Мұхтар Әуезов және балалар әдебиеті

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 МҰХТАР ӘУЕЗОВТІҢ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
1.1 МұхтарӘуезовтің өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ағартуісінеқосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Ақынның шығармашылық өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА МҰХТАРӘУЕЗОВТІҢ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУ
2.1 Мұхтар Әуезовтің балалар әдебиетіне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. .18
2.2 Мұхтар Әуезов және балалар әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Мұхтар Әуезов әңгімелерін оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАНӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының маңыздылығы: Мұхтар Әуезов-қазақ халқын азат етуге ұмтылған, тәуелсіздікке қамқорлық жасаған, көркем шындық арқылы өз ойын жеткізе білген ұлы жазушы. "Қилы Заман" атты туындысы арқылы ол Кеңес дәуіріндегі әдебиеттегі бостандық пен тәуелсіздік идеясының көркемдік пайда болу көзін ашты. Кез-келген елде ұлттық мәдениеттің биік шыңдарын, ұлттық сана-сезімнің салтанаты мен тереңдігін, рухани өмірдің биік күмбезін бейнелейтін ардагерлер мен дана есімдер бар. Бұл-өткен ғасырдағы Абайдың есімі, біздің заманымызда да Мұхтар Әуезовтің есімі көп ұлтты халықты тәрбиелеген халықтың арасынан ерекше орын алады. Бүгінгі таңда бұл атау бүкіл әлемге танымал және құрметті. Мұхтар Әуезов-қазақ халқын азат етуге ұмтылған, тәуелсіздікке қамқор болған, көркем шындық арқылы өз ойын жеткізе білген ұлы жазушы. "ҚилыЗаман" аттытуындысыарқылыолКеңесдәуіріндег іәдебиеттегі бостандық пен тәуелсіздікидеясыныңкөркемдікпайда болу көзінашты. Әуезовтің шығармашылығы көпғасырлықөлшемдершеңберінеенді. Ұлыжазушы, ғалым, қоғамқайраткері М.Әуезовтің көркем мұрасы - біздіңжекеәдебиетіміздіңғанаемес, бүкіладамзатмәдениетініңжетістігі. Оның шығармашылық әлеуеті кең және бай.
Жазушы, драматург, ғалым, сценарист, аудармашы - Ұлы жазушының таланттарының толық емес тізімі. Оның Абай туралы эпосы, үлкен шеберлікпен жазылған әңгімелері мен повестері XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің алтын қорына мәңгілікке енді. Қазақ халқының мәдени-әдеби даму тарихында жазушы, драматург, публицист, зерттеуші, аудармашы және ірі қоғам қайраткері Мұхтар Омарханұлы Әуезов ерекше орын алады. Мұхтар Омарханұлы Әуезов-қазақтың ұлы жазушысы, қоғам қайраткері, ғалым, Қазақстан Ғылым Академиясының академигі (1946), филология ғылымдарының докторы, профессор (1946), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері.
М.Әуезовтің шығармашылығы көпғасырлық өлшемдер саласына әлдеқашан енгені айдан анық. Әуезов-ХХ ғасырдың ұлы жазушысы, ауызша және классикалық әдебиеттің үздік дәстүрлерін, Батыс және шығыс көркем сөйлеу мұрасын жан-жақты меңгерген, қазіргі заманда қазақ әдебиетінің реалистік сапасын арттыруға, әдеби тілді байытуға үлкен үлес қосқан. Шығармашылық жолы өткен ғасырдың алғашқы жылдарындағы қызу дүрбелеңмен, Қазан төңкерісімен тұспа-тұс келген суретші 20-жылдардың басындағы қорғансыз күндерден бастап "Абай жолы" роман-эпосына дейін, "Еңілік-Кебек" трагедиясынан "Қарақыпшақ Қобыланды" трагедиясына дейін, отызыншы жылдардағы повестен "Өркен" романына дейін, эпос тарихы, әдебиет туралы мақалалардан бастап дәстүр мен жаңашылдық, КСРО халықтары әдебиетіндегі ұлттық және халықаралық сипаттағы проблемаларды терең теориялық зерттеуге дейін ұзақ және жемісті жол өтті. Оның қазақ әдебиетінің ең биік күмбезі болып табылатын "Абай жолы" роман-эпосы бүкіл әлемге танымал болды.
М.Әуезовтің таңдамалы шығармалары әлемдік ауқымдағы заманауи әдебиеттің танылған жаңалығын зор қуатпен қуаттады. Біздің заманымыздың ұлы жазушысы, ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен мәдениетінің ең биік шыңы-әр дәуірдің ұлы мұрасын зерделеп, көрсету үшін қалдырған ұлы Мұхтар Омарханұлы Әуезов, әр ұрпақтың өз сөздері, білімі мен түсінігі болады.
Егемен ел жағдайында мұндай ұмтылыстардың көрінісі ұлы жазушының мұрасына деген жанашырлығымыз болады. Ғасырлар бойы көшпелі өмір сүрген және қазақ өмірінің барлық фактілерін, сын-қатерлерін және құпияларын ашқан, XIX ғасырдың ортасында теңдессіз тарихи қайраткер Абайдың тағдыры арқылы көркем және түпсіз ойдың көзімен қиылысқа шыққан суретші туралы көптеген ізденістер болады. М. Әуезовтің шығармашылығы көпғасырлық өлшемдер саласына бұрыннан енгені айдан анық.
Зерттеу нысаны:Біздің заманымыздың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің ұлы мұрасын, ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен мәдениетінің жоғарғы шыңын зерттеу және бейнелеу болып табылады. Егемен ел жағдайында мұндай ұмтылыстардың көрінісі ұлы жазушының мұрасына деген жанашырлығымыз болады. Ғасырлар бойы көшпелі өмір сүрген, XIX ғасырдың ортасында қиылысқа келген, қазақ өмірінің егжей-тегжейін, сын мен құпиясын, орны мен бағын Абайдың теңдесі жоқ Тарихи қайраткерінің тағдыры арқылы оның көркемдік және түпсіз ойлары арқылы ашатын суретші туралы көптеген ізденістер болады.
Зерттеу пәні: М. Әуезовтің балалар әдебиетіне қосқан үлесі
Зерттеу мақсаты:
1. Мұхтар Әуезовтің балалар әдебиетіне қосқан үлесі туралы ақпарат беріңіз.
2. Мұхтар Әуезовтің балалар әдебиеті туралы түсінік беріңіздер.
Зерттеу болжамы: жұмыста пайдаланылған және талданған материалдардың теориялық тұжырымдары мен тұжырымдары Мұхтар Әуезовтің шығармаларын зерттеуде, қазақ әдебиеті курсын, әдеби сын, қазіргі қазақ прозасының жанрлық дамуын әзірлеуде, стиль ерекшелігін анықтауда, ақын шығармашылығымен және оқу құралдарын жазумен байланысты арнайы курстарды оқыту барысында пайдаланылуы мүмкін.
Мұхтар Әуезовтің білім беру жүйесіне қосқан үлесі туралы түсінік беріңіз.
Зерттеу әдістері: байқау, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, ғылыми-педагогикалық, психологиялық-әдістемелік әдебиеттерді талдау, тестілеу, педагогикалық тәжірибе, студенттердің өзара қарым-қатынасын анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және екі кестеден тұрады.

1 МҰХТАР ӘУЕЗОВТІҢ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНЕ ҚОСҚАН 1 ҮЛЕСІ
1.1 Мұхтар Әуезовтің өмір жолы мен шығармашылығы
Мұхтар Омарханұлы Әуезов-қазақтың ұлы жазушысы, қоғам қайраткері, ғалым, Қазақстан ғылым академиясының академигі (1946), филология ғылымдарының докторы, профессор (1946), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1957).
1897 жылы 28 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Бөрілі ауылында дүниеге келген. Қожа тайпасының шығу тегі. Мұхтар Әуезов сауатты, араб, парсы және Орта Азия түркі әдебиетін жақсы білген. Бала кезінде Мұхтар атасының араб әріптерін оқыған. Мұхтардың әкесі Омархан және атасы Әуезов Абай ауылының маңында тұратын адамдар болған. 1908 жылы Семейдегі Камалиддин Хазрет медресесінде оқып, орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы ол Семей қалалық бес сыныптық орыс гимназиясына оқуға түсіп, өзінің алғашқы "буря" атты туындысын жазып, соңғы сыныпта оқиды.
1915 жылы мектепті бітіріп, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына түсті. Семинарияда оқып жүрген кезінде Шәкәрім Құдайбердіұлының "Жолсыз жаз" эпосының желісі бойынша 1917 жылы Ойқұдық ауданында сахналанған "Еңлік-Кебек" пьесасын жазды.
Ресейдегі саяси төңкерістер Әуезовтің өміріне елеулі өзгерістер енгізуде. Ол Семейде "Алаш жастары" одағын құрып, түрлі клубтардың ашылуына бастамашы болды. Жүсіпбек Аймауытовпен бірге жазылған "қазақты өзгіндік түйттері" атты алғашқы мақала 1917 жылы 10 наурызда" Алаш " газетінде жарияланды. 1918 жылы 5-13 мамырда Омбыда өткен жалпықазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның Орталық Атқару комитетінің мүшесі болып сайланды. Әуезов жазушы Жүсіпбек Аймауытовпен бірге Семейде "Абай" ғылыми-көпшілік журналын шығаруға қатысады. 1919 жылы семинарияны бітіріп, қоғамдық-саяси жұмыстармен айналыса бастады. 1919 жылдың желтоқсанында Семейде большевиктік билік орнағаннан кейін Әуезов Семей губерниялық комитетінің Қазақ бөлімінің меңгерушісі және "Қазақ Тіли"газетінің ресми баспагері болып тағайындалды. 1921 жылы қарашада ол Қазақ АССР (ОАК) орталық атқарушы комитеті президиумының мүшесі болып сайланды, онда кадр мәселесімен айналысты. Сол жылы" қорғансыз күндер "әңгімесі" Қызыл Қазақстан"журналының № 3-4 нөмірлерінде жарияланды. 1922 жылдың күзінде Ташкенттегі Орта Азия университетіне оқуға түсіп, "Шолпан" және "Сана"журналдарына жұмысқа орналасады. Бұл басылымдарда" шырайлы әңгімелер"," шырайлы әңгімелер"," үйлену тойы"," азамат оқы"," кім кінәлі"," Заман еркеси "("Гори-гори") әңгімелері жарияланады. 1923 жылы маусымда ол Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік университетінің Әлеуметтік ғылымдар факультетінің Тіл және әдебиет бөліміне ауысты. 1924-1925 жылдары Семей мұғалімдер техникумында сабақ беруге қалдырылды. - Білмеймін, - деп жауап берді ол. Онда жарияланып әңгімелер "пәк қыз"," сүргіннің азалы сұлу"," көлеңкеде қарттық", "Жуандык". 1925 жылы Ленинградқа оралып, оқуын жалғастырды. 1926 жылдың жазында Семейге арнайы ғылыми экспедиция ұйымдастырды, ал оның материалдары негізінде жазылған "әдебиет тарихы" монографиясы 1927 жылы кітап түрінде жарық көрді. 1927 жылдың жазында ол Жетісуда болып, Ілияс Жансүгіровпен бірге өзінің болашақ жұмыстары үшін материал жинады. Ленинградқа оралғаннан кейін ол осы материалдардың негізінде "Караш-Караш тарихы" повесін, "Кили Заман" романын, "Хан Кене"пьесасын жазды. 1928 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің аспирантурасына түсіп, қазақ білім беру институтында сабақ берді.[1]

Алаш қозғалысы
Алаш қозғалысының көсемдерімен бірге 1930 жылы 16 қыркүйекте тұтқындалып, 1932 жылы сәуір айында үш жылға шартты түрде бас бостандығынан айырылды. Дегенмен, маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ педагогика институтының (ҚазПИ-дің) аға оқытушысы болып қызмет істейді. Осы жылдары театр, драматургия, мәдениет пен өнер, әдебиет, фольклор тарихы, орыс әдебиетінің классиктері туралы мақалалары үзбей жарияланып тұрады. Әуезов сценарийі бойынша Райхан көркем фильмі (1940) түсіріледі. 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысады. Осы жылдары Абай романын жазуға кірісіп, оны 1941 жылы бітіреді. Абай романының жарық көруі (1942) Қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға болды. 1943 жылы Абай романын талқылау үлкен науқанға айналады. 1946 жылы романның екінші кітабын жазып бітіріп, ол 1947 жылы жарық көреді. 1950 жылы роман-эпопеяның Ақын аға аталатын үшінші кітабы жарық көреді. 1943 жылдың қыркүйегінен бастап Қазақтың мемлекеттік университетінің (ҚазМУ-дің) қазақ әдебиеті кафедрасына профессор болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда дәріс оқыды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында Сын сағатта (1941), Намыс гвардиясы (жазушы Әлжаппар Әбішевпен бірігіп, 1942), Қынаптан қылыш (1945) пьесалары мен Абайоперасының либреттосын (1944), Абай әндері фильмінің сценарийін (1945) жазады. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы құрылғанда, оның толық мүшесі (академик, №1 куәлік) болып сайланады, филология ғылымдарының докторы, профессор атағы берілді.
1951 -- 1954 жылдары Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да қыспаққа алынып, 1953 жылы сәуір айында Мәскеуге жасырын аттанып кетуге мәжбүр болады. Мәскеумемлекеттікуниверситетінде профессор болыпорналасып, КСРО халықтарыәдебиетініңтарихы дегенарнайы курс бойыншадәрісберді. 1954 жылыАлматығақайтыпоралып, Абай жолы роман-эпопеясынтүпкіліктіаяқтады.[2 ]
1955 жылы шет елге сапарға шығып, Германия Демократиялық Республикасы (ГДР) жазушыларының Берлинде өткен съезіне құрметті қонақ ретінде қатысты.
Әуезовтің мұраcының аса қомақты бөлігі - оның ғылыми зерттеулері. Ол қазақ ауыз әдебиетін жинақтап, жүйелеп, қазақ әдебиеті тарихы, Абайдың өмірі мен шығармашылығы, әдебиеттану мен фольклордың теориялық-проблемалық мәселелері жөнінде іргелі еңбектер жазды. Қоғам және мемлекет қайраткері ретінде Әуезов жиырмадан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының дамуы, рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірді. Әлем халықтары оның Абай жолы роман-эпопеясын айрықша құбылыс ретінде таныды. 1961 жылдың жиырма жетінші маусымында Мәскеу қаласындағы ауруханада қайтыс болды; Алматы қаласында жерленген. Сол жылы Қазақстан ғылым академиясының Әдебиет және өнер институтына оның есімі берілді, одан кейін жазушы тұрған үйде мұражай-үйі (1963) ашылып, ескерткіштер орнатылды. Қазақакадемиялық драма театры, Алматы, Астана, Семей және басқа қалалар мен облыстардағыаудан, ауыл, көше, мектептерӘуезовесіміменаталады. Мұхтар Әуезовтіңтуғанына 100 жылтолуыЮНЕСКО-ныңшешімімен, дүниежүзілікдеңгейде (1997) аталыпөтті.[3]
Туған жері -- бұрынғы Семей уезінің Шыңғыс болысы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы). Әкесі Омархан мен атасы Әуез сауатты кісілер болған. Мұхтар атасының қолында өскен. Атасы Әуез бен әжесі Дінасылдың тәрбиесінде болған бала Мұхтардың алғаш сауатын ашушы да атасы. Соның арқасында ол алты жасынан Абайдың өлеңдерін ауылдастарына жатқа оқып беретіндей дәрежеге жетеді.
1908 жылы хазірет медресесінде оқып, одан орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы бес кластық орыс училищесіне түседі. Осы жерде оқып жүріп Дауыл атты алғашқы шығармасын жазады. 1915 жылы Семей қалалық мұғалімдер семинариясына қабылданады. Оқып жүргенде Шәкәрім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза дастаны негізінде Еңлік-Кебек пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ойқұдық деген жерде тіркестіріп тіккен киіз үй сахнасына шығарады.
1918 жылы М.Әуез Семей қаласының өкілі ретінде Омбы қаласында өткен жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Құрылтайда Алашорда үкіметі мен Алаш қозғалысының бағытын ұстанған Жас азамат атты Бүкілқазақстандық жастар ұйымы құрылады. Ұйымның белсенді мүшесі бола жүріп, Абай ғылыми-көпшілік журналын шығаруға (Ж. Аймауытовпен бірге) атсалысады.
1919 жылы -- Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің қызметкері, 1920 жылдың ақпанынан бөлім меңгерушісі. Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып тағайындалады.
1921 жылы Семей облревкомының төралқа мүшесі, атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарады. 1921 жылғы қараша айында Қазақ АКСР-і ОАК-нің төралқа мүшелігіне сайланып, онда саяси хатшы міндетін атқарып, кадр мәселесімен айналысады. Мұхаңның Еңбекші қазақ газетіне басшылық жасайтын тұсы да осы кезеңмен дәлме-дәл келеді.
Бір қыс Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, төрт жыл Ленинград университетінде оқып, филология факультетін бітіреді. Сол жылы Орта Азия университетінің Шығыс факультетінің жанындағы аспирантурада оқиды.
Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1934-61 жылдар аралығында онныситете ұстаздық қызмет атқарды. Қазақ әдебиеті кафедрасының негізін қалады. Осы жылдары студенттерге арнап Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Қазақ әдебиетінің тарихы, Қазақ халқының суырыпсалма айтыс енері, Туысқан халықтар әдебиеті, Абайтану секілді жалпы және арнаулы курстардан дәріс оқыды, бұл курстардын оқу бағдарламалары мен оқу құралдарын, оқулықтарын жазды. Жазушы Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы бұл еңбегінің ҚазМУ-да бірнеше жыл бойы оқыған абайтану атты курстан құралып келген көлемді монография екендігін 1954 жылы 27 тамызда бұрынғы Семей облыстық Екпінді газетінің редакциясы қойған сұраққа жауап ретінде арнайы айтты.
Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясының жазылу тарихында да оның университеттегі қызметінің алатын орны зор. Сөйтіп ол абайтану атты жаңа ғылымды ұлттық жобаны осылайша қалыптастырды.
Қаламгер Қазақ университетінде қызмет ете жүріп, студент жастардың шығармашылық тұрғыдан өсіп-жетілуіне ерекше мән берді. Әсіресе әдеби бірлестік жұмысын жандандыру, онда талантымен көзге түскен жастарға қамқорлық көрсету, ақыл-кеңес беру арқылы студент жастардың шығармашылық белсенділігін өлшеусіз арттырды. Мұнын жарқын бір мысалы - Әуезовтің 1960 ж. 26 желтоқсанда ҚазМУ-да әдеби бірлестіктің ұйымдастыруымен өткен жастар поэзиясының кешінде сөйлеген сөзі (Жыл келгендей жаңалык. Сеземіз). Кезінде жазушының өзі басшылық жасаған әдеби бірлестік 1961 жылдан бастап Әуезов атындағы әдеби бірлестік деп аталып, оның өмірін, шығармашылық қызметін, ұстаздық ұлағатын тану мен танытудың үлкен мектебіне айналды. Әр жылы желтоқсанның соңғы онкүндігі мен қыркүйектің соңғы он күндігі Әуезов күндері ретінде әдеби шығармашылық мейрамына айналған.[4]
Филология факультетінде қызмет жасайтын Әуезов аудиториясы да ірі шығармашылық ұяға айналды. Онда өтетін түрлі ғылыми мәжілістер мен мәслихаттар, көрнекті ғалымдардың лекциялары - өзінің ғылыми-практикалық маңызының жоғарылығымен бағалы. Жазушының 100 жылдығы тұсында университеттің ғылыми кеңесінің мәжіліс залының төріне ілінген гобеленнен тоқылған үлкен бейнесі, филология факультетінің фойесіне қойылған үлкен қола мүсіні мен фойе қабырғасына орнатылған мемориалдық тақта М. Әуезов есімін онныситете мәңгі қалдыру мақсатында жасалған іс-шаралар еді.
Университет студенттері Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасын оқып үйреніп қана қоймай, оларды зерттеуге де белсене араласады. Жыл сайын қаламгердің өмірі мен шығармашылығы жөнінде курс жұмыстары, диплом жұмыстары жазылады. Ғалымдар зерттеу еңбектерін жазып, кандидаттық, докторлык диссертацияларын қорғайды. 3. Қабдоловтың Менің Әуезовім, Р.Нұрғалиевтің Әуезов және алаш, Ж. Дәдебаевтың Мұхтар Әуезов, Ө. Күмісбаевтың М. Әуезов және Шығыс т. Б. еңбектер 1997 жылдың жетістіктері. Бұған 1997 ж. 23-24 қыркүйекте өткен Мұхтар Әуезов және әлем әдебиеті атты халықаралық ғылыми симпозиумды және оның университет баспасынан жеке том болып шыққан материалдарын қосуға болады. Түркия, Өзбекстан, Кыргызстан, Қытай елдерінен келген баяндамашылар Әуезовтің өмірі мен шығармашылығы туралы қазақ ғалымдарына бұған дейін белгісіз болып келген ірі мәселелерді көтеріп, симпозиумның ғылыми-теориялық деңгейін арттыра түсті.[5]
1961 жылы қайтыс болғаннан кейін Республика Үкіметі қаулы қабылдап, ұлы жазушының есімін мәңгі есте қалдыру мақсатымен Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институты мен Қазақтың мемлекеттік академиялық драма театрына Мұхтар Әуезовтың аты беріледі, әдеби мемориалдық мұражайы ашылып, бірқатар мектеп, көше және Алматының бір ауданы М.Әуезов атымен аталды.[6]

1.2 Ағарту ісіне қосқан үлесі
Мұхтар Әуезовтің халық ағарту туралы ойларының өмір жолының шығамашылығын да әр кезеңінде көрініс беріп отырады.
Әуезов ғылыми-педагогикалық, мемлекеттік және қоғамдық қызметінде өмір бойы халық ағарту, оқу ісі, ұрпақ тәрбиесі мәселелеріне жете көңіл бөліп, бұл туралы көптеген мақалалары мен жұртшылық алдында сөйлеген сөздерінде айтқан.
- Сарыарқа газетінде 1917 жылы жарияланған Оқудағы құрбыларыма! атты алғашқы мақалаларының бірінде жас жазушы оқуда журген қурбы-құрдастарын уақытты бос өткізбей, халықты оқу-білімге бастап, үлгі көрсетуге шақырса
- Қайсысын қолданамыз деген мақаласында орысша және ескіше - мұсылманша оқыған азаматтардың оқу ісін жүргізуде бір ауызды болуы жайында орнықты шешімге келу қажеттігі туралы сөз қозғайды.
- Ж.Аймауытовпен бірге шығарысқан Абай журналының 1918 жылы 11-санында жарияланған Оқу ісі атты мақаласында қараңғылықтың құшағында қалған туған халқын мәдениетке, елдікке жетелеудің үлкен бір жолы - оқу-ағарту ісін дұрыс жолға қоюды, бұл үшін бірінші мақсатта онн тіліндегі ұлт мектептерін ашуды көбейту қажеттігін тілге тиек етіп, мұғалім кадрларының тапшылығын, оқу құралдарының жеткіліксіздігін сөз қылады, бұл істерді дұрыс жолға қоюдың бірінші кезектегі міндеттеріне тоқталып, өз ұсыныстарын айтады.
- 1919-21 жылы Семей губерниялық атқару комитеті төрағасының орынбасары және төрағасы болып тұрған кезінде Семейде шыққан Қазақ тілі газетіне ағартушылық жұмысын жолға қою мәселесін көтерген бірнеше мақалалар жариялайды.
- 1922 жылы 27 тамызда Қазақ тілі газетіне жазушының (Орынборда қазақ АССР Орталық атқару комитетінің басшылығында істеп жүріп) Семей губерниясындағы қазақ қызметкерлеріне ашық хаты басылады. Хатта жер-жерде оқыған қазақ қызметкерлерінің халықты сауаттандыру жолында өнер-білімге жұмылдыру ісіндегі самарқаулығы сыналады.
- 1930 жылы Қазақстан Оқу комиссариаты білім кеңесінің шешімімен Қызылордада басылып шыққан Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған программа және түсінік хаттар деген халық ағарту саласы үшін маңызды жинақтың қазақ әдебиеті пәніне арналған Суретті әдебиет туралы атты бөлімін Әуезов Бейімбет Майлин, Әлкей Марғұланмен бірлесіп жазған. Бағдарламада қазақ шаруа жастарының үш жыл ішінде қазақ әдебиетінен нені оқып үйрену қажеттігін айтып, қазақ әдебиетіндегі дәуірлеу мәселесін ұсынады.[7]
- 1957 жылы қазақ тілі мен әдебиетін оқытуға арналған республикалық кеңес қарсаңында Қазақстан мұғалімі газетінде (28 наурыз) Ана тіл әдебиетін сүйіңдер деген күн тәртібіндегі осы мәселеге байланысты кезек күттірмес шаралар туралы ой қозғайды. Қазақ әдеби тілі мен көркем әдебиет тілі жөнінде шынайы жанашырлық сезіммен жазылған көлемді мақалалары қазақ тілінің өрісі, сөз қолдану сипаты, орыс тілінен аудару мәселелеріне көңіл аудартады.
- Туған тіл мен әдебиетті сүюге шақырып, бұрынғы одақтық Учительская газетада жарияланған Орыс тілінің біздің халық үшін маңызы туралы мақаласында (1956, 9 мамыр) бұл тілдің қазақ халқы ушін үлкен рөл атқарғандығын тілге тиек етеді. Әуезов мектептермен, жоғары және арнаулы орта оқу орындары ұжымдарымен тығыз байланыс жасап, олармен кездесулерінде, қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде оқыған дәрістерінде де халық ағарту, оқу-тәрбие ісі үшін пайдалы пікірлер мен ұсыныстар айтқан.
Мұсылманша, түркіше үлкен оқуы бар, айналасына қадірлі Әуез - Құнанбай аулымен жазғы-қысқы көші-қоны бір, Абаймен көңілдері жақын, қатты сыйласқан адамдар екен. Сондықтан да Мұхтар - данышпан ақынды сыртынан немесе есіктен сығалап көрген бала емес, Абай алдына отырғызып, маңдайынан иіскеген, деректердің айтуынша, әлдебір үлкен үміт күткендей, мейірлене қараған бала. Мұхтар арабша хатты да атасының үйретуімен Абай өлеңдерінің қолжазба көшірмесін Әліппе ғып оқып таниды. Табиғат жан дүниесіне ғасырда бір кездесетін талант пен ақыл-парасат ұрығын ұялатқан балдырғанның ұтқыр зердесіне қазақ көркем сөзінің шұғылалы күні осылай қонады. Мұхтардың оқу-білім жолындағы алғашқы сапары он бір жасынан басталады. Немере ағасы Қасымбектің жөн сілтеуімен 1908-1913 жылдары Семейдегі орыс гимназиясында оқып, одан кейін осы қаладағы мұғалімдер даярлайтын төрт жылдық семинарияны бітіріп шығады.
1922 жылы Ташкент мемлекеттікуниверситетіне түседі. 1923 жылыСанк-Петербург мемлекеттікуниверситетінеауысып, 1928 жылыбітіреді. 1929-1930 жылдарыТашкенттегі Орта Азия мемлекеттікуниверситетініңаспиранту расынатүседі. 1917 жылыАбайдың жары Әйгерімніңаулында "Еңлік-Кебек" қойылады. М.Әуезовтің драматургия саласындақалдырғанәйгіліпьесалары: "Қарагөз","Айман-Шолпан", "Түнгісарын", "Абай", "ҚарақыпшақҚобыланды", "Бәйбіше-тоқал", "Тартыс", "Тастүлек", "Шекарада" т.б. М.Әуезовжиырмасыншыжылдарыкөптегенә ңгімелержазыптанылабастады. "Қорғансыздыңкүні", "Жетім", "Барымта", "Жуандық" "Ескіліккөлеңкесінде" секілдішағынәңгімелердежазушыреалис тіккөзқараспенкөбінесежетімдер мен қорғансыздарпроблемасынсюжеткеарқау етті. Мысалы, 1921 жылыжазылған "Қорғансыздыңкүні" аттыәңгімедепанасызжетімқыздыңтағды рысуреттеледі.
Онда бас кейіпкер Ғазиза адамдардың қорлығына шыдамай боранда үсіп өледі. Жазушының "Жетім" деген әңгімесінде Қасым атты жетім баланың қайғылы өмірі жазылған. Бұл байғұс адамдар ішінде пана таба алмай, қорлыққа шыдамай тоғайға кетіп адасып өледі. М.Әуезовтың жиырмасыншы жылдары жазған қабырғалы шығармалары: "Қараш-қараш" пен "Қилы заман" повестері. "Қараш-қарашта" қазақтың ескі феодалдық қоғамындағы бай мен жарлы арасындағы әлеуметтік тартыс суреттелсе, "Қилы заманда" 1916 жылғы маусым жарлығынан кейінгі қазақ елінің хал-жағдайы баяндалады. Парақор би, опасыз болыс, тойымсыз тілмаштардың көкпарына түскен бейшара халықтың трагедиясы суреттеледі.
Отызыншы жылдар ішінде республиканың әдеби-мәдени, театр саласы өміріне белсене араласып, сол кездің көкейкесті тақырыптарына арналған біраз прозалық, драмалық шығармалар жазады. Л.Толстойдың "Той тарқар", "У", Шекспирдің "Отелло", "Асауға тұсау", В.Гогольдің "Ревизоры", М.Тургеновтің "Дворян ұясы" сияқты классикалық туындыларын нәрлі аударып, бұл өнердің де үлгі мектебіне мықты негіз қалады. Бүкіл қазақ әдебиетінің жетістігі саналған "Айман-Шолпан" либреттосы,
"Түнгі сарын", "Хан Кене", "Абай" трагедиясын дүниеге әкелген суреткер енді Абай атты шұғылалы заңғара кеуде тұсындағы құзар биіктен құмарта, ойлана көз тігеді. 1942 жылы өзінің классикалық роман - эпопеясының бірінші кітабын, 1947 жылы екінші кітабын жариялады. 1949 жылы оған осы екі кітабы үшін КСРО-ның сол кездегі ең үлкен сыйлығы - Сталин атындағы (кейін мемлекеттік деп аталған) бірінші дәрежелі сыйлық беріледі. "Абай" әлем тілдеріне аударыла бастайды.[8]
"Абай жолы" - Әуезовтің бас кітабы. Ол өзінің осынау ұлы шығармасын жазып үлгеріп кетті. Оның суреткер ретінде бақыты да осында еді",- дейді әдебиетші-ғалым З.Қабдолов 1,18 . Бұл қазақ мәдениетінің таихында бұрын-соңды болмаған оқиға, өйткені, "Абайдай шығарма бұл күнге дейін бүгінгі қазақ әдебиетінде болған емес",-дейді жазушы Ғ.Мүсірепов. Мұхтар Әуезов өзінің төрт том "Абай жолы" арқылы бүкіл дүние жүзіне, қала берді - отандастарына , керек десеңіз тіпті - қазақтардың өзіне қазақ дегеннің кім екенін танытты. Қазақ халқының ұлылығын, оның өткен өмірін, тарихын, тарихының түбірлі кезеңдерін, қазақ мінезін, шығармашылық дәуірлерді ғажайып көркемдік күшпен жарқыратып ашып, жан-жақты айқындап, терең түсіндіріп берді. "Абай жолында" біздің дәуірге дейінгі қазақтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы ғана емес, күллі рухы сайрап тұр. Өткен ғасырдың екінші ғасырындағы қазақ өмірінің бұл төрт кітаптан тыс қалған қалтарысы жоқ. "Абай жолының" мазмұн жағынан алғанда жалпы жұрт мойындағаны, энциклопедиялық сипаты, жанр жағынан алғанда қазақтың тұңғыш эпопеясы екендігі де осында жатыр. М.Әуезов - 1945 жылы ашылған Қазақ КСР Ғылым академиясының тұңғыш толық мүшелерінің (академиктерінің) бірі. Ол Ғылым академиясы мен жазушылар одағында үлкен істерге ұйытқы бола жүре, өмірінің ақырына дейін Қазақ мемлекеттік университетінде алдымен әдебиет тарихынан, одан кейін негізін өзі салған Абайтану курсынан дәріс оқыды. Мәскеу мемлекеттік университетінде де біршама уақыт кафедра басқарып, дәріс берді. Оны ғылыми әлем КСРО халықтары, соның ішінде түркі тілдес елдер әдебиетінің ерен білгірі деп таниды. Заманында Мұхтар Әуезов әдеби шығармашылықпен ерте айналысқан. Оған әрине, тума қабілеті, өмірлік тәжірибе және өзі оқып-тоқып, үлгі тұтқан үш сала өнеге мектебі (қазақтың төл әдебиеті, орыс және еуро-азия классикасы) шешуші рөл атқарады. Гимназист Мұхтар, семинарист М.Әуезов каникул кездерінде қаладан далаға өзінің туған аулына келіп жүреді. Жай келіп жүрмейді, ауыл өмірін де әр қырынан байқап, байыптап, зерттеп жүреді.[9]
Тұңғыш жарық көрген тырнақалды туындысы - "Адамдық негізі - әйел" (1917) деген көсемсөзінде автор әйел азаттығы туралы келелі мәселені қозғайды. Тақырыпты талдау мәнерінен, түрлі жайды топшылау, толғау машығынан оның өз ортасынан озған білімі мен мәдениеті саз береді.Әуезовтің пайымдауынша әйелдің бас бостандығы, азаматтық құқы тек бір әйелдің жеке қара басы үшін ғана емес, сол әйел негіз болып отырған бүкіл адам қауымының тағдыр-тіршілігі үшін қажет. Әуезов алған тақырыбының ілкі астарына, түпкі тамыр-тереңіне сүңгіп барып, тарихи талдаулар жасайды. "Отан от басынан басталады" дегендей, әйелді қоғамдық ортаның ұйтқысы ретінде танытады. Ерлер жағы өздерімен-өздері, салт ат, сабау қамшымен бет-бетінде жүргенде төңірегін уыздай ұйытып, "балаларын баулып, асырап, үйлік ұйымының басын құраған - әйел". Осы әйелге теңдік бермей күйкі халде күң ғып ұстау тек бір адамға ғана емес, барлық қоғамға жасалған қиянат екенін түйіп айтады. Өйткені адам қоғамындағы адамгершілік - ана тәрбиесінің нәтижесі. Ал "өмірде әділет, мархабат, махаббат деген нәрсенің атын естімеген ананың" адамды адамдыққа тәрбиелеудегі өрісі қандай болмақ? Демек, адам бойындағы жаман қылық, жат мінездің бәрі бас бостандығы жоқ, сондықтан екі үйдің арасындағы пыш-пыш өсек-ғайбаттан әрі асып ешқайда бара алмай қалған бұйығы, рухани мүгедек әйелдің сорлылығына байланысты екенін дәлелдей келе: "Әйел басындағы тұман айықпай, халыққа адамшылықтың бақытты күні күліп қарамайды. Ал қазақ, мешел болып қалам демесең, тағылымыңды, бесігіңді түзе!" - деп өзінен бұрынғы ілгерішіл ағартушы-демократтар тұрғысынан озат идея, ойшыл тұжырым ұсынады.[10]
"Абай жолы" - Мұхтар Әуезовтің әлемге әйгілі эпикалық романы. "Абай жолы" - қазақ көркем прозасын классика деңгейіне көтерген және әлемдік әдебиетке көркемдік қуат әкелген ең үздік туынды. Әуезов өзінің эпикалық романында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрлерін энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашты. Әуезовтің "Абай жолы" Роман-эпосы әлемдік деңгейде жоғары бағаланды:" ХХ ғасырдың үздік шығармаларының бірі " (Луи Арагон). Бұл эпикалық роман, сондай-ақ қазақ халқы мен бүкіл түркі әлемінің ұлы туындысы деп танылды. Әуезов алдымен екі кітаптан тұратын " Абай "романын(1942, 1947), одан кейін" Абай жолы " (екі кітаптан тұратын; 1952, 1956) жазды. Осы төрт томнан тұратын" Абай жолы " қазақ қоғамының түрлі топтарымен кеңінен жарық көріп, сан қырлы тұтас галерея құрылады. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, жалпы мәдени және танымдық дәстүрлері бар: жазғы жайлауға көшу, құдалық пен тойға жорықтар, кісі өлтіру мен аза тұту, тамақ, джут, болыс сайлауы, дау-дамай билігі, аң аулау мен табиғат көріністері және т. б. Роман-эпостың танымдық маңыздылығымен қатар ООН тілінің дамуындағы ұлттық әдебиет пен мәдениеттің рөлі зор болды. Алғашқы екі томдық "Абай" романы үшін жазушы КСРО Мемлекеттік сыйлығына (1949), төрт томдық "Абай жолы" эпикалық романы жарық көргеннен кейін Лениндік сыйлыққа (1959) ие болды. Эпос әлем халықтарының жүз он алты тіліне аударылған. Ол екі томдық "Әлем әдебиеті кітапханасы" атты екі томдық жинақта жарық көрді .[11]

1.3 Ақынның шығармашылық өмірі
Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығарма туды. Жеке пьесалардыңварианттарынқоссақ, 50-ден асады. Әуезовдраматургиясындажанрлықформал ардыңбәрін қамтыған.
Онда трагедия да, комедия да, драма да бар. Әуезовкейбіршығармаларынбірігіпжазғ ан. Олар: Л. Соболев (Абай), С. Мұқанов (Ақан - Зайра), Ғ. Мүсірепов (Қынаптан қылыш), Ә. Тәжібаев (Ақ қайың), Ә. Әбішев (Намысгвардиясы), Октябрь үшін (1933) пьесасыныңматериалдары - Жетісуқазақтарыныңреволюцияғакелуі. Кейіпкерлері - Д. Фурманов, Ж. Бәрібаев. Кітаптың мұқабасында МұныжазуғаҚ.Байсейітов, Бековтарқатысты деген сөздер бар. Әуезовті әдебиетке Еңлік - Кебек алыпкелді. Шығарма өзегі - эпостық материал. Әлемдік әдебиеттегімұндайтәжірибеенімдідәст урлердіңбірі. Әуезовтің Еңлік - Кебегі 1922 жылыОрынбордабасылды. Кейіпкерлерісахнатіліменсөйлейді. Автор өзіненбұрынғымотивтерденалыскетпеге н. Билерсахнасы - көркемдіктамашатабыс. Кемшілік, олқылықтардыескеріп, Әуезовпьесаны 1943 жылықайтажазды. Бірнешекөрінісқысқарды. Аса терең, мәндішығарманыңбірі - Түнгісарын. Бұл - қазақдраматургиясындареализмніңорны ққанынкөрсеткентуынды. Мұндакөркемдікшешімақындықидеалмент ығызбайланысты. Таптықтартысшығармадажай схема түріндеемес, адамтағдырларыарқылыбейнеленеді. Түнгісарын - қазақдраматургиясындажағымдыкейіпке рлерпроблемасыншешкентуынды. Октябрь үшін, Тартыс пьесаларындаӘуезовреалистік драма жасаудың түрлі-түрлі құралдарын пайдаланған.
1934 жылы сахнаға шыққан Хан Кенетрагедиясы Әуезовтің азаттық идеясын терең бейнелеген, аса көркем тарихи пьесасы. Мұнда Хан Кененің, Наурызбай батырдың, қазақ, қырғыз билерінің реалистік бейнелері жасалып, тарихи шындық пен көркем шындық табиғи бірлік тапқан. Қарагөз 1926 жылы бірінші сыйлық алды. 30-жылдардағы белгілі әдебиет сыншысы Ғ.Тоғжанов трагедияда ескі көшпелі өмірді мадақтау бар дейді. Ж.Орманбаевтың да бір мақаласында осындай пікірі айтылғанды. Әуезов бұл пьесаға кейін кайта оралып, жаңа нұсқа жасады. 30-жылдары Әуезов реализмді меңгеруде көп еңбек етті. Әсіресе драматургияда көптеген ізденістерге барды. 1918 жылы Әуезов тұңғыш онн Абай жайлы мақала жазып, Абай заманы туралы білген, естігендерін қағазға түсірген. Л. Соболевпен бірлесіп жазған Абай пьесасы кейінгі эпопея тақырыбының барлауы еді. Онда Абай өмірінің соңғы кезеңдері қамтылған. 30-жылдардың аяғында Әуезов білімі жөнінен, рухани толысуы жағынан шыңға көтерілді. Ол Абай тақырыбына осындай шақта келеді.
Автор Абайға лайық сөз өрнектері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.