Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу

Жоспар

Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Бухгалтерлік есеп шоттары, олардың мақсаты мен құрылысы
2.2. Бухгалтерлік есеп шоттарындағы екіжақты жазу, оның мәні мен мағынасы
2.3. Бухгалтерлік есеп шоттарын классификациялау және бас шоттар жоспары
2.4. Ағымдағы есеп мәліметтерін қорытындылау
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті

Реферат
Тақырыбы: Бухгалтерлік шоттар және екі жақты жазу

Орындаған: Турсумбаева А.Т.
Қаржы - 132, ДОТ, 3жо

Алматы 2012ж.

Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Бухгалтерлік есеп шоттары, олардың мақсаты мен құрылысы
2.2. Бухгалтерлік есеп шоттарындағы екіжақты жазу, оның мәні мен мағынасы
2.3. Бухгалтерлік есеп шоттарын классификациялау және бас шоттар жоспары
2.4. Ағымдағы есеп мәліметтерін қорытындылау
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер

I. Кіріспе

Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді.
Елімізде жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады. Міне осыларды ескере отырып бұрын есепші деп саналып келген бухгалтер маманы кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп отырумен қатар кәсіпорынның алдағы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білуі қажет. Сондықтан да кез келген елде бухгалтер мамандарын барынша білімді етіп даярлау сол елдегі ұйымдардың экономикалық жағынан тұрақты дамуына кепілдік береді.
Бухгалтерлік есеп басқару процесінің бөлігіретінде, кәсіпорынның ағымдағы қызметін бақылау, оның стратегиясы мен тактикасын, жоспарлау, ресурстарын тиімді пайданалып, нәтижесін бағалауға, сонымен қатар дұрыс басқарушы шешім қабылдауға қажетті ақпараттармен қантамасыз етеді. Бухгалтерия қызметкерлері нарық жағдайында тез әрі дұрыс бағыт алу үшін, бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін жақсы меңгеруі қажет. Сондықтан бухгалтерлік есептің теориялық негіздері мен әдістемелік қағидаларын жас мамандарың жақсы менгеруі олардың кәсіби дайындығы мен іскерлік қабілеттерін қалыптастыруда маңызы зор болмақ.

II. Негізгі бөлім
2.1. Бухгалтерлік есеп шоттары, олардың мақсаты мен құрылысы
Шаруашылық қызметіне басшылық ету үшін қорлардың жағдайы мен олардың көздері туралы ақпаратпен қатар осы қорлардың жабдықтау, өндіру және сату процестерінің барысындағы қозғалысы туралы мәліметтер қажет. Ол үшін әрбір шаруашылық операциясын көрсету керек, мұның өзі қажетті ақпарат алуды қамтамасыз етеді. Осы мақсатпен бухгалтерлік есепте шоттар жүйесі пайдаланылады. Оның көмегімен есептің экономикалық жағынан біртектес объектілері жіктелінеді.
Бухгалтерлік есептің теориясы мен әдістемесінде бухгалтерлік есеп шоттарының жүйесіне ерекше рөл беріледі, өйткені оларды пайдаланумен қатар ақпараттарды қосарлап көрсету, оларды жинақтау және жалпылау проблемалары шешіледі. Шоттарда жазбалар екіжақты жазу әдісін қолдану арқылы жүргізіледі.
Бухгалтерлік есептің шоттары дегеніміз шаруашылық қорлары мен олардың көздерін ақшалай бағамен топтастырудың, ағымдағы есепке алудың, бақылаудың және көрсетудің әдісі.
Шот -- бұл ақпарат жинақтаушы. Кейіннен ол жинақталады және әр түрлі жинақ көрсеткіштер мен есептемелерді жасау үшін пайдаланылады.
Шоттар шаруашылық қорларының әрбір түріне, олардың көздеріне және шаруашылық процестеріне бухгалтерлік есеп объектілерінің белгіленген жіктемесі арқылы ашылады. Бухгалтерлік шоттарға барлық жазулар құжаттардың негізінде жазылады. Операцияларды шоттарда тіркеу ақшалай түрде жүргізіледі. Бұл орайда алғашқы құжаттардағы натуралды көрсеткіштер ақшалай көрсеткіштерге ауыстырылады.
Сыртқы түрі бойынша шот екі бөліктен тұратын кесте бейнелі.
Шоттың сол жақ бөлігі -- дебет, ал оң жақ бөлігі кредит деп аталады.
Әрбір шотқа айдың басындағы және соңындағы қалдықтың (сальдоның) және дебеті мен кредиті бойынша ай үшін айналымның болуы тән.
Шаруашылық операцияларын шоттарда көрсету үшін құжаттың растау қажет. Оған қағаздың алғашқы құжаттар, машина - лық тасығыштар, дискеттер және т.с.с. мысал бола алады. Бұл орайда олардың әрқайсысының заңдық күші болуға тиіс.
Шоттардың активтік және пассивтік деген түрлері болады. Олар өз атауын баланс жақтарының атауынан алған және олардың мазмұнын көрсетеді.
Активтік шоттар шаруашылық қорларын олардың құрамы мен орналасуы бойынша есепке алуға арналған. Мысалы, Ағымдағы корреспонденттік шоттағы ұлттық валютадағы ақша шоты, Шикізат пен материалдар шоты, Кассадағы ұлттық валютамен қолға берілетін ақшалар шоты және т.б.
Активтік шоттардағы қалдықтар (сальдо) тек дебеттік бо - лады.
Пассивтік шоттар шаруашылық қорларының көздерін олардың мақсаттық бағыты бойынша есепке алуға арналған. Мысалы, Банктердің несиелері шоты, Резервтік капитал шоты және т.б. Пассивтік шоттағы қалдықтар (сальдо) тек кредиттік болады.
Активтік шоттағы жазулардың схемасы мынадай түрге ие болады.

№ 2-кесте
Активтік шот

Дебит
Кредит
Операция басындағы қалдық (сальдо)

Шаруашылық қорларын кемітетін шаруашылық операциялары
Шаруашылық қорларын арттыратын шаруашылық операциялары
Шаруашылық операцияларының сомасы кредит бойынша айналымды құрайды
Шаруашылық операцияларының сомасы дебит бойынша айналымды құрайды
Операция соңындағы қалдық (сальдо) (операция басындағы сальдо + дебит бойынша айналым - кредит бойынша айналым)

Сонымен, активтік шот бойынша көрсетілетіні: шоттың дебит жағы бойынша -- операция басындағы және соңындағы қалдықтар және қалдықты арттыратын шаруашылық операциялары; шоттың кредит жағы бойынша -- қалдықты тек кемітетін шаруашылық операциялары.
Пассивтік шоттағы жазулардың схемасы мынадай түрге ие болады.

Пассивтік шот

Дебит
Кредит

Операция басындағы қалдық (сальдо)
Шаруашылық қорларының көздерін кемітетін шаруашылық операциялары
Шаруашылық қорларының көздерін арттыратын шаруашылық операциялары
Шаруашылық операцияларының сомасы дебит бойынша айналымды құрайды
Шаруашылық операциясының сомасы кредит бойынша айналымды құрайды

Операция соңындағы қалдық (сальдо) (операция басындағы сальдо + кредит бойынша айналым - дебит бойынша айналым)

Сонымен, мүліктердің қалыптасу көздері ескерілетін пассивтік шот бойынша көрсетілетіні:
-- шоттың кредиттік жағы бойынша операцияның басын - дағы және соңындағы қалдықтар, сондай-ақ қалдықтарды арт - тыратын шаруашылық операциялары;
-- шоттың дебеттік жағы бойынша қалдықтарды азайтатын шаруашылық операциялары ғана көрініс табады.
Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік балансында сол ұйымның меншігіндегі шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайы көрсетіледі. Әйтседе ұйымның шаруашылық қызметін басқару үшін оның мүліктері мен қаржыларының және олардың қорлану көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайын ғана білу жеткіліксіз. Яғни кәсіпорынның қызметін басқару үшін оның шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есепті кезең барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін біліп, қадағалап отыру қажет. Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше операцияның орындалуы мүмкін. Бұл операциялардың барлығы да ұйымның капиталына қандай да бір дәрежеде әсерін тигізеді. Ал осы операцияларға сәйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы саңдарды өзгертіп отыру, яғни әрбір операциядан кейін кәсіпорынның жаңа бухгалтерлік балансын жасау мүмкін емес және олай жасау тиімді болып табылмайды. Осыған дейін айтылғандай бухгалтерлік баланс әрбір айдың (тоқсанның, жылдың) бірінші күніне қарай жасалады. Міне, осыған сәйкес ұйымдағы орындалатын әрбір операцияларды және олардың негізінде болатын өзгерістерді жіктеп (топтастырып) есептеп отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашьшық қызметін басқарып отыру үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейіннен бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас топтары үшін белгілі бір шот ашылады.
Мысалы, ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін касса деп аталатын шот, кәсіпорынның шығарған, дайындаған өнімдерін есептеу үшін дайын өнімдер деп аталатын шот және т.б. шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен Т әрпі сияқты болып көрінеді. Ал шоттың аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар қарама-қарсы активтік және пассивтік болып екі түрге бөлінеді. Активтік шоттар ұйымның колда бар мүліктерін, ал пассивтік шоттар осы ұйымның меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған. Әдетте шоттың сол жағы дебит, ал оң жағы кредит болып аталады. Шоттың қолданылуы барысында бұл дебит және кредит сөздері қысқаша Д-т (дебит), К-т (кредит) түрінде жазылады. Жалпы шот мына түрде болып келеді.

Дебит ШОТТЫҢ АТЫ Кредит

Кәсіпорындағы орындалған әрбір операция бір шоттың дебитіне және екінші шоттың кредитіне жазылады. Ал ол операцияларды бұл шоттарда тіркеп жазу белгілі бір есепті кезең барысында жалғасады. Әрбір мүлікке немесе қорлану көздерінің белгілі бір түріне ашылған бухгалтерлік шот арқылы сол заттың (мүліктің) немесе ақшаның ұйымдағы мөлшерін (қалған қалдығын) біліп отыру үшін қалдық сөзі қолданылады. Есепті кезеңнің басындағы, яғни шоттың ашылуы барысындағы қалдық -- бастапқы қалдық, ал шоттың жабылуы барысындағы, яғни есепті кезеңнің соңыңдағы қалдық - соңғы қалдық деп аталады. Осы есепті кезең бойындағы шоттың дебит жағына жазылған сандардың қосындысы дебиттік айналым, ал кредит жағындағы сандардың қосындысы кредиттік айналым деп аталады. Осы жоғарыда аталған әрбір шоттағы дебиттік айналым мен кредиттік айналымның айырмасы сол шоттың қалдық сомасы болып табылады. Ескеретін жағдай -- шоттағы соңғы қалдық сомасын есептегенде ол шоттың бастапқы қалдығын естен шығармау керек. Яғни кез келген шоттың соңғы қалдығы сол шоттың бастапқы қалдығына дебиттік айналым мен кредиттік айналымның айырмасын қосу немесе шегеру арқылы табылады. Егер шоттың бастапқы қалдығы дебиттік болса, соңғы қалдықты табу үшін бастапқы қалдық сомасына дебиттік айналым сомасы қосылып, одан кредиттік айналым сомасы шегеріледі. Ал шоттың бастапқы қалдығы кредиттік болған жағдайда, соңғы қалдық сомасын есептеу үшін бастапқы қалдыққа кредиттік айналымды қосып, одан дебиттік айналымды шегеру қажет. Бұл айтқандарымыз түсініктірек болуы үшін төмендегідей екі шотты қарастырайық:

Дебит КАССА ШОТЫ Кредит
Бастапқы қалдық 5000
1) 20000
2) 45000
айналым 65000
соңғы қалдық (5000+65000-60000)
10000

3) 50000
4) 10000
айналым 60000

Жоғарыдағы касса деп аталатын шоттың соңғы қалдығын есептеу үшін сол шоттың бастапқы қалдығы (дебиттік) 5000 (бес мың) теңгеге дебиттік айналым 65000 (алпыс бес мың) теңге қосылып, кредиттік айналым 60000 (алпыс мың) теңге азайтылды. Соның нәтижесінде бұл шоттың соңғы қалдығы (дебиттік) 10000 (он мың) теңге болды (5000+65000-60000=10000).

Дебит Жұмысшылармен еңбекақы Кредит
бойынша есеп айырысу шоты

1) 180000
2) 300000
айналым 480000
Бастапқы қалдық 200000
3) 250000
4) 50000
айналым 300000
соңғы қалдық (200000+300000-480000)
20000

Ал екінші көрсетілген жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу шотының соңғы қалдығын табу үшін бастапқы қалдығы (кредиттік) 200000 (екі жүз мың) теңгеге кредиттік айналым 300000 (үш жүз мың) теңге қосылып, дебиттік айналым 480000 (төрт жүз сексен мың) теңге азайтылды (шегерілді). Осының нәтижесінде бұл шоттың соңғы қалдығы (кредиттік) 20000 (жиырма мың) теңгеге тең болатындығы есептеліп шығарылды. (200000+ 300000-480000=20000).
Бұл мысалдардан көріп отырғанымыздай, негізінде шоттардың бастапқы қалдығы дебиттік болса, онда ол шоттың соңғы қалдығы да дебиттік, ал шоттың бастапқы қалдығы кредиттік болса, онда ол шоттың соңғы қалдығы да кредиттік болуы тиіс.
Кейбір жағдайларда шоттың бастапқы немесе соңғы қалдық сомалары нөлге тең болуы мүмкін. Мұндай жағдайда, яғни шоттың соңғы қалдығы нөлге тең болғанда бұл шотты жабылған шот деп атайды. Қазақстан Республикасының типтік бухгалтерлік есепшоттар кестесінің кірістер және шығындар деп аталатын бөлім шоттары есепті кезеңнің соңында міндетті түрде жабылады. Бұл шоттарды транзиттік шоттар деп атайды. Осыған сәйкес жоғарыдағы аталған кірістер және шығындар деп аталатын екі бөлімнің шоттарында жинақталған сома жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян шотына апарылады. Яғни кірістер деп аталатын бөлім шот дебиттелініп жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян шоты кредиттелінеді және шығындар деп аталатын бөлім шот кредиттелініп жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян шоты дебиттелінеді. Осыдан кейін жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян шотының соңғы қалдығы есептелінеді. Егер бұл шоттың соңғы қалдығы дебиттік болса, кәсіпорын бұл есепті кезеңді зиянмен аяқтағаны, ал соңғы қалдық кредиттік болған жағдайда ұйым есепті кезеңді пайдамен аяқтағаны болып табылады. Ал бұл жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян шотының соңғы қалдығының нөлге тең болуы кәсіпорынның осы есепті кезеңдегі табыстары мен сол табысты табуға кеткен шығындары сомасының тең болғандығын көрсетеді.

2.2. Бухгалтерлік есеп шоттарындағы екіжақты жазу, оның мәні мен мағынасы

Әрбір шаруашылық операциясы бухгалтерлік есептің шоттарында екі рет (екіжақты жазу әдісімен): бір шоттың дебеті және екінші шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.
Екіжақты жазу -- бұл шаруашылық операциясын әр түрлі шоттардың дебеті мен кредиті бойынша бірдей сомамен бір мезгілде көрсету әдісі.
Дебеттелетін және кредиттелетін шоттарды көрсету шот - тар корреспонденциясы немесе бухгалтерлік жазу (бухгалтерлік жазба) деп, ал шоттар корреспонденцияланатын деп аталынады.
Шоттар корреспонденциясын жасау типтік және жалпылама сипатқа ие болатын қарапайым шаруашылық, операцияларының мысалында қарастырылатынын атай кету керек. Олардың мағынасы: шаруашылық операциясы бір шоттың дебетіне және екінші шоттың кредитіне әсерін тигізеді, яғни оған тек екі шот қана катысады.
Алайда тәжірибе жүзінде көрсеткендей, қаржы-шаруашы - лық қызметте бір шоттың дебеті бойынша және бірнеше шоттардың кредиті бойынша көрсетілетін, сондай-ақ бір шоттың кредиті бойынша және бірнеше шоттардың дебеті бойынша көрсетілетін операциялар да кездеседі. Сондықтан бухгалтерлік жазулар қарапайым және күрделі болып бөлінеді.
Бір шоттың дебеті екінші шоттың кредитімен корреспон - денцияланатын жазу қарапайым деп аталынады.
Мысалы, жеткізушіден 30000 теңге сомасындағы материалдар келіп түсті. Материалдардың келіп түсуі нәтижесінде активтік Шикізат пен материал дар шотындағы сомалар артады, сондықтан Шикізат пен материалдар шоты дебеттеледі, сонымен бірге жеткізушілерге берешек өсті, сондықтан Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу шоты бойынша бұл сома кредитте көрсетіледі. Жалпы жазу мынадай түрге ие болады: Шикізат пен материалдар шотының дебеті, Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу шотының кредиті -- 30 000 теңге.
Бір шоттың дебеті екі немесе одан да көп шоттардың кредитімен корреспонденцияланатын, бір шоттың кредиті екі немесе одан да көп шоттардың дебетімен корреспонденцияланатын бухгалтерлік жазу күрделі жазу деп аталынады.
Мысалы, 50 000 теңге жалақы есептелген, соның ішінде, негізгі өндірістің жұмысшыларына -- 30 000 теңге, көмекші өндірістің жұмысшыларына -- 20000 теңге.
Келтірілген шаруашылық операциясы былай көрсетіледі:
Д-т Негізгі өндіріс шоты -- 30 000 теңге.
Көмекші өндіріс шоты -- 20 000 теңге.
К-т Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу шоты -- 50 000 теңге.
Шаруашылық операцияларын бухгалтерлік есептің шоттарына жазу құжаттардың негізінде жүргізіледі. Шаруашылық операциясының пайда болу мөлшеріне қарай жүргізілетін жазу және олардың құжаттармен ресімделуі хронологиялық деп аталынады. Мұндай жазулар шаруашылық операцияларын тіркеу журналында жүргізіледі.
Деректерді экономикалық біртектес объектілер бойынша жүйелендіретін жазулар жүйелік деп аталынады. Шаруашы - лық операциясының бұл жазулары шоттарда (шоттар схемасында) жүргізіледі. Есеп практикасында хронологиялық және жүйелік жазулардың бір кестеге бірігуі сирек емес (№1 жур - нал-ордер, Кассадағы ұлттық валютамен қолға берілетін ақшалар шоты бойынша № 1 ведомость, № 2 журнал-ордер, Есеп айырысу шотындағы қолма-кол ақшалар шоты бойынша № 2 ведомость).
Экономикалық мағынасына қарай әрбір шаруашылық опе - рациясы есептің екі объектісіне, яғни екі шотқа әсерін тигізеді, өйткені екіжақты сипатқа ие болады. Іс жүзінде, егер кәсіпорынға материалдар келіп түссе, онда бір жағынан, материалдар көбейеді, ал екінші жағынан, оны сатып алатын қаражаттар азаяды, яғни олардың қандай көздердің есебінен келіп түскені міндетті түрде көрсетіледі: қолма-қол ақшаға сатып алынған ба, әлде оларды сатып алуға несие пайдаланылды ма немесе жеткізушілерге берешек қалыптасты ма?
Шаруашылық операциясын екіжақты көрсетудің мәні -- ол бір шоттың дебеті бойынша және екінші шоттың кредиті бойынша бірдей сомамен жазылуға тиіс. Демек, екіжақты жазу әдісін пайдаланып шоттар корреспонденциясын жасаған кезде үш құраушы қатысады: шаруашылық операциясының мазмұны; дебеттелетін шот; кредиттелетін шот.
Екіжақты жазудың мәні кәсіпорын балансының құрылымымен түсіндіріледі. Онда оның мүлкі екі тұрғыдан қарастырылады: құрамы мен орналасуы бойынша (баланс активі); осы мүліктің қалыптасу көздері бойынша (баланс пассиві). Сондықтан баланстың активі мен пассивінің жиындары әрқашан тең.
Демек, екіжақты жазу әдісінің қажеттілігі кәсіпорынның мүлкін баланстың топтау әдісінен туындайды. Екіжақты жазу әдісінің үлкен қадағалаушылық мәні бар, өйткені сол бір ғана шаруашылық операциясы бірдей сомамен екі рет көрсетіледі. Сондықтан осы операция бойынша сома айырмашылығы болса, жіберілген қателік пен оған жауапкер де анықталады.
Бухгалтерлік есептің шоттары жинақтамалы және талда - малы болып бөлінеді. Шаруашылық қорларын немесе олардың көздерін жалпылама түрде көрсетуге арналған шоттар жинақтамалы шоттар деп аталады. Осындай шоттармен жүргізілетін есеп жинақтамалы есеп деп аталынады.
Жинактамалы есептің ерекшелігі -- ол тек ақшалай бірлікпен жүргізіледі және кәсіпорында бар материалдық құндылықтардың сомасы қандай, берешектің сомасы қандай екендігін көрсетеді. Жинақтамалы шоттар бухгалтерлік балансты жасауға қажет. Алайда кәсіпорынды басқару және қаржы-шаруашы - лық қызметіне басшылық ету үшін, бәсекелес кәсіпорындармен есеп айырысуды ұйымдастыру, нарықтық экономикада оның алатын орнын бағалау үшін материалдарды жеткізушілердің әрқайсысы бойынша, әрбір сатып алушы бойынша және т.с.с. бойынша егжей-тегжейлі деректер болу керек. Яғни кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің барлыңқ жақтарына тек ақшалай түрде ғана емес, сондай-ақ натуралды түрде де сипаттама беретін нақты, жеке мәліметтер талап етіледі. Сондықтан жинақтамалы шоттарды экономикалық жағынан топтастыруды дамыту үшін талдамалы шоттар ашылады.
Қорлардың және оның көздерінің жекелеген түрлерінің құрамдас бөліктерін есепке алуға арналған шоттар талдамалы шоттар деп аталады, ал осы шоттардың көмегімен жүргізілетін есеп талдамалы есеп деп аталынады.
Талдамалы шоттарда есеп тек ақшалай өлшеуіштермен ғана емес, сондай-ақ натуралды өлшеуіштермен де жүргізіледі. Бұл шоттардағы жазулар неғұрлым толық болады. Оларда операцияның қысқаша мазмұны, құжаттың нөмірі және жедел басқаруға қажетті бірқатар басқа деректер келтіріледі.
Субшоттар тиісті жинақтамалы шоттың шегінде талдамалы шоттарды аралық топтастыру болып табылады. Жинақтамалы шоттар I реттегі шоттар, субшоттар -- II реттегі шоттар, талда - малы шоттар -- III, IV және т.б. реттегі шоттар болып табыла - ды. Мұның өзі тиісті басқару шешімдерін әзірлеу, негіздеу және қабылдаумен байланысты, алға қойған мақсаттарға немесе кәсіпорынның нарықтағы жағдайын, ол өндіретін және сататын өнімдердің бәсекеге қабілеттігін анықтауға тәуелді.
Бухгалтерлік есептің жинақтамалы және талдамалы шоттары өзара байланысты, өйткені жинақтамалы шоттарда көрсетілген сол мүліктердің түрлері мен олардың қалыптасу көздері, шаруашылық операциялары талдамалы шоттарда көрініс табады, бірақ экономикалық топтарға бөлінген түрде көрсетіледі. Бұл түптеп келгенде талдамалы шоттың деректері тиісті жинақтамалы шоттың жиынтық деректеріне тең болуға тиіс. Мысалы, Шикізат пен материалдар жинақтамалы шоты Негізгі материалдар, Көмекші материалдар және т.с.с. талдамалы шоттарға жіктелінуі мүмкін.
Одан кейін Негізгі материалдар деген талдамалы шотта көрсетілген деректер жіктелініп, оған талдамалы шоттар ашы - лады: Қара металдар, Түсті металдар, Орман материалдары және т.с.с. Сөйтіп, кәсіпорындағы талдамалы есеп бухгалтерлік есеп жүйесіндегі қажырлы еңбекті талап ететін жұмысқа жатады. Есептік деректердің жазуының дұрыстығы мен толықтығын тексеру үшін айналым ведомостері жасалады.
Айналым ведомосі -- бухгалтерлік есептің шоттарында көрсетілген есептік-ақпаратты жинақтаудың тәсілі. Айналым ведомосі айдың басындағы және соңындағы қалдықтар (саль - до) және шоттың ай ішіндегі дебеттік және кредиттік айналымдары туралы шот деректері негізінде ай соңында жасалады.
Жинақтамалы есептің шоттары бойынша айналым ведомосінде әрбір шотқа жеке жол беріледі. Бұл ведомосте қосарланған үш баған болады. Оларда әрбір шот бойынша бастапқы сальдо, шоттың дебеті мен кредиті бойынша айналымдар және соңғы сальдо жазылады. Бухгалтерлік есеп дұрыс ұйымдастырылатын болса, баған жиындарында міндетті түрде қосарланған теңдік болуға тиіс, яғни дебеттік бастапқы сальдоның жиыны кредиттік бастапқы сальдоның жиынына тең болуға тиіс, шот бойынша дебеттік айналымдардың жиыны -- кредиттік айналымдардың жиынына, дебеттік соңғы сальдоның жиыны -- кредиттік бастапқы сальдоның жиынына тең болуға тиіс.
Төмендегі кестеде шоттар бойынша айналым ведомосі келтірілген. Операцияның басындағы және соңындағы шоттардың дебеті мен кредиті сальдо жиынының теңдігі бухгалтерлік баланстың құрылысымен расталынады, өйткені шоттар бойынша дебеттік сальдоның жиыны кәсіпорын мүлкінің сомасын, ал кредиттік сальдоның жиыны -- олардың пайда болу көздерінің сомасын көрсетеді.

Жинақтамалы шоттар бойынша айналым ведомосі

Шоттың атауы
Жыл (ай) басындағы сальдо
Айдағы айналым
Жыл (ай) соңындағы сальдо

дебит
кредит
дебит
кредит
дебит
кредит
1. Негізгі құралдар
2. Материалдар
3. Кассадағы ұлттық валютамен қолға берілетін ақшалар
4. Жеткізушілермен есеп айырысу
5. Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу
6. Қызметкерлердің берешегі
7. Еншілес серіктестерге берешек
8. Жарғылық капитал
Жиыны
29 000
20 000

300

800

50 100

10 000

7 600

1 200
31 300
50 100
9 000
9 000

100

7 000

7 000

200

32 300
32 300

11 000

50

9 000

11 900

350

32 300
38 000
18 000

350

1 000

57 350

12 000

12 500

1 550
31 300
57 350

Барлық шоттар бойынша дебеттік және кредиттік айналымдардың жиындарының теңдігі екіжақты жазу әдісінің мәнінен бастау алады.
Бұған қоса айналым ведомосіндегі шоттар бойынша дебеттік және кредиттік айналымдардың өзара тең жиындары шаруа - шылық операцияларын тіркеу журналындағы жиынға да тең болуға тиіс. Бұл теңдік мәні -- әрбір шаруашылық операциясының сомасы шаруашылық операцияларын тіркеу журналында, сондай-ақ бухгалтерлік есептің шоттарында дебеті және кредиті бойынша көрініс табады.
Жоғарыда аталған теңдіктің болмауы есептік жазбаларда қателік бар екендігін білдіреді.
Жинақтамалы шоттар бойынша айналым ведомосі есепті кезеңдегі шаруашылық қорлары мен олардың пайда болу көздерінің жалпы жағдайын бағалауда маңызы зор болмақ. Жинақтамалы есептің шоттары бойынша айналым ведомосінің қалдықтар туралы ақпараты кәсіпорынның бухгалтерлік балансын жасаған кезде пайдаланылады.
Талдамалы шоттар бойынша айналым ведомосі есептің жүргізілуінің дұрыстығы мен толықтығын тексеруге арналған. Олар жинақтамалы шоттағы жазуларды талдамалы есептің жазуларымен салыстыруға арналған құрал, сондай-ақ нақты шаруашылық ресурстарының жағдайын және қозғалысын қадағалау көзі болып табылады.
Жинақтамалы есептің шоттары бойынша жүргізілетін шахматтың айналым ведомосі деген де белгілі. Ол шахматтық нысанда жасалады.
Жоғарыда келтірілген айналым ведомосінен айырмашылығы -- оған шоттар корреспонденциясы енеді және құрылымы бойынша күрделі және ауқымды болып табылады.

2.3. Бухгалтерлік есеп шоттарын классификациялау және бас шоттар жоспары

Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде қолданылатын шоттарды классификациялаудың мақсаты - есеп жүргізуге қойылатын талаптарға жауап беруі. Тәжірибеде қолданылатын шоттар тізімін сипаттаған жағдайда шоттар - баланстық және баланс сыртындағы шоттар болып бөлінеді. Бухгалтерлік баланс баптарына қарай жинақталатын сомалар есебін жүргізіп, бұлардың қалдығын келесі балансқа көшіруге арналған шоттарды баланстық шоттар деп атауға болады.
Кәсіпорынның меншігіндегі активті қаражаттар мен мүліктер есебін жүргізуге арналған шоттарды баланстық, ал осы көсіпорынның меншігіне жатпайтын мүліктер мен уакытша алынған құралдар және қаражаттар есебін жүргізуге арналған шоттарды баланс сыртындағы шоттар деп атаймыз. Мәселен, кәсіпорынның меншігіндегі негізгі құралды жалға беруде, бұл құралдар осы кәсіпорынның баланстық шотында, ал жалға алушы кәсіпорын бұл құралды баланс сыртындағы шотта көрсетуі керек.
Балансқа қатысты шоттардағы қалдықты есептеу тұрғысынан қарағанда шоттар қалдығы баланс баптарына түсірілетін шоттар және қалдығы басқа шоттарға көшірілетін шоттар болып екіге бөлінеді.
Шоттар бойынша қалатын қалдықтың түріне қарай - дебеттік және кредиттік шоттар болып екіге бөлінеді. Қалыптасқан тәжірибеге байланысты дебеттік шоттарды - активтік, ал кредиттік шоттарды - пассивтік деп атайды. Сонымен қатар активті-пассивті шоттар жөніңде түсінік бере кеткен жөн.
Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде бұл шоттардағы қалған қалдық есепті жылдың бір кезеңінде дебеттік, басқа кезеңде кредиттік болуы мүмкін.
Қалыптаскан әдіс бойынша шоттардың қалдығын шығару төмендегі формула бойынша есептелінеді:
Бқ + Д - К = Сқ
Мұнда: Бқ - бастапқы қалдық;
Д - осы шоттың дебеттік айналымы;
К - осы шоттың кредиттік айналымы;
Сқ - соңғы қалдық.
Шоттардағы қалдық шоттарға тікелей жазылған жазулар бойынша шығарылады.
Алайда бухгалтерлік есеп тәжірибесінде аралас шоттар да қолданылатындығын білген жөн. Аралас шоттардағы қалдықты түгендеу әдісін қолдану арқылы бірдей уақытта дебеттік және кредиттік айналым ведомосын жасау арқылы есептеуге болады.
Мұның үшін төмендегі формуланы қолданған жөн:
Бқ + Да - Сқ = Ка - бұл формула дебеттік қалдық қалатын шоттар бойынша шығарылады. Ал кредиттік қалдық калатын шоттар бойынша мына төмендегі екінші формуланы пайдалану қажет:
Бқ + Ка - Сқ - Да.
Шоттар бұларға жазылатын мәліметтер мен ақпараттардың көлеміне қарай синтетикалық жинақтаушы және аналитикалық жіктеуші болып екіге бөлінеді. Аналитикалық жіктеуші шоттар уақытша құрылған, ағымдағы операциялар есебін жүргізуге арналған. Оның балансқа қатыспайтын сипаты болады. Экономикалық маңызы мен топтастыру сипатына қарай жинақталған операциялар маңызын көрсететін, қалдығы балансқа жазылатын шоттарды - синтетикалық шоттар деп атайды. Бұл жерде төмендегі қағиданы естен шығармаған жөн: шоттар бухгалтерлік есеп әдістерінің ең басты элементіне жатады; бухгалтерлік есеп пен шоттар арасындағы байланысты көрсететін ақпараттарды - корреспонденциялау (проводка) деп атайды.
Атқаратын міндетіне қарай шоттар - активтер (қаражаттар) мен меншікті капитал және міндеттемелер есебін жүргізуші болып екіге бөлінеді.
Осы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.