ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Байбосын Әли Муратұлы

ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР

6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
магистр дәрежесін алу үшін жазылған
магистрлік диссертация
(ғылыми-педагогикалық бағыт)

Нұр-Сұлтан, 2020
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Қорғауға жіберілді
Филология факультетінің
деканы
_________А.Б. Бейсенбай
№__ ___________20__ж.

Магистрлік диссертация

ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР

Мамандық: 6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
(ғылыми-педагогикалық бағыт)

Магистрант __________________ Ә.М. Байбосын

Ғылыми жетекші __________________ Қ.К. Кенжалин РhD докторы, доцент

Кафедра меңгерушісі __________________ Қ.Т. Маликов

Нұр-Сұлтан, 2020
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР ҮЛГІЛЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... .. ...6
2 ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... 10
2.1 Ғұрыптық фольклор лексикасына тән ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ...10
2.2 Ғұрыптық фольклор тіліндегі көнерген сөздердің сипаты ... ... ... ... .15
3 КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТОПТАРЫ..21
3.1 Отбасылық ғұрыптық фольклорына байланысты көнерген сөздер..21
3.2 Маусымдық ғұрыптық фольклорына қатысты көнерген сөздер ... ... 39
3.3 Діни ғұрыптар фольклорына қатысты көнерген сөздер ... ... ... ... ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .57
ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Ғұрыптық фольклор - халқымыздың сан ғасырлар бойы қалыртасқан тұрмыс-тіршілігінің, көшпелі рухтың нағыз ерекше көрінісі. Ұлтымыздың сонау ертед дәуірден бергі болмысымыздың айрықша көрінісі осы халық ауыз әдебиеті соның ішінде ғұрыптық фольклор үлгілерінде жақсы сипатталады. Ғұрыптық фольклор үлгілерінде халқымыздың белгілі бір кезеңдегі дүниетанымы, пайым-парасаты көнерген сөздер арқылы сипатталады. Көнерген сөздер - белгілі бір уақыт аралығындағы ұлтымыздың тұрмысы мен тіршілігінен хабардар ететін, бүгінгі күнде тіліміздің пассив қабатына яғни сирек қолданатын сөздер қаитарына жататын, атауы да мағынасы да күңгірт тартқан сөздер қатары. Ғұрыптық фольклорда кездесетін көнерген сөздердің көбісі дерлік отбасылық ғұрыптар, қоғамдық лексика, киім-кешек, ыдыс-аяққа байланысты қолданыстар.
Диссертация тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы уақыттарда көбірек зерттеле бастаған антропоцентристік жаңа бағыттағы ізденістердің нәтижесі ұлттың ертедегі тұрмыс-тіршілігінің, бүгінгі күнгі болмысы және ертедегі өмір сүру тәжірибесінің, күнкөру мәдениетінің, өзіндік заттық және де рухани құндылықтарының түрлі тілдік көріністерін сарлап қарастыру өзектілігін арттырды.
Халқымыздың көптеген жылдар бойында жинақтап, саралап, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде қолданған тілдік бірліктер бүгінгі уақытта мағынасы күңгірт, көмескіленіп жеткендіктен олардың өзі ерекше бір лексикалық топ құрайды. Ұлттық дүниетаным мен болмысымызды айқындап берер аталмыш сөздердің мағыналық, тарихи даму ерекшеліктеріне, этимологиялық негізіне зер салып үңілетін болсақ, олардың жалпы жұртшылыққа ұғынықты бола бермейтін тұстарын байқап жатамыз. Нақты ғылыми жүйе негізінде қарастырылып, әрі дәлелдер арқылы анықталатын бұл сөздерді бүгінгі халық алдына қайта әкеліп, ұлтымыздың ұлағат болар мұраларын бүтіндеу, тарихи танымымызды түгендеу жұмысымыздың өзектілігі деп білеміз.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Зерттеу диссертациямыздың мақсаты - ғұрыптық фольклор лексикасында кездескен көнерген сөздердің мағынасын ашу, тілдің дүниетанымдық қызметін қарастыру. Осы мақсатқа жету жолында келесідей міндеттер қойылады:
- Ғұрыптық фольклор тілінің зерттелуіне шолу жасау;
- Ғұрыптық фольклорда кездескен көнер сөздердің қолданылу аясын қарастыра отырып, мағыналық топтарын саралау;
- Көнерген сөздердің этимологиялық негізін туыстас түркі тілдерімен салыстыра отырып, сол тілдердегі нақты деректерді пайдалана отырып, мағынасы көмескіленген сөздердің табиғатын саралау;
- Қазіргі ткезде мағынасы түсініксіз тілдік бірліктердің этимологиясын талдай отырып, олардың ұлттық сипаттағы қырласын ашу;
- Ғұрыптық фольклор жалпы түркі тілдеріне ортақ тілдік бірліктердің тек өз тілімізде ғана емес, туыс түрк тілдерінде де ұшырасу ерекшеліктеріне тоқталу;
Диссертацияның зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны ретінде ғұрыптық фольклорлағы көнерген сөздер алынды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Ғұрыптық фольклордағы көнерген сөздердің қолданылу сипатын саралай отырып, оның бірнеше семантикалық топтарын анықтадық. Сонымен бірге зерттеу барысында ғұрыптық фольклор лексикасында кездескен көнерген сөздердің мағыналық ерекшеліктерін айқындап көрсетуде түркі тілдерінде кездесетін нұсқаларымен салыстырып қарауға тырыстық.
Диссертацияда қолданылған әдістер. Диссертацияда сипаттама, талдау, жинақтау, тарихи-салыстырмалы, этимологиялық зерттеу әдістерді қолданылды.
Диссертацияның теориялық-әдіснамалық негіздері. Ғұрыптық фольклорға байланысты негізгі ғылыми-зерттеу материалдары, тақырыпқа сай жазылған негізгі ғылыми еңбектер, осы тілдердегі сөздіктер басшылыққа алынды. Көнерген сөздердің этимологиясын анықтау барысында Р.Сыздық Сөздер сөйлейді, Қазақ тілінің қысқаща этимологиялық сөздігі, Древнитюркский словарь, Б.Абылқасымовтың Телқоңыр еңбектері пайдаланылды, ал этнолингвистикалық қырларын ашу мақсатында Ә.Қайдар, Н.Уәлиевтің ғылыми еңбектері мен мақалаларын пайдаландық.
Жұмыстың талқылануы мен жарияланымы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен материалдары бойынша Қару-жарақ атауларына байланысты көнерген сөздер Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университетінің хабаршысында ІSSN 1608-2206, филология сериясы №3 2019, 143 бет (55-59 бет) жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе және үш тараудан қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған ғылыми әдебиеттер тізімі, шартты қықартулар тізімі, сөздіктер тізімі берілді.

1 ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР ҮЛГІЛЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Фольклор - жер бетіндегі барлық халықтардың ұлттық мәдениет атаулының қайнар бұлағы, дәстүрлі дүниетанымының негізгі қоры, тарихи жадының, рухани болмысының айнасы. Қай заманда, қай кезеңде болмасын қазақ ұлтының жанына медеу, рухына сүйеу болып келген алтын өзегі, оның телегей-теңіз мол мұрасы - фольелор. Ұлттың ежелгі дүниетанымын саралауда, рухани әлемі мен өмір салтын бағамдауда одан өткен, құнды да құнарлы дерек көзі жоқ.
Ғұрыптық фольклор үлгілері - қазақ халқының рухани және әлеуметтік өмірінде маңызды роль атқарды. Олар жанры жағынан да, түрі жағынан да аса бай мұра, қазақи салтқа қатысты ұшан теңіз өлең-жырларының бір түрі, отбасының айнымас бөлігі. Ғұрыптық фольклор үлгілерінің сан түрлі ұасиеті оның көркемдік эстетикалық бітімінде ғана емес, белгілі-бір әдет-ғұрыптарды атқару әрекетімен, халықтың өзіндік тұрмыс-тіршілігімен де етене жақын болуында. Олардың орындалу барысындағы негізгі мақсат түрлі әдет-ғұрып, салт-кәдені атқару барысында осы оқиғаға қатысушылардың көзқарасын білдіру. Мысалы, ұзатылу тойында айтылатын Жар-жар жыры арқылы қалыңдық өз сезімін, ойын білдіре алады. Ғұрыптық фольклор жырларында халық өмірімен байланысты этнографиялық аспектілер де тиісінше ескеріледі. Халықтың отбасылық қарым-қатынасынан, салт-дәстүрлерден, жасаған тағам түрлерінен, киім кию үлгісінен ұлттық психикалық құрылымдар ерекшелігі байқалады.
Қазақ фольклорының жанрлық құрамының көп тоғысыты, сан тарау алып арна екені белгілі. Осы ұлы арнаның үлкен бір саласы - отбасылық ғұрып фольклоры. Отбасылық ғұрып фольклорының жүйелі түрде қарастырылып зерттеле бастауы өткен ғасырға сай келеді. ХҮІІІ-ХІХ ғасырдың соңына дейінгі аралықта хатқа түскен П.И.Рычков, И.Г.Георги, П.С.Паллас, А.И.Левшин еңбектеріндегі материалдар, негізінен, этнографиялық бағытта болды. Фольклорлық мәтіннің хатқа түсіп, зерттеле бастаған уақыты ХІХ ғасырдың екінші жартысына сәйкес келеді. Олардың басында Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, М.Ж.Көпеев сынды зерттеушілер тұрады. Аталмыш ғалымдардың еңбектерінде ғұрыптық фольклорға арнайы айдар тағып қарастырылмаса да, жекелеген жанрлық түрлері жайында құнды деректер баршылық. ХХ ғасырдың басында қазақ ғалымдары А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханов, М.Дулатұлы, Х.Досмұхамедұлы, М.Жұмабаев бастаған алаш арыстары қазақ фольклортану ғылымын жаңа бір сатыға көтерді.
Кеңес өкіметі тұсында М.Әуезов, С.Сейфуллин, М.Ғабдуллин еңбектерінде бірсыпыра зерттелді. Ә.Марғұланның, Ә.Қоңыратбаевтың, Е.Тұрсыновтың, Б.Абылқасымовтың, Ш.Ыбыраев секілді фольклортанушы ғалымдардың еңбектерінде, Н.Төреқұлов, Г.Болатова сияқты ғалымдарымыздың диссертациялық жұмыстарында, отбасылық ғұрып фольклорына қатысты біршама қадау ойлар мен фольклор теориясына қатысты ойлар баршылық.
Тілдік тұрғыда қазақ фольклолық мәтіндердің лексика-семантикалық, этнолингвистикалық, тарихи-этимологиялық, жалпы лексикасына Ә.Қайдаровтың, Е.Жұбанов пен А.Ибатовтың, Б.Қарағұлова, А.Мұқатаеваның еңбектері арналды.
Қазақ фольклорын алғаш рет ғылыми жүиеге келтіріп, іргелі зерттеген ғалымдардың бірі А.Байтұрсынұлы өзінің Әдебиет танытқышында қазақ фольклорын Сауықтама және Сарындама деп екі үлкен топқа бөледі [1, 251-б]. Бұл бөлініс бүгінгі түсінікте көркем фольклор және ғұрыптық фольклор деген саралауға сай келеді. Сарындама саласын салт сөзі, ғұрып сөзі, қалып сөзі деп тағы үшке бөледі. Осның ішінде ғұрып сөзі мен қалып сөзіне жатқызылған шығармалар таза ғұрыппен байланысты. А. Байтұрсынұлы отбасылық ғұрып фольклорын ғұрып сөзі деген бөлімге жинайды да, оған жар-жар, некеқияр, той бастар, жарапазан, беташар, жоқтау, бата сияқты жанрлық түрлерді топтайды. Мұндағы жарапазаннан басқасы, негізінен, қазіргі топтастыруға жақын келеді. Ғалым ғұрып сөзі деп ғұрып бойынша жасалатын істерге қатысты сөздер деп айтады [1, 251-б.] - деген анықтамасына қарағанда ғұрып сөзі орыс тілінің обряд терминінің баламасы ретінде қолданғанын аңғаруға болады.
А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқышынан кейін шыққан зерттеу еңбектердің бірі - М.Әуезовтың Әдебиет тарихы атты еңбегінің бірінші бөлімі ғұрыптық фольклорға арналған.
М.Әуезов қазақ фольклорын алты салаға жіктей келіп оның алғашқысына Сыршылдық салт өлеңдері деген айдар тағады. Аталмыш бөлімге қамтылған материалдар мазмұнына назар салсақ, ғалым, сыршылдық сөзін лириканың баламасына алғанын байқауға болады. Ал салт сөзі ғұрып сөзінің орнына жүрген. Бұл бөлімде ғұрыптық фольклорға жататын жанрлық түрлер талданады. Сыршылдық салт өлеңдерді М.Әуезов:
1. Жалпақ елдің салтымен байланысқан шер өлеңдер.
2. Дін салты мен ұғымнан туған өлеңдер.
3. Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері, - деп үшке бөледі [2, 22-б].
Қазақ фолькортану ғылымындағы бұдан кейінгі еңбек араға біраз жылдар салып, 1932 жылы С.Сейфуллин Қазақ әдебиеті атты зерттеу еңбегі жарық көрді. Аталмыш еңбекте автор қазақ әдебиеті жайында бірдеңе жазу, ескі халық әдебиетін түгендеп құрастырып, жинастыру аса қажет екендігі соңғы жылдарда тым қатты білінді. Былтығы жылдан бері, қазақ әдебиеті туралы бірдеме жазу, елдің ескі әдебиетін жинастыру міндеттей көрініп, осы бір іске кірістім [3, 7-б] деп жазуы сондықтан. Аталмыш бұл зерттеудің осыған дейінгі еңбектерден айырмашылығы әдебиет тарихына таптық тұрғыдан келуі. С.Сейфуллин отбасылық ғұрып жырларын Той бастар, Жар-жар, Сыңсыма, Жұбату мен үгіт, Бет ашар, Айт келін, Бесік жыры, Қоштасу мен өсиет өлеңдер, Естірту, көңіл айту, жоқтау - деп бөліп қарастырады.
Отбасылық ғұрып фольклоры осыдан кейінгі еңбектердің әрбірінде жеке сала ретінде қарастырылып келді. 1948 жылы жарық көрген Қазақ әдебиеті тарихының тиісті тарауын жазған Б.Кенжебаев, еңбегінен сол кезеңдегі фольклортанудың даму деңгейіне лайықты дерек аламыз. Өткен ғасырдың аяғында фольклортану ғылым саласына айтарлықтай үлес қосқан ғалымдардың бірі М.Ғабдулиннің Қазақ халқының ауыз әдебиеті деп аталатын оқулығында отбасылық ғұрып фольклорына арнайы орын берген. Ғалым бесік жырынан бастап жоқтауға дейінгі жанрлық түрлерді кеңінен қарастыра отырып, сол кезеңге дейінгі айтылған ғылыми пікірлерді қорыта отырып, жоғарғы оқу орны студенттеріне ұсынады.
Халықтың бүкіл тыныс-тіршілігімен ұштасып жатқан фольклордың синкретті сипаты жайды айтқанда, оның этнографиялық тұрғыдан зерттелу өрісінен алшақ кете алмаймыз. Халықтың ескілік мұрасын жинау, зерделену ісінің алғашқы кезеңінде этнографиялық материалдар мен фольклорлық шығармалардың ара жігі ажырамаған. Мұндай жағдай, әсіресе, ғұрыптық фольклорға тікелей қатысты. Халық ауыз әдебиетін этнографияға сүйенбей зерттеп қарастыру мүмкін емес. Этнографиялық ақпараттарды пайдалану жанрлардың шығу тегін анықтау үшін ғана қажет емес. Сонымен бірге этнография фольклорлық жанрлардың ерте кездегі сипатын, алғашқы даму жолдарын зқарастыруда аса пайдалы. Өйткені, сюжеттер мен мотивтердің, жанрлардың да пайда болуы ғана емес, сонымен қатар, олардың өмір сүруі мен өзгеру, даму жолдары да тұрмыспен, болмыспен тікелей байланысты [4, 12-б] - деп академик С.А.Қасқабасов атап көрсеткендей, ғұрыптық фольклор табиғаты оның этнографиялық астарынсыз терең сараланбайды. Сол сияқты, этнограф ғалымдар да отбасы ғұрыптарын саралауда фольклорлық материалдарын аттап кете алмайды.
Өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ отбасын барынша қаузай жазып, нәижелі еңбек еткен этнограф ғалымның бірі де, бірегейі - Х.Арғынбаев. Оның Қазақ халқындағы отбасы мен неке [5, 328-б] атты монографиясын сол кезеңге дейінгі қазақ отбасы жөнінде жинақталған материалдарды қорыта отырып жаңа материалдармен толықтырып, ғылымның кезеңдік жетістігі тұрғысынан саралаған қазақ этнография ғылымындағы айтарлықтай бағалы еңбек болды. Бұл жердегі қазақ отбасына қатысты аса мол деректік материалдар мен ғылыми пайымдарды алмағанда, фолькорлық шығармаларға да молынан орын берілген.
Фольклордың синкреттілік құрылымының асыл арнасының бірі - саз, музыка екендігі белгілі. Яғни, фольклорлық шығармалардың көпшілігі, отбасылық ғұрып фольклоры түгелге жуық белгілі әуенмен, сазбен орындалады. Сондықтан оған деген музыкатанушылардың ықыласы да алабөтен. Халық музыкасының жиналуы мен зерттелуінде де, ең алдымен, орыс зерттеушілерінің еңбегі зор болды. Олардың қатарында И.Д Добровольский, С.Г.Рыбаков, А.Эйхгорн, Г.З.Гизлер, Бимбос сияқты халық лирикасының әуендерін алғаш хатқа түсіріп, ол туралы азды-көпті пікір айтқан музыка мамандарының есімдерін құрметпен атаған жөн. Олардың ішіндегі, ерекше құрметке ие еңбек - А.В.Затаевичтікі. Оның Қазақ халқының 1000 әні мен Қазақтың 500 ән мен күйі деп аталатын екі томдық еңбегі қазақ халық музыкасына қойылған мәңгі ескерткіш болды. Бірақ бұлардың барлығында отбасылық ғұрып фольклорына қатысты жазбалар кездесе бермейді. Оның үстіне олардың басым көпшілігінің ноталары болғанмен мәтіндер жазылмаған [75, 41-42-б].
Қорыта келгенде, қазақ отбасылық ғұрып фольклорының жиналу, зерттелу, жариялану ісі тереңнен бастау алатын, өзіне тән тарихы, белесі бар фольклортану ғылымы ғана емес, этнография, музыкатану, өнертану, этнолингвистика ғылымдары да әр тұсынан зерттеп келе жатқанын көреміз. Сонымен қатар оның өрісі, Қазақстанмен ғана шектеліп қалмай, Қытай Халық Республикасы, Моңғолия Халыық Республикасы, Өзбекстан сынды елдерде тұратын диаспоралар аясына да кең қанат жайған, ауқымы кең сала.

2 ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОРДЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
2.1 Ғұрыптық фольклор лексикасына тән ерекшеліктер

Ғұрыптық фольклор жырларының лексикалық жүйесі бүгінгі әдеби тіл нормасына жақын болғанымен, кейбір одан алшақтау тұратын тілдік бірліктер көптеп кездеседі. Экономикалық және мәдени қоғамдық қатынастардың өзгеріп дамуымен бірге сөздік қор да өз қажетінше өзгеріп, жаңа мәнге ие болуы мүмкін немесе кейбір тілдік элементтер тілдік қолданыстан шығып, көнерген сөздер қатарынан орын алып жатады. Аталмыш ерекшеліктерге назар аудару халық ауыз әдебиеті қорындағы сөздер қатарын жалпы ұлттық сипатқа ие болу көрсеткішін сонымен қатар қазақ әдеби тілінің негізі ретіндегі өз орнын айқындауға негіз болады.
Қазақ халқының өмір сүруінің сан ғасырлық тарихы ана тілімен өте тығыз байланысты. Мәселен, үйлену тойы, құда түсу рәсімдері, ас беру, басқа да көптеген әдет-ғұрып ұлттық дәстүрге қатысты үлгілерінің атаулары тілде сақталмай қалса, онда рухани мәдениет үлгілерінің мазмұны да кеми бермек [6, 162-б].
Кеңес өкіметі дәуірінде М.Ғабдуллин, М.Әуезов, Б.Уахатов, С.Сейфуллин, М.Сильченко еңбектерінде бірсарында зерттеліп қарастырылды. Сонымен қоса Ә.Марғұланның, Ә.Қоңыратбаевтың, Е.Тұрсыновтың, Б.Абылқасымовтың, Ш.Ыбыраев сынды фольклортанушы ғалымдардың еңбегінде, Н.Матыжанов, Н.Төреқұлов, Г.Болатова сияқты ғалымдардың диссертацияларында фольклор теориясына, отбасылық ғұрып фольклорына қатысты біршама тиянақты ойлар баршылық. Жоғарыдағы аталмыш ғалымдар фольклор жанрының жалпытипологиялық жағын ескере отырып, ғұрыптық фольклор шығармаларын әр тұрғыда топтастырып қарастырған. Қазақ тіл білімінде қазақ фольклорлық мәтіндердің жалпы лексикасына тарихи-этимологиялық, этнолингвистикалық, лексика-семантикалық аспектілеріне академик Ә.Т.Қайдаровтың, Е.Жұбанов пен А.Ибатовтың, А.Мұқатаева, Б.Қарағұлованың еңбектерінде қарастырылған.
Ұлттық ерекшелік, халықтық рух, этнос болмысы деген ұғым-түсініктер ежелгі антикалық дәуірдегі еңбектерде-ақ бой көрініс тауып, еуропа және шығыс ғалымдарының жазбаларында көрініс тапты. В. фон Гумбольдт ХІХ ғасырда ұлттық дүниетаным және ұлттық болмыс түсініктерін тілде көрініс табатынын алғашқылардың бірі болып жазған еді. Ғалым былай дейді: Среди всех проявлений, посредством которых познается дух и характер народа, только язык и способен выразить самые своеобразные черты народного духа и характера и проникнуть в их сокравенные тайны [7, 47-б]. Ғалым В.Ф. Гумбольдттың тілдің ұлттық рух идеясысын Э.Сепир, Л.Вайсбергер Э.Уорф,сынды ғалымдардың еңбектерінде өз жалғасын тапты. Тіл біліміндегі жаңа бағыттар: этнолингвистика, когнитивті лингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, т.б. салаларының қалыптасып, дамуына зор ықпал жасады. Ұлттық тілді халықтың мәдениетімен, жан ілімімен, ой танымымен, тарихымен біріктіре қарау мәселесіне ХХ ғасырдың бірінші жартысынан кейін американдық Ф.Боас, Б.Уорф, ағылшындық Л.Р.Пальмер, швециялық ғалым Ф.Соссюр, польшалық В.Малиновский, т.б. ғалымдардың қосқан үлесінің нәтижесінде этнолингвистика ғылым саласы жеке ғылымға айналды. Этнолингвистика орыс тіл білімінде қалыптасуы А.А.Потебня еңбектерімен етене байланысты. Ресейдің этнолингвист ғалымдары Н.И.Толстой, В.Н.Топоров, В.В.Ивановтардың еңбектеріндегі тұжырымдар бойынша этнолингвистика - көне тілді зерттеуші байырғы халық тілі мен жергілікті халық тілінен негіздеуді дәстүрге айналдырған.
Этнолингвистика - халықтың әдет-ғұрпын, тұрмыс-салты мен этногенезін, мекен-жайын, басқа ұлттармен тарихи-мәдени қатынасын, күнделікті тұрмыс-тіршілігін, рухани және материалдық мәдениетін зерттейтін тіл білімінің саласы [8, 5-б]. Ғалым М.М.Копыленко қазақ тіл біліміндегі академик Ә.Қайдар бастаған этнолингвистикалық мектептің даму бағытына тоқтала келе, Этнолингвистика негіздері атты еңбегінде былай дейді: Бұл бағыт этносты тіл айнасында тануға үйретеді. Бұл жерде пәндер байланысы жоқ, себебі тіл талдаудың негізгі және тікелей пәнімен берілген; этнология, тарих, мәдениеттану және басқа да лингвистикалық емес пәндер қосымша пән ретінде тартылады [9, 17-б]. Қазақ тіл білімінде этнолингвистика ғылым саласының қалыптасуы мен дамуында аса маңызы бар, осы бір тіл білімі саласын зерттеу бағыты мен нысанын айқындаған академик Ә.Т.Қайдардың Қазақ тілінің өзекті мәселелері атты зерттеу еңбегі, өзінің теориялық және бай этнографиялық материалымен, этимологиялық талдауларымен ерекшеленетін профессор Е.Жанпейісовтің еңбектерінің, қазіргі қолданыста жоқ, мағынасын жете түсіне бермейтін эпостар немесе ақын-жыраулар тілінде қолданылған ескіліктерді сөйлеткен академик Р.Сыздықтың Сөздер сөйлейді еңбегінің, Ж.Манкееваның ана тіліміздің заттық мәдениетке қатысты ұшан-теңіз қазынасының тілдік табиғатын танытқан Мәдени лексиканың ұлттық сипаты атты еңбегінің қазақ этнолингвистика ғылым саласында алатын орны ерекше.
Этнолингвистиканың негізгі зерттеу барысы тілдің тарихы, диалектология, фольклортану, этнология, мәдениеттану, мифология сынды ғылым салаларымен етене тығыз байланысты. Өйткені бұлардың қай-қайсысы болмасын этнос табиғатын ашады және олардың зерттеу нысаналары да ортақ болып келеді. Әрбір ұлттың тілі сол ұлттың болмысын, дүниетанымын, мәдениетін т.б білдіріп, болашақ ұрпаққа аманат ретінде тапсыралатыны сынды астарлы ой-пікірлердің туындау негізі тереңде жатыр. Осы бір ой жайында В. фон Гумбольдттің Тіл - халықтың рухы, халық рухы қашанда тіл арқылы көрініс табады деген пікірі - этнолингвистикалық ұстанымының, идиоэтникалық семантика мәселесінің алғашқы көрінісі не болмаса қағидасы деп атап өтуге әдден болады [7, 32-б].
Ұлттық лексиканың шынайы болмысын тілдің сүбелі де құнарлы саласы ауыз әдебиеті фольклор танытады. Осыған сәйкес академик Ә.Т.Қайдардың төмендегі пікірін келтіріп өтейік: Этностың жүріп өткен ұзақ жылдар бойындағы даму жолы, оның белгілері біздерге жартастарға қашалған сына жазулар мен тас мүсіндер арқылы, мәдени ескерткіштер және әртүрлі ғимараттар арқылы жетуі мүмкін. Алайда олардың бәрі дерлік этнос өмірінің мыңна бір елесі болып табылады. Оның негізгі даналығы мен дүниетанымы тек сол ұлттың тілінде ғана сақталып қалады. Кез келген дәуірде тіршілікке қажет болған қару-жарақтың, құрал-сайманның, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, киер киім мен ішер тамақтың, әдет-ғұрып, ойын-күлкі, той-томалаққа наным-сенімге қатысты ұғымдардың сыр-сипаты, аты-жөні т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке тіл бірліктері мен сөз тіркестері, тұрақты сөз тіркесі мен мақал-мәтел арқылы ғана қазіргі күнге жетуі мүмкін. Әсіресе, жазу-сызу болмаған халықтарда осыншама көп дүниені тіл мен халық ауыз әдебиетінен басқа жадында сақтайтын амал-тәсіл жоқ, - деп көрсетеді [10, 34-б]. Сонымен, этнос туралы қаншама құнды дерек-мағлұматпен толықтырып, тақырып ауқымын кеңейтіп, мазмұн мен мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің дерек көздеріне халық ауыз әдебиетінің ішінде ғұрыптық фольклор үлгіліері де жатады.
Тіл мен сөйлеуді адам баласының рухани тұрғыдан дамуынан, оның ақыл-ойы мен парасатынан бөліп алып қарау мүмкін емес. Өйткені тілде, адамның өзін айнала қоршаған дүние туралы сан ғасырлар бойындағы таным-түсінігі, өмір шындығы, бай тәжірибесі жинақталған. Демек, тілді адам танымының тарихи қабаттарымен сабақтастыра қарастырудың маңызы ерекше.
Салт-сананы, әдет-ғұрыпты айтсақ олар жайында халықтың көрнекті де, көрікті ойлары тілімізге оралады. Сөйтіп, не жайында сөйлессек те, соның кілті, шешімі ретінде тілге қайта-қайта жүгінеміз. Сөз мәні, сөз сыры ішкі-сыртқы мағыналары салт-дәстүрмен астарлас жатқандығын байқауымызға болады. Ол, мағыналар, мәндер, сырлар астарында небір тарихи ұғым жатуы мүмкін немесе салт-дәстүрлерге сай түсініктер жасырынып тұруы әбден мүмкін.
Мысалы, осы күндерде ұрын бару дәстүрі, сөздің өзі де қолданылмайды. Қазақ ертеде күйеу жігіттің өз қалыңдығымен алғаш кездесуге баруын ұрын бару, осы дәстүрге қатысты арнайы ұйымдастырылған той-думанды ұрын той деп атаған. Тойдың негізгі мақсаты - үйленгелі жатқан екі жастың оңаша кездесуіне, махаббат жайлы еркін сырласуларына жағдай туғызу. Бұл дәстүрді ата-ананың ұзатылатын қызына жасаған қамқорлығы десе де болады. Себебі қыз балаға өз шаңырағынан кетіп, басқа отбасының мүшесіне айналу қай жағынан алсақ та оңай емес. Жаңа отбасыға келгенде қызының басына түсетін жағдайларды, жігіт ұрын барғанда және қызды алып кетуге келгенде, жігіттің де өз басынан кешіріп, келген құдалардың да жауапкершіліктерін арттыратын тәлім-тәрбие деп түсінген жөн. Жігіттің қайын жұртына алғаш келгенде бірінші болып, әдет пен тәртіптің сан түрлерін күйеу жігіттің басынан өткізіуі, ертең қалыңдығы өз шаңырағына келін болып келгенде оған түсіністік танытып көмек көрсетудің сабағы тәрізді.
Бұл жайында ғалым Е.Жанпейісов: Ұрын бару ұрын келу деген тіркестердегі ұрын сөзі жалпы түркологияда, негізінен, ұрланып бару, ұрлану ұғымымен байланыстырылатынын айтады. Дегенмен бұл сөздің ұрланып келу мағынасы Б.Базылхан сөздігінде кездеспейтінін, көрші қырғыз халқында баш урун тіркесіндегі урун сөзі қалыңдықтың ата-анасының алдында тағзым етуі, бас ию мағынасын беретінін атап айтады [ЮСЛ: 807]. Профессор Е.Жанпейісовтың пайымдауынша, осы урун бару мен баш урун тіркестеріндегі урун сөзі омоним болады, урум сөзінің негізгі мағынасы ұрпақ және Абай жолы эпопеясы негізінде ұрын келу (ұрын бару ұрын кету ұрын жіберу) ғұрпы күйеудің қыз ауылына ұрланып емес, керісінше, салтанатты түрде жұрттың көзінше келуін білдірген [11, 86-87-б]. В.Банг, М.Рясянен, Г.Вамбери, еңбектерін нысанға алған Э.В.Севортян уркачы ұрғашы, әйел, урлуқ ұрық, ұрпақ уру туыс, ру, урым-путақ ұрпақ, урууғ тайпа, ру, буын, урғуқ күшік, urаγ ұрық, uruk өскін ағаштың түбірі, оруқ вĕр сал күйеуге беру дегендердегі ур ~ үр түбірі тұқым, ұрық, туу, ұрпақ әкелу, тұқым беру, өнім, ұрпақ дегенді білдіретінін айтады [ЭСТЯ: 603-606]. Академик Ә.Қайдар ур-үр-өр түбірінен тарайтын ұран, ұрағат, ұру, ұрпақ, ұрық, үрім, өрен сөздерінің жасалғанын атап көрсеткен [12, 294-296-б]. Біздің ойымызша, урун сөзінің шығу негізі ру мағынасын жұмсалатын урук-уру-ру деген сөз. Ғалымдардың пікірін ескере келе ұрын бару деген тіркес ру, туыс болу деген мағынаны білдіреді деп жорамалдаймыз.
Ұрын бару сияқты құдалық, қыз айттыру ғұрыптарына қатысты қазақтың қазақтығын танытатын халқымыздың тәлім мен тәрбиеге толы дәстүрлері толып жатыр. Мысалы, Құйрық-бауыр жесу құда түсіп болған соң, екі жақ белгілі бір келісімге келген соң, күйеу жақ пен қалыңдық жақ туысқандық қатынастарын бір-біріне осы орайға арнайы сойылған малдың құйрық-бауырын жегізіп бекіту рәсімі болады. Бұл торайда бауырдың ең жақын туысқандық қатынасты, ал құйрық және оның майлылығы - мал, байлықты білдірертін символ ретінде ескерген. Қазақтар ертеден өзінің інісін бауырым деуінде де үлкен символдық мән жатыр: Бауырым жарып шыққан - туған бала, бауырына басу - жақын тұту; бауырына салу - асырап алу, бауыр еті - туғаны, бауыр тұтты - туғанындай санады. Миф пен символды зерттеуші А.Голанның пікірінше, бауырдың қанның жиналатын ағза мүшесі ретінде сакральдық мағынаға ие болуы ерте заманнан бастау алатынын айтады [13, 80-б]. Ақ бата беріліп, қызыл қан шығарып, құйрық-бауыр жесіскеннен соң құдалар торқалы той мен топырақты өлімде бастары ажырамай, бірге тойлап, бірге көтеретін ең жақын туыстар болып есептелген.
Құйрық-бауыр асатудың қазақ дәстүріндегі мәні туралы С.Мұқанов мынандай пікір білдіреді: Мұның мәнісі қазақтың бауыр етіндей деп ең жақын інісін бауырым деп айтатындай бауыр жеу арқылы бауырдай тату-тәтті болуы, құйрық майдың мәнісі - молшылық, тоқшылықта болуды ырымдап, құйрық-бауыр жескен құдай дескен деп жақындасуды білдіреді [14, 113-б].
Аталмыш ғұрыптағы бауыр мен құйрық майдың қатаң алмасуы назар аудартады. Н.Ж.Шаханованың көрсетуінде ол еркек-әйел, жоғары-төмен қарсы қойылуларын белгілесе, Ж.К.Каракузова, М.Ш.Хасанов тұжырымдарында өмір мен өлімнің бірлігін белгілейді [15, 69-б]. Яғни бұның негізінде құдалықтың мәңгілік болуы негізге алынады. Сол себепті қазақ күйеу - жүз жылдық, құда - мың жылдық дейді. Бұл жерде күйеу жігіттен гөрі құданы ерекше қастерлеуді аңғартады. Өйткені халық ұғымында құданы құдай қосады деген түсінік қалыптасқан. Сонымен қатар бауыр - адамзат үшін де жануарлар үшін де ең қасиетті мүше саналатыны тағы бар. Бір бауырды бөліп жеу - туысқандық, бауырластық белгісі болып табылса, құйрық - ұрпақ жалғастығының белгісі болып есептеледі [16, 51-52-б].
Отқа май құю немесе отқа құяр. Қазақ халқының түсінігі бойынша, қасиетті от отбасының негізгі символы болып есептелген. Халқымыз отты үйдің, қазандағы ырыстың қамқоршысы деп санаған, оттың орнын басуға, отқа түкіруге, отты сабауға, отты аттауға қатты тыйым салған. Қалыңдық күйеудің үйінің табалдырығын аттағанда отқа май құю арқылы істелетін ырым От ана, май ана, жарылқа! дейтін тілек те отқа табынумен тікелей байланысты. Бұл дәстүр бойынша жаңа түскен қалыңдық табалдырықтан аттаған сәттен, ошақ маңына жеткенше екі тізесін бүгіп, үш рет сәлем етеді. Содан соң ғана үйдің ортасында жанып тұрған отқа бір бақыраш май құятын болған. Бұл майды әйелдердің бірі дайындап тұрып, сол жерде келіншекке береді. Лапылдап қатты жанған майдың жанына кемпірлер қолдарын тосып: От әулие, май әулие, жарылқа! деп беттерін сипайды. Бұл ырым сол үйдің оты сөнбесін деген мағынада орындалатын юолған [17, 67-б].
Отқа май салынып, келіннің беті ашылып болған соң келінді енесі шақырып оң жағына отырғызады. Содан соң ортаға ақ бұл тастайды. Оны отырғандар бөліп алады. Мұның мәні: ең алдымен, келінді өзінің қызындай көретіндігін, оның өз қызы отырған қадірлі орынға лайық екенін білдіреді; екінші, ортаға ақ бұл тастау - түтін басынан молшылық, жақсылық үзілмесін дегені.
Осы жайында Ш.Уәлиханов: Барлық шамандық салт-дәстүрлердің ішінде отқа табыну қазақ халқында әлі де күшінде. Халқымыз ертеде отты әулие деп санаған. Аса жоғары сый-құрметтің нышаны ретінде, қазақ халқы моңғол ұлты іспетті отты ана деп атайды. Оттың бойында тазартушы ерекше қасиет бар деп түсінген. Екі оттың арасынан өткізу арқылы тазартады. Бұл дәстүрді аластау дейді. Қыстаудан көшу барысында көшті екі оттың арасынан өткізеді, - деп жазған.
Көне түркі мифологиясында Тәңірді аталық аспан деп тану, ал Ұмай ананы оның жердегі әйелі деп санаған. Осы аспан-әке, жер-ана ұғымы туралы Е.М.Мелетинский былай дейді: Баба құдайлардың ерлі зайыпты ең ескі түрі - аспан-әке мен жер-ана. Бұл бейнеде бір жағынан рулардың бабалары болып саналатын ертедегі адамдардың космостанғанын, ал келесі бір жағынан неке мен отбасылық қатынастардың табиғат дүниелеріне көшірілгенін көруге болады [18, 193-б]. Ұлтымыздың мәдениетінде көне түркі мифологиялық дәстүрлер мен Ұмай және Тәңір туралы ұғым түсініктер байланысы байқалады.
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушылардың бірі Қ.Жұбанов: Мұсылман дінінің қазақта халқына келуі Ұмай анаға табынуға мүмкіндік қалдырмады. Дегенмен Ұмайға табыну смүлдем қалып қойған жоқ. Әйелдер босанар кезде отқа май тамызып, Май ана! От ана! Жарылқа! - деген сөздерді айту арқылы ұмыт болған құдайларға табынады. Сібір халықтары мұндай құдайды біле бермейді қазақтар бұл құдайдың атын басқаша атайды, яғни алдындағы у дауыссыз дыбысын қалдыра отырып, май дейді, - деп жазады [ 19, 419-б].
Ұмай ана - әлемдегі әйел-ана мен жер-ананы бейнелейтін, тұқым өндіретін және бала тудыратын әйел-тәңірісі бастауын бейнелеуші құдай-әйел, өнімділік пен бала туу құдайы. Қазақ, қырғыз, өзбек, алтай түркілері және басқалардың көзқарасы бойынша, Ұмай ана ауыр босану кезінде көмектеседі және сәбилерді қас күштерден сақтайды (мысалы, қазақтарда - албастыдан), балаларға бақыт, денсаулық әкеледі. Ұмай өмір сыйлаушы болып табылады, одан баласы жоқ немесе аз балалы жұбайлар, кішкентай сәбилері қайтыс болған әйелдер бала сұраған.
Қазақ мифологиясын зерттеуші С.Қондыбай былай дейді: Ұмай - түркологиялық мифологиядағы Ұлы Ана есімдерінің бірі болып табылады. Кейінірек оның есімі қазақ, қырғыз тілінде Май-ене түрінде сақталғанын байқаймыз. Қазіргі қазақтағы Менің қолым емес, Бибатпаның (Бибі Фатиманың) қолы деген сөз бұрынырақ Менің қолым емес, Май-ененің қолы деп айтылған. Ұмай есіміндегі праформа - ум йум нумнгум. Яғни оның шумерлік Намму мен самодилік Нум сияқты ұлы аналық есімдермен біртектес екендігі дау туғызбауы тиіс.
Ұмай немесе Йум - дей-түркілік дербес болмысты тәңіреше (богиня) болған, бірақ сол заманның кейінгі кезеңдері оның мәртебелік бейнесі төмендетіле бастаған сыңайлы; қалай болғанда да Йум есімінің Йумай немесе Ұмай болып өзгеруін, яғни бастапқы есімге -ай формантының жалғануын осындай сапалық өзгерістермен байланыстыруға болады [ 20, 16-17-б].
Қазақ халқының дүниетаным тұтастығы мен қазақ ұлтының рухани кеңістігі тіл арқылы бейнеленеді, жеткізіледі, сақталады. Қазақ тіл білімінде халық ауыз әдебиет мәтіндері, соның ішінде жекелеген батырлық жыр-дастандарды Ш.Уәлиханов, Қ.Өмірәлиев, І.Кеңесбаев, О.Нұрмағанбетова, Е.Жұбанов, Р.Сыздықова, С.Қасқабасов, Ж.Байзақов, Б.Қорғанбеков т.б. ғалымдардың еңбектерінен байқауымызға болады.

2.2 Ғұрыптық фольклор тіліндегі көнерген сөздердің сипаты

Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, қоғамда болып жатқан сан түрлі өзгерістер сөздік құрамның дамуына да өз әсерін түрлі дәрежеде тигізеді. Көп жағдайда тілдің лексикасы жаңа сөздердің есебінен үнемі толығып кемелденіп отырса, енді бір жағынан кейбір сөздердің тозығы жетіп көнеленуіне әкеліп соғады.
Сонымен, сөздік құрамдағы сөздердің қолданылу аясына қарай екі топқа жіктеп қарастыруға болады:
1.Жалпылама қолданыстағы актив қабаттағы сөздер
2.Қолданысы сирек пассив қабаттағы сөздер
Актив сөздер. Бұл қатардағы сөздер күнделікті тіршілікте, тұрмыста жиі әрі үнемі қолданыста болатын, мағынасы жағынан қазақ тілінде сөйлей алатындардың жалпыға дағдылы түсінікті сөздерді жатқызамыз.
Пассив сөздер. Бқл қатарға қазіргі сәтте көнерген немесе көнере бастаған сөздер тобы және көпшілікке көп тарамаған жаңа сөздер қатары - неологизмдер жатады.
Сөздердің көнеру үдерісі бірден бола салатын құбылыс емес, бірінші қолдану жиілігі айтарлықтай төмендеп, пассив сөз қабатына ауысады да, соңынан келер ұрпақтың біреуіне жетсе, одан кейінгі бір ұрпаққа емін-еркін түрде жетпей, мағынасы түсініксіз бола бастайды. Уақыт өте келе қолданылу аясы тарылып, тіптен тілден жоғалып кетуі де мүмкін. Көнеру сипаты мен тілдегі қолдану ерекшелігіне қарай көнерген сөздер қатарын архаизм және историзм деп екі топқа бөліп қарастырамыз.
Архаизм деп халықтың салт-санасына, күнкөріс тұрмыс тіршілігіне, тұрмысына, дүниетанымына, әдет-ғұрпына байланысты әрбір дәуір кезеңінде өзгеріске түсіп, басқа сөздер қатарымен ауысып, түйісіп отырған немесе ескіріп біржолға қалып қойған сөздер қатары. Тіліміздегі архаизмдерді жеті топқа бөліп қарастырамыз:
1. Әдет-ғұрып, салт-санаға байланысты архаизмдер: жылу жинау, тілеу азық, жарысқазан, мертікас бесік құда, тасаттық, тоқымқағар, отқасалар, ұрын бару, қолкесер, барымта, өлтірі,киіт кию, сауын айту т.б.
2. Мата және кездеме атауларына байланысты архаизмдер: берен, мақпал, биқасап, пайы, мауыты, дүрия, ақсаң, шайы, патсайы, борлат, репес, тұқаба, манат т.б
3. Киім-кешек, ыдыс-аяқ атауларына қатысты архаизмдер: күпі, кебіс, жарғақ, көнек, шекпен, қазанқап, аба, асадал, талыс, шөпшік, керсен, кебеже, саптыаяқ, күләпара, сәукеле, керсен, астау;
4. Үй тұрмысы мен мал атауларына қатысты архаизмдер: иткірмес, шошала, лашық, Шекшеката, жаппа, жолым үй, Шопаната, Қамбарата, ергенек т.б.
5. Діни ұғымға қатысты архаизмдер: ақтық байлау, дем салу, мүфти, підия, ахирет, қалпе, зекет, құшыр, жарапазан, үшкірту, аптау, пірге қол тапсыру, кітап ашу, мүңкір-нәңкір, қиямет-қайым, жын, пері, әзірейіл, ішірткі т.б.
6. Әртүрлі ұғымдарға қатысты архаизмдер: жаушы, мор, тоғанақ, жоралғы, алапа, ақсақалдық, тоғанақ, албан, аластау, дат, ақшомшы аламан, таяқ, ақсарбас, бұзаушық, т.б.
7. Жалпы түркі тілдерінде кездесетін архаизмдер: бек, ұлық, дархан, иұрт, толағай, адақ, мешін т.б.
Көнерген сөздердің қолданылу аясы шектеліп көнеру барысы негізінен үш түрлі болады:
1. Қолданыстан әбден шығып, мүлдем ұмыт болған көнерген сөздер қатары. Мұндай архаизмдердің мағынасын мен мәнін арнайы дерек көздерге сүйену, сұрап білу нәтижесінде анықталмаса, бүгінгі күнде мүлдем түсініксіз болады. Мұндай сөздер қатары туынды сөзжасауға мүлдем қатыспайды. Мәселен: Керекейді атпа, қонжығы жетім қалады (мақал). Бірдің кесірі мыңға, мыңның кесірі түменге (мақал). Асабасы жоқ, асқа жарымас (мақал). Осы жердегі қонжық - аюдың баласы, керекей - аюдың ұрғашысы, асаба - дастархан басы, түмен - он мың қол деген ұғымды білдіреді. Демек, бұл сөздердің мағынасы іздестірілу арқылы ғана анықталып отыр.
2. Жек түбір күйінде дара айтылмайтын, бірақ кейбір туынды сөздердің түбірінде сақталып қалған көнерген сөздер: бырдай (быр), баданадай (бадана), добалдай (добал), дардай (дар), шырадай (шыра), абажадай (абажа), қаршадай (қарша) т.б
3. Жеке тілдік бірлік ретінде қолданыстан тысқары қалғанымен, мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестер құрамында әлі де қолданыла беретін көнерген сөздер: азар - өкпе, сауға - араша, құсу - жеру, қунау - сергу, жарақ - қару, кент - қала, қырым - алыс, түлен түрту (бір пәлекетке ұшырау) - Ешкіні түлен түрткенде, шопанның таяғына сүйкенер (мақал). Көбіне архаизмдер жеке сөз күйінде сонымен бірге көнерген бір мағынасы ретінде де кездеседі.
Тарихи сөздер. Біраз уақыт өтіп, сол бір ескі заманда қолданылып сонымен бірге жоғалған сөздер қатарын тарихи сөздер деп атаймыз. Тарихи сөздердің көнелену үрдісі сол бір тарихи ұғым атаулардың жоғалуымен, құрып бітуіне тікелей қатысты. Тарихи сөздер қатарын өз ішінде бірнеше үш топқа бөліп қарастырамыз:
1. Әкімшілік, ел басқаруға қатысты пайда болған тарихи сөздер: ханзада, уәзір, бек, би, атшабар, құл, күң, ағасұлтан, ауылнай, бәйбіше, тоқал, бикеш, орда, болыс, ханша, ханзада, қазы, байрақ хан, ханым, нөкер, малай, дуан т.б.
2. Қару-жарақ пен әскери атаққа байланысты тарихи сөздер: жебе, айбалта, сауыт, жақ, садақ, оқшантай, кіреуке, дулыға, сауыт, қалқан, ақберен, наркеске алдаспан, найза, адырна, қозыжаурын, білтелі мылтық, шарайна, шеру.
3. Кеңес тұсында туған тарихи сөздер: нэпман, нарком, рабфак, губком, совдеп, тоз, ұя хатшы, кедейлер комитеті, қызыл әскер, жалком, отарба, тоз, партия ұясы.
Кейде көнерген сөздер, көбіне, тарихи сөздер ауыспалы мағынада жұмсалып келіп, жаңа басқа әртүрлі экспрессивті мән туғызады. Мысалы, Бақа көлінде патша, балық суында, жігіт елінде патша (мақал). Шықсаң ұзақсапарға, арымас ат - отарба (мақал). Тарихи сөздердің кейбірінің негізгі лексикалық мағынасы ескіріп қолданыстан шығып қалғанымен, ауыспалы мағынада тілде сол қалпында сақталып, қолданыла береді.
Тілдің дамуымен бірге көнерген сөздердің кейбіреулері жаңа мағынаға алып қолданысқа қайта еніп жатады. Мәселен, жасақ деген көнреген сөз қайта тілдің актив қабатына еніп, жасақшы деген жаңа бір мағынаға ие болып тілдік қолданыста жүр. Төре деген көнерген сөзден төреші деген жаңа сөз пайда болып қолданыста жүр. Бұл тұста байқайтынымыз, көнерген сөздер тарихи тұрғыдан өзгеріп отыратын лексика-сематикалық құбылыс екенін аңғарамыз [21, 174-175-б].
Қазақ тілі білімінде көнерген сөздер этимологиясын зерттеп қарастырып жүрген ғалымдар саны көп емес. Тіл білімінің осы бір саласын зерттеп, ізін салған ғалым академик Р.Сыздықованың ой-тұжырымдарына тоқталайық. Р.Сыздықованың Қазақ әдеби тлінің тарихы атты зерттеу еңбегінде көнерген сөздерді қарастырып оларды шартты түрде үш топқа бөліп қарастырады:
1. Күнделікті тұрмыс-тіршіліктк қолданылмайтын бейтаныс түрлер;
2. Бүгінгі күнде түсінікті, алайда қолданыстан шығып қалған пассив сөздер;
3. Қазіргі кезде тілдік қолданыста бар, бірақ мағынасы ауысқан;
Бірінші қатарға қыпшақ тобына кіретін түркі тілдеріне о бастан тән емес, көне түркілік аз-маз сөздер қатары бар. Мәселен, Асанқайғының: Ал қолыңды маларсың Алтын менен күміске деген өлең жолдарында кездесетін ал сөзі - көне түркілік қол деген мағынаны білдіреді, тағы соған ұқсас салу (қалдыру, тастап кету), жазы (дала, жапан дала), кежі (күзет), құрсау (орау), толғау (орау), толғамалы (оралған), сындырау сөздері - өте ескі сөздер қатарына жатады. Бұл сөздердің мағыналары бүгінгі күнде көмескіленген, немесе басқа мағынада, ол да болса омоним қатарда қолданыстағылар.
Үшінші топқа ауыр, қыршын, қарындас, ару жұрт, , ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.