Қаракөл қойының тұқымы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 307 бет
Таңдаулыға:

ҚАРАКӨЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Оқулық

Рецензенттер:

Кітапта әдебиет деректері және республиканың негізгі экологиялық-климаттық аймақтарында жүргізілген көп жылғы зерттеулердің нәтижелері жинақталған. Қаракөл қойларының генетикасы мен селекциясы, оларды әртүрлі меншік нысанындағы жағдайларда, қазіргі өсіру әдістері негізіндегі мәселелер қарастырылған. Еңбекте қаракөл қой шаруашылығының селекциялық-асылдандыру жұмыстарының қазіргі жағдайы туралы ақпараттары жинақталып қана қоймай, сонымен қоса ғылым мен практика жетістіктерін пайдалану жөнінде ұсыныстар берілген.
Кітап зоотехник-селекционерлерге, магистранттар мен PDhдокторанттарға, мал мамандарына, фермерлер мен студенттерге арналған.

МАЗМҰНЫ

К І Р І С П Е

I т а р а у Қаракөл қой тұқымының қазіргі жағдайы
1.1. Қаракөл қойының пайда болуы

1.2 Қаракөл шаруашылығының дамуы

1.3. Қазақстандағы қаракөл шаруашылығы

1.4. Шетелдердегі қаракөл шаруашылығы

1.5. Қаракөл қойының тұқымы

1.5.1. Қаракөл қойының аймақтық (экологиялық) типтері

1. 5. 2. Қазақстандағы қаракөл қойының тұқымы

1. 5. 3. Заводтық типтер

1. 5. 4. Елтірілік типтер

II тарау. Қаракөл қойының биологиялық ерекшеліктері

2.1. Қаракөл қойы төлінің құрсақта жетілуі

2.2. Қаракөл қойының дене бітімі (конституциясы)

2.3.Экстерьер (тұрқы)

2.4. Терісі мен жүнінің құрылысы және дамуы

2.4.1. Ұрық пен төл жүнінің іште даму ерекшепіктері

2.4.2. Елтірі жүнінің сипаты

2.5. Тері жүнінің бояуы (түсі)

2.6. Қаракөл қойының ет, жүн және сүт өнімділігі

III тарау Қазақстандағы қойдың елтірілік тұқымының тектік (гендік) қоры

3.1.Қаракөл қойларының түр-түсі мен реңінің генетикасы және олардың тұқым қуалауы

3.2.Генетикалық параметрлер және оны қаракөл шаруашылығында пайдалану

3.3. Қаракөл қойлары популяциясының генетикалық құрылымы

3.4. Түсінің тұқым қулаушылығы

3.5. Елтірілік типтері бойынша тұқым қуалаушылығы

3.6. Жүн ұзындығының тұқым қуалаушылығы

3.7. Бұйраның негізгі белгілерінің арасындағы өзара байланыс

IV т а р а у. Қаракөл қойының селекциясыжәне оларды өсіру
4. 1. Іріктеу және сұрыптау

4. 1. 1.Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалау

4.1.2. Қозыларды бонитировкалау

4.2. Асыл тұқымды малдың есебін ұйымдастыру және оны жүргізу

4. 3. Сұрыптау

4.4. Линиялар бойынша өсіру

4.5. Қаракөл шаруашылығында туыстас жұптастыруды пайдалану

4. 5. 1. Туыстастарды жұптаудың ұрпақ сапасына тигізетін әсері

4. 6. Қабырғалы елтірілі қара қаракөл қойының асыл тұқымдық және өнімділік сапасын жақсарту жолдары мен әдістері

4. 6. 1. Жүнінің ұзындығы бойынша іріктеу және сұрыптау

4. 6. 2. Қозылардың іште дамуының узақтығына байланысты елтірісінің сапасы

Vт а р а у. Қаракөлше өндіру

5. 1. Қаракөлше типті қаракөл қойының селекциясы

5. 2. Елтірілік сапасының тұқым қуалаушылығы

VI т а р а у Қаракөл койының табиғи көп төлдегіштігін арттыру жолдары

VII т а р а у Қозыларды сою, терілерін сыпыру, оларды алғашқы және заводтық өңдеу

7.1. Қаракөл қозыларын сойғанда алынатын өнімдерді алғашқы өңдеуге арналған типтік пункттер

7.2. Қаракөлді заводтық өңдеудің технологиясы

VIII т а р а у Қаракөл қойын күтіп-бағу және азықтандыру

8.1.Тұқымдық қаракөл қошқарларын азықтандыру мен күтіп-бағу

8.2. Қаракөл саулықтарын азықтандыру және күтіп-бағу

8. 3. Қаракөл қозыларын азықтандырып, күтіп - бағу

8.4. Қаракөл шаруашылығында пайдалануға ұсынылған қоралар типі

IX т а р а у Қаракөл шаруашылығындағы еңбекті көп қажет ететін процестерд( механикаландыру)

Х тарау Қаракөл шаруашылығында еңбекке ақы төлеу

10.1. Қаракөл шаруашылығында коллективтік мердігерлікті ұйымдастыру

Пайдаланған әдебиеттер

К і р і с п е

Қаракөл шаруашылығы - Қазақстан мен Орта Азия республикаларындағы мал шаруашылығының аса маңызды саласы. Соған сай қаракөл шаруашылығын зерттейтін ғылым қалыптасты. Ол ғылым қаракөл қойы тұқымының пайда болуы мен қалыптасуын, даму ерекшеліктерін, селекциялық-тұқым асылдандыру жұмыстарының әдістерін және өсіру техннкасын зерттейді.
Ұлы Қазан революциясына дейін қаракөл қойының 300 - 500 бастан аспайтын шағын отарлары Бұқара жазығы мен Хиуа жерінде өсірілді. Олардың өсіп-өнуі табиғн климат және жемшөп жағдайына тәуелді еді.
Ауыл шаруашылығының бір саласы ретінде қаракөл шаруашылығы тек Совет өкіметі тұсында ғана қалыптасты. Осы жылдар ішінде қаракөл өсіру жөніндегі ғылым да қалыптасып, кемеліне келе бастады. Тұқымдық қой саны біздің елімізде революциядан бұрынғы санынан бес еседен астам артып, қазір қоғамдык секторда 14 миллионға жуықтады. Қаракөл қойы қазір Орта Азияның, Қазақстанның, Молдавияның, Украинаның, Азербайжанның шөл және шөлейт жайылымдарында өсіріледі, сондай-ақ шетелге де кеңінен тарады. Қазір оны дүние жүзінің елуден астам елі өсіреді. Елтірі өнімінің сапасы жақсарып, дүние жүзілік және ішкі рынок талаптарына сай келетіндей дәрежеге жетіп отыр.
Қаракөл шаруашылығындағы елеулі табыстармен қатар, жекелеген кемшіліктерінің де орын алып келе жатқанын айта кету қажет. Қаракөл өнімінде көлемі кішкентай, ақауы бар және жарамсыз елтірілердің үлесі әлі де көп. Ондай елтірілердің тауарлық құндылығы едәуір кем болады.
Қаракөл шаруашылығында қой санын өз төлі есебінен көбейту, саулықтардың үлесін арттыру, малдың асыл тұкымдық және өнімділік қасиеттерін жақсарту, еңбекті көп қажет ететін процестерді кеңінен механикаландыру, шөл жайылымдарда жабайы өсімдіктердің (изеннің, теріскеннің, сексеуілдің) тұқымын қолдан егу арқылы жемшөпті молайту міндеті қойылып отыр. Сонымен бірге шаруашылықтық материалдық-техникалық базасын нығайтып, өндірістік қора-жайлар мен шопандардың тұрғын үйлері құрылысын, мәдени-тұрмыстық объектілерді көптеп салу, саланың тұрақты дамуына толық жағдай жасау қажет.
Сондықтанда қаракөл койының тұқымдық және өнімдік сапасын жақсартудың жолдары мен әдістері, оларды күтіп-бағу мен азықтандыру, елтіріні алғашкы және заводта өңдеу, еңбекті ұйымдастыру, еңбек ақы төлеу мәселелері жөнінде анықтамалық материалды алғаш рет автордың зерттеулері негізінде ұсынып отырмыз.

I т а р а у
ҚАРАКӨЛ ҚОЙ ТҰҚЫМЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
Германия және Австрия жерінде қаракөл қой шаруашылықтарының игерілу тарихы
Қаракөл қой шаруашылығына және қаракөл елтірісіне деген қызығушылық тек Ресей жері мен Орта Азия территориясында ғана емес сонау Европада да орын алған. Орта Азия саудагерлері қаракөл елтірілерін Европа жеріне де апарып сатып отырған. Сол кезеңдердегі қаракөл елтірісін сататын саудагерлердің көпшілігі Бұқара мен Хиуа саудагерлері екендігі белгілі. Өйткені XVII-XVIII ғасырларда Бұқара және Хиуа саудагерлері қаракөл елтірісін Ірбіттегі, Тверь губерниясындағы, Тобылдағы, Новгородтағы жәрмеңкелерге сатқандықтары туралы деректер бар. Негізінде қаракөл елтірісі әлемдік деңгейде жоғары бағаланған бағалы тері деп айтсақ қателеспейміз. Мәселен, XVIII-XIX ғасырларда қаракөл терілері Лейпцигте, Лондонда, Нью-Йоргте, Генуяда, Монреалда және басқа шетел сауда орталықтарында халықаралық бағалы тері аукциондарында сатылып отырған. Мысалға, С.В.Понятовскийдің деректеріне сүйенер болсақ Бұқарадан 1910 жылы 500 мың, ал 1912 жылы 1800 мың дана қаракөл елтірісі шет елге әкетілген. Мұның өзі көптеген елдер мен континенттерге өсіру үшін қаракөл қойларын алып кетудің негізін қалады. 1884 жылы Босния мен Герцеговинаның қой өсірушілері алғаш рет Украинадан бірнеше ондаған қой алып кетті. Әкетілген қаракөл қойлары онда жақсы жерсініп, жергілікті қоймен жақсы будандастырылды. 1898 жылдың өзінде-ақ Венада қаракөлдің алғашқы көрмесі ұйымдастырылуы Австрияның қаракөл шаруашылығына қатты көңіл қойғандығын көрсетеді. 1907 жылдан 1910 жылға дейін Бұқарадан Батыс елдеріне жыл сайын орта есеппен 221 қой әкетіліп отырған.
Алайда табиғи жайылымы жоқ және табысының бірсыпыра аз болуы етті жүнді қой тұқымдарын өсіретін жерлерде қаракөл қой шаруашылығының дамуын едәуір тежеп келді. Ол елдерде қаракөл қойы тұқымдық бағытта өсірілді. Қаракөл қойының аз болғандығына қарамастан, ол кезде Германия мен Австрия өнімі жоғары асыл тұқымды мал өсіріп, сатудың арқасында басқа елдерде қаракөл шаруашылығының дамуына елеулі ықпалын тигізді.
Ал қаракөл қой шаруашылығының Германияда игерілу тарихына қысқаша тоқталып кетер болсақ, қаракөл қой шаруашылығы Германия территориясында алғашқы кезде бағылы тері өндіру шаруашылығы немесе мода талаптарына жауап беру негізінде емес ғылыми-зерттеу негізінде игерілген. Қаракөл қой шаруашылығының негізін қалаушы адам ретінде Галледегі университеттің мал шаруашылығы институтының директоры, профессор Юлиус Кюн есептеледі. Профессор Юлиус Кюн 1863 жылы Галледегі университет жанынан ауылшаруашылық институтын құра отырып, сол институтта мал шаруашылығы саласында жүйелі түрде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуді қолға алады. Табиғатта кездеспейтін немесе өте сирек кездесетін үй жануарларының тұқымдарын зерттеуді мақсат етеді. Осы мақсатта профессор Юлиус Кюн 1903 жылы өзінің көмекшісі, малды азықтандыратын жем-шөп ісі бойынша маманы Э.Мюллерді араға сала отырып Бұхарадан 4 қошқар қошқары мен 24 қаракөл қой саулығын сатып алады. 1906 жылы Бұхара жерінен тағы 3 қаракөл қошқар мен 34 саулық сатып алынады. Әкелінген малдар Галледегі қорыққа сыймағандықтан 1906 жылы профессор Юлиус Кюн Линдхенде таза қанды қаракөл малдарына арнайы ферма жасақтап, малдарды сонда жайғастырады. Бұхарадан импортталған осы қаракөл қойлары Германия жерінде қаракөл қой шаруашылығының игерілуіне негіз болады. Кейіннен сол кезеңдегі Германияның отары болған Оңтүстік-Батыс Африка жерінде қаракөл қой шаруашылығын ұйымдастырып, дамыту мәселесі туындайды. Осы мақсатта Германиядан қаракөл қойының алғашқы тобы 10 саулық және екі қошқар 1907 жылы Оңтүстік-Батыс Африкаға (Намибияға) апарылады. Осы Германиядан Африкаға жеткізілген асыл тұқымды қаракөл қойлары Оңтүстік Африкадағы қаракөл қой шаруашылығының игерілуінің негізі болды. 1909-1914 жылдары Африка жеріне тағы 200 қошқар мен 700 саулық жеткізілді. Африкадағы жергілікті қылшық жүнді қойлар (рондериб, намаква, тблинхаар т.б.) қаракөл қойымен будандастырыла бастады. Бірінші Дүниежүзілік соғыс қарсаңында Африка жерінде 335 асыл тұқымды қошқар мен 830 таза тұқымды саулық және 21 мың будан қой болды. 1939 жылы қаракөл қойының саны 2 миллионнан, ал шетке шығарылған қаракөл елтірісі 1,7 миллион (жылына) данадан асып түсті.
Германия жеріндегі Галле мен Линдхенде қаракөл қой шаруашылығы саласында жеткен жетістіктер Германия жерінде асыл тұқымды мал өсіретін және бірнеше фермалар жасақтауға негіз болады. Асыл тұқымды фермалар Силезия мен Померания аймақтарында ұйымдастырылады. Ал, 1906 жылы қаракөл қой тұқымын Неміс мал шаруашылығы қоғамы ресми түрде асыл тұқым деп таниды. Осы жылы Неміс мал шаруашылығы қоғамы ұйымдастырған көрмеде халыққа таныстырылады. Германия жерінде қаракөл қой шаруашылығы саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын профессор Юлиус Кюннен кейін оның ізбасары С. Фон Натузиас жалғастырады. 1912-1913 жылдар аралығында С. Фон Натузиас Бұхарадан тағы бірнеше қаракөл қойларын алдырады. Бұхарадан Германияға қаракөл қойларының соңғы тобын 1928 жылы Фрелих пен Гольф сатып әкеледі. Жалпы Галледегі қаракөл қойларының санының өсуін төмендегі мәліметтерден анық байқауға болады. Мысалға 1923 жылы 100 мың қаракөл қойы саналса, 1931 жылы 200 мың, ал 1937 жылы 300 мың. 1944 жылы қаракөл қойының таза қанды саулықтары саны 370 мыңға көбейген.
Қаракөл қой шаруашылығы жоғарыда атап өткендей тек Германия жерінде ғана емес Европаның басқа да елдерінде кеңінен игерілген. Қаракөл қой шаруашылығының Австрия жеріндегі игерілу тарихына қысқаша тоқталар болсақ ол төмендегідей сипатқа ие. Австрия жеріндегі қаракөл қой шаруашылығының игерілу тарихына көз жүгіртсек, Австрияда ешқашан да қаракөл қой шаруашылығы бағытындағы жұмыстар мал басы санын көбейтуге бағытталмағандығын байқаймыз. Бірақ есесіне Австрия жерінде ғылыми негізге сүйене отырып жүйелі түрде жүргізілген ғылыми-зерттеу және сұрыптау жұмыстары нәтижесінде ашылған жаңалықтар тұтынушыларды қазіргі таңда да өзінің бағасын жоғалтпай әлемді қызықтырып отырған қайталанбас жоғары сапалы австрия қаракөлімен қамтамассыз етті. Австриядағы (ол кезде Австро-Венгрия мемлекеті болатын) қаракөл қой шаруашылығын игерудің алғашқы 20 жылдық уақытысында қаракөл қойларын бағатын орталықтар ұйымдастыру жұмыстары жүргізілді. 1984 жылы Босния үкіметі Бессарабия жерінен Босния мен Герцеговинаға бірнеше қаракөл қойын импорттайды. Бірақ әкелінген мал бас санын сақтай алмайды. Сонымен қатар Боснияға қаракөл қойларын мал дәрігері Гаузнер 1897 жылы Бұхарадан әкеліп жерсіндіреді. Венгрия жеріне де қаракөл қойлары осы 1897 жылы әкелініп, жерсіндіріледі. 1899 жылы Шенбрундегі зообаққа (зоопарк) Босния жерінен 4 таза қанды қаракөл қойы әкелініп, көбейтіледі. Жалпы Австрия жерінде қаракөл қой шаруашылығына баса көңіл бөлінгендігіне 1898 жылы Австрия астанасы Венада қаракөл көрмесінің ұйымдастырылуы дәлел бола алады. Австрияда қаракөл шаруашылығы ХХ ғасыр басында да жалғасын тапқан. Венадағы жер ісіне бағытталған жоғарғы мектептің 34 жылға тарта уақыт бойы мал шаруашылығы кафедрасын басқарған профессор Л.Адамец қаракөл қойларын ғылыми негізге сүйене отырып, зерттеуге аса көп көңіл бөлген. Өзінің қаракөл қойларын зерттеу бағытындағы ғылыми жұмыстарын жоғарыда аталған мектептің Гросс-Энцерсдорф фермасында және Моравиядағы өзінің жеке Гросс-Уеллерсдорф фермасында жүргізген. Осы ғылымибағыттағы жұмыстарға сәйкес 1907 жылы профессор Л.Адамец Ресей жеріндегі жоғарғы мінездемеге ие Леонтивичтің Балта шаруашылығынан 4 қаракөл қошқары мен 20 қаракөл саулығын алдырып, Гросс-Энцерсдорф тәжірибелік шаруашылығында қаракөл қойларының отарын ұйымдастырады. Үш жылдан соң профессор Л.Адамец өзінің көмекшісі доктор Дюрені асыл тұқымды қаракөл қойларын сатып әкелі мақсатында тіке Бұхараға жұмсайды. Бір маусымды Бұхарада өткізген доктор Дюре және бірнеше қаракөл малын Европаға жеткізеді. Бірақ профессор Л.Адамецтің Гросс-Энцерсдорф фермасында жасақтаған асыл тұқымды, бағалы қаракөл қойлары отары Бірінші Дүниежүзілік соғыс кезінде 1914 жылы жойылып кетеді. Бірінші Дүниежүзілік соғыстан кейін бұл аймақта Төменгі Австрия, Каринтия, Жоғарғы Австрия, Штирия и Зальцбургте біршама көлемде бағалы елтірі алуға бағытталған шаруашылықтар ұйымдастыру жұмыстары жүргізіледі. Бұл ұйымдастырылған тәжірибелік жұмыстар өз деңгейінде нәтже беріп, 1936 жылы 22 шаруашылықта 950-ге тарта қаракөл қой жинақталады. 1938 жылы Австрияның қаракөл қой шаруашылығы саласында жұмыс істейтін австриялық қаракөл өсірушілер Германия қаракөл өсірушілері одағына мүше болады. Екінші Дүниежүзілік соғыс қарсаңында Австрияда қаракөл мал басы саны 6000-7000-ды құрайды.
Қаракөл қой шаруашылығын қалай дамытамыз?
Қазір жұртты азық-түлік мәселесі көбірек толғандырады. Деректерге сүйенсек, дүниежүзінде сұраныс етке 2, суға 1,5 есеге көтерілген. Қазіргі кезде ет және ет тағамдарының тапшылығы байқалады. Болашақта өте қажет тауарлардың тізімінде болатындығын ғалымдар мен сарапшылар жиі айтып келеді. Азық-түлік өнімдерінің сапасы өмір сүру ұзақтығына әсер етеді. Халық дұрыс тамақтанса аз ауырады, өлім азайып, баланың өмірге келу деңгейі артады. Міне, бұл әлемдегі медицина ғалымдарының ғылыми тұжырымдамасы.

Сонда қарапайым халық қандай ас өнімдеріне көбірек көңіл бөлуі тиіс? Сонымен қатар, біздің өңірде өсірілетін қаракөл қой шаруашылығына қаншалықты мән беріп келеміз? Осы тұрғыда мамандар төмендегіше өз жорамалдарын жеткізеді. Мәселен, жас қозы еті таңдайңына татитын астың түрі саналады. Арнайы зерттеулердің нәтижесі бойынша жас қозы етінде ересек қой малы етіне қарағанда нәзік, жұмсақ, аса бағалы бұлшық еттері көбірек, сүйек мөлшері кемдеу, холестерині 2 есе төмен биологиялық құндылығы жоғары өнімге жатады. Мәселен, оның 100 грамында небары 29 мг., ал сиырдың осынша етінде 75 мг., шошқа майында 75-125 мг. болады. Қозы қорытқан азықтың 75 пайызына дейінін адам ағзасындағы бүлшық ет, май, сүйек құрылысына пайдаланады. Бұл олардың азықты өте жоғары сіңіріп, пайдаланатынын көрсетеді. Еділбай және қазақтың қылшық жүнді құйрықты тұқымдарының сақа қой еті майлы болғандықтан, ұзақ қорытылатын тағам түріне жатады. Қазіргі заманның тұтынушылары майлы ас мәзірлерін жақтырмайды. Жиі тамақтанатындықтан көбінесе жеңіл асты тұтынуға әуес. Олардың еттің сапасына талғамы өте жоғары. Әсіресе жастар мен ұлғайған адамдарға пайдалы. Осы тұрғыдан алғанда, майлылығы аз (10 % дейін) бәсекеге қабілетті қозы етін өндіру ісі инновациялық өндірістің талабына сай келеді. Әлемде жылына 9 млн. тонна қой еті әзірленсе, оның 90 пайызы қозы ретінде кәдеге жаратылады. Дүние жүзінде қозы етін ең көп өндіретін мемлекет ол Англия, Австралия және Жаңа Зеландия.
Қазіргі таңда Арал өңірінде қаракөл және қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдары өсірілуде. Олардың аналығының орташа тірідей салмағы 38-42 келіні құрайды. Қаракөл қой тұқымдарының төлдерінің өнімділігі қанша жақсы азықтандырылғанымен орташа тәуіліктік салмақтары төмен екені белгілі. Тірілей салмағы 27-30 келі төңірегінде болады. Бұл қойлардың негізгі пайда көзі оның етінен құралады. Өйткені, басқа қалған өнімдеріне сұраныс жоқ. Бұл көрсеткіш қой өсірушілердің жұмсалатын шығынын өтемейтіні олардың іс-тәжірибелерінен көрінуде. Осыған байланысты Арал өңірі қойларының ет өнімділігін арттыру бүгінгі таңның өзекті мәселесі болып табылады. Бұл міндет Арал өңірінің қойларын ет бағытындағы еділбай және қазақтың құйрықты тұқымды қошқарларымен будандастыру және будан қозыларды бордақылау мен мәдени жайылымда жаю арқылы жүзеге асыруға болады.
Бұрын қаракөл қой шаруашылығының даму деңгейіне баға бергенде өнімінің саны мен сапасы, қаракөл елтірісінің бірінші сорттылы орташа сату бағасы, етке өткізілген қойдың тірілей салмағы өсімге қалдырған ұрғашы қозылардың үлесі мен жалпы саны туралы көрсеткіштері негізге алынатын еді. Қазір ше, баспасөз ақпараттарында тек қой мен ешкінің саны және асылданған шаруашылықтың саны мен атауы ғана көрсетіледі. Кейінгі кезде өңірімізде қаракөл қой саны жылдан жылға азайып бара жатқаны белгілі. Оның себептері көп. Қазіргі кезде қаракөл қойын өсірудің экономикалық тиімділігі кеңес үкіметі кезіндегі деңгейден көп төмен. "Қой төлден өседі" демекші өсімге қалдырылатын тірі қозыны саны әр 100 аналыққа шаққанда 100 бастан кем болмауы керек, ол қазіргі кезде 50-60 бастан аспайды, сонымен қатар қойдың иегерлері, аналығынан айырған еркек қозыларын 28-30 келі салмақпен сатпай, ұсынып отырылған технология бойынша 42-44 келі дейін бордақылау арқылы жеткізіп сатуды ұйымдастырғандары жөн. Кеңес үкіметі кезінде қойға арналған қоралар мен бордақылау алаңы күрделі құрылысқа жатады.
Ендігі жерде жыл бойы сапалы, һәм сұранысқа ие болатын экспортқа бағдарланған бәсекеге қабілетті ет өндіретін өндірістің қажет екенін ұғынатын кезең туды. Бұл инновациялық технологияның басты мақсаты. Оны орындау үшін заманауи технология, құрал-жабдық, жаңаша көзқарас керек. Арал өңірінде қойдың екі бағыттағы қой тұқымы өсірілуде. Біріншісі таза тұқымдық қаракөл қойы, екіншісі ет бағытындағы қойды өсіру. Кейінгі кезде шаруа қожалықтар мен фермерлер қаракөл аналығын қазақтың құйрықты тұқым қошқарымен будандастыру жүйесіз ұйымдастыруда. Сонымен қатар етті майлы тұқымының аналығын сырттан әкеліп таза өсіру әдісімен шұғылдануға бетбұрыс жасалуда.
Қаракөл қой терісін жэне елтірісін өңдеп бұйым дайындау және оны сату арқылы қаракөл қой шаруашылығының экономикалық тиімділігін арттыру бағытында бірқатар жұмыстар жүргізілді. Бұл бағытта кезінде өзім басқарған облыстық қаракөл қой шаруашылығы тәжірибе станциясымен Аманкелді атындағы эксперименталдық кеншарының негізгі міндеттерінің біріне жатқызып, оны орындау үшін дамыған Европа мемлекеттерінің тәжірибесімен танысуды жөн көрдім. Сөйтіп, алдымен Латвиядағы Накотня қой терісінен дубленка және басқа бұйым дайындап жатқан цехтің тәжірибесімен арнайы барып таныстым. Кейіннен сол цехтің үлгісін және қой терісін өңдеу үрдістерін зерттеп, қажетті құрал-жабдықтарды анықтауға арнайы бір маманды-зоотехникті Т.Абдрамановты іссапарға жібердім. Көп ұзамай Аманкелді атындағы эксперименталды кеншардың орталығынан тері мен елтірі өңдеу және бұйым дайындау цехі ашылды. Ол цехтың жұмысымен танысқан Чехословакияның тері илеп өнім дайындайтын өкілдері осы бағытта біріккен кәсіпорын ашу үшін мені арнайы шақырды.
Аманкелді тәжірибелік кеңшарында қаракөл қойының терісімен елтірісін өңдейтін цех ашып, оны қажетті құрал-жабдықтар, тігін машиналарымен және маман кадрмен қамтамасыз еттік. Қаракөл елтірісін өңдеудің үрдісін меңгеруді Қызылорда қаракөл қой шаруашылығы тәжірибе станциясының ғылыми қызметкері А.Жолмақановқа жүктелді. Ол қаркөл елтірісін өңдеудің технологиясын Мәскеу қаласындағы Бүкілодақтық тері (меховой промышленности) өндірісі ғылыми-зерттеу институтының зертханасында бірнеше ай бойы тәжірибеден өтіп, үйренді. Ал қой терісін өңдеуге қатысты үрдістерді меңгеру үшін мамандар Чехословакиядан арнайы кәсіби мамандардың Яромерж қаласында болып қайтты. Сондай-ақ, біздің мамандар Антони Запотоцкий атындағы комбинаттың бас директорының орынбасары Ирти Шишка мен Добрич қаласындағы теріден қолғап жасайтын комбинаттың инженер-технологі Нуска Иртидің арнайы шақыруымен бір ай кеншардың тері илеу цехінде қаракөл қой тоқтыларының терілерін өңдеумен айналысты. Қаркөл қой терісін өңдеп болғаннан кейін оның сапасына қарап шетелдік азаматтар маған:
- Суықты өткізбей жылылықты сақтау қасиеті бойынша меринос, биязы қойлардың терісінен артықтығы бар. Сіздер алтынды аяқпен басып жүрген екенсіздер, - деген еді. Сөйтіп, қой терісінен қысқа тон, каракөл елтірісінен әйелдер (бюретка) мен ерлердің бас киімдерін және аяқ киім бұйымдары тігіліп сатылды. Облыстағы қаракөл қой шаруашылығымен айналысатын кеншарлары өндірген қаркөл елтірісі Шымкенттегі қаракөл зауытына әрбір данасын 30-50 сом (кеңес үкіметі кезіндегі баға бойынша) аралығында сатылып жүрді.
Бұл міндетті орындауда сауда рыногында қаракөл елтірісінен жасалған бағалы бұйымдардың сұранысы және оның бағасы жоғары екендігі ескерілді. Осыған орай Мәскеу қаласында жұмыс істеп тұрған Оңтүстік Кореяның Джиджо-Рус атты комбинатымен 1991 жылғы тамыз айында біріккен кәсіпорын аштық. Екі жактық келісім бойынша Аманкелді атындағы кеншар өзінің өндірген 8 мың дана сұр қаракөл елтірісін беруді, ал Джиджо-Рус ол елтіріні өңдеп бағалы бұйымдар - жакет, манто, бюретка дайындап сатуды міндеттенді. Таза табыс 50 пайыз үлеспен бөлісуге келісілді. Бұл істің нәтижесі 6-8 ай мерзімде орындалып, табысы анықталды. Өңдеуге берілген 8 мың дана елтіріден Аманкелді атындағы кеншардың счетына 5900,0 мың сом ақша түсті. Оның бір данасы 650 сомнан сатылса, облыстың басқа қой шаруашылығы кеншарларының өндірген қаракөл елтірісінің орташа бағасы 50 рубльден аспағаны белгілі еді.
Сондықтан қаракөл елтірісін өңдеу мәселесіне өз деңгейінде зер салғанымыз артық емес. Бұл орайда нақты іс-шараларды қолға алғанымыз артықтық етпейді.

1. 1. ҚАРАКӨЛ ҚОЙЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
Қазіргі кезде дүние жүзінде қой тұқмының 400-ге жуық, түрі бар, оның 60 тұқымы (елімізде) өсіріледі. Олардан жүн, ет, тері, сүт және елтірі алынады. П. В. Серебровский (1934), Б. М. Завадовский(1956), Л. Адамец (1936), С. Н. Боголгобский (1929), К. А. Богданов (1937), К- X. Кениг (1974), П. Н. Кулешов (1954), Е. Я. Борисенко (1967) және басқалар қойдың қазіргі тұқымыныңбәрі де арқар мен муфлоннан шыққап деп жорамалдайды. Зерттеушілер қысқа құйрықты қойдың арғы тегі муфлон дейді. Атап айтқанда, құйрықты қой мен тондық тері алынатын романов тұқымысодан шыққан.
Сондай-ақ ұзын құйрықты және май құйрықты қой тұқымдары арқардан тарайды. Қойдың кейбір тұқымдарының пайда болуына жабайы қойдың, олардың ішінде Солтүстік Африкада қазір де кездесетін жалды қойдың қатысы болуы ықтимал. Алайда Н. Н. Воронцов (1972) және басқалары цитогенетикалық анализ негізінде қолда өсірілетін қой тұқымының тегі бұл түрлер емес, тек қана муфлон екендігін анықтады.
Біздің елімізде қой тұқымының екі түрлі зоологиялық және өндірістік (шаруашылық) классификациясы қолданылады. Мұның біріншісі қой құйрығының ерекше бітімі мен формасына, ал екіншісі қойдың негізгі өнімдеріне: жүніне, елтірісіне, тондық қасиетіне және басқа сапаларына негізделеді.
Қаракөл тұқымы негізгі өніміне байланысты -- елтірі алынатын қой тұкымына жатады.
Қойдыңкөптегентұқымдарының ішінен, шығу тегі жөніндегі мәселеде,қаракөл сияқты бір-біріне қарама-қайшы, көптеген көз-қарас туғызып отырған басқа қой тұқымы жоқ шығар?
Тіпті 1912 жылы Н. Н. Қожевников Қаракөл -- жұмбағы әлі де шешілмеген табиғаттың тамаша ойыны деп жазған болатын. Содан бері 70 жылдан астам уақыт өтті. Бір ғажабы күні бүгінге дейін бұл жұмбақкүйінде қалып отыр.
Бір авторлар қойдың бұл тұқымы ертеде шықты десе, екіншілері қаракөл жақында пайда болды деп жорамалдайды.
Л. Адамецтің (1936) пікіріне қарағанда қаракөл қойы өте ертеде -- біздің дәуірімізге дейінгі 200 жыл бұрын Сирияда, Палестинада және Месопотамияда пайда болған қой тұқымынан шыққа, Түркістанға VIII ғасырда жаулап алушы арабтар алып келген.
И. В. Синицин (1900) Орта Азиядағы жылқынын Аравиядан әкелінген ең жақсы Қарабайыр тұқымы сияқты, бұл қойды да Мекеге барған мұсылмандар арабтардан алған деп сендіреді.
Ашхабад маңындағы Анау деген жерден табылған қаңқаларға сүйене отырып, профессор Дюрст ертеде, сегіз мың жылдай уақыт бұрын, Орта Азияда қазіргі қаракөлге жақын қой болған деп жорамалдайды. Бұл пікірмен келіспеген доктор Юнг Дюрст қазған кезде қаракөл сияқты жалпақ құйрықты еместасқа айналған басқа құйрықты қойдың қаңқасы табылды деп сендіреді.
Юнгтің зерттеуіне қарағанда, ол кезде (1850 -- 1900Қ. Е.) Бұқарада жойылып бара жатқан данадар деп аталған ұзын құйрықты елтірі беретін қой тұқымы болған, оны құйрықты қоймен будандастырғанда дуз-бай аталған елтірілі қаракөл қойы шыққан. Ол былай деп жазды: Қара данадар -- кішкентай, ұзын жылтыр жүнді басы да кішкентай, танау сызығы тік, қалқиып тұратын кішкентай құлақтары, жіңішке аяғы және иттің құйрығы сияқты ұзынқұйрығы бар қой.
С. В. Понятовский (1900) былай деп жазады: ...егер доктор Юнгпен келісетін болсақ, онда зоотехникалық тұрғыдан алғанда, қаракөл қойы әлі жоқ, оның шығуы -- болашақтың, мүмкін жақын болашақтық ісі, сөйтіп, доктор Мендельдің теориясы бойынша будандардың ыдырауынан шығатын көптеген түрлерден, ақыр аяғында қасиеті жөнінен ең пайдалы және аса құнды түр таңдап алынып және оның белгілері берік нығайтылатын сәт туады деуіміз керек.
В. И. Стояновская (1962) қаракөл қойы қара түсті елтірілі тұқымнан, көк, сур және агути түстерін құйрықты қойдан алған деп сендіреді.
В. М. Юдин (1955) былай деп жазады: ...қаракөл қойынықзоологиялық және биологиялық ерекшеліктері бұл тұқымды өте ертеде Орта Азияны мекендеген халықтар шығарған деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді.
В. И. Юдин (1955), Е. В. Одинцова (1958) қаракөл тұқымынVIII ғасырда Бұқара хандығы территориясында жергілікті құйрықты қойды, арабтар алып келген елтірісі алынатын қоймен будандастыру арқылы, өзбек халқы өз еңбегімен сұрыптап шығарған деп есептейді.
А. А. Браунер (1927), С. М. Губанов (1934), А. А. Манукян (1945) елтірісі алынатын қой арабтардың жүріп өткен жолдарында тараған деп хабарлайды. Олар қазіргі Өзбекстан жерінде қоныс тепкен. Елтірілі қой одан әрі тарамаған.
М. Ф. Иванов (1935) жергілікті шаруалар құйрықты қойды елтірісі алынатын қой елтірісі мен жүн сапасын жақсарту үшін әдейі будандастырған деп есептейді. Ол кезде көшпелілер үшін елтірініңмаңызы онша болған жоқ, ал жүн қажетті шикізат еді. Өйткені одан киім, қап, киіз жасалды.
П. Н. Кулешов (1949) мериностар сияқты қаракөл қойы да ертеден келе жатыр және оны шығаруға да мыңдаған жылдар керек болды дейді. Бұны, оның шөл далаға бейімделгіштігі жәнеелтірілік қасиетін ұрпағына бере білетін биологиялық ерекшеліктері де дөлелдейді. Атап айтқанда ол былай деп жазды: Қаракөл қойларын мен өте ертеден келе жатыр және оны шығаруға мыңдаған жылдык жұмыс қажет болды деп есептеймін. Қозысы әдемі елтірі бере алатын қой қажет болды. Ғасырлар, мыңдаған жылдар өтті, сөйтіп, тамаша қаракөл тұкымы пайда болды... Демек мұндай ғаламат жақсару, сөз жоқ, көптеген ғасыр бойында өткен сұрыптаудың натижесі.
Б. Н. Васин (1966) былай деп жазды: Жүннің елтірі түзуге қажетті барлық белгілерін талдау негізінде қазіргі қаракөл қойының, олардың екі немесе бірнеше түрлерінің, араласуы нәтижесінде шыққандығының көптеген дәлелдерін келтіруге болады. Ол топтың бірі қылшық жүнді құйрықты қой да, екіншісі қаракөл қойының Отанын қоршаған жерлердің (Ауғанстан, Курдстан) биязылау жүнді қой тұкымы болып табылады.
Б. Н. Васин қаракөл тұқымына тек қана қара түс тән деп есептейді. Ол көк, сұр және басқа түсті қаракөл қойы үш жолмен пайда болған деп сендіреді. Біріншіден, олар қаракөл тұқым болып қалыптасқан кезден сақталып қалуы мумкін. Мұның өзінде автор қаракөл қойы будандастыру жолымен шықты және оның шығуына катысқан тұкымдар түрлі түсті болды деп санайды. Екіншіден, түрлі түстер қалыптасып болған қаракөлге ол қойды басқа тұқымның қойымен будандастыру арқылы пайда болған. Қаракөл қойының арасында өсетін құйрықты қой қоңыр және сұр түс береді. Ауған қойларынан ақ түс шығады. Үшіншіден, қаракөл қойының түрлі түсі мутация нәтижесінде пайда болуы да мүмкін, мутация (тұқым қуалаушы жаңа қасиеттің кенет пайда болуы) қанша сирек болады десек те, шамасы, күн сайын туып жататын жүздеген мың қозының ішінен, ең болмағанда бірнеше ондаған қозының түсі мутацияланатын болар.
Н. С. Гигинейшвили (1954) былай дел жазды: Қаракөл тұқымын шығару кезінде оның елтірілік, демек, шаруашылық құндылығы бар түстеріғана сақталды. Ең құнды түстер қара, көк, сұр болды. Міне осы түстерді қаракөл өсірушілер тұкымға сақтап қалды. Ал басқа -- қоңыр, күрең, қызғылт, халили, ала, жиекті және күлгін түстерге сұраным болған жок, сондықтан қолдан сұрыптау кезінде олар жойылып отырды. Қазіргі кезде бұл ұнамсыз түстер барлық отарларда болмағанмен кей-кейде ұшырасып қа-лады. Бұл қаракөл қойының түрлі түсін шығаруда оны өсірушілердің саналы қызметінің белсенді роль атқарғандығының дәлелі бола алады.
Бұдан әрі ол былай түсіндіреді: Егер күрең түс жөнінде ол қаракөлдікі ме әлде басқа тұқымнан жұқты ма деп таласуға болатын болса, сұр және әсіресе көк түс жөнінде олар қаракөл тұқымына басқа тұқымнанберілген жоқ, өйткені көрші қой тұқымдарының бірде-бірінде сұр түс те, көк түс те жоқ деп үзілді-кесілді айтуға болады.
М. Ф. Иванов (1928) былай деп жазады: Қара түсті аталық, пен аналықтан күрең және көк қаракөл козыларының тууын, мериностардан қара қара қозы туатын категорияға (атавизмге К. Е.) жатқызу керек.
М. Ф. Иванов, В. М. Юдин (1933) қаракөл қойының өздеріне ғана тән және негізгі белгісі болып табылатын құйрығының пішіні, құйрықты қойларды, ұзын және жіңішке құйрықты немесе май құйрықты қоймен будандастырғанда пайда болатындығын анықтады. Олар былай деп жазды: Бұл тәжірибе деректері қаракөл қойының буданынан шыққандығын (ол будандастыру көп уақыт бұрынболса да) дәлелдейді.
И. Н. Кулешов (І928) былай деп жазады: Қаракөл қойының әсіресе басқа тұқымдармен будандастырғанда анық көрінетін таң қаларлық тұқымқуалаушылығы олардың ертеде шыққандығын көрсетеді. Қаракөлдер қандай тұқыммен будандастырылса да жартылай қанды төл өзінік зоологиялық белгілері, жүнінің түсі, тіпті елтірісінің сапасы бойынша да едәуір дәрежеде қаракөл қойына ұқсас болып шығады.Тіпті ертеректе шыққан меринос тұқымын қаракөлмен будандастырғанда, қаракөл белгілері оның белгілерінен басым болады, сөйтіп жартылай қанды төлде қаракөл белгілері ерекше көзге түседі.
П. Арапов, В. Петров (1935) сұр түсті будандасуарқылы басқа тұқымдардан, мысалы, қырғыз, гиссар т. б. (оларда мұндай түс жиі кездеседі) енді деп болжайды.Бұдан әрі олар былай деп жазады: Қаракөл шаруашылығымен айналысатынжаңа аудандарда және будандарын өсіретін аудандарда оларды өсіретін негізгі аудандардағыға қарағанда сұр түсті қозылар процентінің көп болуы да осы болжамды растайды.
В. Е. Трауер (1963) Евфрат (Ирак) сағасын қазған кезде табылған керамикалық плиталардағы тері бұйрасының кескіндері негізінде елтірі қой шаруашылығы біздің дәуірімізге дейінгі -- 2650-ші жылдары өркендегендеп есептейді.
Р. М. Франке (1973) бұйрасы бар теріден бас киім киген Лагаш (б. д. д. 2040 -- 2000 жылдар) билеушілерінің скульптуралық кескіндеріне сілтеме жасай отырып, май құйрықты қаракөл қойы да соған жатады қозылары туғанда бұйра жүнді келетін қой біздің дәуірімізге дейінгі шамамен 2650 жылдары өсіріле бастағандеп сендіреді.
X ғасырда Хорезмде болып, елтірінің аса құнды екенін хабарлаған араб саяхатшысы Ибн-Хаукаль да (978 ж.) елтірілі қойлардың ертеде пайда болғандығын растайды. Ол былай дейді: Түркістандағыдай қой еш жерде жоқ. Онда қой жылына ит сияқты алты және жеті ен туады. Түркістан мен Хорезм облысының тұрғындары екіден асқан қозыны сояды да терісін пайдаланады, өйткені олардың терісі қызыл және қара күрең болады. Оның бір терісі (бағасы) ширек динардан екі динарға дейін, терісінің түсіне қарай одан аз не көп болады. Және солардың ішінде қозылардың қара терілері де болады, олардың бағасы тазалығы мен әдемілігіне қарай екі динарға жетеді және одан да асып түседі.
И. Н. Дьячков (1980) қаракөл қойлары ертеде пайда болды дегенге қарсы, ол былай деп жазады: Дүние жүзі қой шаруашылығында жүні әр түрлі, түрліше жетілген бұйра терілі қозылар туатынқұйрықты және май құйрықты қойдың үлесі көп. Одан әрі: XVI -- XVII ғасырда қойдың елтірі беретін тұқымдарышықты деуге болады (9 б.).
М. А. Ширинский (1974) қаракөл қойы, жергілікті қойды алдымен(VII ғ.) араб елдерінен, содан соң(XIII ғ.) монғолдан әкелінген құйрықты қоймен екі рет күрделі будандастыру нәтижесінде Орта Азияда шығарылған деген тұжырым жасайды.
И. Я. Аверьянов (1968) қолда өсірілетін елтірісін алатын қойдың болуының филогенездік тегі жайлы өзінің гипотезасын ұсынады, оның мәні мынаған саяды: Елтірілік -- бұйралықтың көптеген формаларының бірі, ол қолда өсірілетін малда жиі кездеседі де, олардың жабайы ата-енелерінде болмайды. Жаңа туған қаракөл қозылары жүнінің бұл қасиеті ұзақ уақыт сұрыптаудың нәтижесі. Одан әрі былай жазады: ...біз қаракөлқойы жақын арада қоспа ретінде шықты деген авторлар жағынабатыл қадам жасаймыз.
Қаракөл қойы будан жолымен жақынарада шықты деген пікірді Е. В. Перепелкин де (1915) айтады. Ол бұны қаракөл қойына ғана тән құйрық, формасы, май құйрықты қойды жіңішке ұзын құйрықты қойменбудандастыру арқылы ғана пайда болуы мүмкін дегенге негіздейді.
А. Сансон (1886) қаракөл қойы ертеде Палестина мен Сирия далаларында тіршілік еткен, елтірісін алатын қойдан тарайтынын айтты.
Л. Адамец (1927) Зенджирлидегі қазбалардың зерттеулеріне сүйене отырып, қаракөлге ұқсайтын тері біздің дәуірімізге дейінгі 1800-ші жылдардың өзінде-ақ Сирияда патша мантияларының жағасына салуға пайдаланылды деп сендіреді.
Жоғарыдағы екі автор және Д. Н. Кашкаров (1937) қаракөл қойын Бұқараға 751-ші жылдар шамасында араб көшпелілері әкелді деп жорамалдайды. Алайда, В. Хелмерзеннін, (1928) пікіріне қарағанда арабы қойының тұқымын Түркістанға, оны жаулап алғанға дейін араб көшпелілері әкелген. Олар жыл сайын отарларын айдап Йеменнен Амудария жағаларындағы жазық жерлерге көшіп келіп-кетіп отырған.
М. Н. Кешаварц (1962) ол қойдың қаракөл қойынан айырмашылығы семіз құйрығы болмаған, демек, қозылары туғанда жүні аздап бұйраланып турғанмен құйрықты қойға жататынын білдіреді. Ол А. Сансон мен Л. Адамецтін қаракөл қойының отаны Сирия және басқа араб елдері дегенін қате деп есептейді.
И. Ф. Ланге (1965) қозыларының немесе жетілмеген іштегі төлінің терілері бұйра жүнді болып келетін, қылшық жүнді Азия мен Африкада тараған көптеген тұқымдарын атайды. Ол қойды автор жартылай қаракөл деген атпен біріктірген.
М. Д. Тавитов (1970) араб басқыншыларының VII -- VIII ғасырда Бұқараға әкелген елтірісін (қаракөл емес) алатын қойын жергілікті құйрықтықоймен будандастырғанда жаңа тұқым -- қаракөл тұқымы пайда бола бастады деп жорамалдайды.
Б. Н. Васин (1971) қазіргі қаракөл ертеден келе жатқан жоқ, ол жақын арада шыққан дейді. Оның пікірінше, мұны тұрқының дене бітімінің мөлшері жағынан да, сондай-ақелтірісінің сапасы жағынан да олардың түрліше болып келетіндігімен түсіндіруге болады: мұндай жағдай бірсыпыра жаңадан шыққан қой топтарына тән.
М. А. Ширинский (1974) Б. Н. Васиннің, көзқарасына қосыла келіп қаракөл қойын 15 -- 20 жыл ішінде шығаруға,болады деп жорамалдайды.
И. Н. Дьячков (1980) қозылардың елтірілік қасиеті мутация процесінде және ол қасиеттерін адам іріктеу және сұрыптау жолдарымен бекіте түскенде пайда болды деген пікір айтады.
С. Н. Боголюбский (1950) былай деп жазды: Қойдың атақты қаракөл тұқымы, шамасы, Орта Азия мен Ираннан шыққан болса керек. Ол жерлерде қара (арабы), көк (ширази), күрең(қамбар) және басқа қаракөл қойлары шықты.
В. Я. Демянко (1912) қаракөлқойының отаны Бұқара, Хиуа, Персия және Ауғанстан деп санайды.
В. И. Глущенко (1953) қаракөлдің 61 еркек қозысының бас сүйегін зерттей келіп, төбе бөлігінің құрылысы бойынша олардың төрт топқа бөлінетіндігін анықтады: А, Б, В және аралас; 30 бас сүйек(49%) формасы А, 22-сінікі (36%), -- Б, үшеуінікі (15%) -- В және 6 бас сүйектікі (10%) аралас форма. Осының негізінде ол қаракөл тұқымының шығуына бірнеше қой тұқымы қатысты деп сендіреді.
Біз зерттеушілердің қаракөл тұқымын Орта Азияға араб басқыншылары VII -- VIII ғасырда өздерімен бірге ала келді дегенімен келісе алмаймыз.
Біріншіден, жаулап алушылардың басып алған еліне қандай да болмасын, тәуір нәрсе әкелгендігі тарихта мәлім емес. Керісінше, олар сол елдің жақсысын алып кетуге тырысқан. Оның үстіне сонау Аравиядан соншама алысқа өздерінің аттарынан басқа малды айдап келудің қажеті болған жоқ. Ал аттар мініске, транспорт ретінде керек еді.
Екіншіден, жаулап алушылардың Орта Азияның жергілікті қойларын өздерінің қажетіне пайдаланғандығында сөз жоқ. Олар арабтардың етке, жүнге, теріге, сүтке деген қажетін әбден қанағаттандырып отырған.
Егер көптеген авторлар араб елдерінде қазірдің өзінде де елтірісін алатын қой бар деп сендіретін болса, мұның өзі қайта Орта Азиядан олжа ретінде айдалып кеткен мал екенінде күмән болмаса керек.
Археологиялық қазбалар кезінде табылған қаңқалар, ел басқарушыларының бас киімдеріндегі бұйрасы бар тері кескіндері, сондай-ақ араб саяхатшысының 978 жылы сипаттап жазған терісі -- бұлардың бәрі де қаракөлдікі емес, олар май құйрықты және құйрықты қойдың қаңқалары мен терілері, олардың (бұл белгілер бойынша) әр түрлі дәрежеде бұйрасы.
Сондықтан елтірісін алатын қой тұқымдарының шыққан орталығы Орта Азия деп есептеу керек. Басқыншылық соғыстар, сауда-саттықтың дамуы нәтижесінде ол қойлар әлемнің басқа да ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.