Ертегі оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

"МҰРЫН ЖЫРАУ СЕҢГІРБЕКҰЛЫ АТЫНДАҒЫ МАҢҒЫСТАУ ЖОҒАРЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ" МКҚК

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Балалар әдебиетін жаңа әдіс,тәсілдермен оқыту

Мамандық: 0105000 "Бастауыш білім беру"
Біліктілік: 0105104 "Бастауыш білім беру қолданбалы бакалавры"

Орындаған:Утегенова Г.Ж
Тобы: ББ-20-1
Тексерген: Сапаркулова А.А

Ақтау,2023

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫМЕН ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНА ШОЛУ
1.1 Бастауыш сыныпта көркем шығармалардың кейбір түрлерін оқыту ... ... ...4
1.2 Мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарды оқыту арқылы тіл дамыту ... ... ... 8
1.3 Ертегі оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІН ЖАҢА ӘДІС,ТӘСІЛДЕРМЕН ОҚЫТУ
2.1 Ана тілі сабағында шығармаларды оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Қазақ тілі мен әдебиеті пәніне арналған әдіс - тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ..22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: әлемдік саяси аренада Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын пайымдау оның ұлттық білім жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына Жолдауында Қазақтың ел болуы, ұлт тағдыры - оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі. - деп атап көрсетті.
Егемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті, тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің баянды болуы үшін мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының санасына дарытуда әдебиеттің алатын орны ерекше.
Әдебиет сабағындағы ең басты жұмыстардың біріне оқушылардың көркем шығарманы қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім - болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс - тәсілдерін сұрыптай отырып пайдалануы керек. Оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін дамытудың жолдарын қарастыруы керек. Еліміздің өз тәуелділігіне қол жеткізіп, саяси - әлеуметтік және экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім, сауатты ұрпақ тәрбиелеу - негізгі міндеттердің бірі.
Курстық жұмыстың мақсаты: оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, сезімдік, адамгершілік, азаматтық тәрбие беру; оқырмандық тұрақты ынта - ықыласты, биік талғамды қалыптастыру; әдеби мұраны және онда бейнеленген құбылысты эстетикалық қабылдауына қажетті білім және біліктілікпен қаруландыру; логикалық ойын, ауызекі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру. Бір сөзбен айтқанда, жеке тұлғаны дамыту, қалыптастыру болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
оқушының - көркем шығарманы оқуға деген қызығушылығын, ынтасын ояту, жоғары эстетикалық талғам мен қажеттілікті қалыптастыру;
оқушының сөз өнерінің ерекшеліктерін түсініп, тануға, ой көзімен зерделеуге негіз болатын білім, білік, икем - дағдылар қалыптастыру;
оқушының ойын сауатты ауызша (жазбаша) айта да, жаза да білу, байланыстырып сөйлеудегі тіл мәдениетін қалыптастыру және дамыту, өзіндік ой - пікірін дәйекті, жүйелі айта білуге баулу.

Курстық жұмыстың нысанасы: көркем шығарманы оқыту арқылы оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, негізгі, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиттер тізімінен,қосымшадан тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫМЕН ӘДЕБИЕТ САБАҒЫНА ШОЛУ
1.1 Бастауыш сыныпта көркем шығармалардың кейбір түрлерін оқыту

Бастауыш сыныптардағы оқу бағдарламасы көркем әдеби шығармаларды қамтыған. Әдеби шығарма, түрлі бейнелер, олардың іс-әрекеті арқылы өмірді түсінуге көмектеседі. Жазушының идеясы, көңіл-күйі шығарманың мазмұны арқылы оқушыға беріледі, сөйтіп оларда алуан түрлі сезім, ой туғызады, дүниеге көзқарасын қалыптастырады.
Көркем әдеби шығармалардың мұндай ерекшеліктері бастауыш сыныптарда олардың өзіндік әдістемесін қажет етеді.
Ертегілерді оқыту. Халық әділеттілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен батырлықты ертеден-ақ өте жоғары бағалап, әңгімеге, ән-жырға арқау етіп отырған. Халықтың ауыздан-ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында да ақылдылық пен ақымақтық, арамзалық пен адалдық, жақсылық пен жауыздық қатар көрсетіледі.
Ертегілердің тәрбиелік маңызы орасан зор. Ертегілерді оқу арқылы балалар қарапайымдылық, қішіпейілділік, қайырымдылық адалдық сияқты қасиеттерді бойына сіңіреді. Ертегінің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнелі тіркестерге бай болып келеді. К. Д. Ушинскийдің сөзімен айтқанда, ертегі оқушыны халық қазынасына ендіреді, халық рухымен араластырады.
Ертегілерді оқуда мыналар ескерілу қажет:
Ертегіні оқу барысында бұл ойдан шығарылған,
өмірде кездеспейді деудің қажеті жоқ, балықтың, жан-
жануарлардың сөйлемейтінін балалардың өздері де бі-
леді, бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау оларды
көңілдендіреді, армандауға үйретеді.
Оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме
беруге үйретуде ертегілердің пайдасы мол. Ертегі кейіп-
керлеріне берілетін мінездеме әдетте бір-екі айқын бел-
гілерді көрсетіп, анық түсінікті болып келеді.
Қара сөзбен жазылған ертегілер мәтінге жақын үл-
гімен мазмұндалады. Кейде ертегіні оқымай-ақ, мұға-
лім оның, мазмұнын қызықты етіп айтып береді. Егер
артистердің орындауындағы фонохрестоматияны пай-
даланса, тіпті жақсы.
Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін де өте қолайлы. Оны бөлімдерге бөлу, ат қою, қандай суреттер салуға болатынын анықтау т. б. осындай жұмыстарды II -- III сынып оқушылары орындай алады. Ал IV сыныпта ертегіге өз беттерімен жоспар жасау тапсырылады.
4. Жануарлар туралы ертегілерді оқығанда дайындықтың онша керегі жок.
5. Қейбір ертегілерді пьесаға айналдырып, қуыршақ жасатып, сыныптан тыс сабақтарда балаларға орындатуға болады.
6. Ертегінің композициялық ерекшеліктеріне қара - пайым түрде бақылау жүргізіп үйрету керек.
Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын, бір оқығанда-ақ игереді. Сондықтан бірқатар ер - тегілерді оқығанда жалпы идеясын ғана әңгімелеп, маз - мұнын үйден оқуға тапсыруға да болады.
Жұмбақтар мен мақал-мәтелдерді о қ у. Оқулықтарда жұмбақ,
мақал-мәтелдердің көпшілігі мәтіндердің аяғында беріледі, сонымен қатар бастауыш мектепке арналған жұмбақ, мақал-мәтелдер жинағы жоқ болғандықтан авторлар оқушылардың тілін ұштаудағы бұл материалдардың орасан зор маңызын еске алып, оқулықтарға бірсыпыра жұмбақ, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар енгізген. Бұл материалдар бір мезгілде бір кезеңде ғана оқылмайды. Мұғалім қандай да болмасын, бір мәтінмен жұмыс жасау барысында ол жұмбақтар мен мақал-мәтелдердің ішінен өтіп отырған материалының мазмұнына сай келетіндерін іріктеп пайдаланады. Немесе олардың кейбіреулерін үйге оқуға не жаттауға тапсырады. Мысалы, Елдің ері әңгімесін оқығаннан кейін, оқулықтағы мақал-мәтелдердің ішінен: Ерлік білектен емес, жүректен, Батыр туса, ел ырысы, жаңбыр жауса, жер ырысы, Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады немесе И.Крыловтың Қарға мен түлкі мысалын оқығанда Өзі айлакер, өзі бір қу, жүрген жері бір айқай-шу жұмбағын жаттатып, оның мәнісін түсіндіре кетудің яғни оның жүрген жері неге айқай-шу болатынын сұрап, анықтай отырудың артықтығы жоқ.
Мақал-мәтелдер мен жұмбақ, бір жағынан, балалардың өмірге көзқарасын кеңейтсе, екінші жағынан, сөздік қорын байытады.
К.Д.Ушинский бастауыш мектеп балаларына мақал-мәтел үйретудің пайдасын айта келіп, оның, қысқа да дәл және халықтың тамаша байырғы тілімен қандай да болмасын табиғат немесе адам тұрмысының шындық құбылысын сипаттайтынын көрсетеді.
Мақал-мәтелдер және жұмбақтар бойынша жұмыстар жүргізу үшін, кейде сиректеу болса да, жеке сабақ арнаудың да пайдасы мол. Мұндай сабақ ұйымдастыруда оларды белгілі бір тақырыпқа арнап, іріктеп, топтап алады.
Мақал-мәтелдер -- тәрбиелік мәні күшті, балаларды жақсылыққа баулып, жамандықтан аулақ болуға үгіттейтін өнегелі сөз. Сондықтан әр мақалдың мағынасы талданып, соған қарай белгілі бір қорытынды жасалады.
Жұмбақтар бойынша жұмыс, негізінен, оның шешуін табу бағытында жүргізіледі. Ол үшін нәрселерді, құбылыстарды жұмбақтап айтылған белгілеріне қарай, іздестіру жолымен табу әдісі ұсынылады. Мұндай жағдай-да жұмбақталған нәрсенің жалпы қай салаға жататыны, қандай бағытта ізделінетіні айтылады. Мысалы, іздесем, ізі жоқ, бауыздасам, қаны жоқ жұмбағын шешу керек делік. Бұл нәрсені өзеннен, көлден іздеу керектігі, оның суда болатыны ескертіледі. Мұндай бағыт берілмеген жағдайда балаларға қиындық түседі.
Ал жұмбақтың құрамындағы метафоралық бейне сол жұмбақталған нәрсені іздестіріп табу барысында өз-өзінен ашылады. Мысалы, жоғарыда айтылған жұмбақты шешу барысында өзен, көлде болатын нәрселер іздестірілді. Балалар бірден суда болатын балық, бақа-шаян сияқтыларды айтады. Олардың ізі болмағанымен қаны болатыны, ал біздің жұмбағымыздағы нәрсенің қаны да, ізі де жоқтығы айтылады.
Жұмбақтың шешуі табылғаннан кейін, сұрақ-жауап арқылы метафралық бейне ашылады. Жұмбақта қандай із жөнінде айтылады? Мұндағы бауыздау сөзінің мағынасын қалай түсінуге болады? (қайықтың тұмсығымен су толқынын кесуі) т.с.с. немесе Аяғы біреу, қолы жоқ, шиыр-шиыр жолы көп жұмбағының құрамындағы сөздердің де әуелі тура мағынасы талданады: кез келген нәрсенің салған ізінің сөйлей алмайтындығы, салған іздің сөйлеуі дегеннің не екені сұралады. Осы ар - қылы бұл жұмбақталып отырғанды оқу құралдарының төңірегінен іздестіру керектігі айтылып, олардың ішінде қозғалатын, жүретін қандай нәрселердің бар екені ойластырылады. Егер балалар оны таба алмайтындай болса Оқу құралдарының ішінде қайсыларында жол бар? деген сияқты сұрақ арқылы дәптер мен кітапта жол бо - латыны анықталады. Сонан соң дәптердегі сызық жолдың сөйлей алмайтыны, сөйлейтін жол -- жазу екені, жазу жолын қалам, қарындаш салатыны айқындалады. Жұмбақталған қарындаштың белгілерін балалар өздері табады. Жұмбақтағы салған ізі дегеннің жазған жазу екенін де айтады. Осы сияқты, екі-үш жұмбақтың шешуі талданып қөрсетілгеннен кейін, балалар өздері де заттың белгілерін жұмбақтап айтуға тырысады.
Мысалдарды оқыту. Әдеби шығармалардың басқа түрлерінен мысалдың мынадай өзгешеліктері бар: а)аллегориямен айтылатыны;
ә) мысалда белгілі бір үгіт, тәлім-тәрбиелік мән бо - латыны;
б) оның оқылу ерекшелігі. Осыдан келіп, мынадай әдістемелік сұрақ туады: мысалдағы аллегорияны ашу керек пе, жоқ па? Мұндай сұраққа жауап беру үшін, мысалдың сипатын, мазмұнын, оны балалардың қалай қабылдайтынын байқап қараған дұрыс.
Бастауыш сынып оқушылары мысалды оқығанда суреттелген оқиғаның тартымдылығына қызығады, оны шындық деп қабылдайды. Сондықтан мысалды оқып шығысымен, автордың ондағы суреттеп отырған жан- жануарлары кімдердің бейнесі, оны кім деп түсінесіңдер? дегендей, сұрақ қою қателік болар еді. Өйткені жұмысты мұндай әдіспен жүргізу -- оқушылардың мысалды оқығанда алған әсерін жояды. Сондықтан балалардың одан алған әсерлері әлсіремей, қайта күшейе түсетіндей, мы - салдағы кейіпкерлердің іс-әрекетін тереңірек ұғына түсуіне жағдай жасайтын әдіс-тәсілдер қарастырылады. Ол үшін алдымен мысалдағы суреттелген оқиғаны, қатысушы кейіпкерлерді шындық, өмірде болатындай етіп түсіндіру керек. Ал мысалда суреттелгендер балаларға шындық, болмыс жөнінде қате түсінік береді, өйткені қарға, түлкі сөйлемейді ғой деген сияқтылардан қауіптенудің қажеті жоқ. Олардың сөйлемейтінін балалардың өздері де жақсы біледі, сонда да оны шындық сияқты қабылдайды. Мысалы, балалар тіпті IV сыныптың өзінде де қылыштасу, атысу ойындарын шындық сияқты ойнайды. Олар таяқтың қылыш, найза еместігін әрине жақсы біледі, бірақ өздерінше шын найза, қылыш деп есептейді. Немесе қыз балалардың қейбіреулері әлі де куыршақпен ойнайды, оның сөйлемейтінін біле тұра, шын кісі деп есептеп, онымен сөйлесіп отырады. Сол сияқты мысалдағы оқиғаны да бастауыш сынып оқушылары шын көріп қабылдайды.
Бұл айтылғаннан шығатын қорытынды: мысалдарды оқығанда көңіл қоятын жай -- оқушыларға оның мазмұнын қабылдату және ондағы кейіпкерлердің іс-әрекетін талдау.
Мысалдардағы аллегорияны ашу жұмысын 4 сыныпта мынадай тәсілмен іске асыруға болады. Мұнда мысал - да суреттелген оқиғаға ұқсас оқиға іздестіріледі. Айталық, И. А. Крыловтың Қарға мен түлкі мысалы оқыл-ғаннан қейін, біреудің қолындағы нәрсесін алдап алу өмірде кездесе ме дегендей сұрау қою арқылы, ондағы негізгі ойды түсінуге жеңілдік жасалады. Қейбір жағдайда мысалда суреттелген оқиғаға өмірде болатын ұқсас оқиға табу жұмысы мысал оқылмас бұрын, алдын ала дайындық әңгіменің барысында жүргізіледі.
Мысалдың екінші ерекшелігі -- онда белгілі бір үгіт, тәлім-тәрбиелік мәні бар қорытынды пікір болатындығы. Ол қысқа түрде мәтіннің басында немесе аяғында беріледі
Мысал оқытуда осындай қорытынды пікірді пайдаланып, құрғақ сөзбен Мұндай жаман мінез-құлықтан, іс-әрекеттен аулақ болу керек деудің бастауыш сынып оқушыларына әсері шамалы болады. Ондай үгітті тіпті сол оқылып отырған мысалдан үзінді келтіре отырып айтқанда да, кішкене балалардың санасына бірден қона қояды деу қиын. Сондықтан мысал оқытуда онда айтылатын үгітті табуға тырыспай, оның кейіпкерлері мен сол кейіпкерлердің іс-әрекеті, өзара қарым-қатынасы, бір-біріне айтқан сөздеріндегі ой анық ашылуға тиіс. Осыған орай, мысалдан шығатын қорытынды пікірді оның мазмұны талданып болғаннан кейін оқуға болады.
Мысал оқытудың үшінші ерекшелігі -- оны дауыстап оқу тәсілінде. Мысалдағы айтылатын сөз автордың атынан айтылмай, кейіпкердің атынан баяндалатын болса, сол кейіпкердің басындағы ерекшелігіне қарай, дауыс сазы да құбылып отырады
Кейіпкерлер - дің мінез-құлқы мен автордың сөз қолдауына қарай, да - уыс ырғағының құбылуы балалардың ынтасын арттырып, мысалдың кейбір жолдарын бір-екі оқығанда-ақ жаттап алуларына жағдай жасайды.
Қорыта айтқанда, мысалды төмендегідей жолдармен оқытуға болады:
Оқылатын мысал жөнінде мұғалім алдын ала әң-
гіме өткізеді; онда балаларға түсінігі ауырлық келтіре-
тін сөздердің (сол мысалдың ішінде кездесетін) кейбі-
реулерін кірістіре отырып, олардың мағыналарын аша
кетеді.
Мұғалім мысалды әуелі нақышына келтіре, өзі
оқиды, сонан кейін оқушыларға оқытады.
Мысалдың мазмұны талданылады.
К. Д. Ушинский ғылыми мақалаларды логикалық оқу деп атады. Бұл өте дұрыс. Өйткені ғылыми мақалалар көркем шығармалардай, бірден оқушының сезіміне әсер етіп, кейіпкерлердің іс-әрекетімен балаларды еріксіз ідіктіріп әкетпейді, зейінді, ерік күшін талап етеді.
Мақалаларда немесе очерктерде әдетте мүлде жаңа фактілер беріледі, сондықтан оқуға кіріспес бұрын міндетті түрде дайындық жүмысы керек. Мұнда бірде біз балаларды мақалалардан жаңа ұғым алуға дайындаймыз, яғни оқуға деген қызығушылық сезімі туып, мақаланы қабылдауға балалар толық дайындалады. Екіншіде балаларды мақаланы қабылдауға ғана дайындап қоймаймыз, дайындық кезінің өзінде білім береміз. Мысалы, Ленин Смольныйға келеді мақаласын оқымас бұрын: уақытша үкімет деген не? Смольный -- қандай орын? Уақытша үкіметті неліктен құлату керек болды? Юнкерлер, буржуйлар кімдер? Бұл -- қай кездегі уақиға? Бұл кезде Ленин қайда еді? т.с.с. мәселелер жөнінде түсінік бермей, мақаланы оқудың пайдасы аз.
Дайындық жұмысынан кейін мәтін оқылады. Егер мәтін қысқа болса, тұтас оқылады, мазмұнын айтуға дайындалады. Оқушылар мәтінді оқығаннан кейін берілетін сұрауларға жауап қайтарып, тапсырмаларды орындайды. Мұнда қандай сұрауларға жауап беретіндері дайындық кезінде ескертіледі.
Мақала оқылу барысында екі рет талданады. Бірінші оқығанда сөздердін, мағынасы, кейбір фактілер анықталып, бөлімдердегі басты ойды аңғару мәселелері жөнінде жұмыс жүргізілсе, екінші рет оқылғанда фактілердің, арасындағы байланыстарды табу, қорытынды жасау жұмыстары жүргізіледі. Кейбір жағдайларда мақаланың мазмұнын меңгерту үшін үшінші рет оқытуға болады.
Ғылыми мақалаларды оқытуда терминдер мен қорытындыларға ерекше көңіл аударылады. Терминдер, түсінуге ауыр сөздер қайта оқытылады. Дайындық жүмы - сы кезінде оларға берілген анықтамалар қайталанады, қортындылар талқыланады, егер қысқа болса, тақтаға жазылады.

1.2 Мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарды оқыту арқылы тіл дамыту

Бастауыш сынып оқушыларның ауызша тілін дамыту мақсатында мәтінмен жасалатын шығармашылық жұмыс түрлерімен қатар мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылпаштармен жұмыс жүргізудің де орны ерекше. Бастауыш сыныпқа дейін бала бақшасынан да оқушылар біршама жұмбақ, жаңылпаштармен таныс болып келеді.
Халық көркем сөз бейнелігіне, тіл мәдениетіне сөздің әсерлігіне ертеден-ақ үлкен маңыз берген. Адамдар арасындағы қатынасқа сөздің ролін жоғары бағалаған ат-бабамыз жастарды тәрбиелеуге сөздің маңызын сөз бейнелігін орынды қолданудағы даналық ой-пікірлерін өсиет етіп қалдырған. Бұл ой-пікірлер мақал-мәтел арқылы қалыптасып, біздің заманымызға жеткен. Бастауыш сынып оқушылары жас ерекшеліктерін ескерсек, мақал-мәтелдің айтылу орамдылығы, тілге үйіріле кететіндігі, ұшқырлығы оларды қызықтырады. Олай болса, мақал - мәтелдерді үйретуде мұғалім белгілі көздеген мақсатты іске асыра алады.
Ахмет Байтұрсынов өз әліппелерінде мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарды бала тілін дамытудың өте қажетті құралдары ретінде тани білген. Оларды өте орынды , белгілі жүйемен орналастырып пайдаланған. Халық өмірінің ой қорытындысы болып келген мақал-мәтелдер- ұрпақтар үшін үлкен тәрбие құралы. Мысалы, 3 сынып Ана тілі оқулығында Еңбек ер атандырады, Байлықтың атасы-еңбек, анасы-жер, Еңбек еткен емеді, Берген алар, еккен орар т.б. еңбекке арналған мақал-мәтелдер оқулықтан Еңбекпен ел көгереді деген тараудан оқытылады. Мұндағы терең мағыналы ой-пікірлер мәтіндердің мазмұнымен байланысып, тақырып тынысын кеңейте түседі. Мұғалім оқушыларға еңбек мәнін ашып, оқушылар түсінігін анықтағаннан кейін оның жемісінің неге байланысты екенін , нәтижелі еңбек еткен адамдарды халықтың қалай құрметтейтінін білдіруді алдына мақсат етіп қояды. Немесе, Батыр туса-ел ырысы, жаңбыр жауса жер ырысы, Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі, Өзің өлсең де, жолдасыңды жауға берме т.б. сол сияқты мақал-мәтелдер батырлықты, ерлікті тудыратын сезім туралы сөз етіп, оқушыларға қайтсе,қай жағдайда батыр бола аласың? сияқты сұраулар арқылы олардың мәні түсіндіріледі.
Мақал-мәтелдердің бейнелілігі , ондағы ойдың ықшамдылығы, тереңдігі мұғалімнің оны талдау мақсатындағы жүргізген әңгімесі арқылы ашылады. Бұлар оқушыларды жаман қасиеттерден сақтандырып, жақсы қасиетке үйіп болуға шақырады. Жақсы кісілердің өнегелі өмірдегі эситетикалық қасиетін ашып, оны оқушылар бойына сіңіруге ықпал жсайды. Мақал -мәтелдердің өмірлік құбылыстар адамдардың қарым -қатынасы, іс -әрекеті туралы пікір бейнелі түрде беріледі. Ондағы айтылмақшы ой көп жағдайда астарлы түрде болады. Олай болса, бастауыш сынып оқушыларына бұл жайдың біраз қиындық келтіретінін ескеру керек. Әрине, ешбір астар, тұспалы жоқ мақалдарды сұрыптау қиын. Солай бола тұрса да, бірінші сынып оқушыларына ешқандай астар, ауыспалы мағына жоқ, ой ашық айтылған мақал -мәтелдерді үйреткен өз нәтижесін береді деген ойға келдік, эксперимент нәтижесі де соны көрсетті. Мәтелдерден гөрі таза таза мақал нұсқаларын оқулыққа көбірек беру керек деп ойлаймын. Мақал -мәтелдерді оқыту, жаттату бастауыш сынып оқушыларының оқуда жіберілетіні С.Рахметова өз еңбегінде көрсеткен қателердің көпшілігін түзетуге мүмкіндік жасайды. Мысалы, мақалдарға поэзияға тән ырғақ, саз, интонация болса, дыбыс ундестігінің үйлесімі бар екенін ұмытпаған жөн. Еңбек еткен емеді, Ер дәулеті -еңбек. Мысалы, біріңғай жіңішке, немесе жуан , еріндік дауысты дыбыстардың үйлесімдегі жеке сөздерді, сөз бен сөздің байланысын дұрыс оқуға көмегін тигізеді. Республикамызда қазіргі әлеуметтік жағдайында ұлттық дәстүр негізінде білім беру мәселесі көтеріліп жатыр. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың мақал -мәтел үлгілерін мол, көп білуі керек нәрсе. Бірақ бастауыш сынып оқушысы үшін кез- келген мақал- мәтелдерді үйрету арқылы тіл дамыту жұмысында жетістікке жетеміз деуіміз дұрыс болмас еді. Сондықтан, 1-сыныпта балабақшаның даярлық сыныбындағы бағдарламаның мазмұнын ескеру, онда қандай мақалдарды үйренді дегенді, 2-сынып оқулығында 1-сынып көлеміндегі үйретілген мақал мәтелдердің санын , тақырыптық үлгілерін , тіпті құрылымдық үлгілерін де еске алу керек сияқты. Осылайша, әр сыныпта мақал- мәтелдерді үйрету сатылы түрде жеңілден- ауырға, белгіліден- белгісізге т.б. сияқты принциптерді сақтай жүргізілгені жөн болар еді.
Оқушылардың сөздік қорын молайту жөнінде оларды дұрыс сөйлеуге үйрету жолында өзімнің іс-тәжірибеме сүйене отырып, мынадай тәсілдер пайдаланамын:
- сөздік жұмыс (әңгімелеу,салыстыру,қайталау, сұрақ-жауап, анкеталар т.б.)
- көрнекі құралдар қолдану (сурет, бейне фильм т.б.)
Оқушының сөздік қорын молайту, жаңа сөздерді меңгеруде шешуші роль
атқаратын жұмыстың бірі-сөздік жұмысы. Осы сөздік жұмысты жүргізуде,
бекітуде, оны практикалық қолдана білуде ойынның атқаратын ролі ерекше.
Мақал-мәтелдің оқушыларға тәрбие берерлік жағы да, сөздік қорды толықтыру үшін теңдесі жоқ қазына. Мақал - сөздің мәйегі. Мәйек - бір қазан сүтті ашытатын ұйтқы, яғни қысқа да нұсқа айтылатын сөз, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, сөздің ұйытқысы. Мақал дегеніміз халықтың ғасырлар бойы өмірден, табиғаттан көрген - білгенін бейнелейтін шағын шығармасы, сөз өнері ... Мақал бейнелі сөз, тілі ұста, құрылысы тұрақты сөйлем. Сондықтан да ол жаттауға, есте сақтауға, пайдалануға оңай. Өйткені, қазақ мақалдарының құрылымы қысқа, өлеңге жуық, онда ұйқас бар, дыбыс үндестігі бар.
Мен өз қазақ тілі сабақтарымда оқушылардың тілін дамыту мақсатында мақал-мәтелдер арқылы бірнеше жұмыс түрлерін қолданамын:
антоним сөздерден жасалған мақалдарды тауып жазу,
Мысалы: Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат
Тамыр болдың айтыс жоқ, қолдан бердің қайтыс жоқ
Алғыға қарап пікір ет, артқыға қарап шүкір ет.
Кәрліктің алды- жігіттіктің соңы
Адам бір терінің ішінде - толады да солады да
антонимдердің қай сөз табынан жасалғанын айту,
Мысалы: жақсы - жаман (қандай? - сұраққа жауап береді) - сын есім
Айтыс-қайтыс (не?) - зат есім
Алғы-артқы - көмекші сөздер
Алды-соңы - көмекші сөздер
Толады- солады ( не істейді?) - етістік
қатыстық сын есімдерді бар мақалдарды жазу,
Мысалы: Ақсақ қой түстен кейін маңырайды
Жақсы кісінің ашуы, жибек орамал кепкенше
Әдепсіз бала - аяққа басылған шала
Бақыр қазан қайнаса, бәріміздің бағымыз
құрамында көмекші есім кездесетін мақалдарды тауып жазу,
Мысалы: Ел іші - алтын бесік
Ырыс алды - ынтымак
Тау мен тасты су бұзар,
Ер арасын ку бұзар
тәуелдік жалғаулы сөзі бар мақалдарды жазу,
Мысалы. Жолы болар жігіттің, жеңгесі шығар алдынан
жеңгесі - оның жеңгесі - тәуелдік жалғау,жекешк
түрінде, 3-жақ
Жаманға айтқан ақылың, дала атқан оқпен тең
ақылың - сенің ақылың - т.ж. 2- жақ,жекеше түрінде,
берілген мақалдардағы есімшелерді тауып және мақалдардың мазмұнын ашу,
Мысалы: Бүлінген елден, бүлдіргі алма
Көпті жамандаган - көмусіз калар
Ата көрген ок жонар,
Ана көрген тон пішер
мақал-мәтелдің қалған бөлігін тауып жазу және сөздерге морфологиялық талдау жасау,
Мысалы: Сабыр түбі ...
Балалы үйдің ...
Ағайыныңды іске шакырма, ...
мақал құрамындағы бір сөзді ғана атап, сол сөзі бар мақалды табу,
Мысал: Тіл ... Тіл - қылыштан өткір
Өнер алды ... Өнер алды - қызыл тіл
Сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін ең жиі қолданылатын көрсеткіш - септік жалғау, берілген мақал-мәтелдерді оқып, асты сызылған сөздердің қай септікте тұрғанын талдау жұмысын жасаймыз:
( Не? ) Оқу - білім бұлағы,
(Не? ) Білім - өмір шырағы.
( Кімнің?) Білімдінің алды жарық,
( Кімнің?) Білімсіздің күні ғаріп.
( Кімге?) Өнерліге өлім жоқ,
( Кімге?) Жалқауға жарық жоқ.
(Нені?) Өнерді үйрен де жирен.
( Қайда?) Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың.
( Кімнен?) Ұстаздан шәкірт озар.
Оқу ( немен?) инемен құдық қазғандай - секілді тапсырмалар жүргіземін.
Көрсетілген мақал мәтелдердің түрлі ойын элементтері арқылы берілгенін байқағандай, осындай элементтерді пайдалана отырып, оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдыларын дамытуға мұғалім үшін өте тиімді - деп ойлаймын. Мұндай тапсырмаларды қызыға орындап, әрі грамматикалық мағынаның ерекшеліктері туралы білімдерін бекітуге, әрі мақал-мәтел арқылы сөздік қорларын толықтыруға ықпалды. Кез келген сөзді бір-бірімен байланыстыра, тіркестіре салуға болмайтындығын жете түсіндірген жөн. Мұндай жағдайда оқушылар мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның мазмұнын, мағынасын ашуға, түсінуге талпынады. Әдетте, мақалдар жаттап алу үшін ғана бермеймін, әрбір мақалдың тура мағынасы мен ауыспалы мағынасын қатар түсіндіріп отырамын. Мұндай жағдайда оқушылар мақалдарды құрғақ жаттап қана қоймай, оның мазмұнын, мағынасын ашуға, түсінуге талаптанады. Тіл дамыту үшін сөздік жұмыстарына да көп көңіл қоя білу керек.
Тіл дамыту жұмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бір-бірімен байланыста. Адам бір-бірімен сөйлеу тілі арқылы тікелей қарым -қатынас жасайды. Сөйлеу тілі арқылы адам екінші бір адамның айтқан сөзін естейді, тындайды әрі онымен пікір алысып сөйлеседі. Адам осындай сөйлеу барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік құралдарын пайдаланылады. Мысалы, мақал-мәтел, теңеу, салыстыру, әсірелеу, сөзге екпін түсіріп айту, ымдау тағы да басқа әрекеттер арқылы сөйлеу үрдісінде екінші бір адамға ойын жеткізеді. Сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлемдермен айтуға бейім келеді, мысалы, сөйлемнің айқындауыш, оңашаланған мүшелерін, құрамдас сөйлем түрлерін қолдана бермейді. Тіл дамыту жұмыстары грамматикалық зандықтармен байланысты жүргізілуі тиіс.
Мақалдармен жұмыстың бірнеше түрі бар:
Мақалды үстеу.
Мақал мазмұны бойынша жұмыс.
Мақалды сөйлеу әрекетінде қолдану.
Үстеу кезеңінде тақтаға мақалды жазамыз. Алдымен мұғалім оқиды. Сонан соң оқушылар қайталайды. Түсіндіру кезінде алдымен кейбір сөздерінің мазмұнын синониммен түсіндіруге болады. Мақалдың мағынасын ашу кейде қиындық туғызады. Бұл мұғаліммен сөйлесуге жағдайын ұсыну арқылы түсіндіруді қажет етеді. Мысалы: мақалдың құрамында жиі кездесетін ырыс, несібе, құт сөздерінің мағынасын ұлттық сипатта түсіндіру қажет. Өйткені, бұл сөздердің аудармасы мағынасын дәл ашып бере алмайды. Мысалы:
Батыр туса-ел ырысы, жаңбыр жауса-жер ырысы.
Байлық-мұрат емес, кедейлік ұят емес.
Отан оттан да ыстық.
Ауызекі сөйлеу тілін жақсы меңгерген, оған жаттыққан оқушы ойын жазбаша да дұрыс, жүйелі бере алады. Сондықтан бұл екі үрдіс бір-бірімен бірлікте, байланыста қаралғанда, жүргізгенде ғана дұрыс нәтиже береді. Тіл дамытуға арналған жұмыстардың барлығы оқушылардың тіл байлығын, білім деңгейін, сана сезімін, сауаттылығын дамытуға көмегі зор.
Төменгі сыныптарда оқушылардың ауызга тілін дамытуда мақал- мәтелдермен қатар жұмбақтарды да пайдалану тиімді. Жұмбақтардың қамтымайтын тақырыбы жоқ деуге болады. Баланың өзін қоршаған айналасындағы белгілі заттардан бастап, жер, су, табиғат, аспан әлемі, еңбек құралдары, өнер- білім бәрі де жұмбақтар мазмұны қамтылатын болып келеді. Жұмбақ- халқымыздың ауыз әдебиетінің өте ертеден келе жатқан түрі. Кіші жастағы баланың ой өрісін, дүние тануын дамытуға, салыстыру, ұқсату, арқылы зат, құбылыстардың сапа белгісін танып, оны ауызша тілмен суреттеп жеткізуге жұмбақтадың мүмкіншілігі мол. Сонымен бірге баланы ақыл ойын, қиялын дамыту, тапқырлық тікелей байланысты.
Халықтың жұмбақ ішіндегі сөз қылған заттарды әрдайым бір қалыпты қатып тұрған зат болмайды. Бір нәрсені істеуші, бір міндетті атқарушы, үнемі қозғалыс, қимыл, әрекет үстіндегі заттар болады. Бұнда көп мағына бар екені даусыз. Дүниені еңбек арқылы танитын еңбек адамы өзінің заттарын да, маңайдағы жанды жансыз дүниені де осындай әрекеті арқылы таниды. Сол арқылы еске алады,- деді академик М.Әуезов. Жұмбақ үлгілері А.Байтұрсыновтың әліппелерінде кеңінен орын алған, онда жылдың мезгілдері, табиғат құбылыстары, адамның дене мүшелері, тұрмыста қажет құрал саймандар атаулары жайлы жұмбақтар берілген.
Кіші жас оқушылары үшін жұмбақтың оқушылардың ауызша тілін дамытудағы орнын дұрыс бағалай білу керек. Жұмбақ мәтінің оқытқызу, оны жаттату, оның шешімін, жұмбақты болып тұрған зат белгілерін көз алдына елестеті, салыстыру арқылы ауызша тілін дамыту, заттың әр белгісін ауызша айттыру, тіл дамыту ісі жүргізіледі.
Төменгі сынып еркін меңгеріп, көбін ауызша жатқа айтуға үйреніп келеді. Ал осы үлгілері бастауыш сынып оқушыларын ауызша тілін дамытуда үзбей, мазмұнды түрде жүргізуге мүмкіндік беретін-жаңылпаштар. Мұғалім оқушының ауызша тілін дамыту процесіндегі мұғалімдердің күнделікті іс тәжірибелерінде жаңылпаштар, мақал- мәтелдер, жұмбақтар сияқты кеңінен қолданылып жүр дей алмаймыз. Жаңылпаштардың оқушы тілін дамытуға мол қазына екендігін А.Байтұрсынов қарастырған әліппеден көруге болады.
А.Байтұрсынов жаңылпаштардың неше түрлі үлгілерін берген. Даяр үлгілер келтірілген, сонымен бірге жаңылпаш жасауға арналған сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді үш қайтара шапшаң айтқызу арқылы жаңылпаш жасауға болады деп, мына сөйлемдерді берген: Назар назар. Нан арзан, нар арзан. Даяр үлгілер келтірілген, сонымен бірге жаңылпаш жасауға арналған сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді үш қайтара шапшаң айтқызу арқылы жаңылпаш жасауға болады. Деп, мына сөйлемді берген:
Назар назар. Нан арза, нар арзан. Назар назар, нар арзан. Он нан онан арзан. Назар азар, нар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.