Газ баллонды автобустерге жанармай құю
Мазмұны
Кіріспе 10
1 Дипломдық жоба тақырыбын негіздеу 12
1.1 Газодизельді автобустың шығу тарихы. Құрылысы 12
1.2 Газодизельді автобустың түрлері және ассортименті 17
1.3 Газодизельді автобуста жиі кездесетін ақаулар 22
1.4 Газодизельді автобустын техникалық қызмет көрсету және 28
жөндеу
2 Техникалық қызмет пен жөндеуді жоспарлау 33
2.1 Пайдалану жағдайларының сипаттамасы 33
2.2 Түзету коэффициенттерін таңдау 33
2.3 Техникалық қызмет пен жөндеу бойынша өндірістік 35
бағдарламаны есептеу
2.4 ТҚ пен КЖ-дің жылдық бағдарламасын есептеу 44
2.5 Өндірістік жұмысшылар санын есептеу 52
3 Техникалық қызмет пен жөндеуді ұйымдастыру 54
3.1 Техникалық қызметтің тәуліктік бағдарламасын есептеу 54
3.2 ТҚ пен АЖ бекеттерінің есебі 55
3.3 Құрал-жабдықтарды таңдау 57
3.4 Өндірістік ғимараттардың ауданын есептеу 58
3.5 Өндірісті басқару және ұйымдастыру 59
4 Конструкторлық бөлім 66
4.1 Газ баллон қажеттігін негіздеу 66
4.2 Газ баллондарын техникалық тексеру 68
4.3 Газбен жабдықтау жүйесі 69
4.4 Газ баллонның экономикалық тиімділігін есептеу 71
5 Технологиялық бөлім 76
5.1 Бөлшектің қысқаша сипаттамасы және пайдалану жағдайы 76
5.2 Бөлшекті қалпына келтіру тәсіліне негіздеме жасау 76
5.3 Операция тағайындауы және жабдықтарды таңдау 76
5.4 Технологиялық режимдерді есептеу 79
5.5 Технологиялық процестерді техникалық нормалау 80
5.6 Бөлшекті қалпына келтірудің техникалық-экономикалық 83
негіздеуі
6 Еңбекті қорғау және өнеркәсіптік экология 86
6.1 Қауіпті және зиянды өндірістік факторларды сараптау 86
6.2 Ауа желдету жүйесін есептеу 87
6.3 Жұмыс орындарының жарықтандырылуын есептеу 89
6.4 Қоршаған ортаны қорғау 92
7 Жобаның техникалық-экономикалық негіздеуі 95
7.1 Бастапқы деректер 95
7.2 ТҚ пен АЖ аймағын реконструкциялауға кететін негізгі 95
және қосымша күрделі салымдарды анықтау
7.3 Күрделі салымдар 96
7.4 Пайдалану шығындарын анықтау 97
7.5 Ғимаратты реконструкциялаудан болатын жылдық 98
экономикалық тиімділік
7.6 Жобаның техникалық-экономикалық көрсеткіштері 98
Қорытынды 100
Пайдаланылған әдебиеттер 101
КІРІСПЕ
XXI ғасырдың басында Қазақстанда автомобильдердің саны 4 млн.-ға жетті,
оның ішінде 2012 жылдың 1 тамызында жеңіл автомобильдердің саны 3,6 млн.-ды
құрады. Бүгінгі таңда автомобильдердің жұмысқа жарамдылығы, оның қозғалыста
қауіпсіздікті қамтамасыз етуі оларға өз уақытысында техникалық қызмет
көрсетуге және жөндеу жұмыстарын сапалы орындауға байланысты. Қазақстан
автомобильмен тасымалдау көлемдерінің айтарлықтай артуы автомобиль
көлігінің, басқа түрлермен салыстырғанда, озық даму қарқынын алдын ала
анықтайды. Осыған орай, көліктің барлық түрлерінің ішінде автомобиль ең
еңбек көлемді және қор көлемді болып табылатынын, ал автомобиль көлігі
бойынша шығындар көліктің бірге алынған барлық басқа түрлері бойынша
шығыннан асып кететінін ескерген жөн. Жылжымалы құрамды техникалық жөндеулі
күйде ұстауға еңбек және материалдық шығындар айтарлықтай және оны дайындау
шығындарынан бірнеше есе асып түседі.
Автобустың қалалардағы, округтық аймақтарда, ауылдық жерлердегі
тұрғындар үшін зор маңызға ие болуда. Ол халықтың экономикалық, мәдени
тұрмыстық өмірін көтеруі, қала мен ауыл аралығындағы әлеуметтік-техникалық,
экономикалық және мәдени дамуындағы қарама-қайшылықтарды жоюға, орталық
облыстар, еліміздің алыс жатқан ауылдардағы тұрғындардың өміріндегі
жағдайларды теңестіруге ықпал етеді. Автобус көлігінің міндеті халық
шаруашылығы мен тұрғындардың жүктерді материалдық және еңбек қорларының ең
төменгі шығындарын пайдаланып, тасымалдаудағы қажеттілігін сапалы, дәл өз
уақытында қамтамасыз ету болып табылады. Осы мәселені шешу жалпы
пайдаланудағы автобус көлігін қолдануды, жүк және тауар айналымын
айналымдарын арттыруды, материалдық-техникалық негізді нығайтуды, жеке
көлік құралдарын ірі автокөлік кәсіпорындарда шоғырландыруды, жылжымалы
құрамға техникалық қызмет көрсету мен жөндеуін жақсартуды талап етеді.
Техникалық пайдалану автобус көлігі жүйесінің бірыңғай түрі болып
есептеледі. Автобус көлігінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі −
автобустардың пайдалану өнімділігін арттыру және оларды сақтауға кететін
шығындарды төмендету болып табылады.
Дегенмен, автобус паркінің техникалық күйін жақсарту үшін өте баяу
жүргізіледі. Бұл мәселені шешу, бір жағынан, сыйымдылығы жоғары
автобустарды техникалық пайдалану әдістерін жетілдіру үшін, еңбек
өнімділігін арттыру, техникалық қызмет пен жөндеу жұмыстарының еңбек
сыйымдылығын төмендету, автобустардың жөндеуден жөндеуге дейінгі аралық
жүрісін арттыру есебінен жүзеге асырылады. Сонымен жүк көтергіштігі мен
сыйымдылығы орташа автомобильдің немесе автобустың нормативтік мерзімі
ішінде еңбек шығындарының мысалдық құрылымы жалпы шығын пайызымен мынаны
құрайды: ТҚ және ағымдық жөндеу (АЖ)-91; автомобильді және агрегаттарды
күрделі жөндеу – 7; автомобиль жасау – 2. Қазіргі кезде көптеген дамыған
елдерде газодизельді қозғалтқыш негізінде әр түрлі түрдегі автобустар
шығаруда. Мысалы, Ресей елінде ПАЗ, ЛиАЗ автобустарының газодизельді
қозғалтқыш үлгісінде жаңа модельдері шығып жатыр. Қытай елінде Yutong
автобусының жаңа автобустары әрдайым жақсаруда. Сондықтан сығымдалған
табиғи газ отының қолданып, газодизельді қозғалтқышқа көшудің көптеген
тиімділігі бар. Бірінші автобустың шығыны басқа отын жүйелеріне қарағанда
өте тиімді болып келеді. Екінші экологияға өте жақсы әсерін тигізеді.
Болашақта барлық автобустар экологиялық таза қозғалтқыштарға көшуге
тырысады. Сондықтан қазірден бастап газодизельді автобустар жобасын
қарастыру керек.
1. ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА ТАҚЫРЫБЫН НЕГІЗДЕУ
1.1. Газодизельді автобустың шығу тарихы
Автобус (omnibus автокөлігі үшін қысқа) - тоғыз және одан да көп
жолаушыларды тасымалдауға арналған және жолда маневр жасауға қабілетті,
жанармайдан шығарылған энергия көзімен басқарылатын қозғалыссыз механикалық
автокөлік құралы. Автобус көлігінің басты міндеті материалдық және еңбек
ресурстарының мүмкіндігінше минимум шығындары кезінде нарықтың және халықты
тасымалдау қажеттігін толық, сапалы және уақытында қанағаттандыру болып
табылады.
Қазақстанда автобуспен тасымалдау көлемдерінің айтарлықтай артуы
автомобиль көлігінің, басқа түрлермен салыстырғанда, озық даму қарқынын
алдын ала анықтайды. Осыған орай, көліктің барлық түрлерінің ішінде автобус
ең еңбек көлемді болып табылады. Ал автомобиль көлігі бойынша шығындар
көліктің бірге алынған барлық басқа түрлері бойынша шығыннан асып кететінін
ескерген жөн. Жылжымалы құрамды техникалық жөндеулі күйде ұстауға еңбек
және материалдық шығындар айтарлықтай және оны дайындау шығындарынан
бірнеше есе асып түседі.
Ең алғашқы автобус екі жүз жыл бұрын 1801 жылы жасалған. Бұл сегіз
адамға арналған машина, паровоздың арқасында қозғала алды. Арада біраз
уақыт өткен соң, 85 жылдан кейін Лондонда алғашқы электр автобусы салынды,
ал тағы 15 жылдан кейін осындай көлік Мәскеу Дукс зауытының дүкендерінен
шықты. Он адам бұл сағатына 20 км жылдамдықпен қозғалатын және 60 км-ге
дейін қайта қуаттамай-ақ жүре алатын осы ғажайып технологияның салонына
қанша адам сыяды.
1895 жылы неміс Бенз зауыты әлемге ішкі жану қозғалтқышымен
басқарылатын 8 адамға арналған алғашқы шағын автобусты ұсынды. Оның бағыты
екі шағын елді мекеннің арасында өтті, және сегіз бақытты жолаушылар
ауылдың пейзаждарының өткен терезелерді сағатына 12 км жылдамдықпен
қозғалыста болғанын көре алды. Сегіз жыл кешірек, Санкт-Петербургте ашық
қаңқасы бар он орынды бензин автобусы пайда болды. Автобустың жылдамдығы 15
кмсағ және сыйымдылығы 10 адамға жеткілікті еді. Бұл автобустар 1903 жылы
Санкт-Петербургтегі Фриз зауытынан шыққан.
Сонымен қатар Лондон көшелерімен қозғалтқышпен жабдықталған әлемдегі
алғашқы автобус қала жолымен жүрген болатын. Бірақ Ресейде алғашқы қалалық
omnibus көлігі елордада пайда болмады. 1907 жылы маусымда солтүстік
Архангельск қаласы неміс инженерлерінің алты тонналық кереметінің мақтаныш
иесі болды. Төрт жарым айдан кейін Санкт-Петербург тұрғындары алғашқы
қалалық маршрут бойынша жүре алды. Тек тағы тоғыз айдан кейін, дәлірек
айтсақ 1908 жылы 13 тамызда Мәскеуде алғашқы жолаушылар автобусы пайда
болды. Бірақ тұрақты маршруттар енгізілмес бұрын тағы 16 жыл өтті. 1924
жылы ғана елорданың көшелеріне әлемге әйгілі LEYLAND брендінің 8 жолаушылар
автобусы шықты.
Автобус негізгі үш бөліктен тұрады: қозғалтқыш, шанақ және шасси.
Қозғалтқыш автомобильді қозғалтуға арналған механикалық қуат көзі болып
табылады. Автобус орнатылатын қозғалтқыштың негізгі түрі іштен жанатын
поршеньді қозғалтқыш болып есептеледі. Олар жанармайды пайдалануына
байланысты карбюраторлы, дизельді, газды болып және басқа да
көрсеткіштерімен бөлінетіні төменде көрсетілген.
Шасси қозғалтқыштан күшті жетекті дөңгелектерге беруге, автобусы
басқаруға және қозғалтуға арналған.
Автобус корпустарының бірнеше түрі бар: капот, вагон, бір жарым және екі
қабатты. Денелердің көпшілігінде вагон түрі бар. Автобустардың жалпы
орналасуы әртүрлі болуы мүмкін, бірақ техникалық құрылғының бірнеше негізгі
бөліктерін ажыратуға болады.
Автобус қозғалтқышы отын жану кезінде алынған жылу энергиясын
механикалық жұмысқа айналдыратын агрегат, ал қозғалтқыш білігінде пайда
болған момент автобусты жылжыту үшін қолданылады. Қозғалтқыш алдыңғы
жағында да, артқы жағында да (немесе ортасында) автобус құралына қатысты
бірқатар цилиндрлер бойлық немесе көлденең орналасуы мүмкін.
Тұрмыстық автобустерде поршеньдік ішкі жану қозғалтқыштары орнатылады,
оларда қозғалтқыш баллондарындағы жанармай мен ауа қоспасын жану кезінде
кеңейтілетін газдар поршеньдерге әсер етеді. Олардың трансформациялық
қозғалысы иінді механизмі иінді біліктің айналмалы қозғалысына айналады. Ол
өз кезегінде берілетін қозғалысқа келтіре отырып, автобустың доңғалақтарына
беріліс қондырғыларына әсер етеді.
Автобус қозғалтқыштарының жіктелуі келесі өлшемдерге сәйкес жүзеге
асырылады. Жанғыш қоспаны қалыптастыру және оны тұтату әдісімен (сыртқы
қоспаның пайда болуы және электр ұшқынынан мәжбүрлі тұтану жағдайында) және
ішкі қоспаның пайда болуымен жүзеге асады. Сондай-ақ, қатты сығымдау
нәтижесінде ауамен қыздырылған өздігінен жануымен (дизельді қозғалтқыштар)
жүзеге асады. Жұмыс циклы (орындау әдісі) төрт немесе екі ырғақ арқылы
орындалады. Цилиндрлер саны және орналасуы орналасуы бір қатарлы және V-
тәрізді екі қатарлы болып бөлінеді. Цилиндрлер қатарларын бір-біріне
бұрышпен орналастыра отырып, салқындату жүйесі арқылы барлық жүйе
салқындатыланады.
Қозғалтқыштың негізгі бөліктері: цилиндр блогы, цилиндр басы, газ тарату
механизмі және жүйелері, (салқындату, майлау, қуат, тұтану және
қозғалтқыштың іске қосылуы), олар әртүрлі қызметтерді орындайды және
қозғалыс кезінде қозғалтқыштың жұмысын қамтамасыз етеді.
Қозғалтқыштың негізгі көрсеткіштері: поршеньнің соққысы, цилиндрдің орын
ауыстыруы, жану камерасының көлемі, цилиндрдің жалпы көлемі, қысу
коэффициенті, қуат және қызмет циклы.
Бір қатарлы қозғалтқыштарда цилиндрді нөмірлеу автобустың алдындағы
бақылаушыдан басталады. Екі қатарлы қозғалтқыштарда нөмірлеу бірдей
тәртіппен жүзеге асырылады. Бірақ сонымен бірге бақылаушының сол жағында
алдымен нөмірленеді, содан кейін оң жақта нөмірленеді. Онда нөмірлеу
бақылаушының жанында орналасқан цилиндрден басталады.1.1 суретте
көрсетілген.
Сурет 1.1 – Volvo G13C қозғалтқышы
Газодизельді қозғалтқыштың жұмысы барлық қозғалтқыштар сияқты ұқсас
келеді. Бірақ көптеген көрсеткіштер бойынша тиімдірек болып саналады.
Дизель отынына арналған коммуникациялар сары түспен, ал газ бөлігі қызыл
түспен белгіленген. Қуаты - 420 немесе 460 а.т.(ат күші).
Қозғалтқышты орналастырудың бірнеше нұсқалары бар:
Алдынғы вагон типіндегі автобустарда. Кемшіліктері кабинада газдың
болуы және шу. Қозғалтқыштың еденнің астында доңғалақ базасына жақын болуы.
Артықшылығы салондағы тегіс еден, еденнің тазалығы, мұндай жабдықты кейбір
жағдайларда пайдалану мүмкін емес болып табылады. Артқы жағында
қозғалтқыштың орналасуы көлденең немесе тік болып келеді. Автобустың осі
бойымен немесе параллель келуі мүмкін. Кемшілігі арнайы артқы білікке
қажетті механизмдердің қажеттігі.
Шасси беріліс, басқару механизмдерінен тұрады. Трансмиссия моменттін
ауқымы мен бағытын өзгертеді және оны қозғалтқыштан жетек доңғалақтарына
ауыстырады. Ол ілінісу қорабынан, беріліс қорабынан, соңғы жетекке содан
кейін дифференциалға тасымалдайды. Сондай-ақ жетек біліктерінен және кардан
дискісінен және жартылай біліктерден тұрады (классикалық орналасуы бар
автобустер үшін).
Шасси рамадан (немесе тірек қаңқасынан), алдыңғы және артқы
суспензиялардан, шиналардан және доңғалақтардан тұрады.
Рама бұл автобустың қаңқасының барлық бөліктері мен механизмдері орнатылған
және барлық жүк көліктері мен үлкен сыйымдылығы бар автобустарға арналған
негіз. Жалпы құрылысында шыбық және жұлын (орталық) болуы мүмкін. Қосылған
рама екі тойтарыс немесе бірнеше кросс арқалықтармен (дөңес) дәнекерленген
болып келеді. Сол арқылы қосылған екі бойлық арқалықтардан тұрады. Кейбір
жүк машиналарының қаңқасына ұқсас келеді. Себебі болаттан штамптау әдісі
арқылы жасалынғандықтан. Вагондар мен пикаптардың рамалары көлденеңінен
тұрады.
Х-тәрізді және басқа сәулелер. Жұлынның жақтауында көлденең мүшелері бар
бір құбырлы немесе қорап тәрізді сәуле бар (мұндай рамалар сирек
қолданылады). Орташа және кіші жүк автобустарында бойлық арқалықтармен,
тіректермен, бүйірлік сөрелермен нығайтылған қатты (тірек) қаңқалар бар.
Басқару тетігі автобустың қозғалыс бағытын өзгертуге қажетті рульді, ал
машинаны баяулату, тоқтап қалу және тұрақты күйде ұстау үшін тежегіш
жүйелерді қамтиды. 1.2 суретте көрсетілген.
Сурет 1.2 – Volvo gran arctic 300 автобус шассиі
Шанақ жүргізушінің, жолаушылардың және арнаулы қондырғылардың
орналасуына арналған. Автобустың шанақтары қолданылуына және құрылымына
қарай жіктеледі. Қолданылатын мақсатына қарай төрт топқа бөлінеді: a –
жолаушылар тасымалдайтын (жеңіл автобустар); б – жүк тасымалдайтын
(платформалар, цистерналар, фургондар, өзі түсіргіштер т.б); в – жолаушы
және жүк тасымалдайтын; г – арнаулы шанақтар (өрт сөндіргіштер, панель
тасығыштар, автодүкендер, бетон тасығыштар т.б.).
Қазіргі автобустардың шанақтары тұтас металды вагон түрінде жасалады.
Себебі салонның ішін тиімді пайдалану және жолаушыларды жайлы орналастыру
негізгі талап болып есептеледі. Олардың шанақтары қаңқаланып жасалады,
қаңқалары құбырлардан жасалып, бір-бірімен пісіріліп бекітіледі де,
қаңылтырмен қапталады. Шанақтың іші жолаушыларға және жүргізушілерге
арналған ыңғайлы орындықтармен жабдықталады.
Қаңқа шанақтың негізгі бөлігі болып табылады. Ол шанақтың табанынан,
қаңылтырмен қапталған қабырғалардан және төбесінен тұрады. Шанақтың негізгі
бөлігі – табаны пісіріліп бекітілген құрылым элементтерінен тұрады.
Автобустың едені бекітілген қалыңдығы 12-14 мм. фанералармен қапталған. Ол
содан кейін еденге бекітіледі. Шанақтың алдыңғы жағындағы қаңқа қаңылтырмен
қапталған. Жүргізушінің кабинасы жолаушылар салонынан бөлініп жасалады.
Салонды желдетіп тұру үшін, төбесіне ашылып-жабылатын қақпақ орнатылған.
Автобустың есіктері жолаушыларға және жүргізушіге бөлек етіліп жасалады,
есіктер механикалық немесе пневматикалық құрылғы арқылы ашылып-жабылады.
Жанындағы әйнектер тікбұрышты ашылып-жабыатын, айналаны бақылауға ыңғайлы
етіп орнатылады.
Шасси құрамына: шасси, басқару тетіктері, беріліс қорабы кіреді.
Беріліс құрылғысы:
Ілгек. Кейбір автобустарда оның функцияларын момент түрлендіргіші және
гидромеханикалық беріліс қорабы орындайды. Беріліс қорабы. Алдыңғы доңғалақ
доңғалақтарында қозғалтқышты өзгертуге, резервтік көшіруге, қозғалтқышты
қозғалыссыз күйде ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Кардан және негізгі беріліс. Кардан редуктор моментті беріліс қорабынан
негізгі редукторға жібереді, ол жерден осьтерге беріледі. Дифференциалды
Дифференциалдың арқасында дөңгелектер әр түрлі жылдамдықта бүгіліп тұрады.
Жартылай біліктер. Олар моментті дифференциалдан жетек доңғалақтарына
өткізеді.
Автобус кабинасы жүргізушіге, жолаушыларға, багажға және жүктерге
арналған. Автобус қаңқасы мақсатына және дизайн ерекшеліктеріне байланысты
рамалық немесе жүк көтергіш құрылымға ие болуы мүмкін. Барлық қондырғылар,
механизмдер, агрегаттар және басқа жабдық тірек корпусына немесе рамкаға
бекітілген. Доңғалақтар үш түрге бөлінеді:
• бөлінбейтін терең жиектермен және конустық сөрелермен (шағын
сыйымдылықтағы автобустар, жеңіл жүк машиналары);
Жиналмалы жиектер мен конустық полктері бар диск және дискісіз (жүк
машиналары, автобустар, троллейбустар);
• реттелетін қысымы бар шиналарға арналған, жиналатын жиектері мен аралық
сақиналары бар диск және дискісіз.
Сурет 1.3 – Автобус шанағы
Ол болаттан дәнекерленген құбырлы рамалар, дәнекерленбеген алюминий,
аралас алюминий-болат, ішінара дәнекерленген жақтаулар болуы мүмкін.
Қазіргі заманғы автобустар негізінен болат профильдер көмегімен шығарылады.
Қаптау үшін металл, күшті алюминий қорытпаларынан немесе салқын штамптауға
қабілетті төмен көміртекті суықтай болаттан қолданылады.
Алдыңғы және артқы есіктер әртүрлі қанаттарға ие болуы мүмкін: бірден
төртке дейін. Есіктерді ашатын және жабатын пневматикалық механизмдер
жүргізуші кабинасында орналасқан кранмен басқарылады. Бүйірде орналасқан
терезелерде жылжымалы элементтер бар. Шыны - жылтыратылған, сынғыш. Төбенің
төсеніші үшін полимерлі қабатты. Еден болаттан немесе алюминийден
жасалған, ылғалға төзімді бакелит фанерінен жасалған. Жоғарыда сырғып
кетпейтін резеңке төсеніштер бар.
1.2. Газодизельді автобустың түрлері және ассортименті
Газ-баллонды қондырғы арқылы қозғалтқышты қоректендіру. Газ баллонды
автомобильдерде қолданылатын отындардың бір түрлері – жанғыш газдар
сұйытылған және сығылған болып екіге бөлінеді. Сұйытылғын газ -30...+30℃ та
және 1,6 МПа жағдайында сұйық күйінде қалады. Негізгі сұйытылған газға
жататындар: пропан, бутан, этан және соған жақын көмірсутектері – этилен,
бутилен және солардың изомерлері. Бұл газдар мұнай өнімдерін өңдегенде
алынады. Сұйытылған газдармен жұмыс істейтін автобустерді пайдаланғанда,
олардың экономикалық, динамикалық және экологиялық көрсеткіштері жақсарады.
Олардың құрамы стандартқа сай болуы тиіс. Стандарт бойынша сұйытылған
газдың екі түрін: ПА-автобус пропан; ПБА-автобустық пропан-бутан шығаруы
қарастырылған. ПА қысқы кезеңде ауаның температурасы -20...-35℃ болатын
аймақтарда қолданылады, ал ПБА маркалы газдар қоршаған ортаның
температурасы -20℃-тан төмен түспейтін аймақтарда пайдаланылады. Сұйытылған
ПБА стандарт бойынша қыста 80-90% пропан, ал жазда 40-60% пропан, ал
қалғаны бутан болуға тиіс.
Сығылған табиғи газ табиғи, мұнайлық және биологиялық болып бөлінеді.
Олар -30...+30℃ және жоғарғы қысымда газ түрінде болады, мұндай газдарға
метан, сутегі және басқалар жатады. Бұл газдар жер астынан алынады.
Автомобильдерге 20МПа дейін қысылған газдардың екі:А және Б түрі
қолданылады, мұның құрамында метан 95-97% болады.
Автобус көліктерін газбен жұмыс істеуге көшіргенде оның экономикалық
көрсеткіші жақсарады, дегенмен сұйытылған және сығылған газды
пайдаланғанда газ аппаратының күрделілігінен оның құны артады, газдың
қысымы жоғары болғандықтан, қауіпсіздік ережелерін қатаң сақтауды талап
етеді. Ауаның температурасы төмендегенде қозғалтқышты оталдыру қиындайды,
цилиндрге газдың толуы нашарлайды, соның нәтижесінде қозғалтқыштың қуаты
бензинді қозғалтқышқа қарағанда 7-10% кемиді. Сондықтан қозғалтқыштың
қуатын арттыру үшін оның қысу дәрежесін ұлғайту талап етіледі. Мысалы,
бензинді ЗИЛ-508 автобусының қозғалтқышының қысу дәрежесі 7,1 болса, ал
газбен жұмыс істейтін қозғалтқыштың қысу дәрежесі 8,2 болуға тиіс.
СМГ (сұйытылған мұнай газы) және СТГ (сығылған табиғи газ) газ баллонды
қондырғысы. Сұйытылған және сығылған газдармен жұмыс істеу үшін,
қолданыстағы барлық автомобильдерге газ баллонды қондырғылар орнатады.
Олар СМГ немесе СТГ-мен жұмыс істейді. Сұйытылған мұнай газымен жұмыс
істейтін автобустер: ПАЗ-32053, ЛиАЗ 33075, ЗИЛ-431810, ЛиАЗ677Г, ал
сығылған табиғи газбен жұмыс істейтін автобустер: ПАЗ-320412, ПАЗ-320414,
ПАЗ-3204 Вектор NEXT, ЛиАЗ-525665 жатады. Бұл автобустардың бензинді
автобустардан өзгешелігі қоректендіру жүйесіндегі арнаулы газ беру
аппараттарында ғана. Сұйытылған газбен жұмыс істейтін газ баллонды
автобустар газды және бензинді қоректендіру жүйесі орнатылған. Газбен жұмыс
істейтін жүйе негізгі болып есептеледі. Бензинді қоректендіру жүйесі ауаның
суық кезінде қозғалтқышты іске қосу үшін және 15-25 шақырым қашықтыққа
жүруге арналған.
Сұйытылған газбен (СМГ) жұмыс істейтін автобустардың газ баллонды
қондырғылары. Орнатылған сұйытылған газбен жұмыс істейтін қондырғылар: екі
вентилі (бар газ фазасындағы, ал сұйық фазадағы газды алуға арналған) газ
баллонынан, магистральды вентильден, буланндырғыштан, екі сатылы
редуктордан сүзгісімен, магистральды сүзгіден, ауа сүзгісі бар газ
араластырғыштан тұрады.
Қозғалтқышты іске қосқанда және оны қыздырғанда, газ баллонды
автомобильдерде буланған фазадағы газбен қоректенеді, ал қозғалтқыш
қызғаннан кейін және жүктеме кезінде сұйық фазадағы газбен қоректенуге
көшеді. Жүктеме тәртібінде газ баллоннан вентиль арқылы магистральді
вентильге беріледі, одан жоғарғы қысымды құбырмен буландырғышқа барады.
Сұйық газ буландырғыштың арналарынан өткенде буға айналады. Буландырғыштан
магистральді сүзгіге беріліп, онда механикалық қалдықтар мен шайырдан
тазаланады. Тазаланған газ редуктордың бірінші сатысына беріліп, газдың
қысымы 0,20 МПа-ға дейін төмендейді. Қысымы азайған газ редуктордың екінші
сатысына беріліп, онда қысым атмосфералық деңгейде дейін түседі.
Қозғалтқыштың газ құбырындағы қысымның төмендеп, вакуум пайда болуы
әсерінен газ редуктордың екінші сатысынан мөлшерлергіш экономайзер
құрылғысына беріледі, содан төменгі қысымдағы құбыр арқылы газ
араласытырғышқа беріліп, ауамен араласып, цилиндрге берілетін жанғыш
қоспаға айналады. Сурет 1.4-те көрсетілген.
Сурет 1.4 – Автобустарға орнатылған газ баллон құрылысы
1 – баллон; 2 – жоғарғы қысымды редуктор; 3 – электромагнитті газды
жапқыш клапан; 4 – төменгі қысымды қадағалайтын манометр; 5 – төменгі
қысымды редуктор; 6 – карбюратор; 7 - сорғыш; 8 –электромагнитті клапан; 9
–бак; 10 – жоғарғы қысымды қадағалайтын манометр; 11,13 – вентильдер; 11 –
толтырғыш; 12 – магистральді; 13 – шығындатқыш.
Газ қондырғысының жұмысын кабинада орналасқан қысымды көрсететін
манометр арқылы және баллондағы сұйытылған газдың деңгейін көрсетін бергіш
арқылы бақылайды, сондай-ақ кабинада магистральды вентильді басқаратын
тұтқа болады.
Газодизельді қозғалтқыштың тиімділігі иінді білігінің жүктемесі мен
айналу сағатына байланысты дизель отынының ең жоғары циклдік берілуінен 20%
- дан 5% - ға дейін дизель отынының берілуін реттеу жолымен және дизель
отынының запальды дозасының шығынын азайтудан тұрады. Жоғарыда келтірілген
заңдылықтар бойынша есептелген дизель отыны шығысының төмендеуі дизель
циклі бойынша қозғалтқыштың жұмысы кезінде ең жоғары циклдік беруінің
орташа 7-8% құрайды.
Қозғалтқышты енгізу коллекторымен жалғанған дроссельді жапқышы бар
дозатор-араластырғыш қоректендіру жүйесінің басты бөлігі болып табылады.
Қозғалтқышты қоректендіру жүйесі, дизель отынының тиекті дозасын беруді
шектегіші жоғары қысымды отын сорғысы және дизель отынының шығысын
қозғалтқыш білігінің жүктемесі арқылы жұмыс істейді. Сондай-ақ айналу
жиілігінің өсуіне пропорционалды төмендету жолымен үнемділікті арттыру
мақсатында, жүйеде оған орналастырылған диафрагмамен және вакуумдық
камерамен жабдықталған. Камера корпусының жұмыс қуысы іске қосу
коллекторымен хабарланған, тартым екі элементтен тұрады. Біріншісі бір
ұшымен акселератор педалімен байланысты, ал екіншісі вакуумдық камераның
корпусымен телескопиялық байланысты және бүйір жағынан тиелген, тартымның
екінші элементі бір ұшымен диафрагмамен жалғанған, ал екіншісі топсалы отын
сорғысы рейкасының рычагымен байланысты келеді.
Газ тәрізді отындардың әр түрлі құны жылу энергиясының бірлігіне
есептегенде әрдайым сұйық отындардың құнынан төмен. Мысалы, сұйытылған газ
отынының 1 Дж-ға кететі жылуы АИ 95 бензині мен L маркалы отынының 60% -
нан аспайды. Осыған байланысты сұйық отынды газ тәрізді алмастырудың
орындылығын бағалау мәселесі туындайды. Мысалы, Лос-Анджелес қаласындағы
автобус паркі (Калифорния штаты, АҚШ) бүгінде 40% - ға жуық газдандырылған.
Болжамдарға сәйкес, 2025 жылға қарай әлемде сығылған табиғи газбен жұмыс
істейтін әртүрлі мақсаттағы 50 млн АКК болуы тиіс. Ресей елінде автокөлікті
газдандыруға "Ивеко", "Газпром" және "КамАЗ" фирмаларының белсенді жұмысы
ықпал етеді. Соңғыларының екі ынтымақтастығы табиғи газды мотор отыны
ретінде пайдаланатын АКК құру мен енгізуді мақсат етуде. Автобус және
әртүрлі көліктерді жасауды дамыту үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыруды
көздеуде.
Сондай-ақ, газодизельді қозғалтқыштардың жоғары үнемділігіне назар
аудару керек. Газ шығыны номиналды режимде шамамен 14 куб. мсағ, ал дизель
отыны 2,5 лсағ құрайды. Автобустер үшін бұл көрсеткіш тиісінше 30% және 70
% тең. Газодизельді жабдықтарда қарапайым конструкция, пайдаланудың
сенімділігі мен қарапайымдылығын, техникалық қызмет көрсетуге және
автобустың жұмыс циклін іс жүзінде екі есе арттыруға кететін ең аз
шығындарды қамтамасыз етеді. Газ отыны жоғары экологиялық көрсеткіштерге,
антидетонациялық тұрақтылыққа, қоспаның жануының төмен жылдамдығына,
агрегаттық жағдайдың тұрақтылығына ие.
Сурет 1.5 – газ клапандары
Баллондар шанақтың астына бекітілген, олар екі топқа төрт-төрттен
бөлініп, бір-бірімен жалғасқан. Бір-бірімен жалғанатын түтіктер қисайған
жағдайда сынбас үшін шиыршықталған. Әр баллонның өзінше вентилі болады,
толтыратын және шығындайтын.
Сурет 1.6 – Газ редукторы
Газ баллон қондырғысымен жұмыс істегенде газ баллоннан таратқышқа
беріледі және шығындатқыш вентильден жоғарғы қысымды бір сатылы редукторға
бағытталады, ол қыста қыздырылып тұруы қажет. Редуктор желісінде газ
тазаланады және қысымы 0,9-1,2 МПа-ға дейін төмендейді. Содан кейін газ
электр магнитті клапанға беріледі.
1.3. Газодизельді автобуста жиі кездесетін ақаулар
Газ баллонды автобустерге жанармай құю. Баллондарды сығылған газ және
сұйытылған газбен толтыруды тек арнаулы газ құятын станцияларда барлық
қауіпсіздік ережелерді қатаң сақтай отырып орындауға рұқсат етіледі.
Баллондарды сұйытылған газбен толтыру үшін, төмендегі талаптарды орындау
керек:
-құятын құбыршек мен баллонның қосылатын жерінің міндетті түрде берік
бекітілуі;
-баллонның газбен толық толуын газ деңгейінің вентилімен қадағалау;
-газ баллонды автобуске газ құйғанда, автобус қатаң түрде тегіс жерде
тұруға тиіс, олай болмаса, баллонға сұйытылған газ артық немесе жеткіліксіз
құйылуы мүмкін.
Баллондағы сұйытылған газдың мөлшерін көлемдік және салмақтық тәсілмен
өлшейді.
Сығылған газды автобустардың қозғалтқыш жұмыс істемей тұрғанда құяды.
Құятын құбыршекті газ баллонының толтыратын вентилімен жалғастырады, содан
кейін осы вентильді ашады, газдың шығатын-шықпайтыны тексеріледі,
баллондағы газдың қысымын манометр арқылы тексереді. Егер баллондағы қысым
0,5 МПа-дан кем болса, онда үрлеу қажет, ол үшін баллонға сығылған газ
жіберіп, қысымды 1,0-1,5 МПа-ға дейін көтереді де, оны шығарып тастайды,
бұл әрекет 2-3 рет қайталануға тиіс. Баллондарды секциялар бойынша
толтырады, газдың қысымы 20МПа болуы керек.
Сурет 1.8 – СТГ сұлбасы
Газодизельді қондырғының сығылған табиғи газбен жұмыс істеуі. СТГ
беретін аппараттар мен ауа және сұйық жанармай беретін приборлар
дизельдерде газ-дизельді қоректендіру жүйесін құрайды. Бұл құрылғы
дизельдің табиғи газбен және дизельді жанармайдың аздаған бөлігімен жұмыс
істеуін қамтамамсыз етеді.
Газ баллонды қондырғы немесе баллоннан тұрады, ол автобустың рамасына
көлденең орнатылады. Баллондар бір-бірімен түтіктер арқылы жалғасады және
екі топқа бөлінеді, олардың әрқайсысы вентильмен, толтырғыш және
шығындатқыш вентильдерімен жабдықталған.
Толтырғыш вентильмен газодизель қондырғысының барлық бактарына сығылған
газ құйылады. Шығындатқыш газ вентилін ашқанда, газ құбырмен қыздырғышқа,
одан жоғарғы қысымды редукторға беріліп, онда қысым 0,95-1,10 МПа-ға дейін
төмендейді. Газдың жұмыс істейтін қысымы 0,15 МПа деңгейінде автоматты
түрде реттеліп тұрады. Егер газдың енетін жерінде қысым қажетті
көрсеткіштен кем болса, редуктор ашық тұрады, ал қысым 1,50 МПа-дан артып
кетсе, сақтандырғыш клапан ашылады. Жоғарғы қысымды редуктордан газ
құбыршек арқылы электромагнитті клапанға беріледі. Дизель сұйық жанармаймен
жұмыс істегенде, электромагнитті клапан серіппенің әсерімен жабық тұрады
да, төменгі қысымды редуторға газды жібермейді. Дизель сұйық жанармаймен
жұмыс істегенде, электромагнитті клапан серіппенің әсерімен жабық тұрады
да, төменгі қысымды редукторға газды жібермейді. Дизель газодизельді жұмыс
істеу тәртібіне көшкенде, электромагнитті клапан ашылады, тазаланған газ
екі сатылы редукторға беріледі. Осы редуктордың бірінші сатысында газдың
қысымы 0,20-0,24 МПа-ға дейін, ал екінші сатының шығар жерінде қысым
атмосфералық қысымға дейін төмендейді. Газ екі сатылы редуктордан газ
мөлшерлегішіне, содан сүзгіден кейін орналасқан араластырғышқа беріледі.
Енгізу ырғағында араластырғышта дайындалған ауа мен газдан жасалған қоспа
енгізгіш газ құбырымен цилиндрге беріледі, содан қысу ырғағының соңында
цилиндрге бүріккішпен қажетті жанармай бүркіледі.
Жандырғыш сұйық жанармай цилиндрге алдын ала беріледі, бұл цилиндрдегі
негізгі газбен ауадан жасалған қоспаның толық жануын қамтамасыз етеді.
Жанғыш жанармай мөлшерін шектегіш жоғарғы қысымды жанармай сорғысында
орналасқан, ол электромагнитті жетектен және иінді білігінің айналу
жиілігін реттегіштің жылжымалы тірегінен тұрады. Дизель газбен жұмыс істеу
тәртібіне көшенде, шектегіш жоғарғы қысымды жанармай сорғысын газ бен
ауадан жасалған қоспаны жандыратын дизельді жанармай беру тәртібіне көшеді.
Иінді біліктің ең жоғарғы айналу жиілігінде газдың берілуін шектеу үшін
қондырғы қарастырылған: ол тісті тәжден, айналу жиілігінің бергішінен,
олармен электромагнитті клапанның релесі арқылы байланысқан араластырғыштың
диффузор қуысын жалғастыратын газдың берілуін шектейтін және газдың
мөлшерлейтін қалқаншадан тұрады және иінді біліктің айналу жиілігі 2600
айнмин. Шамасында болғанда, қалқаншаның жарым-жартылай жабылуын қамтамасыз
етуге қолданылады.
Газодизельді қоректендіру жүйесінде, сонымен бірге цилинрге жанармай
толық берілгенде, газдың берілуін болдырмайтын құрылғы бар. Ол қозғалмалы
тіректен, бергіштен, бүлендейтін қондырғыдан және жандырғыш жанармайды
шектегіштен тұрады. Бүлендеу былайша атқарылады. Дизельдің газ-дизеліндегі
жұмысына сай ажыратып қосқышты қосқанда, жылжымалы тірек шектегішпен бірге
жандырғыш сұйық жанармайдың берілуін шектейтін орынға жылжиды. Бұл кезде
жылжымалы тірек бүлендеу бергішіне әсер етіп, газ беретін электромагнитті
клапанды басқаратын қоректендіру релесінің тізбегін қосады.
Дегенмен, егер жоғары қысымды жанармай сорғысы дизельдік жанармайды
толық беру сатысында жұмыс істегенде, онда газ газоэлектромагнитті клапаны
жабылады да, газдың берілуі автоматты түрде тоқтатылады. Бұл дизельдің
механизмдерінің істен шығуын тоқтатады. Осы мақсатпен газ жеткізу
магистраліне қысым бергіш орнатылған. Магистральда қысым 0,45 МПа-дан төмен
түскенде, бергіштің көмегімен жандырғыш жанармайдың мөлшерінен шектегіш
атқарады, ал электромагнитті клапан газдың берілуін тоқтатады, осы арқылы
газодизельді қондырғыдан тек дизельдік жанармайға өтуін қамтамасыз етеді.
Газодизельді қондырғының жұмысын кабинадағы төменгі қысымды манометр
(0,6 МПа-ға дейін) және жоғарғы қысымды манометр арқылы (25 МПа-ға дейін)
қадағалайды. Баллондағы газдың қысымы 0,95 МПа-дан төмен түссе, газ
магистраліндегі бергіш іске қосылып, жүргізушіге апатты жағдай туралы дабыл
береді.
Сұйытылған газ (пропан-бутан) жоғарғы қысыммен баллоннан жоғарғы
қысымды газ магистраліне беріледі. Баллондағы газдың шығыны мультиклапан
арқылы атқарылады. Магистральмен газ сұйытылған фазада сүзгі-клапанға
беріледі де, онда қажетсіз қоспалардан тазартылады. Тазартылған газ құбыр
арқылы буландырғыш-редукторға барып, онда газдың қысымы 16 атмосферадан 1
атмофераға дейін төмендейді. Жұмыс істеп тұрған қозғалтқыштың енгізу
құбырында пайда болған вакуумның әсерінен газ төменгі қысымды құбыршек
арқылы редуктордан мөлшерлергіш арқылы араластырғышқа беріледі.
Жұмыс тәртібін басқару (газбен немесе бензинмен жұмыс істегенде)
жанармай түрін ауыстырып қосқыш арқылы атқарылады. Қозғалтқыш газбен жұмыс
істегенде ауыстырып қосқыш электромагнитті клапанды ашады да, бензин
беретін клапанды жабады. Жарық диодының көмегімен ауыстырып қосқыш қандай
жанармай пайдаланылып жатқандығын қадағалайды.
Редуктор – барлық жанармай жүйесінің негізгі бөлшегі, жанармай қысымын
сатылы төмендетуге және сұйытылған газды газ түріне айналдыруға арналған.
Газдың булануын қозғалтқыштың салқындату жүйесіндегі сұйықпен редукторды
ысыту арқылы қамтамасыз етіледі. Электронды басқару жүйесімен жабдықталған
редуктор инжекторлы қоректендіру жүйесімен жабдықталған автомобильдерде
қолданылады.
Газодизельді қоректендіру жүйесі дизельдің дизель отыны мен табиғи
газдың қоспасына, сондай-ақ таза дизель отынына арналған. Газ-ауа
қоспасында дизельдің жұмыс істеу принципі цилиндрге келіп түсетін газ-ауа
қоспасы поршеньмен қысылып, оған сериялық форсунка арқылы өздігінен
тұтанатын және сығылған газ-ауа қоспасын жағатын дизель отынының аз
мөлшерін (запальная доза) бүркеді.
КамАЗ автокөліктері мысалында газодизельдік қорек жүйесін қарастырайық.
Бұл жүйе КамАЗ-53208 (шасси 53217) борттық автомобилінде, КамАЗ-53218
(шасси 53219) борттық платформасы бар тартқышта, КамАЗ-54118 ершікті
тартқышта және КамАЗ-55118 өздігінен аударғыш автомобилінде орнатылған.
Сурет 1.9 - Іштен жанатын газодизельді қозғалтқыштарды қоректендіру
жүйесі
1 — жоғары қысымды баллондар; 2 — компенсациялық орамдары бар
баллонаралық құбыржолдар; 3 — манометр; 4 — шығыс вентиль; 5 — секцияаралық
айқастырма; 6 — толтырғыш вентиль; 7 — магистральды вентиль; 8 — газ
жылытқыш; 9 — жоғары қысымды редуктор; 10 — магистральдағы газ қысымының
құлау датчигі; 11 — сақтандырғыш клапан; 12 — электромагниттік клапаны бар
сүзгі; 13 — төмен қысымды редуктор; 14 — газды араластырғыш; 15 —
араластырғыш; 16— газ беру 17 — іске қосу жүйесінің электромагниттік
клапаны; 18-кнопкалы ауыстырып қосқыш; 19-электромагнитті клапанды сүзгісі;
20 — газ мөлшерлегіші; 21 — үш жүрісті электромагнитті клапан; 22 — газ
араластырғыш; 23 — Вентури шүмегі; 24 — блоктау датчигі; 25 — тұтандырғыш
дозаны орнату тетігі; 26 — жылжымалы тіреуіш; 27 — телескопиялық тартым; 28
— жоғарғы қысымды реттеуішінің тартымы; 29 — айналу жиілігінің датчигі; 30
— датчиктің тісті тәжі; 31-акселератордың педалі.
Газ баллондары өткелдермен жабдықталған, өзара құбыржолдармен жалғанған
және алдыңғы және артқы екі топты құрайды. Баллондардың әрбір тобының өз
вентильі болады, ол құбырмен тарату айқастырғышпен жалғанады. Крестовинада
толтырғыш және шығын шұралары орнатылған. Баллондар тиісті сынақтарға және
дайындаушы зауытта таңбалауға, ал пайдалануда-осы тараудың басында
көрсетілгендей мерзімді куәландыруға жатады.
Сығылған газды қыздырғыш қозғалтқышты салқындату жүйесіне қосылған; газ
генераторлық автомобильдерде қолданылатын стандартты жоғары және төмен
қысымды газ редукторлары. Төмен қысымды Редуктор, ауыспалы киіз сүзгісі бар
электромагниттік клапан қозғалтқыштың енгізу құбырында орнатылған.
Жоғары қысымды манометр-механикалық, мембраналық типті, 24 МПа қысымға
есептелген, бірінші баллонда орнатылған; төмен қысымды манометр – электрлік
қашықтық, 0,8 МПа қысымға есептелген, жүргізуші кабинасындағы аспаптар
панелінде орнатылған.
Газ араластырғышы бар дозатор ауа тазартқыштың және қозғалтқыштың енгізу
құбыржолының арасында орнатылған. Дозатор төмен қысымды редуктордан
араластырғышқа түсетін газдың қажетті мөлшерін реттеу үшін қызмет етеді. Ол
мембраналық типті газ беруді шектеу тетігінен және дроссельді құрылғыдан
тұрады. Жүргізуші кабинасынан педальді басқарады.
Жоғары қысымды отын сорғысының реттеуішін және мөлшерлегішті басқару
жетегінің телескопиялық тартымы қозғалтқыш газдизель режимінде жұмыс
істеген кезде жоғары қысымды отын сорғысының рычагы жүргеннен кейін тарту
серіппесінің сығылуы есебінен отын беру басқышының одан әрі қозғалуын және
газ мөлшерлегішінің дроссель жапқышының қалпының өзгеруін қамтамасыз етеді.
Дизельді тартым режимінде жұмыс істейді қатаң элемент, өйткені оның серіппе
айтарлықтай қатаң қарағанда, серіппе тетік реттеуші.
Жоғары қысымды отын сорғысының реттеуішін және газ мөлшерлегішін басқару
жетегі бұрандалы қосылыстары бар ұштықтар мен тартқыштардың көмегімен
реттеледі. Ұштарын бұрап немесе бұрап, тартқыштың ұзындығын өзгертеді.
Жетекті реттегішті басқару иінтірегі сол жақ жағдайға ие болып, сорғының
реттеу болтына тіреліп, ал газ мөлшерлегішінің қалқаны соңғы жабық күйде
болатындай етіп реттеу керек. Бұл ретте телескопиялық тартымның серіппесі
сығылуы тиіс.
Отынның тұтандырғыш дозасын қашықтықтан орнату тетігі оны дизельді жұмыс
режимінен газдизельді жұмыс режиміне ауыстырған кезде қозғалтқыш
цилиндрлеріне отынның циклдік берілуін өзгертуге арналған. Жоғары қысымды
отын сорғысында кронштейннің көмегімен орнатылған. Механизмнің жұмыс істеу
принципі электр магнитті қосу кезінде отын сорғысының реттеуішінің
жылжымалы тірегі қозғалады және сорғыны басқару иінтірегінің одан әрі
қозғалуы шектелетін жағдайға ие болады. Мұндай жағдайда сорғы реттегішінің
иінтірегі бос жүріс кезінде иінді біліктің ең аз айналу жиілігін және
цилиндрге отынның тұтандырғыш дозасын беруді қамтамасыз ететін шектерде
қозғалуы мүмкін. Механизмнің кронштейнінде бір мезгілде газ беруге және
дизель отынының шексіз дозасына кедергі келтіретін электрлік ажыратқыш
орнатылған. Қозғалтқыш дизель режимінде жұмыс істеп тұрған немесе сорғы
реттегішінің жылжымалы тірегін басқару электр магниті істен шыққан
жағдайда, блоктау ажыратқышы газ беру электроклапанының қоректендіру
тізбегін ажыратады.
Дизельді қорек жүйесі шанақ платформасының астында автомобильдің сол
жағында орнатылған сыйымдылығы 175 л отын багынан, айналу жиілігін
үшрежимді реттегіші бар 335 моделінің жоғары қысымды отын сорғысынан, тарту
электр магнитінің реттегішінің иінтірегін және блоктау ажыратқышын
жылжымалы тіреумен жоғары қысымды отын насосында тұтандыру дозасын
қашықтықтан орнату тетігінен тұрады.
Қозғалтқыш жұмысының дизельді режимі кезінде дизель аппаратурасы әдетте
дизель отынында жұмыс істейді. Бұл уақытта отын сорғысын басқару жүйесіне
қосылған телескопиялық механизм жұмыс істемейді, өйткені газ берудің
электромагниттік клапаны жабық. Алайда педальға әрбір басқанда дозатордың
дроссельді жапқышы ашылады және бос жабылады.
Газ аппаратурасын бақылау және реттеу үшін келесі мәліметтерді пайдалану
қажет: – 20 МПа баллондардағы ең жоғары қысым;—жоғары қысымды редуктордан
кейінгі газдың қысымы 0,90—1,15 МПа; – жоғары қысымды редуктордың
сақтандырғыш клапанын іске қосу керек қысым, 14,5—17,0 МПа; – газ қысымын
көрсеткішінің бақылау шамының ажыратқышын іске қосу керек қысым, 0,45-0,55
МПа; – төмен қысымды редуктордың бірінші сатысында реттелетін газдың
қысымы, 0,18-0,22 МПа; -; - 1 кПа түсіру құрылғысында және 100-150 Па
редуктордан сөндірілген шығуда сирету; - екінші сатылы клапан ашылатын
түсіру құрылғысында сирету, 700-800 Па; - дизельдік отынның тұтандырғыш
дозасын беруді ажырату кезінде газ беруді синхронды ажырату жүйесі іске
қосылатын иінді біліктің айналу жиілігі, 2250-2600 айнмин.
1.4. Газодизельді автобустың техникалық қызмет көрсету және жөндеу
Автобус әр 15 мың шақырым жол жүргеннен кейін жанармай сүзгісінен су
қалдықтарын ағызып алып отыру қажет. Суды ағызып алу барысында оны жинау
мақсатында жанармай сүзгісінің астына ыдыс қою қажет. Суды жою кезінде
жүйеден ауаны шығару бұрамасын ағытып және суды ағызуға арналған бұраманы
шешіп алу қажет. Егер осы екі бұраманы шешіп алғанннан кейін жүйедегі су
ақпаса, онда сүзгі ернемегінің жанармай құбырларының бекіту бұрамаларын
ағытып, төмен қарата түсіру қажет.
Сурет 1.10 - Жанармай сүзгісі
Сүзгі ішіндегі барлық жанармайды емес, тек жарты стакан сұйықтықты ғана
ағызады. Суды ағызып алғаннан кейін, шешілген бұрамаларын қайта орнына
бекітеді.
Автобус әр 30 мың шақырым жол жүргеннен кейін жанармай сүзгілері
ауыстырылады. Егер жанармай сүзгісінің іші толы болса, онда шешіп алу
кезінде мұқият болу қажет. Бұл жағдайда матамен ұстап шешіп алады.
Жаңа жанармай сүзгісін дизель отынымен толтырады және сүзгі
төсемелерінде осы жанармаймен майлайды. Жанармай сүзгісін жүйеге
орнатқаннан кейін жүйедегі ауаны шығарып және дизельді қоректендіру жүйесін
тығыздыққа тексереді.
Газодизельді қозғалтқыштардың салқындату және майлау жүйелерінің
артықшылықтары. Газодизельді қозғалтқыштардың майлау жүйесі мен бензинді
қозғалтқыштардың майлау жүйесі ұқсас болып келеді. Бірақ дизельдінің
бензинді қозғалтқыштардан өзгешелігі олардың жанармай сүзгісінің астында
майды салқындату жиынтығы орналасқан. Дизельді қозғалтқыштардың майлау
жүйесінде СD және CE майларын қолданады. Қуатты және турбокомпрессор
қолданылатын дизельді қозғалтқыштарда CD майы пайдаланылады. Ал
пайдаланудың қиын жағдайларында пайдалынылатын дизель қозғалтқыштарында CE
майы қолданылады,
Газодизельді қозғалтқыштардың бензинді қозғалтқыштардан айырмашылығы –
дизельдіде карбюратор жоқ. Сондықтан бұл қозғалтқыштарды бензинді
қозғалтқыштағыдай карбюраторды жылытуға берілетін шығын жоқ.
Салқындату сұйықтығын үнемі ауыстырып тұрудың қажеті жоқ. Салқындату
сұйықтығын тек цилиндрлер блогы басының төсемесін, радиаторды, жылу
алмастырғыштарды немесе қозғалтқышты алмастырған кезде ғана ауыстырады. Улы
салқындату сұйықтығын арнайы ыдыстарға құйып алған жөн.
Газодизельді отынды беру жүйесін тексеру. Газодизельді қозғалтқыштарды
қоректендіру жүйесі жанармай багынан, жанармай сүзгісінен, жоғарғы қысымды
отын сорғысы мен бүріккіштерден тұрады. Жоғарғы қысымды отын сорғысының
жұмыс жарамдылығын анықтау үшін сорғы жалғастығынан құбырын ажыратып,
стартермен иінді біліктің айналдырады. Бұл шараны орындау кезінде сорғы
секцияларынан отынның шығу дәрежесін байқайды. Байқау барысында отынның
төменгі қысыммен шығуы немесе отын құрамында ауа көбіршектерінің шығуы
жоғарғы қысымды отын сорғысында ақау бар екенін көрсетеді.
Жоғарғы қысымды отын сорғысы арнайы күтімді талап етпейді. Өйткені оның
қозғалмалы бөлшектері дизельді отынмен майланады. Сорғы таратқыш білігі
сияқты белдікпен қозғалысқа түседі. Ереже бойынша бұзылған отын сорғысын
автомобильдерге техникалық қызмет көрсету орталықтарында ауыстырылады
немесе жөндейді.
Егер жанармай жүйесі бұзылып-жиналса немесе автомобиль бос бакпен жүрген
болса, жүйеден пайда болған ауаны шығару қажет. Бұл үшін бактағы жанармай
деңгейін тексеру қажет; стартерді қосып, қозғалтқышты іске қосып көру
қажет. Егер ол іске қосылса, оған жарты минут жоғарғы айналу жиілігінде
жұмыс істету қажет. Бұның нәтижесінде ауа жанармай жүйесінен толық шығады.
Егер жүйедегі ауаны шығару мүмкін болмаса жәнен қол сорғысы доқ болса,
бүріккіш сорғысын және сүзгіні жанармаймен толықтырып, қозғалтқышты
буксирмен іске қосып көру қажет. Бұл жағдайда жүйедегі ауа тез жойылады.
Қозғалтқыш іске қосылмаған жағдайда, себеп жүйеде ауа кептелісі туғаннан
болуы мүмкін. Бұны тексеру үшін бүріккіш клапандарының сомындарын ағытып
және ол жерден отын пайда болғанша стартермен иінді білікті айналдыру
керек. Содан кейін сомындарды қатайтып және қозғалтқышты іске қосады.
Сурет 1.11 – Жоғарғы қысымды отын сорғысы
Қозғалтқышты іске қосқан кезде дизель отынын салқындату сұйықтығының
құбыршектеріне жанаспауына көңіл бөлу керек. Егер жанармайдың құбыршектерге
жанасуы байқалса, оларды құрғағанша сүртеді. Бүлінген құбыршектерлі
ауыстырады.
Газодизельді қозғалтқыштың қыздыру білтесін тексеру тәсілдері. Суық
қозғалтқышты іске қосқан кезде дизельді отынның өздігінен тұтану
температурасына тек қысым көмегімен жету қиындық тудырады, сондықтан әр
жану камерасында стерженьді қыздыру білтелері орнатылады.
Қыздыру білтесі тұрқыдан және жүрекшеден тұрады. Кернеу көмегімен
жүрекше орамы қызады. Қозғалтқышты аспаптар панелінде орналасқан бақылау
шамы өшкеннен кейін іске қосуға болады. Егер қозғалтқыш іске қосылмаса,
қыздыру білтелеріне берілетін токты және білтенің өзін тексеру керек.
Токтың берілуін тексеру үшін төртінші цилиндрдің қыздыру білтесі мен
автомобиль “массасы” аралығына бақылау шамын орнату керек. Егер оталдыру
қосылып тұрғанда бақылау шамы жанбаса, онда жүйе сымдарын тексеру керек.
Оталдыру білтесін 15 секундтан артық уақытқа қосуға болмайды. Қыздыру
білтелерін тексеру үшін оларда сымдарын шешіп бақылау шамының бір ұшын
тізбекті әр білтеге жалғайды. Егер шам жанбайтын болса, онда білтелер
бұзылмаған болып табылады. Егер шам жанбайтын болса, білтелерді басқасына
ауыстыру қажет. Жаңа білтені орнатып жатқанда, тарту сәтін арттыруға
болмайды. Өйткені білтені бүлдіріп алуымыз мүмкін. Білтеге дизель отыны
немесе май тимеуі керек. Білтелерді басқару жүйесінің жұмысын жалпы тексеру
үшін вольтметрді қолдануға болады. Оны білтенің қоректендіру шинасы мен
автомобиль “массасы” аралығына жалғастырады.
Вольтметрді жалғағаннан кейін оталдыруды қосады. Қоршаған ортаның
температурасы 20 ℃ болғанда, бастапқы 10 секунд аралығында вольтметр ток
көзінің кернеуін көрсету керек, ал содан кейін көрсеткіш жартысына дейін
төмендеуі және қозғалтқыш іске қосылғаннан кейін 10 минут көлемінде осы
көрсеткіш сақталуы керек. Егер тексеру жұмыстан ауытқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 10
1 Дипломдық жоба тақырыбын негіздеу 12
1.1 Газодизельді автобустың шығу тарихы. Құрылысы 12
1.2 Газодизельді автобустың түрлері және ассортименті 17
1.3 Газодизельді автобуста жиі кездесетін ақаулар 22
1.4 Газодизельді автобустын техникалық қызмет көрсету және 28
жөндеу
2 Техникалық қызмет пен жөндеуді жоспарлау 33
2.1 Пайдалану жағдайларының сипаттамасы 33
2.2 Түзету коэффициенттерін таңдау 33
2.3 Техникалық қызмет пен жөндеу бойынша өндірістік 35
бағдарламаны есептеу
2.4 ТҚ пен КЖ-дің жылдық бағдарламасын есептеу 44
2.5 Өндірістік жұмысшылар санын есептеу 52
3 Техникалық қызмет пен жөндеуді ұйымдастыру 54
3.1 Техникалық қызметтің тәуліктік бағдарламасын есептеу 54
3.2 ТҚ пен АЖ бекеттерінің есебі 55
3.3 Құрал-жабдықтарды таңдау 57
3.4 Өндірістік ғимараттардың ауданын есептеу 58
3.5 Өндірісті басқару және ұйымдастыру 59
4 Конструкторлық бөлім 66
4.1 Газ баллон қажеттігін негіздеу 66
4.2 Газ баллондарын техникалық тексеру 68
4.3 Газбен жабдықтау жүйесі 69
4.4 Газ баллонның экономикалық тиімділігін есептеу 71
5 Технологиялық бөлім 76
5.1 Бөлшектің қысқаша сипаттамасы және пайдалану жағдайы 76
5.2 Бөлшекті қалпына келтіру тәсіліне негіздеме жасау 76
5.3 Операция тағайындауы және жабдықтарды таңдау 76
5.4 Технологиялық режимдерді есептеу 79
5.5 Технологиялық процестерді техникалық нормалау 80
5.6 Бөлшекті қалпына келтірудің техникалық-экономикалық 83
негіздеуі
6 Еңбекті қорғау және өнеркәсіптік экология 86
6.1 Қауіпті және зиянды өндірістік факторларды сараптау 86
6.2 Ауа желдету жүйесін есептеу 87
6.3 Жұмыс орындарының жарықтандырылуын есептеу 89
6.4 Қоршаған ортаны қорғау 92
7 Жобаның техникалық-экономикалық негіздеуі 95
7.1 Бастапқы деректер 95
7.2 ТҚ пен АЖ аймағын реконструкциялауға кететін негізгі 95
және қосымша күрделі салымдарды анықтау
7.3 Күрделі салымдар 96
7.4 Пайдалану шығындарын анықтау 97
7.5 Ғимаратты реконструкциялаудан болатын жылдық 98
экономикалық тиімділік
7.6 Жобаның техникалық-экономикалық көрсеткіштері 98
Қорытынды 100
Пайдаланылған әдебиеттер 101
КІРІСПЕ
XXI ғасырдың басында Қазақстанда автомобильдердің саны 4 млн.-ға жетті,
оның ішінде 2012 жылдың 1 тамызында жеңіл автомобильдердің саны 3,6 млн.-ды
құрады. Бүгінгі таңда автомобильдердің жұмысқа жарамдылығы, оның қозғалыста
қауіпсіздікті қамтамасыз етуі оларға өз уақытысында техникалық қызмет
көрсетуге және жөндеу жұмыстарын сапалы орындауға байланысты. Қазақстан
автомобильмен тасымалдау көлемдерінің айтарлықтай артуы автомобиль
көлігінің, басқа түрлермен салыстырғанда, озық даму қарқынын алдын ала
анықтайды. Осыған орай, көліктің барлық түрлерінің ішінде автомобиль ең
еңбек көлемді және қор көлемді болып табылатынын, ал автомобиль көлігі
бойынша шығындар көліктің бірге алынған барлық басқа түрлері бойынша
шығыннан асып кететінін ескерген жөн. Жылжымалы құрамды техникалық жөндеулі
күйде ұстауға еңбек және материалдық шығындар айтарлықтай және оны дайындау
шығындарынан бірнеше есе асып түседі.
Автобустың қалалардағы, округтық аймақтарда, ауылдық жерлердегі
тұрғындар үшін зор маңызға ие болуда. Ол халықтың экономикалық, мәдени
тұрмыстық өмірін көтеруі, қала мен ауыл аралығындағы әлеуметтік-техникалық,
экономикалық және мәдени дамуындағы қарама-қайшылықтарды жоюға, орталық
облыстар, еліміздің алыс жатқан ауылдардағы тұрғындардың өміріндегі
жағдайларды теңестіруге ықпал етеді. Автобус көлігінің міндеті халық
шаруашылығы мен тұрғындардың жүктерді материалдық және еңбек қорларының ең
төменгі шығындарын пайдаланып, тасымалдаудағы қажеттілігін сапалы, дәл өз
уақытында қамтамасыз ету болып табылады. Осы мәселені шешу жалпы
пайдаланудағы автобус көлігін қолдануды, жүк және тауар айналымын
айналымдарын арттыруды, материалдық-техникалық негізді нығайтуды, жеке
көлік құралдарын ірі автокөлік кәсіпорындарда шоғырландыруды, жылжымалы
құрамға техникалық қызмет көрсету мен жөндеуін жақсартуды талап етеді.
Техникалық пайдалану автобус көлігі жүйесінің бірыңғай түрі болып
есептеледі. Автобус көлігінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі −
автобустардың пайдалану өнімділігін арттыру және оларды сақтауға кететін
шығындарды төмендету болып табылады.
Дегенмен, автобус паркінің техникалық күйін жақсарту үшін өте баяу
жүргізіледі. Бұл мәселені шешу, бір жағынан, сыйымдылығы жоғары
автобустарды техникалық пайдалану әдістерін жетілдіру үшін, еңбек
өнімділігін арттыру, техникалық қызмет пен жөндеу жұмыстарының еңбек
сыйымдылығын төмендету, автобустардың жөндеуден жөндеуге дейінгі аралық
жүрісін арттыру есебінен жүзеге асырылады. Сонымен жүк көтергіштігі мен
сыйымдылығы орташа автомобильдің немесе автобустың нормативтік мерзімі
ішінде еңбек шығындарының мысалдық құрылымы жалпы шығын пайызымен мынаны
құрайды: ТҚ және ағымдық жөндеу (АЖ)-91; автомобильді және агрегаттарды
күрделі жөндеу – 7; автомобиль жасау – 2. Қазіргі кезде көптеген дамыған
елдерде газодизельді қозғалтқыш негізінде әр түрлі түрдегі автобустар
шығаруда. Мысалы, Ресей елінде ПАЗ, ЛиАЗ автобустарының газодизельді
қозғалтқыш үлгісінде жаңа модельдері шығып жатыр. Қытай елінде Yutong
автобусының жаңа автобустары әрдайым жақсаруда. Сондықтан сығымдалған
табиғи газ отының қолданып, газодизельді қозғалтқышқа көшудің көптеген
тиімділігі бар. Бірінші автобустың шығыны басқа отын жүйелеріне қарағанда
өте тиімді болып келеді. Екінші экологияға өте жақсы әсерін тигізеді.
Болашақта барлық автобустар экологиялық таза қозғалтқыштарға көшуге
тырысады. Сондықтан қазірден бастап газодизельді автобустар жобасын
қарастыру керек.
1. ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА ТАҚЫРЫБЫН НЕГІЗДЕУ
1.1. Газодизельді автобустың шығу тарихы
Автобус (omnibus автокөлігі үшін қысқа) - тоғыз және одан да көп
жолаушыларды тасымалдауға арналған және жолда маневр жасауға қабілетті,
жанармайдан шығарылған энергия көзімен басқарылатын қозғалыссыз механикалық
автокөлік құралы. Автобус көлігінің басты міндеті материалдық және еңбек
ресурстарының мүмкіндігінше минимум шығындары кезінде нарықтың және халықты
тасымалдау қажеттігін толық, сапалы және уақытында қанағаттандыру болып
табылады.
Қазақстанда автобуспен тасымалдау көлемдерінің айтарлықтай артуы
автомобиль көлігінің, басқа түрлермен салыстырғанда, озық даму қарқынын
алдын ала анықтайды. Осыған орай, көліктің барлық түрлерінің ішінде автобус
ең еңбек көлемді болып табылады. Ал автомобиль көлігі бойынша шығындар
көліктің бірге алынған барлық басқа түрлері бойынша шығыннан асып кететінін
ескерген жөн. Жылжымалы құрамды техникалық жөндеулі күйде ұстауға еңбек
және материалдық шығындар айтарлықтай және оны дайындау шығындарынан
бірнеше есе асып түседі.
Ең алғашқы автобус екі жүз жыл бұрын 1801 жылы жасалған. Бұл сегіз
адамға арналған машина, паровоздың арқасында қозғала алды. Арада біраз
уақыт өткен соң, 85 жылдан кейін Лондонда алғашқы электр автобусы салынды,
ал тағы 15 жылдан кейін осындай көлік Мәскеу Дукс зауытының дүкендерінен
шықты. Он адам бұл сағатына 20 км жылдамдықпен қозғалатын және 60 км-ге
дейін қайта қуаттамай-ақ жүре алатын осы ғажайып технологияның салонына
қанша адам сыяды.
1895 жылы неміс Бенз зауыты әлемге ішкі жану қозғалтқышымен
басқарылатын 8 адамға арналған алғашқы шағын автобусты ұсынды. Оның бағыты
екі шағын елді мекеннің арасында өтті, және сегіз бақытты жолаушылар
ауылдың пейзаждарының өткен терезелерді сағатына 12 км жылдамдықпен
қозғалыста болғанын көре алды. Сегіз жыл кешірек, Санкт-Петербургте ашық
қаңқасы бар он орынды бензин автобусы пайда болды. Автобустың жылдамдығы 15
кмсағ және сыйымдылығы 10 адамға жеткілікті еді. Бұл автобустар 1903 жылы
Санкт-Петербургтегі Фриз зауытынан шыққан.
Сонымен қатар Лондон көшелерімен қозғалтқышпен жабдықталған әлемдегі
алғашқы автобус қала жолымен жүрген болатын. Бірақ Ресейде алғашқы қалалық
omnibus көлігі елордада пайда болмады. 1907 жылы маусымда солтүстік
Архангельск қаласы неміс инженерлерінің алты тонналық кереметінің мақтаныш
иесі болды. Төрт жарым айдан кейін Санкт-Петербург тұрғындары алғашқы
қалалық маршрут бойынша жүре алды. Тек тағы тоғыз айдан кейін, дәлірек
айтсақ 1908 жылы 13 тамызда Мәскеуде алғашқы жолаушылар автобусы пайда
болды. Бірақ тұрақты маршруттар енгізілмес бұрын тағы 16 жыл өтті. 1924
жылы ғана елорданың көшелеріне әлемге әйгілі LEYLAND брендінің 8 жолаушылар
автобусы шықты.
Автобус негізгі үш бөліктен тұрады: қозғалтқыш, шанақ және шасси.
Қозғалтқыш автомобильді қозғалтуға арналған механикалық қуат көзі болып
табылады. Автобус орнатылатын қозғалтқыштың негізгі түрі іштен жанатын
поршеньді қозғалтқыш болып есептеледі. Олар жанармайды пайдалануына
байланысты карбюраторлы, дизельді, газды болып және басқа да
көрсеткіштерімен бөлінетіні төменде көрсетілген.
Шасси қозғалтқыштан күшті жетекті дөңгелектерге беруге, автобусы
басқаруға және қозғалтуға арналған.
Автобус корпустарының бірнеше түрі бар: капот, вагон, бір жарым және екі
қабатты. Денелердің көпшілігінде вагон түрі бар. Автобустардың жалпы
орналасуы әртүрлі болуы мүмкін, бірақ техникалық құрылғының бірнеше негізгі
бөліктерін ажыратуға болады.
Автобус қозғалтқышы отын жану кезінде алынған жылу энергиясын
механикалық жұмысқа айналдыратын агрегат, ал қозғалтқыш білігінде пайда
болған момент автобусты жылжыту үшін қолданылады. Қозғалтқыш алдыңғы
жағында да, артқы жағында да (немесе ортасында) автобус құралына қатысты
бірқатар цилиндрлер бойлық немесе көлденең орналасуы мүмкін.
Тұрмыстық автобустерде поршеньдік ішкі жану қозғалтқыштары орнатылады,
оларда қозғалтқыш баллондарындағы жанармай мен ауа қоспасын жану кезінде
кеңейтілетін газдар поршеньдерге әсер етеді. Олардың трансформациялық
қозғалысы иінді механизмі иінді біліктің айналмалы қозғалысына айналады. Ол
өз кезегінде берілетін қозғалысқа келтіре отырып, автобустың доңғалақтарына
беріліс қондырғыларына әсер етеді.
Автобус қозғалтқыштарының жіктелуі келесі өлшемдерге сәйкес жүзеге
асырылады. Жанғыш қоспаны қалыптастыру және оны тұтату әдісімен (сыртқы
қоспаның пайда болуы және электр ұшқынынан мәжбүрлі тұтану жағдайында) және
ішкі қоспаның пайда болуымен жүзеге асады. Сондай-ақ, қатты сығымдау
нәтижесінде ауамен қыздырылған өздігінен жануымен (дизельді қозғалтқыштар)
жүзеге асады. Жұмыс циклы (орындау әдісі) төрт немесе екі ырғақ арқылы
орындалады. Цилиндрлер саны және орналасуы орналасуы бір қатарлы және V-
тәрізді екі қатарлы болып бөлінеді. Цилиндрлер қатарларын бір-біріне
бұрышпен орналастыра отырып, салқындату жүйесі арқылы барлық жүйе
салқындатыланады.
Қозғалтқыштың негізгі бөліктері: цилиндр блогы, цилиндр басы, газ тарату
механизмі және жүйелері, (салқындату, майлау, қуат, тұтану және
қозғалтқыштың іске қосылуы), олар әртүрлі қызметтерді орындайды және
қозғалыс кезінде қозғалтқыштың жұмысын қамтамасыз етеді.
Қозғалтқыштың негізгі көрсеткіштері: поршеньнің соққысы, цилиндрдің орын
ауыстыруы, жану камерасының көлемі, цилиндрдің жалпы көлемі, қысу
коэффициенті, қуат және қызмет циклы.
Бір қатарлы қозғалтқыштарда цилиндрді нөмірлеу автобустың алдындағы
бақылаушыдан басталады. Екі қатарлы қозғалтқыштарда нөмірлеу бірдей
тәртіппен жүзеге асырылады. Бірақ сонымен бірге бақылаушының сол жағында
алдымен нөмірленеді, содан кейін оң жақта нөмірленеді. Онда нөмірлеу
бақылаушының жанында орналасқан цилиндрден басталады.1.1 суретте
көрсетілген.
Сурет 1.1 – Volvo G13C қозғалтқышы
Газодизельді қозғалтқыштың жұмысы барлық қозғалтқыштар сияқты ұқсас
келеді. Бірақ көптеген көрсеткіштер бойынша тиімдірек болып саналады.
Дизель отынына арналған коммуникациялар сары түспен, ал газ бөлігі қызыл
түспен белгіленген. Қуаты - 420 немесе 460 а.т.(ат күші).
Қозғалтқышты орналастырудың бірнеше нұсқалары бар:
Алдынғы вагон типіндегі автобустарда. Кемшіліктері кабинада газдың
болуы және шу. Қозғалтқыштың еденнің астында доңғалақ базасына жақын болуы.
Артықшылығы салондағы тегіс еден, еденнің тазалығы, мұндай жабдықты кейбір
жағдайларда пайдалану мүмкін емес болып табылады. Артқы жағында
қозғалтқыштың орналасуы көлденең немесе тік болып келеді. Автобустың осі
бойымен немесе параллель келуі мүмкін. Кемшілігі арнайы артқы білікке
қажетті механизмдердің қажеттігі.
Шасси беріліс, басқару механизмдерінен тұрады. Трансмиссия моменттін
ауқымы мен бағытын өзгертеді және оны қозғалтқыштан жетек доңғалақтарына
ауыстырады. Ол ілінісу қорабынан, беріліс қорабынан, соңғы жетекке содан
кейін дифференциалға тасымалдайды. Сондай-ақ жетек біліктерінен және кардан
дискісінен және жартылай біліктерден тұрады (классикалық орналасуы бар
автобустер үшін).
Шасси рамадан (немесе тірек қаңқасынан), алдыңғы және артқы
суспензиялардан, шиналардан және доңғалақтардан тұрады.
Рама бұл автобустың қаңқасының барлық бөліктері мен механизмдері орнатылған
және барлық жүк көліктері мен үлкен сыйымдылығы бар автобустарға арналған
негіз. Жалпы құрылысында шыбық және жұлын (орталық) болуы мүмкін. Қосылған
рама екі тойтарыс немесе бірнеше кросс арқалықтармен (дөңес) дәнекерленген
болып келеді. Сол арқылы қосылған екі бойлық арқалықтардан тұрады. Кейбір
жүк машиналарының қаңқасына ұқсас келеді. Себебі болаттан штамптау әдісі
арқылы жасалынғандықтан. Вагондар мен пикаптардың рамалары көлденеңінен
тұрады.
Х-тәрізді және басқа сәулелер. Жұлынның жақтауында көлденең мүшелері бар
бір құбырлы немесе қорап тәрізді сәуле бар (мұндай рамалар сирек
қолданылады). Орташа және кіші жүк автобустарында бойлық арқалықтармен,
тіректермен, бүйірлік сөрелермен нығайтылған қатты (тірек) қаңқалар бар.
Басқару тетігі автобустың қозғалыс бағытын өзгертуге қажетті рульді, ал
машинаны баяулату, тоқтап қалу және тұрақты күйде ұстау үшін тежегіш
жүйелерді қамтиды. 1.2 суретте көрсетілген.
Сурет 1.2 – Volvo gran arctic 300 автобус шассиі
Шанақ жүргізушінің, жолаушылардың және арнаулы қондырғылардың
орналасуына арналған. Автобустың шанақтары қолданылуына және құрылымына
қарай жіктеледі. Қолданылатын мақсатына қарай төрт топқа бөлінеді: a –
жолаушылар тасымалдайтын (жеңіл автобустар); б – жүк тасымалдайтын
(платформалар, цистерналар, фургондар, өзі түсіргіштер т.б); в – жолаушы
және жүк тасымалдайтын; г – арнаулы шанақтар (өрт сөндіргіштер, панель
тасығыштар, автодүкендер, бетон тасығыштар т.б.).
Қазіргі автобустардың шанақтары тұтас металды вагон түрінде жасалады.
Себебі салонның ішін тиімді пайдалану және жолаушыларды жайлы орналастыру
негізгі талап болып есептеледі. Олардың шанақтары қаңқаланып жасалады,
қаңқалары құбырлардан жасалып, бір-бірімен пісіріліп бекітіледі де,
қаңылтырмен қапталады. Шанақтың іші жолаушыларға және жүргізушілерге
арналған ыңғайлы орындықтармен жабдықталады.
Қаңқа шанақтың негізгі бөлігі болып табылады. Ол шанақтың табанынан,
қаңылтырмен қапталған қабырғалардан және төбесінен тұрады. Шанақтың негізгі
бөлігі – табаны пісіріліп бекітілген құрылым элементтерінен тұрады.
Автобустың едені бекітілген қалыңдығы 12-14 мм. фанералармен қапталған. Ол
содан кейін еденге бекітіледі. Шанақтың алдыңғы жағындағы қаңқа қаңылтырмен
қапталған. Жүргізушінің кабинасы жолаушылар салонынан бөлініп жасалады.
Салонды желдетіп тұру үшін, төбесіне ашылып-жабылатын қақпақ орнатылған.
Автобустың есіктері жолаушыларға және жүргізушіге бөлек етіліп жасалады,
есіктер механикалық немесе пневматикалық құрылғы арқылы ашылып-жабылады.
Жанындағы әйнектер тікбұрышты ашылып-жабыатын, айналаны бақылауға ыңғайлы
етіп орнатылады.
Шасси құрамына: шасси, басқару тетіктері, беріліс қорабы кіреді.
Беріліс құрылғысы:
Ілгек. Кейбір автобустарда оның функцияларын момент түрлендіргіші және
гидромеханикалық беріліс қорабы орындайды. Беріліс қорабы. Алдыңғы доңғалақ
доңғалақтарында қозғалтқышты өзгертуге, резервтік көшіруге, қозғалтқышты
қозғалыссыз күйде ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Кардан және негізгі беріліс. Кардан редуктор моментті беріліс қорабынан
негізгі редукторға жібереді, ол жерден осьтерге беріледі. Дифференциалды
Дифференциалдың арқасында дөңгелектер әр түрлі жылдамдықта бүгіліп тұрады.
Жартылай біліктер. Олар моментті дифференциалдан жетек доңғалақтарына
өткізеді.
Автобус кабинасы жүргізушіге, жолаушыларға, багажға және жүктерге
арналған. Автобус қаңқасы мақсатына және дизайн ерекшеліктеріне байланысты
рамалық немесе жүк көтергіш құрылымға ие болуы мүмкін. Барлық қондырғылар,
механизмдер, агрегаттар және басқа жабдық тірек корпусына немесе рамкаға
бекітілген. Доңғалақтар үш түрге бөлінеді:
• бөлінбейтін терең жиектермен және конустық сөрелермен (шағын
сыйымдылықтағы автобустар, жеңіл жүк машиналары);
Жиналмалы жиектер мен конустық полктері бар диск және дискісіз (жүк
машиналары, автобустар, троллейбустар);
• реттелетін қысымы бар шиналарға арналған, жиналатын жиектері мен аралық
сақиналары бар диск және дискісіз.
Сурет 1.3 – Автобус шанағы
Ол болаттан дәнекерленген құбырлы рамалар, дәнекерленбеген алюминий,
аралас алюминий-болат, ішінара дәнекерленген жақтаулар болуы мүмкін.
Қазіргі заманғы автобустар негізінен болат профильдер көмегімен шығарылады.
Қаптау үшін металл, күшті алюминий қорытпаларынан немесе салқын штамптауға
қабілетті төмен көміртекті суықтай болаттан қолданылады.
Алдыңғы және артқы есіктер әртүрлі қанаттарға ие болуы мүмкін: бірден
төртке дейін. Есіктерді ашатын және жабатын пневматикалық механизмдер
жүргізуші кабинасында орналасқан кранмен басқарылады. Бүйірде орналасқан
терезелерде жылжымалы элементтер бар. Шыны - жылтыратылған, сынғыш. Төбенің
төсеніші үшін полимерлі қабатты. Еден болаттан немесе алюминийден
жасалған, ылғалға төзімді бакелит фанерінен жасалған. Жоғарыда сырғып
кетпейтін резеңке төсеніштер бар.
1.2. Газодизельді автобустың түрлері және ассортименті
Газ-баллонды қондырғы арқылы қозғалтқышты қоректендіру. Газ баллонды
автомобильдерде қолданылатын отындардың бір түрлері – жанғыш газдар
сұйытылған және сығылған болып екіге бөлінеді. Сұйытылғын газ -30...+30℃ та
және 1,6 МПа жағдайында сұйық күйінде қалады. Негізгі сұйытылған газға
жататындар: пропан, бутан, этан және соған жақын көмірсутектері – этилен,
бутилен және солардың изомерлері. Бұл газдар мұнай өнімдерін өңдегенде
алынады. Сұйытылған газдармен жұмыс істейтін автобустерді пайдаланғанда,
олардың экономикалық, динамикалық және экологиялық көрсеткіштері жақсарады.
Олардың құрамы стандартқа сай болуы тиіс. Стандарт бойынша сұйытылған
газдың екі түрін: ПА-автобус пропан; ПБА-автобустық пропан-бутан шығаруы
қарастырылған. ПА қысқы кезеңде ауаның температурасы -20...-35℃ болатын
аймақтарда қолданылады, ал ПБА маркалы газдар қоршаған ортаның
температурасы -20℃-тан төмен түспейтін аймақтарда пайдаланылады. Сұйытылған
ПБА стандарт бойынша қыста 80-90% пропан, ал жазда 40-60% пропан, ал
қалғаны бутан болуға тиіс.
Сығылған табиғи газ табиғи, мұнайлық және биологиялық болып бөлінеді.
Олар -30...+30℃ және жоғарғы қысымда газ түрінде болады, мұндай газдарға
метан, сутегі және басқалар жатады. Бұл газдар жер астынан алынады.
Автомобильдерге 20МПа дейін қысылған газдардың екі:А және Б түрі
қолданылады, мұның құрамында метан 95-97% болады.
Автобус көліктерін газбен жұмыс істеуге көшіргенде оның экономикалық
көрсеткіші жақсарады, дегенмен сұйытылған және сығылған газды
пайдаланғанда газ аппаратының күрделілігінен оның құны артады, газдың
қысымы жоғары болғандықтан, қауіпсіздік ережелерін қатаң сақтауды талап
етеді. Ауаның температурасы төмендегенде қозғалтқышты оталдыру қиындайды,
цилиндрге газдың толуы нашарлайды, соның нәтижесінде қозғалтқыштың қуаты
бензинді қозғалтқышқа қарағанда 7-10% кемиді. Сондықтан қозғалтқыштың
қуатын арттыру үшін оның қысу дәрежесін ұлғайту талап етіледі. Мысалы,
бензинді ЗИЛ-508 автобусының қозғалтқышының қысу дәрежесі 7,1 болса, ал
газбен жұмыс істейтін қозғалтқыштың қысу дәрежесі 8,2 болуға тиіс.
СМГ (сұйытылған мұнай газы) және СТГ (сығылған табиғи газ) газ баллонды
қондырғысы. Сұйытылған және сығылған газдармен жұмыс істеу үшін,
қолданыстағы барлық автомобильдерге газ баллонды қондырғылар орнатады.
Олар СМГ немесе СТГ-мен жұмыс істейді. Сұйытылған мұнай газымен жұмыс
істейтін автобустер: ПАЗ-32053, ЛиАЗ 33075, ЗИЛ-431810, ЛиАЗ677Г, ал
сығылған табиғи газбен жұмыс істейтін автобустер: ПАЗ-320412, ПАЗ-320414,
ПАЗ-3204 Вектор NEXT, ЛиАЗ-525665 жатады. Бұл автобустардың бензинді
автобустардан өзгешелігі қоректендіру жүйесіндегі арнаулы газ беру
аппараттарында ғана. Сұйытылған газбен жұмыс істейтін газ баллонды
автобустар газды және бензинді қоректендіру жүйесі орнатылған. Газбен жұмыс
істейтін жүйе негізгі болып есептеледі. Бензинді қоректендіру жүйесі ауаның
суық кезінде қозғалтқышты іске қосу үшін және 15-25 шақырым қашықтыққа
жүруге арналған.
Сұйытылған газбен (СМГ) жұмыс істейтін автобустардың газ баллонды
қондырғылары. Орнатылған сұйытылған газбен жұмыс істейтін қондырғылар: екі
вентилі (бар газ фазасындағы, ал сұйық фазадағы газды алуға арналған) газ
баллонынан, магистральды вентильден, буланндырғыштан, екі сатылы
редуктордан сүзгісімен, магистральды сүзгіден, ауа сүзгісі бар газ
араластырғыштан тұрады.
Қозғалтқышты іске қосқанда және оны қыздырғанда, газ баллонды
автомобильдерде буланған фазадағы газбен қоректенеді, ал қозғалтқыш
қызғаннан кейін және жүктеме кезінде сұйық фазадағы газбен қоректенуге
көшеді. Жүктеме тәртібінде газ баллоннан вентиль арқылы магистральді
вентильге беріледі, одан жоғарғы қысымды құбырмен буландырғышқа барады.
Сұйық газ буландырғыштың арналарынан өткенде буға айналады. Буландырғыштан
магистральді сүзгіге беріліп, онда механикалық қалдықтар мен шайырдан
тазаланады. Тазаланған газ редуктордың бірінші сатысына беріліп, газдың
қысымы 0,20 МПа-ға дейін төмендейді. Қысымы азайған газ редуктордың екінші
сатысына беріліп, онда қысым атмосфералық деңгейде дейін түседі.
Қозғалтқыштың газ құбырындағы қысымның төмендеп, вакуум пайда болуы
әсерінен газ редуктордың екінші сатысынан мөлшерлергіш экономайзер
құрылғысына беріледі, содан төменгі қысымдағы құбыр арқылы газ
араласытырғышқа беріліп, ауамен араласып, цилиндрге берілетін жанғыш
қоспаға айналады. Сурет 1.4-те көрсетілген.
Сурет 1.4 – Автобустарға орнатылған газ баллон құрылысы
1 – баллон; 2 – жоғарғы қысымды редуктор; 3 – электромагнитті газды
жапқыш клапан; 4 – төменгі қысымды қадағалайтын манометр; 5 – төменгі
қысымды редуктор; 6 – карбюратор; 7 - сорғыш; 8 –электромагнитті клапан; 9
–бак; 10 – жоғарғы қысымды қадағалайтын манометр; 11,13 – вентильдер; 11 –
толтырғыш; 12 – магистральді; 13 – шығындатқыш.
Газ қондырғысының жұмысын кабинада орналасқан қысымды көрсететін
манометр арқылы және баллондағы сұйытылған газдың деңгейін көрсетін бергіш
арқылы бақылайды, сондай-ақ кабинада магистральды вентильді басқаратын
тұтқа болады.
Газодизельді қозғалтқыштың тиімділігі иінді білігінің жүктемесі мен
айналу сағатына байланысты дизель отынының ең жоғары циклдік берілуінен 20%
- дан 5% - ға дейін дизель отынының берілуін реттеу жолымен және дизель
отынының запальды дозасының шығынын азайтудан тұрады. Жоғарыда келтірілген
заңдылықтар бойынша есептелген дизель отыны шығысының төмендеуі дизель
циклі бойынша қозғалтқыштың жұмысы кезінде ең жоғары циклдік беруінің
орташа 7-8% құрайды.
Қозғалтқышты енгізу коллекторымен жалғанған дроссельді жапқышы бар
дозатор-араластырғыш қоректендіру жүйесінің басты бөлігі болып табылады.
Қозғалтқышты қоректендіру жүйесі, дизель отынының тиекті дозасын беруді
шектегіші жоғары қысымды отын сорғысы және дизель отынының шығысын
қозғалтқыш білігінің жүктемесі арқылы жұмыс істейді. Сондай-ақ айналу
жиілігінің өсуіне пропорционалды төмендету жолымен үнемділікті арттыру
мақсатында, жүйеде оған орналастырылған диафрагмамен және вакуумдық
камерамен жабдықталған. Камера корпусының жұмыс қуысы іске қосу
коллекторымен хабарланған, тартым екі элементтен тұрады. Біріншісі бір
ұшымен акселератор педалімен байланысты, ал екіншісі вакуумдық камераның
корпусымен телескопиялық байланысты және бүйір жағынан тиелген, тартымның
екінші элементі бір ұшымен диафрагмамен жалғанған, ал екіншісі топсалы отын
сорғысы рейкасының рычагымен байланысты келеді.
Газ тәрізді отындардың әр түрлі құны жылу энергиясының бірлігіне
есептегенде әрдайым сұйық отындардың құнынан төмен. Мысалы, сұйытылған газ
отынының 1 Дж-ға кететі жылуы АИ 95 бензині мен L маркалы отынының 60% -
нан аспайды. Осыған байланысты сұйық отынды газ тәрізді алмастырудың
орындылығын бағалау мәселесі туындайды. Мысалы, Лос-Анджелес қаласындағы
автобус паркі (Калифорния штаты, АҚШ) бүгінде 40% - ға жуық газдандырылған.
Болжамдарға сәйкес, 2025 жылға қарай әлемде сығылған табиғи газбен жұмыс
істейтін әртүрлі мақсаттағы 50 млн АКК болуы тиіс. Ресей елінде автокөлікті
газдандыруға "Ивеко", "Газпром" және "КамАЗ" фирмаларының белсенді жұмысы
ықпал етеді. Соңғыларының екі ынтымақтастығы табиғи газды мотор отыны
ретінде пайдаланатын АКК құру мен енгізуді мақсат етуде. Автобус және
әртүрлі көліктерді жасауды дамыту үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыруды
көздеуде.
Сондай-ақ, газодизельді қозғалтқыштардың жоғары үнемділігіне назар
аудару керек. Газ шығыны номиналды режимде шамамен 14 куб. мсағ, ал дизель
отыны 2,5 лсағ құрайды. Автобустер үшін бұл көрсеткіш тиісінше 30% және 70
% тең. Газодизельді жабдықтарда қарапайым конструкция, пайдаланудың
сенімділігі мен қарапайымдылығын, техникалық қызмет көрсетуге және
автобустың жұмыс циклін іс жүзінде екі есе арттыруға кететін ең аз
шығындарды қамтамасыз етеді. Газ отыны жоғары экологиялық көрсеткіштерге,
антидетонациялық тұрақтылыққа, қоспаның жануының төмен жылдамдығына,
агрегаттық жағдайдың тұрақтылығына ие.
Сурет 1.5 – газ клапандары
Баллондар шанақтың астына бекітілген, олар екі топқа төрт-төрттен
бөлініп, бір-бірімен жалғасқан. Бір-бірімен жалғанатын түтіктер қисайған
жағдайда сынбас үшін шиыршықталған. Әр баллонның өзінше вентилі болады,
толтыратын және шығындайтын.
Сурет 1.6 – Газ редукторы
Газ баллон қондырғысымен жұмыс істегенде газ баллоннан таратқышқа
беріледі және шығындатқыш вентильден жоғарғы қысымды бір сатылы редукторға
бағытталады, ол қыста қыздырылып тұруы қажет. Редуктор желісінде газ
тазаланады және қысымы 0,9-1,2 МПа-ға дейін төмендейді. Содан кейін газ
электр магнитті клапанға беріледі.
1.3. Газодизельді автобуста жиі кездесетін ақаулар
Газ баллонды автобустерге жанармай құю. Баллондарды сығылған газ және
сұйытылған газбен толтыруды тек арнаулы газ құятын станцияларда барлық
қауіпсіздік ережелерді қатаң сақтай отырып орындауға рұқсат етіледі.
Баллондарды сұйытылған газбен толтыру үшін, төмендегі талаптарды орындау
керек:
-құятын құбыршек мен баллонның қосылатын жерінің міндетті түрде берік
бекітілуі;
-баллонның газбен толық толуын газ деңгейінің вентилімен қадағалау;
-газ баллонды автобуске газ құйғанда, автобус қатаң түрде тегіс жерде
тұруға тиіс, олай болмаса, баллонға сұйытылған газ артық немесе жеткіліксіз
құйылуы мүмкін.
Баллондағы сұйытылған газдың мөлшерін көлемдік және салмақтық тәсілмен
өлшейді.
Сығылған газды автобустардың қозғалтқыш жұмыс істемей тұрғанда құяды.
Құятын құбыршекті газ баллонының толтыратын вентилімен жалғастырады, содан
кейін осы вентильді ашады, газдың шығатын-шықпайтыны тексеріледі,
баллондағы газдың қысымын манометр арқылы тексереді. Егер баллондағы қысым
0,5 МПа-дан кем болса, онда үрлеу қажет, ол үшін баллонға сығылған газ
жіберіп, қысымды 1,0-1,5 МПа-ға дейін көтереді де, оны шығарып тастайды,
бұл әрекет 2-3 рет қайталануға тиіс. Баллондарды секциялар бойынша
толтырады, газдың қысымы 20МПа болуы керек.
Сурет 1.8 – СТГ сұлбасы
Газодизельді қондырғының сығылған табиғи газбен жұмыс істеуі. СТГ
беретін аппараттар мен ауа және сұйық жанармай беретін приборлар
дизельдерде газ-дизельді қоректендіру жүйесін құрайды. Бұл құрылғы
дизельдің табиғи газбен және дизельді жанармайдың аздаған бөлігімен жұмыс
істеуін қамтамамсыз етеді.
Газ баллонды қондырғы немесе баллоннан тұрады, ол автобустың рамасына
көлденең орнатылады. Баллондар бір-бірімен түтіктер арқылы жалғасады және
екі топқа бөлінеді, олардың әрқайсысы вентильмен, толтырғыш және
шығындатқыш вентильдерімен жабдықталған.
Толтырғыш вентильмен газодизель қондырғысының барлық бактарына сығылған
газ құйылады. Шығындатқыш газ вентилін ашқанда, газ құбырмен қыздырғышқа,
одан жоғарғы қысымды редукторға беріліп, онда қысым 0,95-1,10 МПа-ға дейін
төмендейді. Газдың жұмыс істейтін қысымы 0,15 МПа деңгейінде автоматты
түрде реттеліп тұрады. Егер газдың енетін жерінде қысым қажетті
көрсеткіштен кем болса, редуктор ашық тұрады, ал қысым 1,50 МПа-дан артып
кетсе, сақтандырғыш клапан ашылады. Жоғарғы қысымды редуктордан газ
құбыршек арқылы электромагнитті клапанға беріледі. Дизель сұйық жанармаймен
жұмыс істегенде, электромагнитті клапан серіппенің әсерімен жабық тұрады
да, төменгі қысымды редуторға газды жібермейді. Дизель сұйық жанармаймен
жұмыс істегенде, электромагнитті клапан серіппенің әсерімен жабық тұрады
да, төменгі қысымды редукторға газды жібермейді. Дизель газодизельді жұмыс
істеу тәртібіне көшкенде, электромагнитті клапан ашылады, тазаланған газ
екі сатылы редукторға беріледі. Осы редуктордың бірінші сатысында газдың
қысымы 0,20-0,24 МПа-ға дейін, ал екінші сатының шығар жерінде қысым
атмосфералық қысымға дейін төмендейді. Газ екі сатылы редуктордан газ
мөлшерлегішіне, содан сүзгіден кейін орналасқан араластырғышқа беріледі.
Енгізу ырғағында араластырғышта дайындалған ауа мен газдан жасалған қоспа
енгізгіш газ құбырымен цилиндрге беріледі, содан қысу ырғағының соңында
цилиндрге бүріккішпен қажетті жанармай бүркіледі.
Жандырғыш сұйық жанармай цилиндрге алдын ала беріледі, бұл цилиндрдегі
негізгі газбен ауадан жасалған қоспаның толық жануын қамтамасыз етеді.
Жанғыш жанармай мөлшерін шектегіш жоғарғы қысымды жанармай сорғысында
орналасқан, ол электромагнитті жетектен және иінді білігінің айналу
жиілігін реттегіштің жылжымалы тірегінен тұрады. Дизель газбен жұмыс істеу
тәртібіне көшенде, шектегіш жоғарғы қысымды жанармай сорғысын газ бен
ауадан жасалған қоспаны жандыратын дизельді жанармай беру тәртібіне көшеді.
Иінді біліктің ең жоғарғы айналу жиілігінде газдың берілуін шектеу үшін
қондырғы қарастырылған: ол тісті тәжден, айналу жиілігінің бергішінен,
олармен электромагнитті клапанның релесі арқылы байланысқан араластырғыштың
диффузор қуысын жалғастыратын газдың берілуін шектейтін және газдың
мөлшерлейтін қалқаншадан тұрады және иінді біліктің айналу жиілігі 2600
айнмин. Шамасында болғанда, қалқаншаның жарым-жартылай жабылуын қамтамасыз
етуге қолданылады.
Газодизельді қоректендіру жүйесінде, сонымен бірге цилинрге жанармай
толық берілгенде, газдың берілуін болдырмайтын құрылғы бар. Ол қозғалмалы
тіректен, бергіштен, бүлендейтін қондырғыдан және жандырғыш жанармайды
шектегіштен тұрады. Бүлендеу былайша атқарылады. Дизельдің газ-дизеліндегі
жұмысына сай ажыратып қосқышты қосқанда, жылжымалы тірек шектегішпен бірге
жандырғыш сұйық жанармайдың берілуін шектейтін орынға жылжиды. Бұл кезде
жылжымалы тірек бүлендеу бергішіне әсер етіп, газ беретін электромагнитті
клапанды басқаратын қоректендіру релесінің тізбегін қосады.
Дегенмен, егер жоғары қысымды жанармай сорғысы дизельдік жанармайды
толық беру сатысында жұмыс істегенде, онда газ газоэлектромагнитті клапаны
жабылады да, газдың берілуі автоматты түрде тоқтатылады. Бұл дизельдің
механизмдерінің істен шығуын тоқтатады. Осы мақсатпен газ жеткізу
магистраліне қысым бергіш орнатылған. Магистральда қысым 0,45 МПа-дан төмен
түскенде, бергіштің көмегімен жандырғыш жанармайдың мөлшерінен шектегіш
атқарады, ал электромагнитті клапан газдың берілуін тоқтатады, осы арқылы
газодизельді қондырғыдан тек дизельдік жанармайға өтуін қамтамасыз етеді.
Газодизельді қондырғының жұмысын кабинадағы төменгі қысымды манометр
(0,6 МПа-ға дейін) және жоғарғы қысымды манометр арқылы (25 МПа-ға дейін)
қадағалайды. Баллондағы газдың қысымы 0,95 МПа-дан төмен түссе, газ
магистраліндегі бергіш іске қосылып, жүргізушіге апатты жағдай туралы дабыл
береді.
Сұйытылған газ (пропан-бутан) жоғарғы қысыммен баллоннан жоғарғы
қысымды газ магистраліне беріледі. Баллондағы газдың шығыны мультиклапан
арқылы атқарылады. Магистральмен газ сұйытылған фазада сүзгі-клапанға
беріледі де, онда қажетсіз қоспалардан тазартылады. Тазартылған газ құбыр
арқылы буландырғыш-редукторға барып, онда газдың қысымы 16 атмосферадан 1
атмофераға дейін төмендейді. Жұмыс істеп тұрған қозғалтқыштың енгізу
құбырында пайда болған вакуумның әсерінен газ төменгі қысымды құбыршек
арқылы редуктордан мөлшерлергіш арқылы араластырғышқа беріледі.
Жұмыс тәртібін басқару (газбен немесе бензинмен жұмыс істегенде)
жанармай түрін ауыстырып қосқыш арқылы атқарылады. Қозғалтқыш газбен жұмыс
істегенде ауыстырып қосқыш электромагнитті клапанды ашады да, бензин
беретін клапанды жабады. Жарық диодының көмегімен ауыстырып қосқыш қандай
жанармай пайдаланылып жатқандығын қадағалайды.
Редуктор – барлық жанармай жүйесінің негізгі бөлшегі, жанармай қысымын
сатылы төмендетуге және сұйытылған газды газ түріне айналдыруға арналған.
Газдың булануын қозғалтқыштың салқындату жүйесіндегі сұйықпен редукторды
ысыту арқылы қамтамасыз етіледі. Электронды басқару жүйесімен жабдықталған
редуктор инжекторлы қоректендіру жүйесімен жабдықталған автомобильдерде
қолданылады.
Газодизельді қоректендіру жүйесі дизельдің дизель отыны мен табиғи
газдың қоспасына, сондай-ақ таза дизель отынына арналған. Газ-ауа
қоспасында дизельдің жұмыс істеу принципі цилиндрге келіп түсетін газ-ауа
қоспасы поршеньмен қысылып, оған сериялық форсунка арқылы өздігінен
тұтанатын және сығылған газ-ауа қоспасын жағатын дизель отынының аз
мөлшерін (запальная доза) бүркеді.
КамАЗ автокөліктері мысалында газодизельдік қорек жүйесін қарастырайық.
Бұл жүйе КамАЗ-53208 (шасси 53217) борттық автомобилінде, КамАЗ-53218
(шасси 53219) борттық платформасы бар тартқышта, КамАЗ-54118 ершікті
тартқышта және КамАЗ-55118 өздігінен аударғыш автомобилінде орнатылған.
Сурет 1.9 - Іштен жанатын газодизельді қозғалтқыштарды қоректендіру
жүйесі
1 — жоғары қысымды баллондар; 2 — компенсациялық орамдары бар
баллонаралық құбыржолдар; 3 — манометр; 4 — шығыс вентиль; 5 — секцияаралық
айқастырма; 6 — толтырғыш вентиль; 7 — магистральды вентиль; 8 — газ
жылытқыш; 9 — жоғары қысымды редуктор; 10 — магистральдағы газ қысымының
құлау датчигі; 11 — сақтандырғыш клапан; 12 — электромагниттік клапаны бар
сүзгі; 13 — төмен қысымды редуктор; 14 — газды араластырғыш; 15 —
араластырғыш; 16— газ беру 17 — іске қосу жүйесінің электромагниттік
клапаны; 18-кнопкалы ауыстырып қосқыш; 19-электромагнитті клапанды сүзгісі;
20 — газ мөлшерлегіші; 21 — үш жүрісті электромагнитті клапан; 22 — газ
араластырғыш; 23 — Вентури шүмегі; 24 — блоктау датчигі; 25 — тұтандырғыш
дозаны орнату тетігі; 26 — жылжымалы тіреуіш; 27 — телескопиялық тартым; 28
— жоғарғы қысымды реттеуішінің тартымы; 29 — айналу жиілігінің датчигі; 30
— датчиктің тісті тәжі; 31-акселератордың педалі.
Газ баллондары өткелдермен жабдықталған, өзара құбыржолдармен жалғанған
және алдыңғы және артқы екі топты құрайды. Баллондардың әрбір тобының өз
вентильі болады, ол құбырмен тарату айқастырғышпен жалғанады. Крестовинада
толтырғыш және шығын шұралары орнатылған. Баллондар тиісті сынақтарға және
дайындаушы зауытта таңбалауға, ал пайдалануда-осы тараудың басында
көрсетілгендей мерзімді куәландыруға жатады.
Сығылған газды қыздырғыш қозғалтқышты салқындату жүйесіне қосылған; газ
генераторлық автомобильдерде қолданылатын стандартты жоғары және төмен
қысымды газ редукторлары. Төмен қысымды Редуктор, ауыспалы киіз сүзгісі бар
электромагниттік клапан қозғалтқыштың енгізу құбырында орнатылған.
Жоғары қысымды манометр-механикалық, мембраналық типті, 24 МПа қысымға
есептелген, бірінші баллонда орнатылған; төмен қысымды манометр – электрлік
қашықтық, 0,8 МПа қысымға есептелген, жүргізуші кабинасындағы аспаптар
панелінде орнатылған.
Газ араластырғышы бар дозатор ауа тазартқыштың және қозғалтқыштың енгізу
құбыржолының арасында орнатылған. Дозатор төмен қысымды редуктордан
араластырғышқа түсетін газдың қажетті мөлшерін реттеу үшін қызмет етеді. Ол
мембраналық типті газ беруді шектеу тетігінен және дроссельді құрылғыдан
тұрады. Жүргізуші кабинасынан педальді басқарады.
Жоғары қысымды отын сорғысының реттеуішін және мөлшерлегішті басқару
жетегінің телескопиялық тартымы қозғалтқыш газдизель режимінде жұмыс
істеген кезде жоғары қысымды отын сорғысының рычагы жүргеннен кейін тарту
серіппесінің сығылуы есебінен отын беру басқышының одан әрі қозғалуын және
газ мөлшерлегішінің дроссель жапқышының қалпының өзгеруін қамтамасыз етеді.
Дизельді тартым режимінде жұмыс істейді қатаң элемент, өйткені оның серіппе
айтарлықтай қатаң қарағанда, серіппе тетік реттеуші.
Жоғары қысымды отын сорғысының реттеуішін және газ мөлшерлегішін басқару
жетегі бұрандалы қосылыстары бар ұштықтар мен тартқыштардың көмегімен
реттеледі. Ұштарын бұрап немесе бұрап, тартқыштың ұзындығын өзгертеді.
Жетекті реттегішті басқару иінтірегі сол жақ жағдайға ие болып, сорғының
реттеу болтына тіреліп, ал газ мөлшерлегішінің қалқаны соңғы жабық күйде
болатындай етіп реттеу керек. Бұл ретте телескопиялық тартымның серіппесі
сығылуы тиіс.
Отынның тұтандырғыш дозасын қашықтықтан орнату тетігі оны дизельді жұмыс
режимінен газдизельді жұмыс режиміне ауыстырған кезде қозғалтқыш
цилиндрлеріне отынның циклдік берілуін өзгертуге арналған. Жоғары қысымды
отын сорғысында кронштейннің көмегімен орнатылған. Механизмнің жұмыс істеу
принципі электр магнитті қосу кезінде отын сорғысының реттеуішінің
жылжымалы тірегі қозғалады және сорғыны басқару иінтірегінің одан әрі
қозғалуы шектелетін жағдайға ие болады. Мұндай жағдайда сорғы реттегішінің
иінтірегі бос жүріс кезінде иінді біліктің ең аз айналу жиілігін және
цилиндрге отынның тұтандырғыш дозасын беруді қамтамасыз ететін шектерде
қозғалуы мүмкін. Механизмнің кронштейнінде бір мезгілде газ беруге және
дизель отынының шексіз дозасына кедергі келтіретін электрлік ажыратқыш
орнатылған. Қозғалтқыш дизель режимінде жұмыс істеп тұрған немесе сорғы
реттегішінің жылжымалы тірегін басқару электр магниті істен шыққан
жағдайда, блоктау ажыратқышы газ беру электроклапанының қоректендіру
тізбегін ажыратады.
Дизельді қорек жүйесі шанақ платформасының астында автомобильдің сол
жағында орнатылған сыйымдылығы 175 л отын багынан, айналу жиілігін
үшрежимді реттегіші бар 335 моделінің жоғары қысымды отын сорғысынан, тарту
электр магнитінің реттегішінің иінтірегін және блоктау ажыратқышын
жылжымалы тіреумен жоғары қысымды отын насосында тұтандыру дозасын
қашықтықтан орнату тетігінен тұрады.
Қозғалтқыш жұмысының дизельді режимі кезінде дизель аппаратурасы әдетте
дизель отынында жұмыс істейді. Бұл уақытта отын сорғысын басқару жүйесіне
қосылған телескопиялық механизм жұмыс істемейді, өйткені газ берудің
электромагниттік клапаны жабық. Алайда педальға әрбір басқанда дозатордың
дроссельді жапқышы ашылады және бос жабылады.
Газ аппаратурасын бақылау және реттеу үшін келесі мәліметтерді пайдалану
қажет: – 20 МПа баллондардағы ең жоғары қысым;—жоғары қысымды редуктордан
кейінгі газдың қысымы 0,90—1,15 МПа; – жоғары қысымды редуктордың
сақтандырғыш клапанын іске қосу керек қысым, 14,5—17,0 МПа; – газ қысымын
көрсеткішінің бақылау шамының ажыратқышын іске қосу керек қысым, 0,45-0,55
МПа; – төмен қысымды редуктордың бірінші сатысында реттелетін газдың
қысымы, 0,18-0,22 МПа; -; - 1 кПа түсіру құрылғысында және 100-150 Па
редуктордан сөндірілген шығуда сирету; - екінші сатылы клапан ашылатын
түсіру құрылғысында сирету, 700-800 Па; - дизельдік отынның тұтандырғыш
дозасын беруді ажырату кезінде газ беруді синхронды ажырату жүйесі іске
қосылатын иінді біліктің айналу жиілігі, 2250-2600 айнмин.
1.4. Газодизельді автобустың техникалық қызмет көрсету және жөндеу
Автобус әр 15 мың шақырым жол жүргеннен кейін жанармай сүзгісінен су
қалдықтарын ағызып алып отыру қажет. Суды ағызып алу барысында оны жинау
мақсатында жанармай сүзгісінің астына ыдыс қою қажет. Суды жою кезінде
жүйеден ауаны шығару бұрамасын ағытып және суды ағызуға арналған бұраманы
шешіп алу қажет. Егер осы екі бұраманы шешіп алғанннан кейін жүйедегі су
ақпаса, онда сүзгі ернемегінің жанармай құбырларының бекіту бұрамаларын
ағытып, төмен қарата түсіру қажет.
Сурет 1.10 - Жанармай сүзгісі
Сүзгі ішіндегі барлық жанармайды емес, тек жарты стакан сұйықтықты ғана
ағызады. Суды ағызып алғаннан кейін, шешілген бұрамаларын қайта орнына
бекітеді.
Автобус әр 30 мың шақырым жол жүргеннен кейін жанармай сүзгілері
ауыстырылады. Егер жанармай сүзгісінің іші толы болса, онда шешіп алу
кезінде мұқият болу қажет. Бұл жағдайда матамен ұстап шешіп алады.
Жаңа жанармай сүзгісін дизель отынымен толтырады және сүзгі
төсемелерінде осы жанармаймен майлайды. Жанармай сүзгісін жүйеге
орнатқаннан кейін жүйедегі ауаны шығарып және дизельді қоректендіру жүйесін
тығыздыққа тексереді.
Газодизельді қозғалтқыштардың салқындату және майлау жүйелерінің
артықшылықтары. Газодизельді қозғалтқыштардың майлау жүйесі мен бензинді
қозғалтқыштардың майлау жүйесі ұқсас болып келеді. Бірақ дизельдінің
бензинді қозғалтқыштардан өзгешелігі олардың жанармай сүзгісінің астында
майды салқындату жиынтығы орналасқан. Дизельді қозғалтқыштардың майлау
жүйесінде СD және CE майларын қолданады. Қуатты және турбокомпрессор
қолданылатын дизельді қозғалтқыштарда CD майы пайдаланылады. Ал
пайдаланудың қиын жағдайларында пайдалынылатын дизель қозғалтқыштарында CE
майы қолданылады,
Газодизельді қозғалтқыштардың бензинді қозғалтқыштардан айырмашылығы –
дизельдіде карбюратор жоқ. Сондықтан бұл қозғалтқыштарды бензинді
қозғалтқыштағыдай карбюраторды жылытуға берілетін шығын жоқ.
Салқындату сұйықтығын үнемі ауыстырып тұрудың қажеті жоқ. Салқындату
сұйықтығын тек цилиндрлер блогы басының төсемесін, радиаторды, жылу
алмастырғыштарды немесе қозғалтқышты алмастырған кезде ғана ауыстырады. Улы
салқындату сұйықтығын арнайы ыдыстарға құйып алған жөн.
Газодизельді отынды беру жүйесін тексеру. Газодизельді қозғалтқыштарды
қоректендіру жүйесі жанармай багынан, жанармай сүзгісінен, жоғарғы қысымды
отын сорғысы мен бүріккіштерден тұрады. Жоғарғы қысымды отын сорғысының
жұмыс жарамдылығын анықтау үшін сорғы жалғастығынан құбырын ажыратып,
стартермен иінді біліктің айналдырады. Бұл шараны орындау кезінде сорғы
секцияларынан отынның шығу дәрежесін байқайды. Байқау барысында отынның
төменгі қысыммен шығуы немесе отын құрамында ауа көбіршектерінің шығуы
жоғарғы қысымды отын сорғысында ақау бар екенін көрсетеді.
Жоғарғы қысымды отын сорғысы арнайы күтімді талап етпейді. Өйткені оның
қозғалмалы бөлшектері дизельді отынмен майланады. Сорғы таратқыш білігі
сияқты белдікпен қозғалысқа түседі. Ереже бойынша бұзылған отын сорғысын
автомобильдерге техникалық қызмет көрсету орталықтарында ауыстырылады
немесе жөндейді.
Егер жанармай жүйесі бұзылып-жиналса немесе автомобиль бос бакпен жүрген
болса, жүйеден пайда болған ауаны шығару қажет. Бұл үшін бактағы жанармай
деңгейін тексеру қажет; стартерді қосып, қозғалтқышты іске қосып көру
қажет. Егер ол іске қосылса, оған жарты минут жоғарғы айналу жиілігінде
жұмыс істету қажет. Бұның нәтижесінде ауа жанармай жүйесінен толық шығады.
Егер жүйедегі ауаны шығару мүмкін болмаса жәнен қол сорғысы доқ болса,
бүріккіш сорғысын және сүзгіні жанармаймен толықтырып, қозғалтқышты
буксирмен іске қосып көру қажет. Бұл жағдайда жүйедегі ауа тез жойылады.
Қозғалтқыш іске қосылмаған жағдайда, себеп жүйеде ауа кептелісі туғаннан
болуы мүмкін. Бұны тексеру үшін бүріккіш клапандарының сомындарын ағытып
және ол жерден отын пайда болғанша стартермен иінді білікті айналдыру
керек. Содан кейін сомындарды қатайтып және қозғалтқышты іске қосады.
Сурет 1.11 – Жоғарғы қысымды отын сорғысы
Қозғалтқышты іске қосқан кезде дизель отынын салқындату сұйықтығының
құбыршектеріне жанаспауына көңіл бөлу керек. Егер жанармайдың құбыршектерге
жанасуы байқалса, оларды құрғағанша сүртеді. Бүлінген құбыршектерлі
ауыстырады.
Газодизельді қозғалтқыштың қыздыру білтесін тексеру тәсілдері. Суық
қозғалтқышты іске қосқан кезде дизельді отынның өздігінен тұтану
температурасына тек қысым көмегімен жету қиындық тудырады, сондықтан әр
жану камерасында стерженьді қыздыру білтелері орнатылады.
Қыздыру білтесі тұрқыдан және жүрекшеден тұрады. Кернеу көмегімен
жүрекше орамы қызады. Қозғалтқышты аспаптар панелінде орналасқан бақылау
шамы өшкеннен кейін іске қосуға болады. Егер қозғалтқыш іске қосылмаса,
қыздыру білтелеріне берілетін токты және білтенің өзін тексеру керек.
Токтың берілуін тексеру үшін төртінші цилиндрдің қыздыру білтесі мен
автомобиль “массасы” аралығына бақылау шамын орнату керек. Егер оталдыру
қосылып тұрғанда бақылау шамы жанбаса, онда жүйе сымдарын тексеру керек.
Оталдыру білтесін 15 секундтан артық уақытқа қосуға болмайды. Қыздыру
білтелерін тексеру үшін оларда сымдарын шешіп бақылау шамының бір ұшын
тізбекті әр білтеге жалғайды. Егер шам жанбайтын болса, онда білтелер
бұзылмаған болып табылады. Егер шам жанбайтын болса, білтелерді басқасына
ауыстыру қажет. Жаңа білтені орнатып жатқанда, тарту сәтін арттыруға
болмайды. Өйткені білтені бүлдіріп алуымыз мүмкін. Білтеге дизель отыны
немесе май тимеуі керек. Білтелерді басқару жүйесінің жұмысын жалпы тексеру
үшін вольтметрді қолдануға болады. Оны білтенің қоректендіру шинасы мен
автомобиль “массасы” аралығына жалғастырады.
Вольтметрді жалғағаннан кейін оталдыруды қосады. Қоршаған ортаның
температурасы 20 ℃ болғанда, бастапқы 10 секунд аралығында вольтметр ток
көзінің кернеуін көрсету керек, ал содан кейін көрсеткіш жартысына дейін
төмендеуі және қозғалтқыш іске қосылғаннан кейін 10 минут көлемінде осы
көрсеткіш сақталуы керек. Егер тексеру жұмыстан ауытқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz