қолданыған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
Белгілер мен қысқартулар
ФАО - Азық-түлік және ауыл шауашылығы ұйымы;
ҚР - Қазақстан Республикасы;
АҚШ - Америка Құрама Штаттары;
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
РФ - Ресей Федерациясы;
БМДҒЗИ - Бүкілресейлік майлы дақылар ғылыми-зерттеу институты;
МҮҚ - Мемлекеттік үлгі қалып;
БҒЗИ - Бүкілресейлік ғылыми-зерттеу институты;
Ә.е.з. - Әсер етуші зат;
НМӨ - Нақты мүмкін өнім;
АШҒЗИ - Ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институты;
ЖЖМ - Жанар жағар май
Нормативтік сілтемелер
Осы Стандартта мынадай нормативтік құжаттарға сілтемелер
пайдаланылды:
ҚР СТ 1158-2002 білімі жоғары кәсіби. Білім беру ұйымдарының
материалдық-техникалық базасы.
МЖМБС 3.001-2000 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты. Білімі жоғары кәсіби. Негізгі ережелер.
МС ИСО 9000:2005 сапа менеджменті жүйесі. Негізгі ережелер мен
сөздік.
МС ИСО 9001:2008 сапа менеджменті жүйесі. Талаптар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыру міндеттерінің бірі егістікті пайдалану құрылымын қайта қарау негізінде майлы дақылдарды өсіруді ұлғайту арқылы өндірісті әртараптандыру болып табылады [1].
Біздің аймақта кейбір майлы дақылдардың егістік алқаптары өте шектеулі. Солтүстік Қазақстана күнбағыспен қатар негізгі майлы дақылдардың бірі - майлы зығыр.
Зығыр - бағалы майлы дақыл, оның тұқымынан сапалы кебетін май өндіріледі (35-42 %) және оны техникалық, тағамдық мақсаттарға пайдаланады. Техникалық маңызы - сыр, олиф, лак, линолеум өндірісінде қолданылуында. Майлы зығырдың тұқымы мен майы фармацевтикада да қолданыс тапқан [2].
Соңғы жылдары майлы зығыдың алып жатқан аумағы айтарлықтай өсті. Қазақстанда майлы зығырдың орташа өнімділігі 7-8 цга құрайды.
Майлы зығыр шаруаылықтың экономикасына айтарлықтай әсер ете алады. Дақылардың өсіру ауданының құрылымында 6-7% құраса, барлық табыстың 50 %-ын бере алады.
Майлы зығыр өндірісіндегі кемшіліктер негізінен өсіру технологиясының кемшіліктерімен байланысты, бұл көбінесе майлы зығырдың биологиялық ерекшеліктері мен өсіру технологиясын дұрыс зертемегеніне байланысты.
Тұқымға майлы зығыр өсірудің нөлдік технологиясының жекелеген элементтері, әсіресе Солтүстік Қазақстанның орманды-дала аймағы жағдайында мәдениеттің минералды қоректенуін оңтайландыру да жеткілікті зерттелмеген, бұл дипломдық жобаны жазуға және нақты шаруашылықта өнімділікті арттыру жолдарын анықтауға негіз болды [1].
Зерттеудің мақсаты. Майлы зығыр өсіру кезінде тұқым өндірісінің жай-күйін және қолданылатын агротехникалық іс-шараларды талдау және "Атамекен-Агро-Целинный"ЖШС жағдайында дақыл өнімділігін арттыру үшін оңтайлы технологиялық картаны әзірлеу.
Зерттеу міндеттері:
- Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайларын зерттеу;
Шаруашылықта майлы зығырдың қолданылатын өсіру технологиясын зерттеу:
Майы зығырдың қолданылатын өсіру технологиясындағы кемшіліктерді анықтау және майлы зығыр тұқымдарының өнімділігін арттыру бойынша ұсыныстар беру;
Пайданы ұлғайту мақсатында шаруашылықта тұқым өнімділігін арттыру үшін майлы зығыр өсірудің жаңа технологиясын жасау.
1.Әдебиетке шолу
1.1.Халық шаруашылғындағы маңызы
Майлы зығыр-бұл өсіру жағдайларына қарапайым дақыл, ол минималды технологиялық және агрохимиялық талаптарды сақтай отырып, әлемнің көптеген елдерінің оңтүстік және солтүстік аймақтарында өндіріледі . Майлы зығырдың заманауи сорттары тұрақты өнімділікке ие, жоғары агрофонға жақсы жауап береді, құрғақшылыққа төзімді. Талшықты зығырдан айырмашылығы, оны жинау және өңдеу технологиялары өте күрделі және арнайы техниканы қажет етеді, майлы зығырда қарапайым өңдеу технологиясын және көптеген дәнді дақылдар үшін қолданылатын ауылшаруашылық машиналарының кешенін пайдаланады. Ауылшаруашылық технологиясының қарапайымдылығы, дақылдың экологиялық икемділігі, майлы зығыр өсіруге кететін шығындардың төмен құны және осы дақылдың әлемдік нарығындағы жағдайды қарасақ Ресей 2010 жылдары майлы зығыр өндірісіндегі аутсайдерден тұқым өндіретін жетекші елдердің біріне айналуға мүмкіндік берді.
ФАО мәліметтері бойынша әлемде майлы дақыдарды 450 млн. тонна көлемінде өңдіреді, майлы дақылдардың әлемдік нарығының ауқымында зығыр тапшы дақыл болып табылады, өйткені ол 2,2-2,7 млн.тонна көлемінде өндіріледі және жалпы көлемнің 1% - дан азын алады. Алайда, майлы зығыр өндірісіне деген қызығушылық химия өнеркәсібі үшін азық-түлік тұқымдары мен майға деген әлемдік сұраныстың жалғасуына байланысты тоқтап қалмайды. Сабаннан немесе майлы зығыр трестінен алынған талшықты пайдаланады. Зығыр өсірумен айналысатын шаруашылықтың кірістілігі едәуір арттырады, ауылдағы жұмыспен қамтуды арттырады, талшықты шикізатты қайта өңдейтін өндірістік кәсіпорындардың ауқымын кеңейтеді. Бұл бағыт зығыр себетін елдерде перспективты болады. Осыған байланысты осы жұмыстың мақсаты негізгі өндіруші елдердегі майлы зығырдан талшық өндірудің жай-күйі мен үрдісін талдау болып табылады. Зығыр өнімдерін қолдану салаларының алуан түрлілігі майлы зығырдың нысаналы мақсаты - линолеум, химия өнеркәсібі үшін тез кебетін май өндіруге арналған шикізат, тағамға функционалды тамақ және жемшөп қоспасы ретінде немесе нан-тоқаш өнімдерінде ұн түрінде қолданылады. Тұқым өңдеу өнімдері бояу өндірісінде, қағаз, парфюмерия, сабын жасау, былғары, резеңке өнеркәсібінде және медицинада кеңінен қолданылады, ал күнжара мен шрот жануарларға арналған құнды ақуыз тағамы болып табылады. Зығыр өнімдерінің екінші түрі - сабан, оның сапасы талшықты зығырға қарағанда едәуір нашар болғанына қарамастан, оны целлюлоза бар шикізат ретінде пайдалануға болады, осылайша оны тек тоқыма өнеркәсібінде ғана емес, сонымен қатар басқа салаларда да қолдануды кеңейтуге мүмкіндік береді. Оны биоотын ретінде пайдаланады. Және оны жылу көзі ретінде қолдануға болады, яғни көмірдің орнына пешке жағады.
Майлы зығыр талшықтарынан жасалған өнімдердің ассортименті өте кең - бұл тоқыма емес материалдар, әртүрлі оқшаулау, техникалық мақта, целлюлоза және басқа да зығырдан жасалған бұйымдар. Алайда, майлы зығыр сабанын талшыққа айналдыру технологиясының болуына қарамастан, талшық пен одан жасалған бұйымдарды өндіру үшін майлы зығыр аз мөлшерде қолданылады. Нарықтардың жаһандық таралуына байланысты зығыр өнімдерін химиялық өңдеу негізінен Еуропалық Одақ, АҚШ және Қытай елдерінің кәсіпорындарында өндіріледі, ал майлы зығыр өсіретін елдер тұқымдардың аз мөлшерін өңдейді және шикізаттың экспорттық жеткізіліміне назар аударады. Майлы зығырды экпорттайтын негізгі елдер - Канада, Ресей, Қазақстан, Қытай, АҚШ, Үндістан. Майлы зығырдың негізгі әлемдік экспорттаушы елдер құрылымы сату нарықтарының шарттарымен (американдық, еуропалық, азиялық) және қайта өңдеу мақсаттарымен (химиялық, тамақ, фармацевтикалық индустрия) анықталады, бұл аз уақыт аралығында айтарлықтай өзгерістерге әкеледі. Мәселен, 2000 жылдардың басында майлы зығыр нарығында басым ел Канада болды, ал 2010 жылдары ол өз позициясын басқа елдерге, соның ішінде Ресей мен Қазақстанға береді [3].
Әлемдік ауыл шаруашылығы өндірісінде майлы зығыр дақылдарының ауданы 3,5 млн. гектардан асады, ал тұқымдардың жалпы өндірісі 2,2-2,7 млн.тоннаға жетеді. Зығыр тұқымын өндіретін негізгі елдер - Үндістан, Қытай, Канада, Аргентина Қазақстан және АҚШ. Соңғы жылдары Ресейде зығыр өсіру аудандарын ұлғайтты, 2018 жылы 744 мың га құрады. Одан өндірілетін өнімге деген жоғары сұраныс оны өсіруді өте тиімді етті. Ставрополь өлкесі, Ростов және Самара облыстары, Алтай өлкесі майлы зығыр өсіру бойынша алға шықты. Тұқымның өнімділігі аймаққа байланысты 0,6-дан 1,8 тга-ға дейін болды. Сондықтан бұл дақылдың өнімділігін жан-жақты арттыру маңызды міндет болып табылады (кесте - 1) [4].
Кесте 1 - Әлемдегі зығыр өндіруден жетекші елдер
Ел
Ауданы, га
2014
2016
2019
Ресей
365,1
672,7
814,7
Канада
872,5
579,0
420
Қазақста
420,0
561,8
683,6
Қытай
387,0
364,8
386,9
АҚШ
161,8
219,9
153
Үндістан
141,0
125,0
490
Майлы дақылдардың егіс алқаптарының құрылымын әртараптандыруға биологиялық және технологиялық ерекшеліктері бойынша басқа майлы дақылдардан асып түскен майлы зығыр енгізілді. Қазіргі уақытта Ақмола облысындағы дақылдар құрылымындағы майлы дақылдардың үлесі 2,7%, Қостанай облысында - 3,1%, Солтүстік Қазақстан облысында-9,4%, ал аталған облыстар бойынша орта есеппен - 5% құрайды. Зығырдың негізгі алаңдары СҚО-да орналасқан, онда "Қазэкспорт-астық" және "Атамекен-Агро" екі ірі агрохолдингі жұмыс істейді, олардың әрқайсысы 90-100 мың га майлы дақылдар себеді, оның ішінде 50-55 мың га зығыр және 30-35 мың га рапс, сондай - ақ 3-4 мың га күнбағыс. СҚО агрохолдингтерінде өнімдік 3-тен 15 цга дейін, ауытқулармен шамамен 8 цга құрайды. Ғылыми-зерттеу институттарындағы зығыр өнімділігі 4-тен 20 цга дейін, ауытқулармен 10-12 цга құрайды. Ірі агрохолдингтер бүкіл тұқым өнімін Еуропаға экспорттауға келісімшарттар жасайды. Шағын шаруашылықтар ел ішінде сатады [5].
Майлы дақылдар өндірісі Қазақстан Республикасының барлық облыстарында перспективті болып табылады. Солтүстік аймақтың аймақтары үлкен әлеуетке ие. Мемлекеттік қаражат егіс алқаптарын жай ұлғайтуға жұмсалмау керек. Тәжірибе көрсеткендей, бұл өнімділіктің төмендеуімен бірге майлы дақылдардың кеңеюіне әкелді. Оларды өсіру технологиясын игергендерді ғана ынталандыру туралы шешім қабылданды және оны бірнеше жыл ішінде, ең болмағанда, шағын аудандарда өнімділіктің нақты деректерімен дәлелдеу керек. Осылайша, майлы дақылдардың өнімділігін төмендетпей, олардың аумағын кеңейту ынталандырылады [6].
Майлы дақылдар арасында өндіріс 2021 жылы майлы зығыр әлемдік нарықта 3 орынға ие болды. Оның әлемдік нарыққа экспорты 22 млн. долларды құрады. Қазақстандық тауар жеткізілетін негізгі елдер - Бельгия, Польша, Қытай, Германия, РФ.
Қазақстанда майлы дақылдар егіс алқаптары бойынша 3 орын алады ауданы 3102 мың га. Олардың ішіне зығыр 1366 мың га құрайды. Зығыр себу ауданы бойынша көшбасшылардың үштігіне осы облыстар кіреді: Солтүстік Қазақстан облысы(756 мың га), Қостанай облысы(149 мың га), Ақмола облысы (94 мың га).
Бұл дақылдың орташа өнімділігі 2021 жылғы мәліметтер бойынша 7-8 цга құрайды, осылайша зығыр өндірісі 775 мың тоннаны құрады. Ең жоғары өнімділік Шығыс Қазақстан облысында(8 цга), Солтүстік Қазақстан облысында(7 цга), Ақмола облысында(5 цга) тіркелді. Қостанай облысы (4 цга). Соңғы 3 жылда зығыр өнімділігі 2019 - 1007,2 мың тоннаға, 2020 - 1058,2 мың тоннаға, 2021 - 775,6 мың тоннаға төмендеді (Сурет 1).
Сурет 1. 2018-2021 жылдары Қазақстанда зығыр өндірісі, мың тонна
Осыған байланысты майлы зығыр өсіру технолгясын әзірлеу сөзсіз өзекті және маңызды өндірістік маңызға ие [7].
1.2.Морфологиялық және биологиялық ерекешеліктері
Майлы зығыр Linum usitatissimum L. (мәдени зығыр), зығыр тұқымдасына жатады - Linacea Dum. Мәдени зығыр 5 кіші түршелерге бөлінеді. Мәдени зығыр - жаздық дақыл, бірақ жартылай күздік түрлері де бар.
Майлы зығыр - біржылдық аласа өсетін (40-50 см) өсімдік. Сабағы тік өседі, бүтақты және түксіз. Жапырақтары қарапайым, ланцетті, үштары үшкірленген, сабақта кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры борпас шатыр төрізді шоқгүл. Гүлдері қосжынысты, бестік түрде, күлтеше жапырақтары ақ және күлгін түсті, жемісі - бес ұялы домалақ келген қорапша. Тұқымдары - сопақ, жылтыр, тегіс бетті, қоңыр түсті,1000 тұқымның массасы 4-6 г. Солтүстік Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген орташа мерзімде пісетін сорттарының вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 75-95 тәулік, негізінен жергілікті және сібір селекциясынан Карабалыкский Сибиряк, Исилькульский, Воронежский 1308, Опал, Кустанайский, Август, Северный өсіріледі.
Майлы зығырдың басты ерекшеліктерінің бірі - оның жартылай қуаңшылықты далалық және орманды-дала аудандарының жағдайларына бейімділігі. Ол жылуға жоғары талап кояды, әсіресе пісу кезеңінде, тұқымдары 3-4°С-да өне бастайды көктеуіне оңтайлы температура 12-14°C Зығырдын егін көгі 4°бозкырауды женіл көтереді. Орташа мерзімде пісетін сорттары үшін белсенді температура жиынтығы 1600-1800. Майлы зығыр көктеуден гүлденуте дейінгі кезеңде қуаншылыққа барынша төзімді. Бүл уақытта тамыржүйесінің өсуі мен топыраққа терендей бойлауы жүреді.
Майлы зығыр ылғалға орташа талап қояды, транспирациялық коэффициенті 370-430 . Ылғалға барынша жоғары талабы гүлдену - тұқымның толысу кезеңінде байқалады. Бұл кезеңдегі ылғал жетімсіздігі өнімді күрт төмендетеді. Майлы зығырға ең жақсысы механикалық құрамы орташа қара және күңгірт-қоңыр топырақтар. Сортаң кешенді топырақтар оған жарамсыз.
Майлы зығыр өздігінен тозанданатын өсімдік, алайда төменгі температура мен ауаның төмен салыстырмалы ылғалдылығында гүлдердін бір бөлігі айқас тозандануы мүмкін. Зығыр таңғы сағаттарда гүлдейді, жекелеген гүлдер 3-5 сағат бойы гүлдейді, алайда танаптын гүлдеуі 30 40 тәулікке дейін созылады [8].
Майлы зығырдың тамыр жүйесі жақсы дамыған өсімдіктерде күшті дамиды. Тамырлар 160 см тереңдікке енеді. Бүйір тамырлардың ұзындығы 75-80 см-ден асады. Тамырлардың негізгі бөлігі топырақтың жоғарғы (0-40 см) қабатында орналасқан. Тамыр жүйесі бүкіл вегетация кезеңінде дамиды, Бірақ өскіндер пайда болғаннан бастап гүлдену басталғанға дейін ең қарқынды дамиды. Тамырдың орташа тәуліктік өсуі сабақтың биіктігінен 2,5-3 есе көп.
Тамырлардың ену тереңдігі және олардың тармақталу дәрежесі көбінесе топырақ жағдайларына , тұқым себу нормасы және оларды танапқа орналастыру әдістеріне байланысты. Мысалы, жақсы ылғалдандыру жағдайында тамырлар топыраққа айтарлықтай тереңдікке тез еніп, өсімдіктерді сумен және қоректік заттармен қамтамасыз етеді.
Майлы зығырдағы вегетациялық кезеңнің ұзақтығы негізінен өсіру жағдайларына байланысты. Ол әдетте 95-тен 115 күнге дейін өзгереді. Ыстық ауа - райында және топырақта ылғалдың жетіспеушілігімен ол 65 күнге дейін азаяды. Суық және ылғалды ауа - райында вегетациялық кезеңнің ұзақтығы кейде 120 күнге дейін созылады. Себу мерзімі да үлкен әсер етеді. Біздің бақылауларымыз бойынша, кеш себілген өсімдіктердің вегетациялық кезеңі, ерте себілген өсімдіктерге қарағанда қысқа. Себуден егін жинауға дейінгі барлық кезең келесі кезеңдерге бөлінеді:
1) тұқымның өнуі, өскіндердің пайда болуы;
2) нағыз жапырақтардың пайда болуынан бүршіктену басталғанға дейінгі " шырша " фазасы;
3) бүршіктену;
4) гүлдену;
5) пісу;
Осы кезеңдердің әрқайсысының ұзақтығы сорттың өсіру жағдайларына байланысты. Біркелкі өскіндерді алу үшін міндетті шарт ылғалды топырақ қабатына отырғызу [9].
Өскіндердің өну фазасы себуден кейінгі 8-10 - шы күні байқалады. Бұл фазада тек жапырақтар және олардың арасындағы кішкентай бүйрек дамиды, одан сабақ дамиды.
"Шырша" фазасы өскіндердің шығі фазасын ауыстырады. Бұл кезеңде өсімдік 3-10 см биіктікке жетеді және 5-6 жұп нақты жапырақтары болады. Өскінндердің өнуі мен "шырша" фазасының ұзақтығы шамамен 15-20 күн, бұл ауа - райына байланысты. Бұл фазалар сабақтың баяу өсуімен және тамыр жүйесінің қарқынды дамуымен сипатталады.
"Шырша" фазасынан кейін майлы зығыр тез өсу кезеңін бастайды, ол бүршіктену кезеңінде де жалғасады. Қарқынды өсу - бүршіктену кезеңінде зығыр өсімдіктерінің биіктігі күніне 3-5 см жетеді. Осы кезеңде репродуктивті органдар пайда болады. Бұл кезең 12-20 күн жүреді. Осы уақытта өсімдіктерді қажетті қоректік заттармен және ылғалмен қамтамасыз етуі жоғары өнім алуға ықпал етеді.
Гүлдену кезеңі өскіндердің өну фазасынан 35-40 күннен кейін пайда болады. Осы уақытқа дейін өсімдіктің сабақ бөлігі мен тамыр жүйесінің өсуі баяулайды. Тек гүлшоғыры өседі.
Пісу кезеңі сабақтың тез дамуы және тұқымның пайда болуымен сипатталады. Пісу фазасы зығырдың жасыл, ерте сары, сары және толық пісуі кезеңдеріне ажыратылады. Фазалар арасында өткір шекаралар жоқ, біртіндеп ауысу жүреді.
Дақылдардың жасыл пісуі кезеңі гүлденуден кейін шамамен 2 аптадан соң, ерте сары пісу кезеңі жаппай гүлденуден 25-30 күн өткен соң, сары пісу кезеңі гүлденуден 35-40 күн өткен соң пайда болады. Сары пісу кезеңі бірнеше күн өткен соң толық пісу кезеңі басталады. Өндірістік жағдайда майлы зығырдың пісу фазаларын жапырақтардан босатылған сабақтың ұзындығы, тұқым бүршіктері мен тұқымдарының түсі бойынша анықтау керек.
Жасыл пісу кезеңінде сабақтың ұзындығы 14 жапырақтардан босатылады, өсімдіктерде байланған капсулалардың 80-85% және гүлдердің тек 15-20% қалады. Тұқымдардың өміршеңдігі төмен.
Ерте сары пісу кезеңінде сабақтың ұзындығының 23 бөлігінде жапырақтары құлайды, тек жоғарғы жағы әлі жасыл болып қалады. Сары-жасыл капсулаларда сары мұрны бар бозғылт жасыл тұқымдар бар. Майлы зығыр өсімдіктерінің өсу және даму ерекшеліктерін, олардың жылуға, ылғалға, қоректенуіне қажеттіліктерін білу осы дақылдың тұқымдарының жоғары өнімділігін алу үшін әртүрлі агротехникалық әдістерді сәтті қолдануға мүмкіндік береді.
Республиканың климаттық ерекшеліктері, әдетте, майлы зығыр өсіруге қолайлы және осы дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келеді.
Температураға қойылатын талаптар. Майлы зығыр тұқымдары +3-5 °C температурада өнеді. Жас өскіндер минус 3,5-4 °C дейін төмен температураға шыдай алады. "Шырша" фазасынан бастап гүлдену кезеңіне дейінгі кезеңдегі өсу мен дамудың оңтайлы температурасы 15-18 °C, ал гүлденуден толық пісуге дейінгі кезеңде 17-19 °C. Ыстық ауа-райында сабақтың өсуі кешіктіріледі. Ауа температурасы 22 °C - ден жоғары, құрғақ ауа-райымен бірге өсімдіктердің өсуін тежейді, сабақтарының тармақталуын күшейтеді және талшықтың сапасын нашарлатады. Температураның күрт өзгеруі өсімдіктердің өнімділігіне кері әсер етеді. Тұқымның өнуінен пісіп жетілуіне дейін өсімдіктердің толық дамуы үшін белсенді оң температураның жиынтығы 1600-1850 °С құрайды.
Майлы зығыр - ылғалға өте қажет ететін дақыл. Топырақтағы ылғалдың жетіспеушілігі әсіресе себуден ерте сары пісу кезеңіне дейін теріс әсер етеді. Ылғалға ең үлкен қажеттілік тез өсу кезеңінде, бүршіктену және гүлдену кезеңінде байқалады. Топырақтағы ылғалды сақтау сапалы, жоғары өнім алудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. Мұны агротехникалық шараларды әзірлеу кезінде ескеру қажет. Олар топырақтағы ылғалды сақтауға бағытталуы керек. Сондай-ақ, танаптардың тегіс болуына назар аудару керек. Сонымен, вегетациялық кезеңінде құрғақ заттардың бірлігін қалыптастыру үшін зығыр 400-430 су бірлігін жұмсайды (транспирация коэффициенті). Зығыр тұқымдарының ең жоғары өнімділігі мен сапасы топырақтың ылғалдылығымен себуден бастап 60% - ға дейін, тез өсу кезеңі басынан бастап гүлденуге дейін - 80 %, пісу кезінде - толық ылғал сыйымдылығының 40-60% аралығында байқалады. Алайда, майлы зығырды жер асты суларының деңгейі жақын жерлерде орналастыруға болмайды. Гүлденуден кейін, пісіп-жетілу кезінде дақылдарды шамадан тыс ылғалдандыру зығырдың жатып қалуына әкеледі және әртүрлі саңырауқұлақ ауруларының дамуына ықпал етеді.
Жарыққа қойылатын талаптар. Майлы зығыр өсімдіктерінің өнімділігіне жарықтың ұзақтығы үлкен әсер етеді. Зығыр - ұзақ күндік дақыл. Бұлтты және ыстық емес ауа - райы зығырдың дамуына қолайлы. Мұндай жағдайларда фотосинтез процесі жақсы жүреді
Қоректік элементтеріне қойылатын талаптар. Жоғары өнім алуда және зығыр өнімдерінің сапасында маңызды рөл қоректену элементтері жатады. Зығырдың тамыр жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты ол топырақта қоректік заттардың оңай сіңетін түрінде болуын талап етеді. Сонымен қатар, ол өте қысқа мерзімде қоректік заттардың негізгі бөлігін пайдаланады. Гүлденудің басталуына қарай зығыр 84% азот, 63-80% фосфор және 70-90% калийді тұтынады, "шырша" фазасында - сәйкесінше 16-36 %, 6-15% және 11-12% тұтынады. Артық азот вегетациялық кезеңді ұзартады, сабақтарының диаметрін арттырады, жатып қалуға әкеледі. Алайда, топырақта азоттың жетіспеушілігі, әсіресе "шырша" фазасынан бастап бүршіктену фазасына дейін, өсімдіктердің өнімділігіне кері әсер етеді. Өмірдің алғашқы кезеңдерінде зығыр өсімдіктері фосфорға үлкен қажеттілікті сезінеді, бұл тез пісуге, тұқым өнімділігін арттыруға және өнім сапасын жақсартуға ықпал етеді. Фосфоры нашар топырақтарда себу кезінде немесе тұқымға жақын жерде қосу ұсынылады. Қоректенудің маңызды элементтерінің бірі - калий, ол тұқымның пайда болуына, сабақта тығыз бас байламдарының пайда болуына және зығыр өнімдерінің сапасын жақсартуға, сондай-ақ өсімдіктердің жатып қалуға төзімділігін арттыруға көмектеседі. Азотпен нашар қамтамасыз етілген топырақтағы азот, фосфор және калий арасындағы байланыс 1:2:3, азотқа бай - 1:3:4 және тіпті 1: 4: 6 болуы мүмкін. Дегенмен, жоғары өнім алудың негізгі факторы олардың топырақтағы құрамын ескере отырып, барлық қоректік заттардың оңтайлы дозаларын енгізу болып табылады. Зығыр микроэлементтердің, ең алдымен бор мен мырыштың жетіспеушілігіне өте сезімтал. Бұл көбінесе жеңіл топырақтарда, сондай-ақ артық әктеу жүргізілген топырақтарда және құрғақ ауа-райында байқалады. Зығырға тыңайтқыш түрінде қолданылатын қоректік заттар өсімдіктер бірдей сіңірілмейді: азот-60% дейін, калий - 60 %, фосфор-20% дейін [10].
Топыраққа қойылатын талаптар. Л. М. Державиннің айтуынша, дақылдардың өнімділігі 32-77% топырақтың құнарлылығына байланысты болады.
В.Я. Тихомирова мен О. Ю. Сорокин (2011) монографиясында зығыр туралы жарияланған көптеген жұмыстарды жалпылау нәтижесінде зығыр үшін топырақтардағы фосфор мен калийдің жылжымалы түрлерінің өте жоғары мөлшері қажет емес екенін атап өтті.
Қара топырақтағы зығыр тұқымдарының өнімділігі мен сапасы топырақтағы қоректік заттардың құрамы мен қатынасына байланысты екендігі анықталды.
Топырақтағы оңтайлы қатынас N P дейін 1:13-16:20-23. яғни, майлы зығыр үшін калий фосфор мен азоттан басым болуы керек
Әр түрлі уақытта топырақтағы жылжымалы қоректік заттардың мөлшерін және тұқымның қалыптасқан өнімділігін зерттеуде жинақталған мәліметтер олардың өзара байланысы туралы кейбір тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.
Танаптың ақпараттық талдауын қолдана отырып, бұл орташа құрғақ жағдайда, себу кезеңіндегі макро және микроэлементтердің мөлшері, ылғал қорына байланысты майлы зығыр тұқымдарының өнімділік моделі алынды [11].
1.3.Майлы зығырдың өсіру технологиясы
Зығыр - маңызды дақыл, бірақ Солтүстік Қазақстан облысы жағдайында зығыр майлы дақыл ретінде өсіріледі. Солтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған майлы зығыр сорттары: Қарабалық 7, Қостанай кәріптасы, Северный. Зығыр себуді 23 мамырға дейін аяқтау ұсынылады. Майлы зығыр үшін екі фазалы жинау қолайлы. Бөлектеп жинау кезінде тұқымдар мен сабанмен ылғалдың жоғалуы тамырда піскеннен гөрі қарқынды жүреді. Қораптың 75% піскен кезде шабу басталады. Бұл әдетте тамыздың 2 жартысы мен қыркүйектің басы. Майлы зығырды тікелей жинау тәсілімен де орып бастырылады. Бұл жинау әдісімен құрамында глифосат бар дақылдарды егін жинау алдындағы десикацияны қолдану өте тиімді. Зығыр дақылдарының егін жинау пісуі тамыздың аяғында - қыркүйектің басында болады. Солтүстік Қазақстанда өсірілетін зығыр сорттары тұқымның шашылып қалуына және жатып қалуға өте төзімді. Зығырды жинау әдетте дәнді дақылдарды жаппай жинағаннан кейін (қыркүйектің аяғында) жүзеге асырылады [12].
Майлы зығырдың егіс алқаптарын кеңейту мәселесін шешудің тиімді бағыты - аймақ жағдайына бейімделген сорттарды таңдау. Әлемдегі генотиптер мен ауылшаруашылық тәжірибелеріне байланысты майлы зығыр тұқымының өнімін қалыптастыру бойынша зерттеулер мұндай зерттеулердің практикалық маңыздылығын бағалауға мүмкіндік береді. Сондықтан Солтүстік Қазақстанның құрғақ дала аймағында жүргізілген майлы зығырдың бейімделу технологияларын зерттеу, оның мақсаты агроклиматтық жағдайлар мен генотиптердің майлы зығыр дақылының өнімділігін қалыптастыруға әсерін анықтау болады [5].
Ауыспалы егістегі орны, алғы дақыл ауыспалы егісте зығырды дұрыс орналастыру-жоғары өнімділіктің маңызды шарттарының бірі. Майлы зығыр таза алқаптарды қажет етеді, өйткені ол бастапқы кезеңде баяу өседі және арамшөптермен қатты тежелуі мүмкін. БМДҒЗИ Сібір тәжірибе станциясының мәліметтері бойынша, бір шаршы метрге 15-20 дана қосжарнақты арамшөптер немесе 30-50 дана дәнді дақылдар (тары) болған кезде зығыр тұқымдарының өнімділігі 30-40% - ға төмендейді. Жақсы алғы дақылдар: бір жылдық шөптер, күздік дақылдар және таза сүрі танапта өсірілген бидай болуы мүмкін. Ылғалдылығы жеткілікті болған кезде, зығыр үшін ең жақсы алғы дақылдар: бірінші шабудан кейін жыртылған көпжылдық шөптердің қабаты, содан кейін жартылай сүрі танап түрінде өңделеді. Құрғақ жылдары таза сүрі танаптің агротехникалық артықшылығы айқын байқалады, әсіресе суперфосфатты 30 кгга ә.е.з. нормада енгізілсе. Майлы зығыр негізінен оңтүстік орманды дала аймақтарында орналасуы керек. Майлы зығыр басқа дақылдар үшін жақсы алғы дақыл болып табылады, бірақ одан кейін қырыққабат дақылдарын орналастыру ұсынылмайды, өйткені олар аурулар мен зиянкестерден зардап шегеді және зығырды бұрынғы танапқа 6-7 жылдан кейін қайтару керек.
Топырақты өңдеу. Топырақтың ықтималды құнарлылығын жүзеге асыру үшін топырақты өңдеу өте маңызды шараларының бірі. Ол топырақтың құрылымын және егістік горизонттың құрылымын өзгертеді, микробиологиялық, биохимиялық және физикохимиялық процестердің бағытына әсер ететін оңтайлы аэрацияны қамтамасыз етеді. Негізгі өңдеу топырақты эрозиядан сенімді қорғауы керек, оңтайлы агрофизикалық жағдайларды, қоректену режимін және топырақтың фитосанитарлық жағдайын жасауға ықпал етуі керек. Соңғы жылдары Батыс Сібірдің ғылыми мекемелері механикалық әсер ету әдістерін азайтуға негізделген негізгі өңдеудің түбегейлі жаңа технологияларын өндіруге кеңес берді. Бұл, ең алдымен, энергия шығындарының ұтымды жұмсалуынан және өңдеудің тереңдігі мен жиілігінің төмендеуімен егістіктің эрозияға төзімділігінің жоғарылауынан туындайды. Сыдыра жырту әдісі дақылдың ауыспалы егістегі дақылдың орнына, топырақ түріне, танаптың ластануына және жүргізілетін дақылға байланысты болады [13].
Топырақты өңдеу түрлері. Ресурстарды үнемдейтін өсіру технологиясы минималды және нөлдік технология негізінде жасалған. Ресурстарды үнемдейтін өсіру технологиясының негізі - сабанды ұсақтау, тарату және өсімдік қалдықтарын барынша сақтау. Өсімдік қалдықтарының ең көп мөлшерін құрастыру кезінде топырақ эрозияға ұшырауы төмендейді. Жер бетіне шашып тастаған дақылдар сабаны жоғарғы горизонттың су-физикалық қасиеттерінің жақсаруын, жаз мезгілінде температураның төмендеуін қамтамасыз етеді, органикалық заттардың құрамын тұрақтандырады, дақылдардың өнімділігінің жоғарылауына, топырақтың әлеуетті құнарлылығының сақталуына және жоғарылауына әкеледі. Ұсақталған және шашып тастаған сабанды жүйелі түрде қалдыру өсімдіктерді қоректендіру құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар топырақ құнарлылығын сақтаудың тиімді әдісі ретінде де қолданады.
Нөлдік технология (nou till, no-till, Zero-till). Нөлдік технология-дақылдарды өсіру жүйесі, онда дақылдың тұқымдары топыраққа енгізілген кезде топыраққа механикалық әсер мүлдем болмайды. Егістіктерді арамшөптерден себу және себу алдындағы кезеңдерге дейін қорғау топырақты механикалық өңдеуді жаппай әсер ететін гербицидтермен толығымен ауыстырудан тұрады. Топырақтың агрофизикалық, агрохимиялық және биологиялық сипаттамаларын жақсартуға пая қалдыру, сабан ұсақтау және сабанды топырақ бетіне біркелкі шашырату, қоректік элементтерді пайдалану, жоғары тиімділігімен баяу ыдырайтын нано-жақсартылған тыңайтқыштарды пайдалану арқылы қол жеткізіледі. Осылайша өсімдік қалдықтарының мульча қабаты жасалады, олар биологиялық ыдырауға ұшырайды және топырақтың құнарлылығын жақсартады. "Тікелей себу" және "ноу тил" терминдері жиі бір-бірінің орнына қолданылады. Алайда, тікелей себу жер жамылғысының айтарлықтай бұзылуын білдіруі мүмкін, өйткені себу кезінде ланцет табаны түрінде жұмыс органдары бар сепкіштермен қолданылады.
Минималды технология (minimum till, Minimum-till) -- дақылдарды өсіру жүйесі, онда дақыл топыраққа ең аз механикалық әсер етеді, паяға тікелей себіледі.
Топырақты бірнеше рет өңдеуден бас тарту, бір агрегатты пайдалану кезінде операцияларды біріктіру және арамшөптерді қорғау үшін гербицидтерді қолдану арқылы энергия шығындарын азайтуды қамтамасыз ететін минималды өңдеу технологиясы дақылдардың өсуі мен дамуы үшін оңтайлы жағдайлар жасайды. Өсірудің минималды технологиясымен жер жамылғысы айтарлықтай бұзылады, өйткені бұл ланцет табаны түрінде жұмыс органдары бар сепкіштермен немесе сепкіш кешендерімен себу кезінде байқалады.
Бұл жағдайда дақылдың ашық жамылғысы қалыңдығы бірнеше сантиметр болатын топырақтың жоғарғы қабатындағы микроортаның шамалы, бірақ өте қолайлы өзгерістеріне әкеледі. Топырақ жылы және құрғақ болады, бұл тамыр шірік қоздырғыштарының әртүрлі түрлерінен туындаған өсімдік зақымдануын, септорияның зақымдануын және т. б. азайтады. Топырақтың агрофизикалық, агрохимиялық және биологиялық сипаттамаларын жақсартуға топыраққа минималды механикалық әсер ету арқылы және сабан қалдыру, ұнтақтау және топырақ бетіне сабанды біркелкі шашырату, қоректік элементтерді пайдалану, жоғары тиімділігімен баяу ыдырайтын нано-жақсартылған тыңайтқыштарды қолдану арқылы қол жеткізіледі.
Пая үстімен сепкіш кешендері мен культиваторлармен себу өсірудің минималды технологиясына жатады. Дақылдарды өсірудің минималды технологиясы топырақты дайындау операцияларының санын азайтуды, сонымен бірге өңдеу тереңдігін азайтуды да қарастырады. Сүрі танапты дайындау технологиясында топырақты өңдеуді азайту, топырақты өңдеудің бір бөлігін арамшөптермен күресудің химиялық құралдарын қолданумен ауыстыруды, сондай-ақ терең және таяз күзгі негізгі топырақ өңдеуді чизельдерге ауыстырады, яғни топыраққа аз әсер етуді, тиісінше сабанды жақсырақ сақтауды қамтиды [14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Майлы зығыр үшін ең жақсы топырақ - қара топырақ және каштан, құрылымдық және қоректік заттармен жақсы қамтамасыз етілген. Ауыр сазды, сондай-ақ жеңіл құмды және батпақты топырақтар оған жарамсыз. Зығырға топырақты негізгі өңдеу топырақ - климат жағдайларға байланысты аудара жырту және аудармай жырту болуы мүмкін. Батыс Сібірдің, Еділдің және Оралдың орманды далаларында зығыр тұқымдарының жоғары өнімділігі көпжылдық шөптердің қабатынан алынады. Қабат 20-22 см тереңдікке дейін соқалармен жыртылады. Қажет болса, топырақ БДТ-7 немесе БД-10 дискілік тырмаларымен 8-10 см тереңдікке дейін екі рет өңделеді. Арамшөптер өсіп келе жатқанда, 2-3 өндеу жүргізіледі. Жартылай сүрі танапты өңдеу топырақтың ылғалмен және қоректік заттармен қамтамасыз етілуін арттырады. Топырақ жел эрозиясына ұшырайтын дала аймақтарында аудармай жер жырту қолданылады. Арамшөптерден таза алқаптарда (сүрі танаптан кейінгі екінші дақыл) күзде құрғақшылық байқалса пая қалдырады. Табиғи жарықшақтың арқасында еріген сулар топыраққа терең еніп, оны ылғалдандырады. Ылғалды күзде паяны өңдеусіз қалдырса, оң әсер байқалмайды. Өңдеу тереңдігі әр жағдайда топырақтың түрін, оның гранулометриялық құрамын және тығыздалу дәрежесін ескере отырып анықталады. Зығыр үшін, ұсақ тұқымды дақыл ретінде, топырақты дайындаудың міндетті элементі оның бетін тегістеу болып табылады, бұл себудің сапасы мен біркелкілігін арттырады, шабу кезінде тұқымның жоғалуын азайтады. Бұл операция күзде жер жырту бағытына 450 бұрышпен ВП-8, ВПН-5,6 тегістеуішімен жүзеге асырылады. Себу алдындағы топырақты өңдеу, себу алдындағы топырақты өңдеудің барлық әдістері ылғалды сақтауға және сақтауға, сондай-ақ тұқымдарды біркелкі себу үшін борпылдақ, ұсақ түйіршікті топырақтың жоғарғы қабатын құруға бағытталуы керек. Топырақты себу алдындағы өңдеу ерте-көктемгі тырмалауды және БИГ-3А тырмалары бар агрегаттағы КПЭ-3,8 культиваторларымен немесе РВК-3,6; РВК-5,6 аралас агрегаттарымен тұқымдарды себу тереңдігіне (5-6 см-ден аспайтын) себу алдындағы өндеуді қамтиды. Себу алдында және одан кейін топыраты тегістейді, бұл тұқымдардың біркелкі таралуына, өскіндердің өнуіне, пайда болуына және өсімдіктердің вегетациялық кезеңдерінің бір мезгілде өтуіне ықпал етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Себу алдындағы өндеуді 3-4 лга нормада трефлан топырақ гербицидін (24% к.э.) немесе отандық нитран препаратын (25% к.э.) енгізумен біріктіруге болады. Препараттың нормасын арттыру ұсынылмайды, өйткені бұл дақылдардың жұқаруына әкеледі. Топырақтың шамадан тыс тығыздалуына және ылғалдың ұтымсыз жоғалуына байланысты доңғалақты тракторларды қолдану ұсынылмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тыңайтқыштар. Тұқымға арналған зығыр майы бар ауыспалы егістегі тыңайтқыштар жүйесі олардың топырақта болуын және қолданылатын тыңайтқыштарды пайдалану коэффициентін ескере отырып, дақылдарды қоректік заттармен толық қамтамасыз ету қажеттілігіне сүйене отырып анықталады. Майлы зығыр макро және микро тыңайтқыштарды енгізуге жақсы жауап береді. Сібір тәжірибе станциясының мәліметі бойынша, майлы зығырдағы Батыс Сібірдің қара топырақты топырақтары үшін минералды тыңайтқыштардың оңтайлы мөлшері N60 Р60, ал алмасу калийі төмен жеңіл топырақтар үшін N60 P60 K60 құрайды. Сонымен қатар, фосфор-калий тыңайтқыштарын күзде негізгі өңдеу үшін қолдану экологиялық тиімді. Азотты тыңайтқыштарды көктемде СЗС-2,1 немесе СЗП 3.6 астық сепкіштерімен қолдануға болады. Минералды тыңайтқыштарды қолданған кезде зығыр тұқымдарының өнімділігі 0,18-0,32 тга-ға артады. Азотты тыңайтқыштардың нормаларын көбейту ұсынылмайды, өйткені вегетациялық кезеңі кешіктіріледі, өсімдіктердің биіктігі артады, бұл зығыр дақылдарының жатып қалуына әкелуі мүмкін. Микроэлементтер өнімділікті және тұқым сапасын арттыруға жақсы әсер етеді. Бор тыңайтқыштарын себу алдында минералды тыңайтқыштармен бірге қолдануға болады (15-20 кгга). Сібір тәжірибе станциясының мәліметтері бойынша тұқымдарды себуден 3-5 күн бұрын микроэлементтермен өңдеу тиімді. Тұқымдар 0,5% марганец сульфаты мен бор қышқылының ерітіндісімен өңделеді. Бұл жағдайда зығыр тұқымының өнімділігі 0,23-0,28 т га артады, олардың сапасы жақсарады және зығыр өсімдіктерінің ауру қаупінің алдын алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Себу мерзімі. Майлы зығырды өсіру аймақтарында себудің күнтізбелік мерзімі сәйкес келмейді. Себу мерзіміне саралап қарау керек, өйткені оңтайлы себу мерзімі сорттың биологиялық ерекшеліктерімен, көктемгі жауын-шашынның түсу сипатымен, егістіктердің бітелуімен және топырақтың температуралық режимімен анықталады. Сібір тәжірибе станциясының мәліметі бойынша, оңтайлы себу мерзімі - мамырдың екінші онкүндігінің соңы, топырақ тұқым себу тереңдігіне 8-10 градусқа дейін жылыған кезде. Осы уақытқа дейін ерте жылдық арамшөптердің өскіндері пайда болады. Топырақ 10-12С дейін қызған кезде, көктемгі арамшөптердің жаппай өскіндері пайда болады, мысалы, кәдімгі ширица, тауық тары, және т. б. Мұндай себу кезеңінде, себу алдындағы танапты уақтылы және сапалы өндеген кезінде, ерте жылдық арамшөптердің 90% - на дейін жойылады (өскіндердің жойылуын ескере отырып), майлы зығыр тұқымдарының өскіндері біркелкі өседі және өсімдіктердің жедел дамуына әкеледі. Ерте себу кезінде, топырақ 6-8 С дейін жылынған кезде, өскіндердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Амангелді Н.Б.
Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов ауданы Атамекен-Агро ЖШС-нде майлы зығырдың астығын өндіру жағдайы және оның өнімін арттыру жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В080100-Агрономия
Астана 2023
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
___________________
Кафедра меңгерушісі
___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов ауданы Атамекен-Агро ЖШС-нде майлы зығырдың астығын өндіру жағдайы және оның өнімін арттыру жолдары
5В080100-Агрономия мамандығы бойынша
Орындаған Амангелді Н.Б.
Ғылыми жетекші Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор
Мусынов Қ.М.
Астана 2023
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті КеАҚ
Факультет: Агрономия
Кафедра: Егіншілік және өсімдік шаруашылығы
Білім беру бағдарламасы:
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
__________Турбекова А.С.
_____________________
(күні, айы, жылы)
Студент: Амангелді Н.Б.
дипломдық жұмысты (жобаны) орындау бойынша
тапсырма
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов ауданы Атамекен-Агро ЖШС-нде майлы зығырдың астығын өндіру жағдайы және оның өнімін арттыру жолдары
29 қараша 2022 жылғы №1713-Б бұйрығымен бекітілді
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі - 01.04. 2023ж.
Жобаның шығыс мәліметтері: Жобаның немесе жұмыстың өзектілігі, оның мақсат мен міндеттері. Зерттелген даұылдың халыұаралық маңыздылығы, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері, зерттелген аймақтағы өсіру технологиясының агротехникалық шаралары (әдебиеттерге шолу), шаруашылықтағы ауыл шаруашылығы дақылдардың егістік көлемі, өнімділігі және алынған өсімдік шаруашылығы өнімдерінің түсімі, экономикалық көрсеткіштері, шаруашылыұтың топырақ-климаттык жағдайы, материальдық техникалык жағдайы, дақылдардың қолданылытын өсіру технологиясы, оның артықшылығы мен кемшіліктері, жобалық бөлімі, дақылдың өнімі мен сапасын арттыру жолдары, оның экономикалық тиімділігі. Шаруашылықта еңбек қорғау және қоршаған отраны қорғау жұмыстарын ұйымдастыру және іске асыру жолдары. Жоба бойынша қорытынды. Әдебиеттер тізімі.
Түсіндірме-есептік жазбаның мазмұны (қарастырылуға тиісті сұрақтар тізімі): ___________________________________ _________________________
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек): Жоба бойынша дайындалған кетелер мен диаграммалар және суреттер.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер.
1. 1. Бегалина А.А., Диссертация на соискание ученой степени кандидата с.-х. наук, Технология воделыания льна маличного в зависимости от элементов питания в Северо-Казахстанской области. 2015 ж. 153б.
2. Әрінов Қ.К., Мұсынов Қ.М., Апушев А.Қ. және т.б. Өсімдік шаруашылығы. Алматы. 2011 ж. 681 б.
3. Ущаповский И.В., Новиков Э.В., Басова Н.В. Технико-экономический анализ переработки масличного льна в короткое волокно. Вып. 4 (172). Кострома. 2017ж. 113-114 б.
4. Сулейменова А.К., Возделывание льна масличного в Сибири, Омск. 2019 ж. 160 б.
5. Гордеева Е.А., Жамантаева А. Продуктивность льна масличного в зависимости от генотипа и агроклиматических условий. ҚАТУ. 2017 ж. 84 б.
6. Жамалова Д.Б. Диссертация на соискание ученой степени кандидата сельскохозянствеиных наук, Приемы возделывания льна масличного в условиях Северного Казахстана. Қостанай. 2017 ж. 113 б.
7. АГРОБИЗНЕС КАЗАХСТАНА 20212022 Инфографический справочник. Астана. 2022 ж. 10 б.
8. Әринов К.К., Шестакова Н.А. Солтүстік Қазақстанның өсімдік шаруашылығы. Оқу құралы. Астана. КазАТУ. 2009. 173 б.
9. Буряков Ю.П. Масличный лен. Москва: Россельхозиздат. 1971 ж. 110 б.
Жобаның (жұмыстың) бойынша кеңесшілер (оларға қатысты жоба бөлімдерін көрсетіңіз)
Бөлім, тарау
Кеңесші
Бақылау
мерзімі
қолы
Кіріспе. Тақырыптың өзектілігі, мақсаты және міндеттері
Мусынов Қ.М.
25.01.2023
1 Тарау. Жобаның тақырыбы бойынша әдебиеттік шолу
Мусынов Қ.М.
15.02.2023
2 Тарау.
Мусынов Қ.М.
25.02.2023
3 Тарау
Мусынов Қ.М.
10.03.2023
4 Тарау. Жобалық бөлімі
Мусынов Қ.М.
20.03.2023
5 Тарау. Экономикалық тиімділігі
Мусынов Қ.М.
25.03.2023
6 Тарау. 7 Тарау. Қорытынды. Әдебиттер тізімі
Мусынов Қ.М.
31.03.2023
Тапсырманың берілу күні: 01.04.2023 жылы
Жобаның жетекшісі:
Ауыл шаруашылық ғылымының докторы, профессор Мусынов Қ.М.
Тапсырманы орындауға алған студент
Амангелді Н.Б.
Мазмұны
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1 тарау. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1Халықаралық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1
1.2Морфологиялық-биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1
1.3Майлы зығырды өсіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2 тарау. Топырақ-климат жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
20
2.1Солтүстік Қазақстан облысының топырақ-климат жағдайы ... ... ... ... .
24
2.2 Шаруашылықтың топырақ-климат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
3 тарау. Шаруашылықта майлы зығырды өсіру технологиясы және астығын өндіру жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
4 тарау. Жобалау бөлімі. Майлы зығырдың астығының өнімін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
5 тарау. Экономикалық тиімділік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6 тарау. Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7 тарау. Қоршаған отраны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
Қолданыған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
Белгілер мен қысқартулар
ФАО - Азық-түлік және ауыл шауашылығы ұйымы;
ҚР - Қазақстан Республикасы;
АҚШ - Америка Құрама Штаттары;
ЖШС - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
РФ - Ресей Федерациясы;
БМДҒЗИ - Бүкілресейлік майлы дақылар ғылыми-зерттеу институты;
МҮҚ - Мемлекеттік үлгі қалып;
БҒЗИ - Бүкілресейлік ғылыми-зерттеу институты;
Ә.е.з. - Әсер етуші зат;
НМӨ - Нақты мүмкін өнім;
АШҒЗИ - Ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институты;
ЖЖМ - Жанар жағар май
Нормативтік сілтемелер
Осы Стандартта мынадай нормативтік құжаттарға сілтемелер
пайдаланылды:
ҚР СТ 1158-2002 білімі жоғары кәсіби. Білім беру ұйымдарының
материалдық-техникалық базасы.
МЖМБС 3.001-2000 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты. Білімі жоғары кәсіби. Негізгі ережелер.
МС ИСО 9000:2005 сапа менеджменті жүйесі. Негізгі ережелер мен
сөздік.
МС ИСО 9001:2008 сапа менеджменті жүйесі. Талаптар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыру міндеттерінің бірі егістікті пайдалану құрылымын қайта қарау негізінде майлы дақылдарды өсіруді ұлғайту арқылы өндірісті әртараптандыру болып табылады [1].
Біздің аймақта кейбір майлы дақылдардың егістік алқаптары өте шектеулі. Солтүстік Қазақстана күнбағыспен қатар негізгі майлы дақылдардың бірі - майлы зығыр.
Зығыр - бағалы майлы дақыл, оның тұқымынан сапалы кебетін май өндіріледі (35-42 %) және оны техникалық, тағамдық мақсаттарға пайдаланады. Техникалық маңызы - сыр, олиф, лак, линолеум өндірісінде қолданылуында. Майлы зығырдың тұқымы мен майы фармацевтикада да қолданыс тапқан [2].
Соңғы жылдары майлы зығыдың алып жатқан аумағы айтарлықтай өсті. Қазақстанда майлы зығырдың орташа өнімділігі 7-8 цга құрайды.
Майлы зығыр шаруаылықтың экономикасына айтарлықтай әсер ете алады. Дақылардың өсіру ауданының құрылымында 6-7% құраса, барлық табыстың 50 %-ын бере алады.
Майлы зығыр өндірісіндегі кемшіліктер негізінен өсіру технологиясының кемшіліктерімен байланысты, бұл көбінесе майлы зығырдың биологиялық ерекшеліктері мен өсіру технологиясын дұрыс зертемегеніне байланысты.
Тұқымға майлы зығыр өсірудің нөлдік технологиясының жекелеген элементтері, әсіресе Солтүстік Қазақстанның орманды-дала аймағы жағдайында мәдениеттің минералды қоректенуін оңтайландыру да жеткілікті зерттелмеген, бұл дипломдық жобаны жазуға және нақты шаруашылықта өнімділікті арттыру жолдарын анықтауға негіз болды [1].
Зерттеудің мақсаты. Майлы зығыр өсіру кезінде тұқым өндірісінің жай-күйін және қолданылатын агротехникалық іс-шараларды талдау және "Атамекен-Агро-Целинный"ЖШС жағдайында дақыл өнімділігін арттыру үшін оңтайлы технологиялық картаны әзірлеу.
Зерттеу міндеттері:
- Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайларын зерттеу;
Шаруашылықта майлы зығырдың қолданылатын өсіру технологиясын зерттеу:
Майы зығырдың қолданылатын өсіру технологиясындағы кемшіліктерді анықтау және майлы зығыр тұқымдарының өнімділігін арттыру бойынша ұсыныстар беру;
Пайданы ұлғайту мақсатында шаруашылықта тұқым өнімділігін арттыру үшін майлы зығыр өсірудің жаңа технологиясын жасау.
1.Әдебиетке шолу
1.1.Халық шаруашылғындағы маңызы
Майлы зығыр-бұл өсіру жағдайларына қарапайым дақыл, ол минималды технологиялық және агрохимиялық талаптарды сақтай отырып, әлемнің көптеген елдерінің оңтүстік және солтүстік аймақтарында өндіріледі . Майлы зығырдың заманауи сорттары тұрақты өнімділікке ие, жоғары агрофонға жақсы жауап береді, құрғақшылыққа төзімді. Талшықты зығырдан айырмашылығы, оны жинау және өңдеу технологиялары өте күрделі және арнайы техниканы қажет етеді, майлы зығырда қарапайым өңдеу технологиясын және көптеген дәнді дақылдар үшін қолданылатын ауылшаруашылық машиналарының кешенін пайдаланады. Ауылшаруашылық технологиясының қарапайымдылығы, дақылдың экологиялық икемділігі, майлы зығыр өсіруге кететін шығындардың төмен құны және осы дақылдың әлемдік нарығындағы жағдайды қарасақ Ресей 2010 жылдары майлы зығыр өндірісіндегі аутсайдерден тұқым өндіретін жетекші елдердің біріне айналуға мүмкіндік берді.
ФАО мәліметтері бойынша әлемде майлы дақыдарды 450 млн. тонна көлемінде өңдіреді, майлы дақылдардың әлемдік нарығының ауқымында зығыр тапшы дақыл болып табылады, өйткені ол 2,2-2,7 млн.тонна көлемінде өндіріледі және жалпы көлемнің 1% - дан азын алады. Алайда, майлы зығыр өндірісіне деген қызығушылық химия өнеркәсібі үшін азық-түлік тұқымдары мен майға деген әлемдік сұраныстың жалғасуына байланысты тоқтап қалмайды. Сабаннан немесе майлы зығыр трестінен алынған талшықты пайдаланады. Зығыр өсірумен айналысатын шаруашылықтың кірістілігі едәуір арттырады, ауылдағы жұмыспен қамтуды арттырады, талшықты шикізатты қайта өңдейтін өндірістік кәсіпорындардың ауқымын кеңейтеді. Бұл бағыт зығыр себетін елдерде перспективты болады. Осыған байланысты осы жұмыстың мақсаты негізгі өндіруші елдердегі майлы зығырдан талшық өндірудің жай-күйі мен үрдісін талдау болып табылады. Зығыр өнімдерін қолдану салаларының алуан түрлілігі майлы зығырдың нысаналы мақсаты - линолеум, химия өнеркәсібі үшін тез кебетін май өндіруге арналған шикізат, тағамға функционалды тамақ және жемшөп қоспасы ретінде немесе нан-тоқаш өнімдерінде ұн түрінде қолданылады. Тұқым өңдеу өнімдері бояу өндірісінде, қағаз, парфюмерия, сабын жасау, былғары, резеңке өнеркәсібінде және медицинада кеңінен қолданылады, ал күнжара мен шрот жануарларға арналған құнды ақуыз тағамы болып табылады. Зығыр өнімдерінің екінші түрі - сабан, оның сапасы талшықты зығырға қарағанда едәуір нашар болғанына қарамастан, оны целлюлоза бар шикізат ретінде пайдалануға болады, осылайша оны тек тоқыма өнеркәсібінде ғана емес, сонымен қатар басқа салаларда да қолдануды кеңейтуге мүмкіндік береді. Оны биоотын ретінде пайдаланады. Және оны жылу көзі ретінде қолдануға болады, яғни көмірдің орнына пешке жағады.
Майлы зығыр талшықтарынан жасалған өнімдердің ассортименті өте кең - бұл тоқыма емес материалдар, әртүрлі оқшаулау, техникалық мақта, целлюлоза және басқа да зығырдан жасалған бұйымдар. Алайда, майлы зығыр сабанын талшыққа айналдыру технологиясының болуына қарамастан, талшық пен одан жасалған бұйымдарды өндіру үшін майлы зығыр аз мөлшерде қолданылады. Нарықтардың жаһандық таралуына байланысты зығыр өнімдерін химиялық өңдеу негізінен Еуропалық Одақ, АҚШ және Қытай елдерінің кәсіпорындарында өндіріледі, ал майлы зығыр өсіретін елдер тұқымдардың аз мөлшерін өңдейді және шикізаттың экспорттық жеткізіліміне назар аударады. Майлы зығырды экпорттайтын негізгі елдер - Канада, Ресей, Қазақстан, Қытай, АҚШ, Үндістан. Майлы зығырдың негізгі әлемдік экспорттаушы елдер құрылымы сату нарықтарының шарттарымен (американдық, еуропалық, азиялық) және қайта өңдеу мақсаттарымен (химиялық, тамақ, фармацевтикалық индустрия) анықталады, бұл аз уақыт аралығында айтарлықтай өзгерістерге әкеледі. Мәселен, 2000 жылдардың басында майлы зығыр нарығында басым ел Канада болды, ал 2010 жылдары ол өз позициясын басқа елдерге, соның ішінде Ресей мен Қазақстанға береді [3].
Әлемдік ауыл шаруашылығы өндірісінде майлы зығыр дақылдарының ауданы 3,5 млн. гектардан асады, ал тұқымдардың жалпы өндірісі 2,2-2,7 млн.тоннаға жетеді. Зығыр тұқымын өндіретін негізгі елдер - Үндістан, Қытай, Канада, Аргентина Қазақстан және АҚШ. Соңғы жылдары Ресейде зығыр өсіру аудандарын ұлғайтты, 2018 жылы 744 мың га құрады. Одан өндірілетін өнімге деген жоғары сұраныс оны өсіруді өте тиімді етті. Ставрополь өлкесі, Ростов және Самара облыстары, Алтай өлкесі майлы зығыр өсіру бойынша алға шықты. Тұқымның өнімділігі аймаққа байланысты 0,6-дан 1,8 тга-ға дейін болды. Сондықтан бұл дақылдың өнімділігін жан-жақты арттыру маңызды міндет болып табылады (кесте - 1) [4].
Кесте 1 - Әлемдегі зығыр өндіруден жетекші елдер
Ел
Ауданы, га
2014
2016
2019
Ресей
365,1
672,7
814,7
Канада
872,5
579,0
420
Қазақста
420,0
561,8
683,6
Қытай
387,0
364,8
386,9
АҚШ
161,8
219,9
153
Үндістан
141,0
125,0
490
Майлы дақылдардың егіс алқаптарының құрылымын әртараптандыруға биологиялық және технологиялық ерекшеліктері бойынша басқа майлы дақылдардан асып түскен майлы зығыр енгізілді. Қазіргі уақытта Ақмола облысындағы дақылдар құрылымындағы майлы дақылдардың үлесі 2,7%, Қостанай облысында - 3,1%, Солтүстік Қазақстан облысында-9,4%, ал аталған облыстар бойынша орта есеппен - 5% құрайды. Зығырдың негізгі алаңдары СҚО-да орналасқан, онда "Қазэкспорт-астық" және "Атамекен-Агро" екі ірі агрохолдингі жұмыс істейді, олардың әрқайсысы 90-100 мың га майлы дақылдар себеді, оның ішінде 50-55 мың га зығыр және 30-35 мың га рапс, сондай - ақ 3-4 мың га күнбағыс. СҚО агрохолдингтерінде өнімдік 3-тен 15 цга дейін, ауытқулармен шамамен 8 цга құрайды. Ғылыми-зерттеу институттарындағы зығыр өнімділігі 4-тен 20 цга дейін, ауытқулармен 10-12 цга құрайды. Ірі агрохолдингтер бүкіл тұқым өнімін Еуропаға экспорттауға келісімшарттар жасайды. Шағын шаруашылықтар ел ішінде сатады [5].
Майлы дақылдар өндірісі Қазақстан Республикасының барлық облыстарында перспективті болып табылады. Солтүстік аймақтың аймақтары үлкен әлеуетке ие. Мемлекеттік қаражат егіс алқаптарын жай ұлғайтуға жұмсалмау керек. Тәжірибе көрсеткендей, бұл өнімділіктің төмендеуімен бірге майлы дақылдардың кеңеюіне әкелді. Оларды өсіру технологиясын игергендерді ғана ынталандыру туралы шешім қабылданды және оны бірнеше жыл ішінде, ең болмағанда, шағын аудандарда өнімділіктің нақты деректерімен дәлелдеу керек. Осылайша, майлы дақылдардың өнімділігін төмендетпей, олардың аумағын кеңейту ынталандырылады [6].
Майлы дақылдар арасында өндіріс 2021 жылы майлы зығыр әлемдік нарықта 3 орынға ие болды. Оның әлемдік нарыққа экспорты 22 млн. долларды құрады. Қазақстандық тауар жеткізілетін негізгі елдер - Бельгия, Польша, Қытай, Германия, РФ.
Қазақстанда майлы дақылдар егіс алқаптары бойынша 3 орын алады ауданы 3102 мың га. Олардың ішіне зығыр 1366 мың га құрайды. Зығыр себу ауданы бойынша көшбасшылардың үштігіне осы облыстар кіреді: Солтүстік Қазақстан облысы(756 мың га), Қостанай облысы(149 мың га), Ақмола облысы (94 мың га).
Бұл дақылдың орташа өнімділігі 2021 жылғы мәліметтер бойынша 7-8 цга құрайды, осылайша зығыр өндірісі 775 мың тоннаны құрады. Ең жоғары өнімділік Шығыс Қазақстан облысында(8 цга), Солтүстік Қазақстан облысында(7 цга), Ақмола облысында(5 цга) тіркелді. Қостанай облысы (4 цга). Соңғы 3 жылда зығыр өнімділігі 2019 - 1007,2 мың тоннаға, 2020 - 1058,2 мың тоннаға, 2021 - 775,6 мың тоннаға төмендеді (Сурет 1).
Сурет 1. 2018-2021 жылдары Қазақстанда зығыр өндірісі, мың тонна
Осыған байланысты майлы зығыр өсіру технолгясын әзірлеу сөзсіз өзекті және маңызды өндірістік маңызға ие [7].
1.2.Морфологиялық және биологиялық ерекешеліктері
Майлы зығыр Linum usitatissimum L. (мәдени зығыр), зығыр тұқымдасына жатады - Linacea Dum. Мәдени зығыр 5 кіші түршелерге бөлінеді. Мәдени зығыр - жаздық дақыл, бірақ жартылай күздік түрлері де бар.
Майлы зығыр - біржылдық аласа өсетін (40-50 см) өсімдік. Сабағы тік өседі, бүтақты және түксіз. Жапырақтары қарапайым, ланцетті, үштары үшкірленген, сабақта кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры борпас шатыр төрізді шоқгүл. Гүлдері қосжынысты, бестік түрде, күлтеше жапырақтары ақ және күлгін түсті, жемісі - бес ұялы домалақ келген қорапша. Тұқымдары - сопақ, жылтыр, тегіс бетті, қоңыр түсті,1000 тұқымның массасы 4-6 г. Солтүстік Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген орташа мерзімде пісетін сорттарының вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 75-95 тәулік, негізінен жергілікті және сібір селекциясынан Карабалыкский Сибиряк, Исилькульский, Воронежский 1308, Опал, Кустанайский, Август, Северный өсіріледі.
Майлы зығырдың басты ерекшеліктерінің бірі - оның жартылай қуаңшылықты далалық және орманды-дала аудандарының жағдайларына бейімділігі. Ол жылуға жоғары талап кояды, әсіресе пісу кезеңінде, тұқымдары 3-4°С-да өне бастайды көктеуіне оңтайлы температура 12-14°C Зығырдын егін көгі 4°бозкырауды женіл көтереді. Орташа мерзімде пісетін сорттары үшін белсенді температура жиынтығы 1600-1800. Майлы зығыр көктеуден гүлденуте дейінгі кезеңде қуаншылыққа барынша төзімді. Бүл уақытта тамыржүйесінің өсуі мен топыраққа терендей бойлауы жүреді.
Майлы зығыр ылғалға орташа талап қояды, транспирациялық коэффициенті 370-430 . Ылғалға барынша жоғары талабы гүлдену - тұқымның толысу кезеңінде байқалады. Бұл кезеңдегі ылғал жетімсіздігі өнімді күрт төмендетеді. Майлы зығырға ең жақсысы механикалық құрамы орташа қара және күңгірт-қоңыр топырақтар. Сортаң кешенді топырақтар оған жарамсыз.
Майлы зығыр өздігінен тозанданатын өсімдік, алайда төменгі температура мен ауаның төмен салыстырмалы ылғалдылығында гүлдердін бір бөлігі айқас тозандануы мүмкін. Зығыр таңғы сағаттарда гүлдейді, жекелеген гүлдер 3-5 сағат бойы гүлдейді, алайда танаптын гүлдеуі 30 40 тәулікке дейін созылады [8].
Майлы зығырдың тамыр жүйесі жақсы дамыған өсімдіктерде күшті дамиды. Тамырлар 160 см тереңдікке енеді. Бүйір тамырлардың ұзындығы 75-80 см-ден асады. Тамырлардың негізгі бөлігі топырақтың жоғарғы (0-40 см) қабатында орналасқан. Тамыр жүйесі бүкіл вегетация кезеңінде дамиды, Бірақ өскіндер пайда болғаннан бастап гүлдену басталғанға дейін ең қарқынды дамиды. Тамырдың орташа тәуліктік өсуі сабақтың биіктігінен 2,5-3 есе көп.
Тамырлардың ену тереңдігі және олардың тармақталу дәрежесі көбінесе топырақ жағдайларына , тұқым себу нормасы және оларды танапқа орналастыру әдістеріне байланысты. Мысалы, жақсы ылғалдандыру жағдайында тамырлар топыраққа айтарлықтай тереңдікке тез еніп, өсімдіктерді сумен және қоректік заттармен қамтамасыз етеді.
Майлы зығырдағы вегетациялық кезеңнің ұзақтығы негізінен өсіру жағдайларына байланысты. Ол әдетте 95-тен 115 күнге дейін өзгереді. Ыстық ауа - райында және топырақта ылғалдың жетіспеушілігімен ол 65 күнге дейін азаяды. Суық және ылғалды ауа - райында вегетациялық кезеңнің ұзақтығы кейде 120 күнге дейін созылады. Себу мерзімі да үлкен әсер етеді. Біздің бақылауларымыз бойынша, кеш себілген өсімдіктердің вегетациялық кезеңі, ерте себілген өсімдіктерге қарағанда қысқа. Себуден егін жинауға дейінгі барлық кезең келесі кезеңдерге бөлінеді:
1) тұқымның өнуі, өскіндердің пайда болуы;
2) нағыз жапырақтардың пайда болуынан бүршіктену басталғанға дейінгі " шырша " фазасы;
3) бүршіктену;
4) гүлдену;
5) пісу;
Осы кезеңдердің әрқайсысының ұзақтығы сорттың өсіру жағдайларына байланысты. Біркелкі өскіндерді алу үшін міндетті шарт ылғалды топырақ қабатына отырғызу [9].
Өскіндердің өну фазасы себуден кейінгі 8-10 - шы күні байқалады. Бұл фазада тек жапырақтар және олардың арасындағы кішкентай бүйрек дамиды, одан сабақ дамиды.
"Шырша" фазасы өскіндердің шығі фазасын ауыстырады. Бұл кезеңде өсімдік 3-10 см биіктікке жетеді және 5-6 жұп нақты жапырақтары болады. Өскінндердің өнуі мен "шырша" фазасының ұзақтығы шамамен 15-20 күн, бұл ауа - райына байланысты. Бұл фазалар сабақтың баяу өсуімен және тамыр жүйесінің қарқынды дамуымен сипатталады.
"Шырша" фазасынан кейін майлы зығыр тез өсу кезеңін бастайды, ол бүршіктену кезеңінде де жалғасады. Қарқынды өсу - бүршіктену кезеңінде зығыр өсімдіктерінің биіктігі күніне 3-5 см жетеді. Осы кезеңде репродуктивті органдар пайда болады. Бұл кезең 12-20 күн жүреді. Осы уақытта өсімдіктерді қажетті қоректік заттармен және ылғалмен қамтамасыз етуі жоғары өнім алуға ықпал етеді.
Гүлдену кезеңі өскіндердің өну фазасынан 35-40 күннен кейін пайда болады. Осы уақытқа дейін өсімдіктің сабақ бөлігі мен тамыр жүйесінің өсуі баяулайды. Тек гүлшоғыры өседі.
Пісу кезеңі сабақтың тез дамуы және тұқымның пайда болуымен сипатталады. Пісу фазасы зығырдың жасыл, ерте сары, сары және толық пісуі кезеңдеріне ажыратылады. Фазалар арасында өткір шекаралар жоқ, біртіндеп ауысу жүреді.
Дақылдардың жасыл пісуі кезеңі гүлденуден кейін шамамен 2 аптадан соң, ерте сары пісу кезеңі жаппай гүлденуден 25-30 күн өткен соң, сары пісу кезеңі гүлденуден 35-40 күн өткен соң пайда болады. Сары пісу кезеңі бірнеше күн өткен соң толық пісу кезеңі басталады. Өндірістік жағдайда майлы зығырдың пісу фазаларын жапырақтардан босатылған сабақтың ұзындығы, тұқым бүршіктері мен тұқымдарының түсі бойынша анықтау керек.
Жасыл пісу кезеңінде сабақтың ұзындығы 14 жапырақтардан босатылады, өсімдіктерде байланған капсулалардың 80-85% және гүлдердің тек 15-20% қалады. Тұқымдардың өміршеңдігі төмен.
Ерте сары пісу кезеңінде сабақтың ұзындығының 23 бөлігінде жапырақтары құлайды, тек жоғарғы жағы әлі жасыл болып қалады. Сары-жасыл капсулаларда сары мұрны бар бозғылт жасыл тұқымдар бар. Майлы зығыр өсімдіктерінің өсу және даму ерекшеліктерін, олардың жылуға, ылғалға, қоректенуіне қажеттіліктерін білу осы дақылдың тұқымдарының жоғары өнімділігін алу үшін әртүрлі агротехникалық әдістерді сәтті қолдануға мүмкіндік береді.
Республиканың климаттық ерекшеліктері, әдетте, майлы зығыр өсіруге қолайлы және осы дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келеді.
Температураға қойылатын талаптар. Майлы зығыр тұқымдары +3-5 °C температурада өнеді. Жас өскіндер минус 3,5-4 °C дейін төмен температураға шыдай алады. "Шырша" фазасынан бастап гүлдену кезеңіне дейінгі кезеңдегі өсу мен дамудың оңтайлы температурасы 15-18 °C, ал гүлденуден толық пісуге дейінгі кезеңде 17-19 °C. Ыстық ауа-райында сабақтың өсуі кешіктіріледі. Ауа температурасы 22 °C - ден жоғары, құрғақ ауа-райымен бірге өсімдіктердің өсуін тежейді, сабақтарының тармақталуын күшейтеді және талшықтың сапасын нашарлатады. Температураның күрт өзгеруі өсімдіктердің өнімділігіне кері әсер етеді. Тұқымның өнуінен пісіп жетілуіне дейін өсімдіктердің толық дамуы үшін белсенді оң температураның жиынтығы 1600-1850 °С құрайды.
Майлы зығыр - ылғалға өте қажет ететін дақыл. Топырақтағы ылғалдың жетіспеушілігі әсіресе себуден ерте сары пісу кезеңіне дейін теріс әсер етеді. Ылғалға ең үлкен қажеттілік тез өсу кезеңінде, бүршіктену және гүлдену кезеңінде байқалады. Топырақтағы ылғалды сақтау сапалы, жоғары өнім алудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. Мұны агротехникалық шараларды әзірлеу кезінде ескеру қажет. Олар топырақтағы ылғалды сақтауға бағытталуы керек. Сондай-ақ, танаптардың тегіс болуына назар аудару керек. Сонымен, вегетациялық кезеңінде құрғақ заттардың бірлігін қалыптастыру үшін зығыр 400-430 су бірлігін жұмсайды (транспирация коэффициенті). Зығыр тұқымдарының ең жоғары өнімділігі мен сапасы топырақтың ылғалдылығымен себуден бастап 60% - ға дейін, тез өсу кезеңі басынан бастап гүлденуге дейін - 80 %, пісу кезінде - толық ылғал сыйымдылығының 40-60% аралығында байқалады. Алайда, майлы зығырды жер асты суларының деңгейі жақын жерлерде орналастыруға болмайды. Гүлденуден кейін, пісіп-жетілу кезінде дақылдарды шамадан тыс ылғалдандыру зығырдың жатып қалуына әкеледі және әртүрлі саңырауқұлақ ауруларының дамуына ықпал етеді.
Жарыққа қойылатын талаптар. Майлы зығыр өсімдіктерінің өнімділігіне жарықтың ұзақтығы үлкен әсер етеді. Зығыр - ұзақ күндік дақыл. Бұлтты және ыстық емес ауа - райы зығырдың дамуына қолайлы. Мұндай жағдайларда фотосинтез процесі жақсы жүреді
Қоректік элементтеріне қойылатын талаптар. Жоғары өнім алуда және зығыр өнімдерінің сапасында маңызды рөл қоректену элементтері жатады. Зығырдың тамыр жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты ол топырақта қоректік заттардың оңай сіңетін түрінде болуын талап етеді. Сонымен қатар, ол өте қысқа мерзімде қоректік заттардың негізгі бөлігін пайдаланады. Гүлденудің басталуына қарай зығыр 84% азот, 63-80% фосфор және 70-90% калийді тұтынады, "шырша" фазасында - сәйкесінше 16-36 %, 6-15% және 11-12% тұтынады. Артық азот вегетациялық кезеңді ұзартады, сабақтарының диаметрін арттырады, жатып қалуға әкеледі. Алайда, топырақта азоттың жетіспеушілігі, әсіресе "шырша" фазасынан бастап бүршіктену фазасына дейін, өсімдіктердің өнімділігіне кері әсер етеді. Өмірдің алғашқы кезеңдерінде зығыр өсімдіктері фосфорға үлкен қажеттілікті сезінеді, бұл тез пісуге, тұқым өнімділігін арттыруға және өнім сапасын жақсартуға ықпал етеді. Фосфоры нашар топырақтарда себу кезінде немесе тұқымға жақын жерде қосу ұсынылады. Қоректенудің маңызды элементтерінің бірі - калий, ол тұқымның пайда болуына, сабақта тығыз бас байламдарының пайда болуына және зығыр өнімдерінің сапасын жақсартуға, сондай-ақ өсімдіктердің жатып қалуға төзімділігін арттыруға көмектеседі. Азотпен нашар қамтамасыз етілген топырақтағы азот, фосфор және калий арасындағы байланыс 1:2:3, азотқа бай - 1:3:4 және тіпті 1: 4: 6 болуы мүмкін. Дегенмен, жоғары өнім алудың негізгі факторы олардың топырақтағы құрамын ескере отырып, барлық қоректік заттардың оңтайлы дозаларын енгізу болып табылады. Зығыр микроэлементтердің, ең алдымен бор мен мырыштың жетіспеушілігіне өте сезімтал. Бұл көбінесе жеңіл топырақтарда, сондай-ақ артық әктеу жүргізілген топырақтарда және құрғақ ауа-райында байқалады. Зығырға тыңайтқыш түрінде қолданылатын қоректік заттар өсімдіктер бірдей сіңірілмейді: азот-60% дейін, калий - 60 %, фосфор-20% дейін [10].
Топыраққа қойылатын талаптар. Л. М. Державиннің айтуынша, дақылдардың өнімділігі 32-77% топырақтың құнарлылығына байланысты болады.
В.Я. Тихомирова мен О. Ю. Сорокин (2011) монографиясында зығыр туралы жарияланған көптеген жұмыстарды жалпылау нәтижесінде зығыр үшін топырақтардағы фосфор мен калийдің жылжымалы түрлерінің өте жоғары мөлшері қажет емес екенін атап өтті.
Қара топырақтағы зығыр тұқымдарының өнімділігі мен сапасы топырақтағы қоректік заттардың құрамы мен қатынасына байланысты екендігі анықталды.
Топырақтағы оңтайлы қатынас N P дейін 1:13-16:20-23. яғни, майлы зығыр үшін калий фосфор мен азоттан басым болуы керек
Әр түрлі уақытта топырақтағы жылжымалы қоректік заттардың мөлшерін және тұқымның қалыптасқан өнімділігін зерттеуде жинақталған мәліметтер олардың өзара байланысы туралы кейбір тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.
Танаптың ақпараттық талдауын қолдана отырып, бұл орташа құрғақ жағдайда, себу кезеңіндегі макро және микроэлементтердің мөлшері, ылғал қорына байланысты майлы зығыр тұқымдарының өнімділік моделі алынды [11].
1.3.Майлы зығырдың өсіру технологиясы
Зығыр - маңызды дақыл, бірақ Солтүстік Қазақстан облысы жағдайында зығыр майлы дақыл ретінде өсіріледі. Солтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған майлы зығыр сорттары: Қарабалық 7, Қостанай кәріптасы, Северный. Зығыр себуді 23 мамырға дейін аяқтау ұсынылады. Майлы зығыр үшін екі фазалы жинау қолайлы. Бөлектеп жинау кезінде тұқымдар мен сабанмен ылғалдың жоғалуы тамырда піскеннен гөрі қарқынды жүреді. Қораптың 75% піскен кезде шабу басталады. Бұл әдетте тамыздың 2 жартысы мен қыркүйектің басы. Майлы зығырды тікелей жинау тәсілімен де орып бастырылады. Бұл жинау әдісімен құрамында глифосат бар дақылдарды егін жинау алдындағы десикацияны қолдану өте тиімді. Зығыр дақылдарының егін жинау пісуі тамыздың аяғында - қыркүйектің басында болады. Солтүстік Қазақстанда өсірілетін зығыр сорттары тұқымның шашылып қалуына және жатып қалуға өте төзімді. Зығырды жинау әдетте дәнді дақылдарды жаппай жинағаннан кейін (қыркүйектің аяғында) жүзеге асырылады [12].
Майлы зығырдың егіс алқаптарын кеңейту мәселесін шешудің тиімді бағыты - аймақ жағдайына бейімделген сорттарды таңдау. Әлемдегі генотиптер мен ауылшаруашылық тәжірибелеріне байланысты майлы зығыр тұқымының өнімін қалыптастыру бойынша зерттеулер мұндай зерттеулердің практикалық маңыздылығын бағалауға мүмкіндік береді. Сондықтан Солтүстік Қазақстанның құрғақ дала аймағында жүргізілген майлы зығырдың бейімделу технологияларын зерттеу, оның мақсаты агроклиматтық жағдайлар мен генотиптердің майлы зығыр дақылының өнімділігін қалыптастыруға әсерін анықтау болады [5].
Ауыспалы егістегі орны, алғы дақыл ауыспалы егісте зығырды дұрыс орналастыру-жоғары өнімділіктің маңызды шарттарының бірі. Майлы зығыр таза алқаптарды қажет етеді, өйткені ол бастапқы кезеңде баяу өседі және арамшөптермен қатты тежелуі мүмкін. БМДҒЗИ Сібір тәжірибе станциясының мәліметтері бойынша, бір шаршы метрге 15-20 дана қосжарнақты арамшөптер немесе 30-50 дана дәнді дақылдар (тары) болған кезде зығыр тұқымдарының өнімділігі 30-40% - ға төмендейді. Жақсы алғы дақылдар: бір жылдық шөптер, күздік дақылдар және таза сүрі танапта өсірілген бидай болуы мүмкін. Ылғалдылығы жеткілікті болған кезде, зығыр үшін ең жақсы алғы дақылдар: бірінші шабудан кейін жыртылған көпжылдық шөптердің қабаты, содан кейін жартылай сүрі танап түрінде өңделеді. Құрғақ жылдары таза сүрі танаптің агротехникалық артықшылығы айқын байқалады, әсіресе суперфосфатты 30 кгга ә.е.з. нормада енгізілсе. Майлы зығыр негізінен оңтүстік орманды дала аймақтарында орналасуы керек. Майлы зығыр басқа дақылдар үшін жақсы алғы дақыл болып табылады, бірақ одан кейін қырыққабат дақылдарын орналастыру ұсынылмайды, өйткені олар аурулар мен зиянкестерден зардап шегеді және зығырды бұрынғы танапқа 6-7 жылдан кейін қайтару керек.
Топырақты өңдеу. Топырақтың ықтималды құнарлылығын жүзеге асыру үшін топырақты өңдеу өте маңызды шараларының бірі. Ол топырақтың құрылымын және егістік горизонттың құрылымын өзгертеді, микробиологиялық, биохимиялық және физикохимиялық процестердің бағытына әсер ететін оңтайлы аэрацияны қамтамасыз етеді. Негізгі өңдеу топырақты эрозиядан сенімді қорғауы керек, оңтайлы агрофизикалық жағдайларды, қоректену режимін және топырақтың фитосанитарлық жағдайын жасауға ықпал етуі керек. Соңғы жылдары Батыс Сібірдің ғылыми мекемелері механикалық әсер ету әдістерін азайтуға негізделген негізгі өңдеудің түбегейлі жаңа технологияларын өндіруге кеңес берді. Бұл, ең алдымен, энергия шығындарының ұтымды жұмсалуынан және өңдеудің тереңдігі мен жиілігінің төмендеуімен егістіктің эрозияға төзімділігінің жоғарылауынан туындайды. Сыдыра жырту әдісі дақылдың ауыспалы егістегі дақылдың орнына, топырақ түріне, танаптың ластануына және жүргізілетін дақылға байланысты болады [13].
Топырақты өңдеу түрлері. Ресурстарды үнемдейтін өсіру технологиясы минималды және нөлдік технология негізінде жасалған. Ресурстарды үнемдейтін өсіру технологиясының негізі - сабанды ұсақтау, тарату және өсімдік қалдықтарын барынша сақтау. Өсімдік қалдықтарының ең көп мөлшерін құрастыру кезінде топырақ эрозияға ұшырауы төмендейді. Жер бетіне шашып тастаған дақылдар сабаны жоғарғы горизонттың су-физикалық қасиеттерінің жақсаруын, жаз мезгілінде температураның төмендеуін қамтамасыз етеді, органикалық заттардың құрамын тұрақтандырады, дақылдардың өнімділігінің жоғарылауына, топырақтың әлеуетті құнарлылығының сақталуына және жоғарылауына әкеледі. Ұсақталған және шашып тастаған сабанды жүйелі түрде қалдыру өсімдіктерді қоректендіру құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар топырақ құнарлылығын сақтаудың тиімді әдісі ретінде де қолданады.
Нөлдік технология (nou till, no-till, Zero-till). Нөлдік технология-дақылдарды өсіру жүйесі, онда дақылдың тұқымдары топыраққа енгізілген кезде топыраққа механикалық әсер мүлдем болмайды. Егістіктерді арамшөптерден себу және себу алдындағы кезеңдерге дейін қорғау топырақты механикалық өңдеуді жаппай әсер ететін гербицидтермен толығымен ауыстырудан тұрады. Топырақтың агрофизикалық, агрохимиялық және биологиялық сипаттамаларын жақсартуға пая қалдыру, сабан ұсақтау және сабанды топырақ бетіне біркелкі шашырату, қоректік элементтерді пайдалану, жоғары тиімділігімен баяу ыдырайтын нано-жақсартылған тыңайтқыштарды пайдалану арқылы қол жеткізіледі. Осылайша өсімдік қалдықтарының мульча қабаты жасалады, олар биологиялық ыдырауға ұшырайды және топырақтың құнарлылығын жақсартады. "Тікелей себу" және "ноу тил" терминдері жиі бір-бірінің орнына қолданылады. Алайда, тікелей себу жер жамылғысының айтарлықтай бұзылуын білдіруі мүмкін, өйткені себу кезінде ланцет табаны түрінде жұмыс органдары бар сепкіштермен қолданылады.
Минималды технология (minimum till, Minimum-till) -- дақылдарды өсіру жүйесі, онда дақыл топыраққа ең аз механикалық әсер етеді, паяға тікелей себіледі.
Топырақты бірнеше рет өңдеуден бас тарту, бір агрегатты пайдалану кезінде операцияларды біріктіру және арамшөптерді қорғау үшін гербицидтерді қолдану арқылы энергия шығындарын азайтуды қамтамасыз ететін минималды өңдеу технологиясы дақылдардың өсуі мен дамуы үшін оңтайлы жағдайлар жасайды. Өсірудің минималды технологиясымен жер жамылғысы айтарлықтай бұзылады, өйткені бұл ланцет табаны түрінде жұмыс органдары бар сепкіштермен немесе сепкіш кешендерімен себу кезінде байқалады.
Бұл жағдайда дақылдың ашық жамылғысы қалыңдығы бірнеше сантиметр болатын топырақтың жоғарғы қабатындағы микроортаның шамалы, бірақ өте қолайлы өзгерістеріне әкеледі. Топырақ жылы және құрғақ болады, бұл тамыр шірік қоздырғыштарының әртүрлі түрлерінен туындаған өсімдік зақымдануын, септорияның зақымдануын және т. б. азайтады. Топырақтың агрофизикалық, агрохимиялық және биологиялық сипаттамаларын жақсартуға топыраққа минималды механикалық әсер ету арқылы және сабан қалдыру, ұнтақтау және топырақ бетіне сабанды біркелкі шашырату, қоректік элементтерді пайдалану, жоғары тиімділігімен баяу ыдырайтын нано-жақсартылған тыңайтқыштарды қолдану арқылы қол жеткізіледі.
Пая үстімен сепкіш кешендері мен культиваторлармен себу өсірудің минималды технологиясына жатады. Дақылдарды өсірудің минималды технологиясы топырақты дайындау операцияларының санын азайтуды, сонымен бірге өңдеу тереңдігін азайтуды да қарастырады. Сүрі танапты дайындау технологиясында топырақты өңдеуді азайту, топырақты өңдеудің бір бөлігін арамшөптермен күресудің химиялық құралдарын қолданумен ауыстыруды, сондай-ақ терең және таяз күзгі негізгі топырақ өңдеуді чизельдерге ауыстырады, яғни топыраққа аз әсер етуді, тиісінше сабанды жақсырақ сақтауды қамтиды [14].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Майлы зығыр үшін ең жақсы топырақ - қара топырақ және каштан, құрылымдық және қоректік заттармен жақсы қамтамасыз етілген. Ауыр сазды, сондай-ақ жеңіл құмды және батпақты топырақтар оған жарамсыз. Зығырға топырақты негізгі өңдеу топырақ - климат жағдайларға байланысты аудара жырту және аудармай жырту болуы мүмкін. Батыс Сібірдің, Еділдің және Оралдың орманды далаларында зығыр тұқымдарының жоғары өнімділігі көпжылдық шөптердің қабатынан алынады. Қабат 20-22 см тереңдікке дейін соқалармен жыртылады. Қажет болса, топырақ БДТ-7 немесе БД-10 дискілік тырмаларымен 8-10 см тереңдікке дейін екі рет өңделеді. Арамшөптер өсіп келе жатқанда, 2-3 өндеу жүргізіледі. Жартылай сүрі танапты өңдеу топырақтың ылғалмен және қоректік заттармен қамтамасыз етілуін арттырады. Топырақ жел эрозиясына ұшырайтын дала аймақтарында аудармай жер жырту қолданылады. Арамшөптерден таза алқаптарда (сүрі танаптан кейінгі екінші дақыл) күзде құрғақшылық байқалса пая қалдырады. Табиғи жарықшақтың арқасында еріген сулар топыраққа терең еніп, оны ылғалдандырады. Ылғалды күзде паяны өңдеусіз қалдырса, оң әсер байқалмайды. Өңдеу тереңдігі әр жағдайда топырақтың түрін, оның гранулометриялық құрамын және тығыздалу дәрежесін ескере отырып анықталады. Зығыр үшін, ұсақ тұқымды дақыл ретінде, топырақты дайындаудың міндетті элементі оның бетін тегістеу болып табылады, бұл себудің сапасы мен біркелкілігін арттырады, шабу кезінде тұқымның жоғалуын азайтады. Бұл операция күзде жер жырту бағытына 450 бұрышпен ВП-8, ВПН-5,6 тегістеуішімен жүзеге асырылады. Себу алдындағы топырақты өңдеу, себу алдындағы топырақты өңдеудің барлық әдістері ылғалды сақтауға және сақтауға, сондай-ақ тұқымдарды біркелкі себу үшін борпылдақ, ұсақ түйіршікті топырақтың жоғарғы қабатын құруға бағытталуы керек. Топырақты себу алдындағы өңдеу ерте-көктемгі тырмалауды және БИГ-3А тырмалары бар агрегаттағы КПЭ-3,8 культиваторларымен немесе РВК-3,6; РВК-5,6 аралас агрегаттарымен тұқымдарды себу тереңдігіне (5-6 см-ден аспайтын) себу алдындағы өндеуді қамтиды. Себу алдында және одан кейін топыраты тегістейді, бұл тұқымдардың біркелкі таралуына, өскіндердің өнуіне, пайда болуына және өсімдіктердің вегетациялық кезеңдерінің бір мезгілде өтуіне ықпал етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Себу алдындағы өндеуді 3-4 лга нормада трефлан топырақ гербицидін (24% к.э.) немесе отандық нитран препаратын (25% к.э.) енгізумен біріктіруге болады. Препараттың нормасын арттыру ұсынылмайды, өйткені бұл дақылдардың жұқаруына әкеледі. Топырақтың шамадан тыс тығыздалуына және ылғалдың ұтымсыз жоғалуына байланысты доңғалақты тракторларды қолдану ұсынылмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тыңайтқыштар. Тұқымға арналған зығыр майы бар ауыспалы егістегі тыңайтқыштар жүйесі олардың топырақта болуын және қолданылатын тыңайтқыштарды пайдалану коэффициентін ескере отырып, дақылдарды қоректік заттармен толық қамтамасыз ету қажеттілігіне сүйене отырып анықталады. Майлы зығыр макро және микро тыңайтқыштарды енгізуге жақсы жауап береді. Сібір тәжірибе станциясының мәліметі бойынша, майлы зығырдағы Батыс Сібірдің қара топырақты топырақтары үшін минералды тыңайтқыштардың оңтайлы мөлшері N60 Р60, ал алмасу калийі төмен жеңіл топырақтар үшін N60 P60 K60 құрайды. Сонымен қатар, фосфор-калий тыңайтқыштарын күзде негізгі өңдеу үшін қолдану экологиялық тиімді. Азотты тыңайтқыштарды көктемде СЗС-2,1 немесе СЗП 3.6 астық сепкіштерімен қолдануға болады. Минералды тыңайтқыштарды қолданған кезде зығыр тұқымдарының өнімділігі 0,18-0,32 тга-ға артады. Азотты тыңайтқыштардың нормаларын көбейту ұсынылмайды, өйткені вегетациялық кезеңі кешіктіріледі, өсімдіктердің биіктігі артады, бұл зығыр дақылдарының жатып қалуына әкелуі мүмкін. Микроэлементтер өнімділікті және тұқым сапасын арттыруға жақсы әсер етеді. Бор тыңайтқыштарын себу алдында минералды тыңайтқыштармен бірге қолдануға болады (15-20 кгга). Сібір тәжірибе станциясының мәліметтері бойынша тұқымдарды себуден 3-5 күн бұрын микроэлементтермен өңдеу тиімді. Тұқымдар 0,5% марганец сульфаты мен бор қышқылының ерітіндісімен өңделеді. Бұл жағдайда зығыр тұқымының өнімділігі 0,23-0,28 т га артады, олардың сапасы жақсарады және зығыр өсімдіктерінің ауру қаупінің алдын алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Себу мерзімі. Майлы зығырды өсіру аймақтарында себудің күнтізбелік мерзімі сәйкес келмейді. Себу мерзіміне саралап қарау керек, өйткені оңтайлы себу мерзімі сорттың биологиялық ерекшеліктерімен, көктемгі жауын-шашынның түсу сипатымен, егістіктердің бітелуімен және топырақтың температуралық режимімен анықталады. Сібір тәжірибе станциясының мәліметі бойынша, оңтайлы себу мерзімі - мамырдың екінші онкүндігінің соңы, топырақ тұқым себу тереңдігіне 8-10 градусқа дейін жылыған кезде. Осы уақытқа дейін ерте жылдық арамшөптердің өскіндері пайда болады. Топырақ 10-12С дейін қызған кезде, көктемгі арамшөптердің жаппай өскіндері пайда болады, мысалы, кәдімгі ширица, тауық тары, және т. б. Мұндай себу кезеңінде, себу алдындағы танапты уақтылы және сапалы өндеген кезінде, ерте жылдық арамшөптердің 90% - на дейін жойылады (өскіндердің жойылуын ескере отырып), майлы зығыр тұқымдарының өскіндері біркелкі өседі және өсімдіктердің жедел дамуына әкеледі. Ерте себу кезінде, топырақ 6-8 С дейін жылынған кезде, өскіндердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz