Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың теориялық негіздері
Ж О С П А Р
Кіріспе
І. Негізгі бөлім
1.1. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың теориялық негіздері.
1.2. Қазақстандық мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасының моделі.
1.3. Мемлекеттік қызметшілердің қазақ тілін жеделдете оқудағы оқу.танымдық уәждемелерінің моделі.
1.4. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әдістемелік жүйесі.
1.5. Тіл үйрету деңгейлерінің жеделдете оқыту кезеңдерімен байланысы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
І. Негізгі бөлім
1.1. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың теориялық негіздері.
1.2. Қазақстандық мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасының моделі.
1.3. Мемлекеттік қызметшілердің қазақ тілін жеделдете оқудағы оқу.танымдық уәждемелерінің моделі.
1.4. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әдістемелік жүйесі.
1.5. Тіл үйрету деңгейлерінің жеделдете оқыту кезеңдерімен байланысы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Қазақ тілін меңгеруде қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізу үшін жеделдете оқытудың теориялық тұрғыда негізделген, тәжірибеде дәлелденген тиімді технологиясын қолдану керек екенін уақыт талап етіп отыр. Бұл, атап айтқанда, оқу мүмкіндіктері шектеулі мемлекеттік қызметшілерге қатысты. Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасау туралы Конституцияның 93-бабы мен, Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңының 4-бабының, ғылым мен практика жетiстiктерi негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыруды дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жөніндегі Қазақстан Республикасының «Бiлiм туралы» заңының 8-бабының талаптары аталған топтағы көкейтесті мәселені қозғайды.
Бастапқы білім беру сатыларынан өтіп, қызмет атқарып жүрген мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете үйрету мәселесі ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыдан бүгінгі күнге дейін зерттеу нысанасы болған жоқ. Өзара сабақтасты байланыс, жүйелі оқыту болмағандықтан, бір сатыда меңгерген білімдер мен дағдыларды келесі сатыларда қайталау, соған байланысты адам ресурстары мен уақыт үнемсіздігі, таптаурындық факторлары тіл үйренушілерге кері ықпал етті.
Қазіргі заманғы қолданылып келген тіл үйретудің көптеген әдіс-тәсілдері құзыреттілікке бағытталған оқытудың басты шарттарын қанағаттандыра алмауда. Бүгінгі қоғамдық қажеттіліктің көрінісі болып отырған әлеуметтік-лингвистикалық жағдай тіл үйрету әдістемесіндегі жеделдете оқыту мәселесіне баса мән беріп, терең зерттеуді талап етеді.
Мемлекеттік қызметшілерді жеделдете оқытудың теориялық және технологиялық құралдарын негіздеу мен оны жүзеге асырудың қажеттілігі бірнеше қарама-қайшылықтарға келіп тіреледі.
Олар:
- мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқыту үдерісін енгізуге қоғамдық-әлеуметтік қажеттілік пен аталған мәселенің ғылыми-теориялық тұрғыдан жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қайшылықтар;
- қазақ тілін жеделдете оқытуға қойылатын жоғары талаптар мен мемлекеттік қызметшілердің оқу-танымдық уәждемелерінің төмендігі арасындағы қайшылықтар;
- жеделдете оқытуда мемлекеттік қызметшінің өздік жұмысын тиімді ұйымдастырудың қажеттілігі мен оның басты алғышарты болып табылатын ақпараттық білімдік ортаның шектеулі мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар;
- жеделдете оқытуда педагогикалық технологияларды тиімді қолданудың жоғары маңыздылығы мен қатысымдық бағытта жеделдете оқыту технологиясын жүзеге асырудың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар.
Қазіргі қоғамымызда мемлекеттік қызметшілердің қазақ тіліне деген қызығушылығы мен оны меңгерудің мәнін түсінуі үздіксіз білім беру жүйесінде қазақ тілін жеделдете оқытудың теориялық тұжырымдамасын қалыптастырудың қажеттілігін тудырды. Соған байланысты оқу жоспарымен шектелген уақыт аралығында бағдарлама қойған міндеттер төңірегінде неғұрлым жоғары деңгейдегі қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізудің қажетті алғышарттарын жасайтын, сөйлесім әрекетін дамытуды көздейтін қатысымдық бағдарлы жеделдете оқыту технологиясын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеу, мемлекеттік қызметшілерге тіл үйрету курстарында қазақ тілін жоғары деңгейде жеделдете оқыту – бүгінгі әлеуметтік міндет болып отыр.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі еліміздің тілдік егемендігінің бірден-бір талабы, уақыт сұранысы болып табылатын қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың қазіргі жүйесі мен қоғамдық-әлеуметтік талап арасындағы сәйкессіздіктің табиғатын ашып, оқу үдерісін жеделдетудің жаңа бағыттарын саралап беруді көздейді.
Жеделдете оқытудың инновациялық технологиялары арқылы мемлекеттік қызметшінің қатысымдық құзыреттілігін дамыту үдерісі (қарапайым, базалық деңгейлер).
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әдіснамалық және теориялық негіздерін тұжырымдау; деңгейлерге сәйкес жеделдете оқыту технологиясын айқындай отырып, әдістемелік кешен ұсыну; оның тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Осы мақсаттарға жету жолында:
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып, үйретудің тарихи кезеңдерін талдау;
- қазақ тілін жеделдете оқыту әдістерінің ғылыми негіздерін тұжырымдау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту бағдарламасын түзу;
- қазақ тілін жеделдете оқытудың жалпы сипаттамасы мен басты ұстанымдарын айқындау;
- қазақстандық тілдік тұлға қалыптастырудың андрагогикалық, акмеологиялық, аксиологиялық теориясын ғылыми негіздеу;
- қатысымдық құзыреттіліктің құрамдас бөліктері мен оның даму жолдарын көрсету;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әлеуметтанымдық, психологиялық, лингвистикалық, дидактикалық негіздерін анықтау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту деңгейлерінің жеделдете оқыту кезеңдерімен байланысын нақтылау;
- тіл үйренушілерді білім деңгейлеріне қарай топтастыру, жеделдете деңгейлік оқытуда аралық және қорытынды сынақтарды ұйымдастыру әдістемесін ғылыми негіздеу;
- мемлекеттік қызметшілердің өздік жұмыстарын ұйымдастырудағы ақпараттық білімдік ортаның маңызын айқындау;
лексикалық минимумдарды танымдық бағдарлы оқыту және грамматикалық минимумды формулалар арқылы оқыту мәселелерін қарастыру;
- жеделдете оқытуда қолданылатын сөйлесімдік мәтіндер мен сөйлеу жаттығуларының қатысымдық бағдарын айқындау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда қолданылатын ақпараттық-коммуникациялық және интерактивті технологияларды ғылыми негіздеп, олардың тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу міндеттері қойылды.
Егер қазақ тілін жеделдете оқыту әдістерінің ғылыми негіздері айқындалып, соған сәйкес әдістемелік жүйесі құрылып, қазақстандық тілдік тұлға қалыптастыру теориясы ғылыми негізделіп, қатысымдық құзыреттіліктің құрамдас бөліктері мен оны дамыту жолдары көрсетілсе, онда қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз етіледі. Жеделдете деңгейлік оқыту үдерісі мен сынақтарды ұйымдастырудың әдістемесі ғылыми негізделсе, мол ақпараттық білімдік ортада ересектердің өздік жұмысы тиімді ұйымдастырылса, тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігіне қол жеткізуге болады. Грамматикалық минимум формулалар арқылы беріліп, лексикалық минимумдар танымдық бағдарлы, сөйлесімдік мәтіндер мен сөйлеу жаттығулары қатысымдық бағдарлы оқытылса, ақпараттық-коммуникациялық және интерактивті технологиялар молынан қолданылса, жаңа білім моделі мен парадигмаларына сәйкес нәтижеге бағытталған жеделдете оқыту үдерісі жүзеге асырылады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізудің тиімді жолы –қатысымдық бағдарлы оқытуды жүзеге асыру. Қатысымдық бағдарлы үдеріс ақпараттық-коммуникациялық, интерактивті оқыту технологиялары арқылы жүргізілгенде тіл үйренушінің оқу-танымдық уәждемелері артып, белсенді сөйлесім әрекеті жүзеге асады.
Бірінші кезеңде педагогикалық, психологиялық, лингвоәдістемелік еңбектердегі әдіскер-ғалымдардың ой-пікірлері жүйеленді, ересектерді тіл үйрету курстарында оқытудың өзекті мәселелерін айқындау мақсатында оқытушылармен, тіл үйренушілермен сауалнамалар жүргізіліп, бағдарламалар мен оқу-әдістемелік құралдарға талдау жасалды.
Екінші кезеңде негізге алынатын жетекші идеялар, ұстанымдар айқындалып, қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту үдерісінің моделі жасалды. Оқытушыларға арналған семинарлар, ЖОО-да жүргізілген арнайы курстар мен «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» пәндеріне жеделдете оқытуды енгізу жүзеге асырылды. Авторлық жеделдете оқыту бағдарламасы, оқу құралдары, мультимедиалық бағдарламалар әзірленіп, ҚР БжҒ министрлігі, ҚР МжА министрлігі, Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, ШҚ облыстық тілдерді дамыту басқармасы тарапынан жарық көрді, республикаға, облысқа тарап, оқу үдерісіне енгізілді.
Үшінші кезеңде нәтижелерін жүйелеу, жинақтау, қорытындылау жұмыстары жүргізілді. Мультимедиалық бағдарламалар, интерактивті технологиялар бойынша оқыту тәжірибесі жинақталып, нәтижелері сандық және сапалық талдаудан, саралаудан өткізілді.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш рет мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздері жасалды, оның басты мақсаты тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамыту екендігі ғылыми тұрғыда дәйектелді.
Әлемдік әдістеме іліміндегі ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, ұлттық педагогика ұстанымдарына негіздей құрылған қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту жүйесінде қазақстандық тілдік тұлға қалыптастырудың әлеуметтанымдық, лингвистикалық, психологиялық, дидактикалық, андрагогикалық, акмеологиялық, аксиологиялық теориялары ғылыми негізделді.
Жаңа технологиялар дәуірі жағдайында мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқытудың әдістемелік жүйесінің мазмұны айқындалып, соңғы ғылыми жаңалықтар негізінде толықтырылды, білім берудің жаңа парадигмалары негізіндегі жеделдете оқытудың мәні айқындалып, ұстанымдары нақтыланды, кешенді әдістемесі ұсынылды.
Қазақ тілін жеделдете оқыту кезеңдерінің тіл үйрету деңгейлерімен байланысы анықталып, жеделдете деңгейлік оқытудың соңғы нәтижесі – қатысымдық құзыреттілік деңгейін айқындау мақсатында аралық, қорытынды сынақтарды және өздік жұмысты ұйымдастырудың тиімді тәсілдері айқындалды.
Жеделдете оқытуда қолданылатын лексикалық минимумды когнитивтік бағдарлы оқыту, грамматикалық минимумды формулалар арқылы меңгерту және сөйлесімдік мәтіндер мен уәждемелі айтылым әрекетін тудыруға негіз болатын сөйлеу жаттығуларын қатысымдық бағдарлы жүргізудің тиімді тәсілдері ұсынылды.
Мемлекеттік қызметшінің қатысымдық, танымдық, шығармашылық белсенділігін дамытып, білім нәтижелілігін арттыратын жеделдете оқыту әдістері, инновациялық технологияларға негізделген жеделдете оқыту технологиясы, оқу құралдары мен мультимедиалық бағдарламалар ғылыми негізделіп, тәжірибеде қолданылып, тиімділігі дәлелденді.
Мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесі бұрын-соңды зерттеу нысанасы болмағандықтан, ұсынылып отырған зерттеу жұмысының нәтижелері қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамып, қалыптасуына негіз болады, қазақ тілін жеделдете оқытудың андрагогикалық, аксиологиялық, акмеологиялық теориялары мен тілдік тұлға, қатысымдық құзыреттілік теориялары жайлы жаңа ізденістердің дамуына түрткі болып, кеңінен зерттелуіне мүмкіндік жасайды. Еңбектегі ғылыми ережелер мен теориялық қағидалар қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық тұрғыдан толығып, жетілуіне үлес қосады.
Жеделдете оқытудың ұстанымдарына сәйкес құрылған әдістемелік жүйені ұстаздар қауымы өз тәжірибелерінде қолдануына болады. Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы негізге алынған теориялық қағидалардың әдіснамалық тұрғыдан сараланып талдануы арқылы танылады
Қазақ тілін меңгеруде қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізу үшін жеделдете оқытудың теориялық тұрғыда негізделген, тәжірибеде дәлелденген тиімді технологиясын қолдану керек екенін уақыт талап етіп отыр. Бұл, атап айтқанда, оқу мүмкіндіктері шектеулі мемлекеттік қызметшілерге қатысты. Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасау туралы Конституцияның 93-бабы мен, Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңының 4-бабының, ғылым мен практика жетiстiктерi негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыруды дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жөніндегі Қазақстан Республикасының «Бiлiм туралы» заңының 8-бабының талаптары аталған топтағы көкейтесті мәселені қозғайды.
Бастапқы білім беру сатыларынан өтіп, қызмет атқарып жүрген мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете үйрету мәселесі ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыдан бүгінгі күнге дейін зерттеу нысанасы болған жоқ. Өзара сабақтасты байланыс, жүйелі оқыту болмағандықтан, бір сатыда меңгерген білімдер мен дағдыларды келесі сатыларда қайталау, соған байланысты адам ресурстары мен уақыт үнемсіздігі, таптаурындық факторлары тіл үйренушілерге кері ықпал етті.
Қазіргі заманғы қолданылып келген тіл үйретудің көптеген әдіс-тәсілдері құзыреттілікке бағытталған оқытудың басты шарттарын қанағаттандыра алмауда. Бүгінгі қоғамдық қажеттіліктің көрінісі болып отырған әлеуметтік-лингвистикалық жағдай тіл үйрету әдістемесіндегі жеделдете оқыту мәселесіне баса мән беріп, терең зерттеуді талап етеді.
Мемлекеттік қызметшілерді жеделдете оқытудың теориялық және технологиялық құралдарын негіздеу мен оны жүзеге асырудың қажеттілігі бірнеше қарама-қайшылықтарға келіп тіреледі.
Олар:
- мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқыту үдерісін енгізуге қоғамдық-әлеуметтік қажеттілік пен аталған мәселенің ғылыми-теориялық тұрғыдан жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қайшылықтар;
- қазақ тілін жеделдете оқытуға қойылатын жоғары талаптар мен мемлекеттік қызметшілердің оқу-танымдық уәждемелерінің төмендігі арасындағы қайшылықтар;
- жеделдете оқытуда мемлекеттік қызметшінің өздік жұмысын тиімді ұйымдастырудың қажеттілігі мен оның басты алғышарты болып табылатын ақпараттық білімдік ортаның шектеулі мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар;
- жеделдете оқытуда педагогикалық технологияларды тиімді қолданудың жоғары маңыздылығы мен қатысымдық бағытта жеделдете оқыту технологиясын жүзеге асырудың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар.
Қазіргі қоғамымызда мемлекеттік қызметшілердің қазақ тіліне деген қызығушылығы мен оны меңгерудің мәнін түсінуі үздіксіз білім беру жүйесінде қазақ тілін жеделдете оқытудың теориялық тұжырымдамасын қалыптастырудың қажеттілігін тудырды. Соған байланысты оқу жоспарымен шектелген уақыт аралығында бағдарлама қойған міндеттер төңірегінде неғұрлым жоғары деңгейдегі қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізудің қажетті алғышарттарын жасайтын, сөйлесім әрекетін дамытуды көздейтін қатысымдық бағдарлы жеделдете оқыту технологиясын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеу, мемлекеттік қызметшілерге тіл үйрету курстарында қазақ тілін жоғары деңгейде жеделдете оқыту – бүгінгі әлеуметтік міндет болып отыр.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі еліміздің тілдік егемендігінің бірден-бір талабы, уақыт сұранысы болып табылатын қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың қазіргі жүйесі мен қоғамдық-әлеуметтік талап арасындағы сәйкессіздіктің табиғатын ашып, оқу үдерісін жеделдетудің жаңа бағыттарын саралап беруді көздейді.
Жеделдете оқытудың инновациялық технологиялары арқылы мемлекеттік қызметшінің қатысымдық құзыреттілігін дамыту үдерісі (қарапайым, базалық деңгейлер).
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әдіснамалық және теориялық негіздерін тұжырымдау; деңгейлерге сәйкес жеделдете оқыту технологиясын айқындай отырып, әдістемелік кешен ұсыну; оның тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Осы мақсаттарға жету жолында:
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып, үйретудің тарихи кезеңдерін талдау;
- қазақ тілін жеделдете оқыту әдістерінің ғылыми негіздерін тұжырымдау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту бағдарламасын түзу;
- қазақ тілін жеделдете оқытудың жалпы сипаттамасы мен басты ұстанымдарын айқындау;
- қазақстандық тілдік тұлға қалыптастырудың андрагогикалық, акмеологиялық, аксиологиялық теориясын ғылыми негіздеу;
- қатысымдық құзыреттіліктің құрамдас бөліктері мен оның даму жолдарын көрсету;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әлеуметтанымдық, психологиялық, лингвистикалық, дидактикалық негіздерін анықтау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту деңгейлерінің жеделдете оқыту кезеңдерімен байланысын нақтылау;
- тіл үйренушілерді білім деңгейлеріне қарай топтастыру, жеделдете деңгейлік оқытуда аралық және қорытынды сынақтарды ұйымдастыру әдістемесін ғылыми негіздеу;
- мемлекеттік қызметшілердің өздік жұмыстарын ұйымдастырудағы ақпараттық білімдік ортаның маңызын айқындау;
лексикалық минимумдарды танымдық бағдарлы оқыту және грамматикалық минимумды формулалар арқылы оқыту мәселелерін қарастыру;
- жеделдете оқытуда қолданылатын сөйлесімдік мәтіндер мен сөйлеу жаттығуларының қатысымдық бағдарын айқындау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда қолданылатын ақпараттық-коммуникациялық және интерактивті технологияларды ғылыми негіздеп, олардың тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу міндеттері қойылды.
Егер қазақ тілін жеделдете оқыту әдістерінің ғылыми негіздері айқындалып, соған сәйкес әдістемелік жүйесі құрылып, қазақстандық тілдік тұлға қалыптастыру теориясы ғылыми негізделіп, қатысымдық құзыреттіліктің құрамдас бөліктері мен оны дамыту жолдары көрсетілсе, онда қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз етіледі. Жеделдете деңгейлік оқыту үдерісі мен сынақтарды ұйымдастырудың әдістемесі ғылыми негізделсе, мол ақпараттық білімдік ортада ересектердің өздік жұмысы тиімді ұйымдастырылса, тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігіне қол жеткізуге болады. Грамматикалық минимум формулалар арқылы беріліп, лексикалық минимумдар танымдық бағдарлы, сөйлесімдік мәтіндер мен сөйлеу жаттығулары қатысымдық бағдарлы оқытылса, ақпараттық-коммуникациялық және интерактивті технологиялар молынан қолданылса, жаңа білім моделі мен парадигмаларына сәйкес нәтижеге бағытталған жеделдете оқыту үдерісі жүзеге асырылады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізудің тиімді жолы –қатысымдық бағдарлы оқытуды жүзеге асыру. Қатысымдық бағдарлы үдеріс ақпараттық-коммуникациялық, интерактивті оқыту технологиялары арқылы жүргізілгенде тіл үйренушінің оқу-танымдық уәждемелері артып, белсенді сөйлесім әрекеті жүзеге асады.
Бірінші кезеңде педагогикалық, психологиялық, лингвоәдістемелік еңбектердегі әдіскер-ғалымдардың ой-пікірлері жүйеленді, ересектерді тіл үйрету курстарында оқытудың өзекті мәселелерін айқындау мақсатында оқытушылармен, тіл үйренушілермен сауалнамалар жүргізіліп, бағдарламалар мен оқу-әдістемелік құралдарға талдау жасалды.
Екінші кезеңде негізге алынатын жетекші идеялар, ұстанымдар айқындалып, қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту үдерісінің моделі жасалды. Оқытушыларға арналған семинарлар, ЖОО-да жүргізілген арнайы курстар мен «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» пәндеріне жеделдете оқытуды енгізу жүзеге асырылды. Авторлық жеделдете оқыту бағдарламасы, оқу құралдары, мультимедиалық бағдарламалар әзірленіп, ҚР БжҒ министрлігі, ҚР МжА министрлігі, Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, ШҚ облыстық тілдерді дамыту басқармасы тарапынан жарық көрді, республикаға, облысқа тарап, оқу үдерісіне енгізілді.
Үшінші кезеңде нәтижелерін жүйелеу, жинақтау, қорытындылау жұмыстары жүргізілді. Мультимедиалық бағдарламалар, интерактивті технологиялар бойынша оқыту тәжірибесі жинақталып, нәтижелері сандық және сапалық талдаудан, саралаудан өткізілді.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш рет мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздері жасалды, оның басты мақсаты тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамыту екендігі ғылыми тұрғыда дәйектелді.
Әлемдік әдістеме іліміндегі ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, ұлттық педагогика ұстанымдарына негіздей құрылған қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту жүйесінде қазақстандық тілдік тұлға қалыптастырудың әлеуметтанымдық, лингвистикалық, психологиялық, дидактикалық, андрагогикалық, акмеологиялық, аксиологиялық теориялары ғылыми негізделді.
Жаңа технологиялар дәуірі жағдайында мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқытудың әдістемелік жүйесінің мазмұны айқындалып, соңғы ғылыми жаңалықтар негізінде толықтырылды, білім берудің жаңа парадигмалары негізіндегі жеделдете оқытудың мәні айқындалып, ұстанымдары нақтыланды, кешенді әдістемесі ұсынылды.
Қазақ тілін жеделдете оқыту кезеңдерінің тіл үйрету деңгейлерімен байланысы анықталып, жеделдете деңгейлік оқытудың соңғы нәтижесі – қатысымдық құзыреттілік деңгейін айқындау мақсатында аралық, қорытынды сынақтарды және өздік жұмысты ұйымдастырудың тиімді тәсілдері айқындалды.
Жеделдете оқытуда қолданылатын лексикалық минимумды когнитивтік бағдарлы оқыту, грамматикалық минимумды формулалар арқылы меңгерту және сөйлесімдік мәтіндер мен уәждемелі айтылым әрекетін тудыруға негіз болатын сөйлеу жаттығуларын қатысымдық бағдарлы жүргізудің тиімді тәсілдері ұсынылды.
Мемлекеттік қызметшінің қатысымдық, танымдық, шығармашылық белсенділігін дамытып, білім нәтижелілігін арттыратын жеделдете оқыту әдістері, инновациялық технологияларға негізделген жеделдете оқыту технологиясы, оқу құралдары мен мультимедиалық бағдарламалар ғылыми негізделіп, тәжірибеде қолданылып, тиімділігі дәлелденді.
Мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесі бұрын-соңды зерттеу нысанасы болмағандықтан, ұсынылып отырған зерттеу жұмысының нәтижелері қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамып, қалыптасуына негіз болады, қазақ тілін жеделдете оқытудың андрагогикалық, аксиологиялық, акмеологиялық теориялары мен тілдік тұлға, қатысымдық құзыреттілік теориялары жайлы жаңа ізденістердің дамуына түрткі болып, кеңінен зерттелуіне мүмкіндік жасайды. Еңбектегі ғылыми ережелер мен теориялық қағидалар қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық тұрғыдан толығып, жетілуіне үлес қосады.
Жеделдете оқытудың ұстанымдарына сәйкес құрылған әдістемелік жүйені ұстаздар қауымы өз тәжірибелерінде қолдануына болады. Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы негізге алынған теориялық қағидалардың әдіснамалық тұрғыдан сараланып талдануы арқылы танылады
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамыз (үзінді). Кітапта: Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы негізгі заң актілері. – Алматы: Юрист, 2003. – 40 б.
2. Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы Қазақстан Республикасының Заңы. 1997 жылғы 11 шілде № 151. Кітапта: Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты: Құжаттар жинағы. – Астана: Елорда, 1999. – 216 б.
3. Білім туралы Заң. Кітапта: Қазақстан Республикасындағы Білім туралы Заңнама. Заң актілерінің жиынтығы. – Алматы: Юрист, 2003. – 180 б.
4. С.Аманжоловтың екі хаты // Қазақ әдебиеті. – 18 август, 1989. –16 б.
5. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министрлер Советінің «Республикада қазақ тілін үйренуді жақсарту туралы» қаулысы. – 5 март, 1987 // Қазақ әдебиеті, 1987. – №11. – 13 март.
6. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас. Оқулық. – Алматы: «Сөздік-словарь», 2005. – 272 б.
7. «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» ҚР Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығына толықтырулар енгізу туралы // Ана тілі. – №23(808). – 1-7 маусым, 2006. – 1-2-б.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамыз (үзінді). Кітапта: Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы негізгі заң актілері. – Алматы: Юрист, 2003. – 40 б.
2. Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы Қазақстан Республикасының Заңы. 1997 жылғы 11 шілде № 151. Кітапта: Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты: Құжаттар жинағы. – Астана: Елорда, 1999. – 216 б.
3. Білім туралы Заң. Кітапта: Қазақстан Республикасындағы Білім туралы Заңнама. Заң актілерінің жиынтығы. – Алматы: Юрист, 2003. – 180 б.
4. С.Аманжоловтың екі хаты // Қазақ әдебиеті. – 18 август, 1989. –16 б.
5. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министрлер Советінің «Республикада қазақ тілін үйренуді жақсарту туралы» қаулысы. – 5 март, 1987 // Қазақ әдебиеті, 1987. – №11. – 13 март.
6. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас. Оқулық. – Алматы: «Сөздік-словарь», 2005. – 272 б.
7. «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» ҚР Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығына толықтырулар енгізу туралы // Ана тілі. – №23(808). – 1-7 маусым, 2006. – 1-2-б.
Ж О С П А Р
Кіріспе
І. Негізгі бөлім
1.1. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
теориялық негіздері.
2. Қазақстандық мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасының моделі.
3. Мемлекеттік қызметшілердің қазақ тілін жеделдете оқудағы оқу-
танымдық уәждемелерінің моделі.
4. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
әдістемелік жүйесі.
5. Тіл үйрету деңгейлерінің жеделдете оқыту кезеңдерімен байланысы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Қазақ тілін меңгеруде қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізу үшін
жеделдете оқытудың теориялық тұрғыда негізделген, тәжірибеде дәлелденген
тиімді технологиясын қолдану керек екенін уақыт талап етіп отыр. Бұл, атап
айтқанда, оқу мүмкіндіктері шектеулі мемлекеттік қызметшілерге қатысты.
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының мемлекеттік тілді еркін әрі
тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық
жағдайдың бәрін жасау туралы Конституцияның 93-бабы мен, Қазақстан
Республикасының Тіл туралы Заңының 4-бабының, ғылым мен практика
жетiстiктерi негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыруды дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жөніндегі
Қазақстан Республикасының Бiлiм туралы заңының 8-бабының талаптары
аталған топтағы көкейтесті мәселені қозғайды.
Бастапқы білім беру сатыларынан өтіп, қызмет атқарып жүрген
мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете үйрету мәселесі ғылыми-
теориялық және әдістемелік тұрғыдан бүгінгі күнге дейін зерттеу нысанасы
болған жоқ. Өзара сабақтасты байланыс, жүйелі оқыту болмағандықтан, бір
сатыда меңгерген білімдер мен дағдыларды келесі сатыларда қайталау, соған
байланысты адам ресурстары мен уақыт үнемсіздігі, таптаурындық факторлары
тіл үйренушілерге кері ықпал етті.
Қазіргі заманғы қолданылып келген тіл үйретудің көптеген әдіс-
тәсілдері құзыреттілікке бағытталған оқытудың басты шарттарын
қанағаттандыра алмауда. Бүгінгі қоғамдық қажеттіліктің көрінісі болып
отырған әлеуметтік-лингвистикалық жағдай тіл үйрету әдістемесіндегі
жеделдете оқыту мәселесіне баса мән беріп, терең зерттеуді талап етеді.
Мемлекеттік қызметшілерді жеделдете оқытудың теориялық және
технологиялық құралдарын негіздеу мен оны жүзеге асырудың қажеттілігі
бірнеше қарама-қайшылықтарға келіп тіреледі.
Олар:
- мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқыту үдерісін
енгізуге қоғамдық-әлеуметтік қажеттілік пен аталған мәселенің ғылыми-
теориялық тұрғыдан жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қайшылықтар;
- қазақ тілін жеделдете оқытуға қойылатын жоғары талаптар мен
мемлекеттік қызметшілердің оқу-танымдық уәждемелерінің төмендігі арасындағы
қайшылықтар;
- жеделдете оқытуда мемлекеттік қызметшінің өздік жұмысын тиімді
ұйымдастырудың қажеттілігі мен оның басты алғышарты болып табылатын
ақпараттық білімдік ортаның шектеулі мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар;
- жеделдете оқытуда педагогикалық технологияларды тиімді қолданудың
жоғары маңыздылығы мен қатысымдық бағытта жеделдете оқыту технологиясын
жүзеге асырудың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар.
Қазіргі қоғамымызда мемлекеттік қызметшілердің қазақ тіліне деген
қызығушылығы мен оны меңгерудің мәнін түсінуі үздіксіз білім беру жүйесінде
қазақ тілін жеделдете оқытудың теориялық тұжырымдамасын қалыптастырудың
қажеттілігін тудырды. Соған байланысты оқу жоспарымен шектелген уақыт
аралығында бағдарлама қойған міндеттер төңірегінде неғұрлым жоғары
деңгейдегі қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізудің қажетті алғышарттарын
жасайтын, сөйлесім әрекетін дамытуды көздейтін қатысымдық бағдарлы
жеделдете оқыту технологиясын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеу,
мемлекеттік қызметшілерге тіл үйрету курстарында қазақ тілін жоғары
деңгейде жеделдете оқыту – бүгінгі әлеуметтік міндет болып отыр.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі еліміздің тілдік егемендігінің бірден-бір
талабы, уақыт сұранысы болып табылатын қазақ тілін мемлекеттік
қызметшілерге жеделдете оқытудың қазіргі жүйесі мен қоғамдық-әлеуметтік
талап арасындағы сәйкессіздіктің табиғатын ашып, оқу үдерісін жеделдетудің
жаңа бағыттарын саралап беруді көздейді.
Жеделдете оқытудың инновациялық технологиялары арқылы мемлекеттік
қызметшінің қатысымдық құзыреттілігін дамыту үдерісі (қарапайым, базалық
деңгейлер).
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әдіснамалық
және теориялық негіздерін тұжырымдау; деңгейлерге сәйкес жеделдете оқыту
технологиясын айқындай отырып, әдістемелік кешен ұсыну; оның тиімділігін
тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Осы мақсаттарға жету жолында:
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып, үйретудің
тарихи кезеңдерін талдау;
- қазақ тілін жеделдете оқыту әдістерінің ғылыми негіздерін
тұжырымдау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту бағдарламасын
түзу;
- қазақ тілін жеделдете оқытудың жалпы сипаттамасы мен басты
ұстанымдарын айқындау;
- қазақстандық тілдік тұлға қалыптастырудың андрагогикалық,
акмеологиялық, аксиологиялық теориясын ғылыми негіздеу;
- қатысымдық құзыреттіліктің құрамдас бөліктері мен оның даму жолдарын
көрсету;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
әлеуметтанымдық, психологиялық, лингвистикалық, дидактикалық негіздерін
анықтау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту деңгейлерінің
жеделдете оқыту кезеңдерімен байланысын нақтылау;
- тіл үйренушілерді білім деңгейлеріне қарай топтастыру, жеделдете
деңгейлік оқытуда аралық және қорытынды сынақтарды ұйымдастыру әдістемесін
ғылыми негіздеу;
- мемлекеттік қызметшілердің өздік жұмыстарын ұйымдастырудағы
ақпараттық білімдік ортаның маңызын айқындау;
лексикалық минимумдарды танымдық бағдарлы оқыту және грамматикалық
минимумды формулалар арқылы оқыту мәселелерін қарастыру;
- жеделдете оқытуда қолданылатын сөйлесімдік мәтіндер мен сөйлеу
жаттығуларының қатысымдық бағдарын айқындау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда қолданылатын
ақпараттық-коммуникациялық және интерактивті технологияларды ғылыми
негіздеп, олардың тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу міндеттері қойылды.
Егер қазақ тілін жеделдете оқыту әдістерінің ғылыми негіздері
айқындалып, соған сәйкес әдістемелік жүйесі құрылып, қазақстандық тілдік
тұлға қалыптастыру теориясы ғылыми негізделіп, қатысымдық құзыреттіліктің
құрамдас бөліктері мен оны дамыту жолдары көрсетілсе, онда қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту ғылыми-әдістемелік жағынан
қамтамасыз етіледі. Жеделдете деңгейлік оқыту үдерісі мен сынақтарды
ұйымдастырудың әдістемесі ғылыми негізделсе, мол ақпараттық білімдік ортада
ересектердің өздік жұмысы тиімді ұйымдастырылса, тілдік тұлғаның қатысымдық
құзыреттілігіне қол жеткізуге болады. Грамматикалық минимум формулалар
арқылы беріліп, лексикалық минимумдар танымдық бағдарлы, сөйлесімдік
мәтіндер мен сөйлеу жаттығулары қатысымдық бағдарлы оқытылса, ақпараттық-
коммуникациялық және интерактивті технологиялар молынан қолданылса, жаңа
білім моделі мен парадигмаларына сәйкес нәтижеге бағытталған жеделдете
оқыту үдерісі жүзеге асырылады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда қатысымдық
құзыреттілікке қол жеткізудің тиімді жолы –қатысымдық бағдарлы оқытуды
жүзеге асыру. Қатысымдық бағдарлы үдеріс ақпараттық-коммуникациялық,
интерактивті оқыту технологиялары арқылы жүргізілгенде тіл үйренушінің оқу-
танымдық уәждемелері артып, белсенді сөйлесім әрекеті жүзеге асады.
Бірінші кезеңде педагогикалық, психологиялық, лингвоәдістемелік
еңбектердегі әдіскер-ғалымдардың ой-пікірлері жүйеленді, ересектерді тіл
үйрету курстарында оқытудың өзекті мәселелерін айқындау мақсатында
оқытушылармен, тіл үйренушілермен сауалнамалар жүргізіліп, бағдарламалар
мен оқу-әдістемелік құралдарға талдау жасалды.
Екінші кезеңде негізге алынатын жетекші идеялар, ұстанымдар
айқындалып, қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту
үдерісінің моделі жасалды. Оқытушыларға арналған семинарлар, ЖОО-да
жүргізілген арнайы курстар мен Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәндеріне
жеделдете оқытуды енгізу жүзеге асырылды. Авторлық жеделдете оқыту
бағдарламасы, оқу құралдары, мультимедиалық бағдарламалар әзірленіп, ҚР БжҒ
министрлігі, ҚР МжА министрлігі, Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың
республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, ШҚ облыстық тілдерді дамыту
басқармасы тарапынан жарық көрді, республикаға, облысқа тарап, оқу
үдерісіне енгізілді.
Үшінші кезеңде нәтижелерін жүйелеу, жинақтау, қорытындылау жұмыстары
жүргізілді. Мультимедиалық бағдарламалар, интерактивті технологиялар
бойынша оқыту тәжірибесі жинақталып, нәтижелері сандық және сапалық
талдаудан, саралаудан өткізілді.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш рет мемлекеттік қызметшілерге
жеделдете оқытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздері жасалды, оның
басты мақсаты тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамыту екендігі
ғылыми тұрғыда дәйектелді.
Әлемдік әдістеме іліміндегі ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, ұлттық
педагогика ұстанымдарына негіздей құрылған қазақ тілін мемлекеттік
қызметшілерге жеделдете оқыту жүйесінде қазақстандық тілдік тұлға
қалыптастырудың әлеуметтанымдық, лингвистикалық, психологиялық,
дидактикалық, андрагогикалық, акмеологиялық, аксиологиялық теориялары
ғылыми негізделді.
Жаңа технологиялар дәуірі жағдайында мемлекеттік қызметшілерге қазақ
тілін жеделдете оқытудың әдістемелік жүйесінің мазмұны айқындалып, соңғы
ғылыми жаңалықтар негізінде толықтырылды, білім берудің жаңа парадигмалары
негізіндегі жеделдете оқытудың мәні айқындалып, ұстанымдары нақтыланды,
кешенді әдістемесі ұсынылды.
Қазақ тілін жеделдете оқыту кезеңдерінің тіл үйрету деңгейлерімен
байланысы анықталып, жеделдете деңгейлік оқытудың соңғы нәтижесі –
қатысымдық құзыреттілік деңгейін айқындау мақсатында аралық, қорытынды
сынақтарды және өздік жұмысты ұйымдастырудың тиімді тәсілдері айқындалды.
Жеделдете оқытуда қолданылатын лексикалық минимумды когнитивтік
бағдарлы оқыту, грамматикалық минимумды формулалар арқылы меңгерту және
сөйлесімдік мәтіндер мен уәждемелі айтылым әрекетін тудыруға негіз болатын
сөйлеу жаттығуларын қатысымдық бағдарлы жүргізудің тиімді тәсілдері
ұсынылды.
Мемлекеттік қызметшінің қатысымдық, танымдық, шығармашылық
белсенділігін дамытып, білім нәтижелілігін арттыратын жеделдете оқыту
әдістері, инновациялық технологияларға негізделген жеделдете оқыту
технологиясы, оқу құралдары мен мультимедиалық бағдарламалар ғылыми
негізделіп, тәжірибеде қолданылып, тиімділігі дәлелденді.
Мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесі
бұрын-соңды зерттеу нысанасы болмағандықтан, ұсынылып отырған зерттеу
жұмысының нәтижелері қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамып, қалыптасуына
негіз болады, қазақ тілін жеделдете оқытудың андрагогикалық, аксиологиялық,
акмеологиялық теориялары мен тілдік тұлға, қатысымдық құзыреттілік
теориялары жайлы жаңа ізденістердің дамуына түрткі болып, кеңінен
зерттелуіне мүмкіндік жасайды. Еңбектегі ғылыми ережелер мен теориялық
қағидалар қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық тұрғыдан толығып,
жетілуіне үлес қосады.
Жеделдете оқытудың ұстанымдарына сәйкес құрылған әдістемелік жүйені
ұстаздар қауымы өз тәжірибелерінде қолдануына болады. Алынған ғылыми
нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы негізге алынған теориялық
қағидалардың әдіснамалық тұрғыдан сараланып талдануы арқылы танылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Жеделдете оқытуда қысқа уақыт аралығында, шоғырландырылып ұсынылған
мол тілдік материалды саналы меңгерту үшін тіл үйренушінің жан қуаты
мүмкіндіктерін толық пайдалану көзделеді. Тіл үйренушінің қатысымдық,
іскерлік, белсенділік, шығармашылығының негізгі факторы – оның сұранысын
қанағаттандыратын оқу-танымдық уәждемесі, өзіндік саналы шешімі мен сенімі.
2. Тілдік қатынастың барлық салаларына байланысты қатысымдық
құзыреттіліктің деңгейлерге сәйкес мазмұны мен түрлі қарым-қатынас
жағдаяттарындағы қатысымдық міндеттерді шешу мақсатына жетудің нақты
жолдарын айқындап беретін қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете
оқыту бағдарламасы қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізудің кепілі бола
алады.
3. Қазақстандық тілдік тұлғаның концептілік өрісінде ұлттанымдық
лексикалық деректер когнитивтік, аксиологиялық қызмет атқарады. Тілдік
тұлғаның тезаурусында ғаламның тілдік бейнесінің қалыптасуына ұлттық
танымдағы базалық концептілер игі әсер етеді.
4. Ақпараттық білімдік ортада электронды оқу ресурстарының мазмұны
неғұрлым бай, жан-жақты болған сайын тіл үйренушінің өздік жұмысқа деген
қызығушылығы арта түседі, қатысымдық, танымдық белсенділігі дамиды, ол өз
кезегінде өздік жұмыс нәтижесінің сапалы болуына әсер етеді. Тілдік
портфель тіл үйренушіге өздік жұмысын жүйелі жүргізуге көмектеседі,
рефлексия жасау мен өзін-өзі бағалау дағдыларын қалыптастырады.
5. Дәстүрлі әдістемедегі аударма-грамматикалық әдістің орнын жеделдете
оқытуда қатысымдық бағдарлы әдістер алмастырады. Осы мақсатқа сәйкес
жеделдете оқыту сабақтарында диалог, полилог түріндегі аутентикалық,
дискурстық сөйлесімдік мәтіндер мен уәждемелі сөйлесім әрекетін тудыруға
негіз болатын сөйлеу жаттығуларын қолданған тиімді.
6. Оқу үдерісін ұжымдық өзара сөйлесу әрекетіне сай құрған кезде тіл
үйренушілер бір-бірімен белсенді қарым-қатынас жасайды, топ ішінде әркім өз
нәтижесін көрсетуге тырысады және әркімнің жеке жетістіктеріне басқалардың
жетістіктері тікелей әсер етеді. Жеделдете оқыту үдерісінде сөйлесім
әрекетін дамытуға әсер ететін интерактивті әдістерді тиімді ұйымдастыру
ұжымдық қатынастарды жақсарта түседі.
7. Жеделдете оқыту сабақтарын мультимедиалық технологияға негіздей
жүргізу виртуалды тілдік орта тудырып, сөйлесім әрекетінің барлық түрін
қамти отырып, белсенді тілдік қатынас жасауға, компьютерлік жолмен
автоматтандыру арқылы уақыт мөлшерін бірнеше есеге үнемдеуге, бақылау мен
тексеруде объективтілікке қол жеткізуге мүмкіндік береді.
1.1.Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың теориялық
негіздері
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың теориялық
негіздері Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып,
үйретудің қалыптасуы мен дамуы атты тармағында мұрағат деректері мен әр
тарихи кезеңдерде жарық көрген оқу-әдістемелік еңбектерге талдау жасай
келе, қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқытып, үйретуге қатысты
жұмыстардың біршама жедел, қарқынды жүзеге асқан кезеңдері үшке бөліп
қарастырылды.
Олар:
1) Бастапқы немесе сауат ашу кезеңі (1914-1941 жылдар аралығы);
2) Аралық немесе қайта құру кезеңі (1958-2000 жылдар аралығы);
3) Қазіргі немесе жаңа технологиялар кезеңі. ХХІ ғасырдың
басынан бастап, бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан кезең.
Қазақ тілін жеделдете оқыту ұғымының бастапқы кезеңдегі сипаты қысқа
уақыт аралығында үлкен істерді тындыру, тез, жылдам, ынтамен, жігермен іске
кірісу түрінде болды. Болашақ тәуелсіз Қазақстанның қалыптасып, дамуында
шешуші кезең болған осы аласапыран шақта әдіскер ғалымдардың алдында
неғұрлым қысқа мерзім ішінде халықты жаппай сауаттандыру, алғашқы оқу-
әдістемелік құралдарды жазу, қазақ тілін оқытатын алғашқы мұғалім кадрларды
даярлау, іс қағаздарын жүргізудің алғашқы тәжірибелерін ретке келтіру,
қазақ тілін оқыту, үйрету әдістемесінің ғылыми іргетасының негізін қалау
сынды уақыт күттірмейтін ұлы міндеттер тұрды.
Аталған уақыт ішінде қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқыту
мәселесі үш-төрт жылда бір болса да көтеріліп отырса, Ұлы Отан соғысы мен
тың игеру кезеңіне тап келген 1941-1957 жылдар аралығында бұл мәселе мүлдем
артқа шегеріліп тасталды. Ғалым С.Аманжоловтың 1954 жылы жоғарғы орындарға
бірінен соң бірін жолдаған екі хаты сол кездегі қазақ тілінің мүшкіл
жағдайын көрсетті [4, 16 б.].
1958 жылы февраль айында шыққан ҚазССР Министрлер Советінің №133 -
Республиканың қоғамдық және кооперативтік ұйымдарында, мемлекеттік
аппаратта іс-қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді жақсарту шаралары туралы
қаулысына сәйкес республикада 1958-60 жылдары әртүрлі мекемелер мен
қоғамдық ұйымдарда қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқыту ісі
біртіндеп қайта жандана бастағанымен, баянсыз болды.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың қайта қарқын
алуы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен ҚазССР Министрлер Советінің
Республикада қазақ тілін оқып-үйренуді жақсарту туралы 1987 жылғы 5
марттағы қаулысы шыққан уақыттан басталды. Аталған құжатта қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып, үйрету мәселесі тұңғыш рет
үкімет деңгейінде көтерілді [5]. Осы қаулыға байланысты жұмыс орындарында
қазақ тілін үйренгісі келетіндер үшін курстар мен үйірмелер ашу ісі
ұйымдастырыла бастады. Қазақ тілін жеделдете оқыту ұғымы бұл кезеңде де
қоғамдық-саяси сипатта ғана болды, тез, жылдам, қысқа мерзім ішінде деген
мәнінен айырылған жоқ.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге
үйретуге арналған көптеген еңбектер жарық көріп жатса да, тіл үйренушілерді
оқу-әдістемелік құралдармен толық қамтамасыз ету мүмкіндігі шектеулі болды.
Мемлекеттік қаулының әсерімен тіл үйрету ісіне үлкен қарқынмен, жұмыла
кіріскен тілші, әдіскер, оқытушылардың алдында бастапқы уақытта тез
арада, қысқа мерзімде деген мақсат тұрса, ендігі кезекте жеделдете
оқыту әдісінің сипаты, оқу сапасы мен нәтижесі деген мәселелердің
өзектілігі айқындала бастады. Бұл жөнінде Ф.Оразбаева: ...кейбір тілшілер
қазақ тілін жедел оқытудың жаңа әдістемелерін іздеп, соны іске асыру керек
десе, енді бір оқытушылар қазақ тілін жеделдете оқыту дегеннің өзі қате
ұғым, мемлекеттік тілді жеделдете оқыту дегеніміз – оның әлеуметтік салмағы
мен қызметін төмендету, жеңілдету деп те түсініп жүр. Шындығында, бұл қазақ
тілінің мәртебесін төмен түсіру деген ойды білдірмейді, сол тілді тез
үйретудің тиімді әдістері, яғни, оқыту әдістемесінің бір үлгісі, бір түрі
деген ұғымды білдіреді, - деп, қазақ тілін оқыту әдістемесінде тұңғыш рет
жеделдете оқыту әдісінің мән-мағынасын ашып, оның басты ерекшеліктерін
айқындап берді [6, 159-160 б.]. Қ.Қадашева бұл мәселеге қатысты:
...интенсивті оқыту әдістемелері қазақ тілін өзге тілді аудиторияларда
оқытуда қолданылып жүр деген пікірлер болғанымен, іс жүзінде әлі іске асқан
жоқ. Өкінішке орай, көптеген оқытушылар аудиторияда қандай әдістемемен
оқытатынын өзі де білмейтініне көзіміз жетіп жүр, - деп жазды [7, 8 б.].
2006 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың №127 Жарлығымен Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына толықтырулар енгізілуі қазақ
тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту ісіне жаңа қарқын әкелді
[8]. Мемлекеттік тіл жылы ретінде танылған 2007 жылы Қазақстан Республикасы
Мәдениет және ақпарат министрлігі, Тіл комитетінің жанындағы Ш.Шаяхметов
атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы
Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге, (ересектерге, тіл үйренуші
жеке тұлғаларға) жеделдете деңгейлік оқытудың Тұжырымдамасы [9] мен
Стандартын [10], Типтік бағдарламасын [11] даярлап, ғалымдар талқылауынан
өткізіп, бекітті. Бұл кезеңде мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін
жеделдете оқыту үдерісі ерекше қарқын алып, дамып, жеделдете оқыту ұғымы
әдістеменің жаңаша сипаттағы бағыты түрінде қалыптаса бастады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып, үйрету
теориясы атты екінші тармақта жеделдете оқыту әдісінің ғылыми негіздері
мен жеделдете оқытудың жалпы сипаттамасы қарастырылды.
ХІХ ғасырдың соңына қарай аударма әдісінің орнына келген тілдерді
оқытудың натуралдық, аудио-лингвалдық, аудио-визуалдық, саналы-практикалық
әдістері жеделдете оқыту бағытының іргетасын қаласа, Г.Лозановтың
суггестопедиялық (лат. Suggestio - иландыру, сендіру, нандыру) әдісі
жеделдете оқытудың даму болашағын, басты ерекшеліктерін айқындап берді.
Суггестопедиялық әдістің негізінде пайда болған Л.Ш.Гегечкоридің
ересектерге арналған циклдік және цикл аралық жүйесі, И.Ю.Шехтердің
эмоциялық-мәндік әдісі, А.С.Плесневичтің толығымен сүңгу әдісі,
В.В.Петрусинскийдің суггестокибернетикалық интегралдық әдісі және
Г.А.Китайгородскаяның тұлға мен ұжымның мүмкіндіктерін жетілдіру
әдістерінің тілдерді ересектерге жеделдете оқытуда өзіндік маңызы болды.
Тілді жеделдете оқыту ұғымы қазақ тілін оқыту әдістемесіне осыдан
бірнеше жыл бұрын (1987ж.) термин ретінде енсе де, оның ғылыми-теориялық,
әдістемелік негізі қаланбады, басты ерекшеліктері, нақты әдіс-тәсілдері,
технологиясы айқындалмады. Жеделдету сөзінің тіл үйрету термині ретіндегі
мағынасына тіліміздегі “жедел - тез, жылдам, асығыс, тығыз” [12, 48 б.]
ұғымдарынан гөрі орыс тілінде қолданылып жүген интенсивный сөзінің латын
тіліндегі түпнұсқасының мәні (intensio - қысым, ширату, қатайту,
қарқындату, бар күшті салу [13, 153 б.]) көбірек сәйкес келеді.
Бұл жөнінде ғалымдар: Интенсив терминінің өзі қате түсініле бастады.
Әдісті қате түсіну оқытушы үшін жеңілдетілген, қысқартылған, толық емес
бір дүние, ал тіл үйренуші үшін еш қиналусыз өсірілген, жылдам піскен
жеміс ұғымын берді. Интенсив сөзінің латынша мағынасына сәйкес белгілі бір
уақыт көлеміндегі еңбек энергиясының көлемі ғана емес, уақыт тығыздығы да
ескеріледі. Шындығында жеделдете оқыту қатал уақыт шегіндегі динамикалы,
тығыз, мол тілдік материал арқылы жүргізіледі, - деп жазды [14, 12 б.].
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту әдісі дегеніміз
– деңгейлік оқыту жүйесінде, мол ақпараттық білімдік ортада тіл үйренушінің
өздік жұмысын тиімді ұйымдастыру арқылы оқу-танымдық уәждемелерін арттыра
отырып, тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруға
бағытталған, жаңашыл ақпараттық-коммуникациялық, интерактивті оқыту
технологияларына негізделген қатысымдық бағдарлы оқыту әдісі. Жеделдете
оқыту үдерісінің жылдам, қарқынды жүзеге асуының маңыздылығы жөнінде
Я.А.Коменский: Нужно приложить усилие к тому, чтобы все, чему обучают и
чему ученики учатся, протекало быстро. Нужно, чтобы еще раньше, чем минует
воодушевление, мысль осознала, что она достигла своей цели и что пользуется
своими выгодами, чтобы не поддавалась скуке, не достигнув цели, и не
продолжала двигаться со скукой, поскольку бы видела, что к цели она
движется вяло, - деп атап көрсеткен [15, 581-582 б.].
Бүгінгі қоғамдағы мемлекеттік қызметшілер мемлекеттік тілді неғұрлым
аз уақыт аралығында меңгеруге мұқтаж. Қазіргі мемкемелердің қызметшілеріне
ұымдастырылып отырған тіл үйрету курстарының апталық жүктемесінің 2-4
сағаттан асырылмауы жеделдете оқытудың ең қарапайым шарттарының өзін
орындауға мүмкіндік бермейді. Біз өз тәжірибемізде әр деңгейде 72 сағатқа
негізделген 2, 3 апталық және 2, 4 айлық жеделдете оқыту курстарын
жүргіздік.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың басты
ұстанымдары атты үшінші тармақта жеделдете оқытудың заңдылықтары негізінде
оның басты төрт ұстанымы айқындалды. Олар: 1. Қазақ тілін мемлекеттік
қызметшілерге жеделдете оқытудың ерекшелігін, мақсатын және жалпы бағытын
көрсете отырып, барлық оқу-тәрбие үдерісінің негізін құрайтын өзара тілдік
қатынасты іс жүзіне асыратын қатысымдық ұстанымы; 2. Жеделдете оқыту
үдерісінің басты тұлғаларының өзара субъекті-субъектілік қарым-қатынасқа
құрылуын, оқу мен тәрбиенің тілдік тұлға қалыптастыруға бағытталуын, оқуды
белсендіру арқылы тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруды
көздейтін тұлғаға бағыттап оқыту ұстанымы; 3. Тіл үйренуші тұлға мен топтың
сөйлеу белсенділігін арттыруға, топтағы әрбір жеке адамның білігін,
қабілетін, құзыретін, мүмкіндігін дамытуға, жетілдіруге бағытталған
белсенділік ұстанымы; 4. Қазақ тілін жеделдете оқып-үйренудің қажеттігін
саналы түрде түсіну, пайымдап болжау, өз ықыласымен саналы меңгеруге
кірісу, жеке бас, танымдық уәждемесінің артуы, нәтижеге, әдістің
дұрыстығына, өз күшіне сену, қабылданған ақпараттардың мәнін түсіну
үдерістерінің бірігуін жүзеге асыратын саналылық ұстанымы.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту бағдарламасы
тілдік қатынас салаларына сәйкес өзекті тақырыптарды айқындау, лексикалық
минимум аясына негізделген қарым-қатынас жағдаяттарын айқындау, мамандыққа
бағытталған кәсіби лексиканы іріктеу, грамматикалық минимумды оқу
мәтіндеріне сәйкес сұрыптап ұсыну, сөйлесім әрекеттерін жетілдіруге
бағытталған қатысымдық тапсырмалар жүйесін айқындау талаптарын ескере
отырып түзілді. Қарапайым, базалық деңгейлердің оқу бағдарламасына
енгізілген қатысымдық құзыреттіліктің мазмұны тілдік қатынастың отбасы-
тұрмыстық саласына қатысты: Өзім туралы, Уақыт, мекен, Менің досым,
Менің бір күнім, Бос уақыт, Отбасы; мәдени-әлеуметтік саласына
қатысты: Көшеде, Тамақ, Денсаулық, Сауда, Сапар, Банкте,
Демалыс, Қонақта; кәсіби саласына қатысты: Ресми сәлемдесу,
Мамандық, Менің әріптесім, Менің жұмысым, Кәсіптік мейрам, Жұмысқа
орналасу, Қызметтік міндет, Бастық, Жиналыс, Лездемеде, Іссапар;
елтанымдық саласына қатысты: Мемлекеттік тіл, Мәдениет ошақтары,
Мақсат, Туған жер, Отан т.б. өзекті тақырыптарды қамтиды.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқытып, үйретудегі тілдік тұлға
теориясы мәселесіне байланысты толық адам проблемасын көтерген ұлы
Абайдың, ...адамның толық мағынасымен адам аталуы тіл арқасында, -
екендігін ескерткен М.Жұмабаевтың Тіл – адамды тұлға ретінде тәрбиелейтін
күш”, - деп жазған.
1.2. Қазақстандық мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасының моделі
Ю.Н.Караулов атап көрсеткен тілдік тұлғаның үш деңгейлік моделі
(1.Вербалдық-семантикалық. 2.Когнитивтік. 3.Прагматикалық деңгейлер) қазақ
тілін жеделдете оқытудың үш деңгейлік (қарапайым, базалық, жоғары) жүйесіне
сәйкес келеді [19, 35-37 б.]. Тіл үйренуші жеке тұлғаны өз ана тілін,
мемлекеттік тілді, шет тілдерді жетік меңгерген, қазақ тілінде қатысымдық
құзыреттілікке ие, ол арқылы өзінің кәсіби, мәдениеттанымдық, рухани,
шығармашылық қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын, саналы, белсенді, өзін-
өзі дамытушы, мәдениетi жоғары, рухы биiк, патриоттық сезiмi берiк, ұлттық
және жалпыадамзаттық құндылық бағдары орныққан таным субъектісі ретіндегі
қазақстандық тілдік тұлға деңгейіне жеткізу – қазақ тілін жеделдете
оқытудың басты мақсаты.
Педагогиканың бір саласы - андрагогика теориясы (гр. аner, andros –
ересек адам және agoge – жетелеу, басқару, тәрбиелеу) ересектердің тіл
үйренудегі білімдік мақсаттары мен сұраныстарын ғылыми негізделген түрде
тұжырымдап, жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Диссертацияда тіл үйренуші
мемлекеттік қызметшілердің өзара жас мөлшерлерінің алшақтығы (22-50 жас
аралығындағы 30 жас); кәсіптік бағыттарының әралуандығы (түрлі мамандық
иелері); қоғамдық статустарының әрқилылығы (бастықтар және қол
астындағылар); қазақ тілін білу деңгейлерінің әртүрлілігі (мүлдем білмейтін
өзге ұлттар және аздап түсінетін қазақтар) андрагогика негіздеріне сүйене
отырып зерттеліп, соған сәйкес жұмыс бағдары айқындалды.
Ж.Аймауытұлы өзінің Псиқология атты еңбегінде: Оқыған азаматтың
қызметке тұрлаусыздығы, құр даурық боямалығы, еліктегіштігі, мансапқорлығы,
пайдакүнемдігі, негізгі мақсаты, мұраты жоқтығы, берік жол тұтына
алмайтындығы – осының бәрі шын әлеумет қызметкер болуға піспегенін,
шынықпағандығын көрсетеді, - деп жазады [20, 253 б.]. Бүгінгі қоғам
мемлекеттік қызметшіге мемлекеттік тілді меңгеру міндетін артып отыр.
Мемлекеттік қызметшінің осы қоғамдық міндетке жеке бас мақсат-мүддесі
тұрғысынан қарастырып, тілді өзінің кәсіби шеберлігінің шыңына, өзінің жеке
акмесіне (акме – биік шың, гүлденген шақ), идеалына, максимумға жету
құралына айналдыру, өз-өзін дамыту дағдыларын қалыптастыру арқылы тілдік
тұлға деңгейіне жету жолдарын зерттейтін акмелингвистика ілімі жеделдете
оқытудың теориялық негіздерін құрайды.
Педагогикадағы аксиологиялық бағыт (гр. Axia – құндылық, logos –
ілім, сөз) адамды қоғамның ең жоғарғы құндылығы, қоғамдық дамудың басты
шарты ретінде қарастырады. Адамның тезаурусы арқылы түзілетін ішкі
құндылықтары әлемі – оның рухани мәдениетінің көрсеткіші болады. Академик
Ә.Қайдар: Өркениет, мәдениет, салт-дәстүр, ұлттық менталитет деп
дәріптейтін құндылықтардың бәрі де, сайып келгенде, тіл қасиетіне барып
тұрақтайды, тілдің құдіретті күшімен, тамаша жаратылысымен ғана бейнеленіп,
бағаланып, реальді факторға айналады, - деп, рухани құндылықтардың негізгі
қайнар көзі – ұлттық тіл екендігін атап көрсетеді [21, 10 б.]. Алдымен
қазақ ұлтының өкілдері ана тілін толық меңгеріп, Елбасымыз айтқандай “қазақ
қазақпен қазақша сөйлесіп”, басқа ұлтқа үлгі көрсетуі тиіс. Мемлекеттік
тілді меңгертуде табысқа жетудің негізгі тетігі осы “мәңгүрт”, “шала қазақ”
атанып жүрген өз қандастарымызды ұлттық рухын оятумен тікелей байланысты.
Жұмыстың Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда
тілдік тұлғаның құзыреттілігін дамыту деп аталатын тармағында қатысымдық
құзыреттіліктің құрамдас бөліктері мен оларды дамыту жолдары айқындалды.
Тілді меңгеру, сөйлесім білігі мен дағдыларын игеру, белгілі бір дәрежеде
тілдік қатынасқа қол жеткізу қатысымдық құзыреттілікке ие болу дегенді
білдіреді. Жеделдете оқытуда тілдік тұлғаның бойында қалыптасатын
қатысымдық құзыреттілік жүйесі тіл үйренушінің тілдік бірліктерді сөйлесім
әрекетінде қолдану мүмкіндігін көрсететін лингвистикалық құзыреттілік;
қазіргі қоғамдағы қатынастар жүйесінде өз орнын таба алу, әлеуметтік
жауапкершілік қабілеті ретінде көрініс табатын әлеуметтік-лингвистикалық
құзыреттілік; әлеуметтік ахуалды бағдарлап, адамдармен тең дәрежелі қатынас
тәсілдерін жүзеге асыра білу мүмкіндіктерін білдіретін әлеуметтік-
психологиялық құзыреттілік; кәсіби терминдерді меңгеріп, іс қағаздарымен
жұмыс істей алу қабілеттерін көрсететін кәсіби құзіреттілік; сөйлеудің
табиғилығын, қатысымдық қуатын сақтай отырып, эмоцияны жеткізе алу
мүмкіндігін көрсететін эмоциялық құзыреттілік; қазақ халқының ұлттық рухани
құндылықтарына құрметпен қарауынан көрінетін зияткерлік құзыреттілік;
тілдік тұлғаның әлемнің тілдік моделінің көрінісі болып табылатын мәдени
құзыреттілік; ақпараттық білім алу ортасында табысты қызмет ету мүмкіндігін
көрсететін ақпараттық құзыреттілік; айтылымның паралингвистикалық
белгілеріне назар аударып, тілдік және тілдік емес факторларды ұштастыра
қолдану мүмкіндігін білдіретін дискурстық құзыреттіліктердің синтезі
ретінде қарастырылды.
Қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізу құзыреттілігіне қол жеткізудің
алғышарты – қатысымдық құзыреттілікке ие болу. Қазақ тілінде қатысымдық
құзыреттілікке ие тілдік тұлға өзіне қажетті кез келген салада іс
қағаздарын жүргізе алуға дайын деп есептеледі, одан ары қарай кәсіптік
терминдермен жұмыс істеу, әр мамандықтың өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес іс
қағаздарын жүргізуді меңгеру әрбір жеке тұлғаның өз құзырындағы танымдық,
ізденімдік іс-әрекетке тәуелді болады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әдіснамалық
негіздері деп аталатын екінші тараудың бірінші тармағында қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әлеуметтанымдық негіздері
қарастырылды. Білім берудің негізгі сатысында қазақ тілін оқытудың мақсаты
– тәуелсіз елімізде қолданылу аясы кеңіген ана тіліміздің қоғамдық-
әлеуметтік мәнін түсінген, қазақ тілінің сан-салалы қызметін меңгерген,
коммуникативтік біліктілігі дамыған дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу
[22, 3 б.].
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың қоғамдық-
әлеуметтік мәні Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан – 2030
стратегиялық бағдарламасы; Қазақстан Республикасының Тіл саясаты
тұжырымдамасы; Қазақстан Республикасының мемлекеттік сәйкестілігін
қалыптастыру Тұжырымдамасы; Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы
Қазақстан Республикасының Заңы; Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңы;
Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік терминологиялық жұмыс
Тұжырымдамасы; Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет туралы Заңы;
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің ар-намыс кодексі;
Қазақстан Республикасының Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001 – 2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы алға қойған мақсат-міндеттерді
орындау арқылы сипатталады.
Екінші тараудың Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете
оқытудың психологиялық негізі – жан қуатының қызметін белсендіру атты
тармағында жеке тұлғаның тіл үйрену барысындағы жан қуатының мәні, маңызы,
қызметі, оны белсендірудің жолдары, қазақ тілін үйрену уәждемелерін арттыру
тәсілдері айқындалды.
В.А.Сухомлинский: “Напрасный, безрезультатный труд и для взрослого
становится постылым, отупляющим, бессмысленным”, - деп, [23, 166 б.],
А.А.Смирнов: Ересектердің бір нәрсені есте сақтап алуы дегеніміз – ең
алдымен мағыналы мазмұнды, яғни, қабылданатын дүниенің мәнін, жатталатын
дүниенің мағынасын есте сақтау қажеттілігі болып табылады, - деп атап
көрсеткен [24, 393 б.]. Сондықтан қазақ тілін белсенді әрі саналы, мәнді
меңгеруге жеделдете оқыту барысындағы жағымды эмоциялық атмосфера, өзара
ізгілікті қарым-қатынас, ақпараттық-коммуникациялық, интерактивті
технологиялар көп әсерін тигізеді.
Жеделдете оқытудың өз мәнінде жүзеге асуына суггестопедия әдісінің
адамның ішкі психикалық резервтерін толық ашып, мүмкіндіктерін барынша
қолдану ұстанымы негіз болады. Г.Лозанов ересектерді балалыққа қайта оралту
арқылы шаршау мен жалығуға жол бермей, белсенді сөйлесім әрекетін дамытуға
болады деп есептейді [25]. Қазақ тілін жеделдете оқытуда рефлексия (лат.
reflexio – артқа қайырылу, көз тастау) нәтижесінде тіл үйренуші өз
қатысымдық мүмкіндіктерін іштей бағалап, болашақ жетістіктерін бағдарлайды,
ал мол ақпарат көлемін адамның психикалық босаңсыған релаксопедиялық
күйінде (лат. relаxаtion – сенім тудыру арқылы психикалық және физикалық
босаңсу қалпына түсу) қабылдау есте сақтау мен қайта жаңғыртудың үлкен
мүмкіндіктеріне жол ашады. Ұлы Абайдың қарасөздерінде атап көрсеткен
естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себебінің тіл үйренушінің жан
қуатының қызметімен сәйкестігін беру мақсатында 1-кесте ұсынылды [26].
1-кесте – Абай атап көрсеткен естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі
себептің тіл үйренушінің жан қуатының қызметімен сәйкестігі
Абай айтқан естіген нәрсеніТіл үйренушінің жан қуатының
ұмытпастыққа төрт түрлі қызметі
себеп
әуелі көкірегі байлаулы берік естіген ақпарат төңірегінде
болмақ пайымды, зерделі болжам жасау;
дұрыс ойланып, саналы түрде
түсініп меңгеру
екінші ғибрәтлану (тынышталу, қызығушылық, ынта-ықылас,
рахаттану), көңілденіп, зейінмен бойға сіңіру,
тұшынып, ынтамен ұғу рефлексиялық, релаксо-педиялық
мүмкіндіктердің қалыптасуы
үшінші сол нәрсені ішінен бірнеше қабылдаған ақпаратты қайта
уақыт қайтарып ойланып, жаңғыртып, дағдыға айналдырып,
көңілге бекіту жадында, есінде сақтау
төртінші ой кеселді нәрселерден - білімді меңгеруге деген
уайымсыз, салғырттық, уәждеменің, қажеттілік пен
ойыншы-күлкішілдік, я бір міндеттің, жауапкершілікті
қайғыға салыну, я бір сезінудің, тілек пен мақсаттың
нәрсеге құмарлық пайда болмауы; ой-сананы басқа
болудан қашық болу проблемалардың билеуі
Жеделдете оқыту үдерісі нәтижесінде қатысымдық құзыреттілікке қол
жеткізу үшін тіл үйренушінің ерікті, саналы шешімі, жоғары дәрежедегі
қызығушылығы мен уәждемесі болуы шарт. Уәждеме дегеніміз – іс-әрекетке
итермелейтін себеп [27, 32 б.]. Мемлекеттік қызметшілердің оқу-танымдық
уәждемелерінің моделін сипаттау мақсатында арнайы кесте ұсынылды.
Мектеп оқушылары мен студенттердің оқу уәждемелері мәселесіне
байланысты ғылыми-әдістемелік еңбектер мен жеке тәжірибеге сүйене отырып,
бүгінгі күнге дейін зерттелмеген мемлекеттік қызметшілердің тіл үйрену
уәждемелерінің түрлері, оларды дамытудың жолдары айқындалды. Қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда белсендіруден, әдістің
тиімділігіне иландырудан, өз күшіне, нәтиженің алыс еместігіне сендіруден,
жігерлендіруден, мақтаудан, жарысқа шақырудан т.б. тұратын уәждеме тудыру
тактикасы оқуды жеделдетуге жағдай жасайтын шешімдермен ұштастырылды. Қазақ
тілін оқып-үйренудің сыртқы, қоғамдық-әлеуметтік уәждемелері ішкі, жеке бас
уәждемелеріне айналған кезде, жеделдете оқыту өзінің түпкі мақсатына жете
алады.
1.3. Мемлекеттік қызметшілердің қазақ тілін жеделдете оқудағы оқу-танымдық
уәждемелерінің моделі
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
лингвистикалық негіздері тармағында жеделдете оқытудың лингвистика
ғылымының басты салаларымен байланысы мен лингвистикалық ұстанымдары ғылыми
негізделді. Үйрету нысаны – тіл болғандықтан, жеделдете оқыту әдістемесі
лингвистика ғылымының басты салаларының негізгі ұғымдары мен заңдылықтарын
басшылыққа алады. Соған сәйкес қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесі тілді
меңгертудің антрополингвистикалық, әлеуметтік, нейропсихологиялық
мәселелерімен, лексикалық деректердің этностанымдық, мәдениеттанымдық,
ұлттанымдық, құндылық бағдарымен, тілдік бірліктердің құрылымдық,
салғастырмалы, қолданбалы қасиеттерімен, сөйлесім бірлігі – мәтіннің
дискурстық, вербалды, прагматикалық сипаттарымен байланысты мәселелерді
қарастырады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
лингвистикалық ұстанымдары ретінде тілді үйрету әдістемесінің
лингвистикамен, ғылыми грамматикамен байланысын реттейтін ғылымилық
ұстанымы; аз уақыттың ішінде қамтылатын тілдік материалдың молдығына
байланысты олардың жүйелі түрде ұсынылуын қадағалайтын жүйелілік ұстанымы;
тілдік бірліктерді іріктеуде олардың қолданылу ерекшелігін, жұмсалымдық
сипатын ескере отырып, прагматикалық құзыреттілікті жетілдіру жолдарын
анықтап беретін қатысымдық-функционалды ұстаным; тілдік, сөйлесімдік
бірліктер арқылы рухани құндылықтарды меңгертуді көздейтін танымдық
ұстаным; дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы негізінде жүзеге
асатын тілдік және сөйлесімдік бірліктерді кешенді оқыту ұстанымы;
қатысымдық құзыреттілік деңгейін анықтауға, әр деңгейге сәйкес
грамматикалық, лексикалық минимумды іріктеуге мүмкіндік беретін деңгейлерге
сәйкес оқыту ұстанымдары ғылыми негізделді.
Жұмыстың Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдетіп үйретудің
дидактикалық негіздері атты тармағында тіл үйрету теориясының жиынтығы
ретіндегі дидактика ілімі мен қазақ тiлiн мемлекеттік қызметшілерге
жеделдете оқытудың дидактикалық ұстанымдары ғылыми-теориялық тұрғыдан
дәйектелді. Жеделдете оқытудың лингводидактикалық негіздері мен
қолданылатын технологияларының психодидактикалық талаптарға сәйкестігі
түпкі мақсат – қатысымдық құзыреттілікке жетудің алғышарттарын белгілейді,
тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамытуды көздейді. Объективті
өмірдегі құбылыстардың өзара байланысы жөніндегі диалектика-материалистік
қағидалар қазақ тілін жеделдете оқыту үдерісін жан-жақты түсінуге,
ерекшеліктерін айқындауға, болашақ бағдарын болжауға мүмкіндік береді.
Ғалымдар ұсынған жалпы дидактикалық классикалық ұстанымдарды негізге
ала отырып, диссертацияда қазақ тiлiн мемлекеттік қызметшілерге жеделдете
оқытудың қатысымдық бағдарлы сипатына сәйкес өзіндік жеке дидактикалық
ұстанымдары айқындалды. Олар - оқу материалдарының мемлекеттік
қызметшілердің мамандықтарына және жеке психо-физиологиялық ерекшеліктеріне
сәйкес келуін реттеп отыратын сәйкестік ұстанымы; деңгей аралық байланысты
сақтай отырып, оқу материалдарының сатылап берілуін; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Негізгі бөлім
1.1. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
теориялық негіздері.
2. Қазақстандық мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасының моделі.
3. Мемлекеттік қызметшілердің қазақ тілін жеделдете оқудағы оқу-
танымдық уәждемелерінің моделі.
4. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
әдістемелік жүйесі.
5. Тіл үйрету деңгейлерінің жеделдете оқыту кезеңдерімен байланысы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
КІРІСПЕ
Қазақ тілін меңгеруде қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізу үшін
жеделдете оқытудың теориялық тұрғыда негізделген, тәжірибеде дәлелденген
тиімді технологиясын қолдану керек екенін уақыт талап етіп отыр. Бұл, атап
айтқанда, оқу мүмкіндіктері шектеулі мемлекеттік қызметшілерге қатысты.
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының мемлекеттік тілді еркін әрі
тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық
жағдайдың бәрін жасау туралы Конституцияның 93-бабы мен, Қазақстан
Республикасының Тіл туралы Заңының 4-бабының, ғылым мен практика
жетiстiктерi негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыруды дамытуға және кәсіби
шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жөніндегі
Қазақстан Республикасының Бiлiм туралы заңының 8-бабының талаптары
аталған топтағы көкейтесті мәселені қозғайды.
Бастапқы білім беру сатыларынан өтіп, қызмет атқарып жүрген
мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете үйрету мәселесі ғылыми-
теориялық және әдістемелік тұрғыдан бүгінгі күнге дейін зерттеу нысанасы
болған жоқ. Өзара сабақтасты байланыс, жүйелі оқыту болмағандықтан, бір
сатыда меңгерген білімдер мен дағдыларды келесі сатыларда қайталау, соған
байланысты адам ресурстары мен уақыт үнемсіздігі, таптаурындық факторлары
тіл үйренушілерге кері ықпал етті.
Қазіргі заманғы қолданылып келген тіл үйретудің көптеген әдіс-
тәсілдері құзыреттілікке бағытталған оқытудың басты шарттарын
қанағаттандыра алмауда. Бүгінгі қоғамдық қажеттіліктің көрінісі болып
отырған әлеуметтік-лингвистикалық жағдай тіл үйрету әдістемесіндегі
жеделдете оқыту мәселесіне баса мән беріп, терең зерттеуді талап етеді.
Мемлекеттік қызметшілерді жеделдете оқытудың теориялық және
технологиялық құралдарын негіздеу мен оны жүзеге асырудың қажеттілігі
бірнеше қарама-қайшылықтарға келіп тіреледі.
Олар:
- мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқыту үдерісін
енгізуге қоғамдық-әлеуметтік қажеттілік пен аталған мәселенің ғылыми-
теориялық тұрғыдан жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қайшылықтар;
- қазақ тілін жеделдете оқытуға қойылатын жоғары талаптар мен
мемлекеттік қызметшілердің оқу-танымдық уәждемелерінің төмендігі арасындағы
қайшылықтар;
- жеделдете оқытуда мемлекеттік қызметшінің өздік жұмысын тиімді
ұйымдастырудың қажеттілігі мен оның басты алғышарты болып табылатын
ақпараттық білімдік ортаның шектеулі мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар;
- жеделдете оқытуда педагогикалық технологияларды тиімді қолданудың
жоғары маңыздылығы мен қатысымдық бағытта жеделдете оқыту технологиясын
жүзеге асырудың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар.
Қазіргі қоғамымызда мемлекеттік қызметшілердің қазақ тіліне деген
қызығушылығы мен оны меңгерудің мәнін түсінуі үздіксіз білім беру жүйесінде
қазақ тілін жеделдете оқытудың теориялық тұжырымдамасын қалыптастырудың
қажеттілігін тудырды. Соған байланысты оқу жоспарымен шектелген уақыт
аралығында бағдарлама қойған міндеттер төңірегінде неғұрлым жоғары
деңгейдегі қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізудің қажетті алғышарттарын
жасайтын, сөйлесім әрекетін дамытуды көздейтін қатысымдық бағдарлы
жеделдете оқыту технологиясын ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеу,
мемлекеттік қызметшілерге тіл үйрету курстарында қазақ тілін жоғары
деңгейде жеделдете оқыту – бүгінгі әлеуметтік міндет болып отыр.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі еліміздің тілдік егемендігінің бірден-бір
талабы, уақыт сұранысы болып табылатын қазақ тілін мемлекеттік
қызметшілерге жеделдете оқытудың қазіргі жүйесі мен қоғамдық-әлеуметтік
талап арасындағы сәйкессіздіктің табиғатын ашып, оқу үдерісін жеделдетудің
жаңа бағыттарын саралап беруді көздейді.
Жеделдете оқытудың инновациялық технологиялары арқылы мемлекеттік
қызметшінің қатысымдық құзыреттілігін дамыту үдерісі (қарапайым, базалық
деңгейлер).
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әдіснамалық
және теориялық негіздерін тұжырымдау; деңгейлерге сәйкес жеделдете оқыту
технологиясын айқындай отырып, әдістемелік кешен ұсыну; оның тиімділігін
тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Осы мақсаттарға жету жолында:
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып, үйретудің
тарихи кезеңдерін талдау;
- қазақ тілін жеделдете оқыту әдістерінің ғылыми негіздерін
тұжырымдау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту бағдарламасын
түзу;
- қазақ тілін жеделдете оқытудың жалпы сипаттамасы мен басты
ұстанымдарын айқындау;
- қазақстандық тілдік тұлға қалыптастырудың андрагогикалық,
акмеологиялық, аксиологиялық теориясын ғылыми негіздеу;
- қатысымдық құзыреттіліктің құрамдас бөліктері мен оның даму жолдарын
көрсету;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
әлеуметтанымдық, психологиялық, лингвистикалық, дидактикалық негіздерін
анықтау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту деңгейлерінің
жеделдете оқыту кезеңдерімен байланысын нақтылау;
- тіл үйренушілерді білім деңгейлеріне қарай топтастыру, жеделдете
деңгейлік оқытуда аралық және қорытынды сынақтарды ұйымдастыру әдістемесін
ғылыми негіздеу;
- мемлекеттік қызметшілердің өздік жұмыстарын ұйымдастырудағы
ақпараттық білімдік ортаның маңызын айқындау;
лексикалық минимумдарды танымдық бағдарлы оқыту және грамматикалық
минимумды формулалар арқылы оқыту мәселелерін қарастыру;
- жеделдете оқытуда қолданылатын сөйлесімдік мәтіндер мен сөйлеу
жаттығуларының қатысымдық бағдарын айқындау;
- қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда қолданылатын
ақпараттық-коммуникациялық және интерактивті технологияларды ғылыми
негіздеп, олардың тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу міндеттері қойылды.
Егер қазақ тілін жеделдете оқыту әдістерінің ғылыми негіздері
айқындалып, соған сәйкес әдістемелік жүйесі құрылып, қазақстандық тілдік
тұлға қалыптастыру теориясы ғылыми негізделіп, қатысымдық құзыреттіліктің
құрамдас бөліктері мен оны дамыту жолдары көрсетілсе, онда қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту ғылыми-әдістемелік жағынан
қамтамасыз етіледі. Жеделдете деңгейлік оқыту үдерісі мен сынақтарды
ұйымдастырудың әдістемесі ғылыми негізделсе, мол ақпараттық білімдік ортада
ересектердің өздік жұмысы тиімді ұйымдастырылса, тілдік тұлғаның қатысымдық
құзыреттілігіне қол жеткізуге болады. Грамматикалық минимум формулалар
арқылы беріліп, лексикалық минимумдар танымдық бағдарлы, сөйлесімдік
мәтіндер мен сөйлеу жаттығулары қатысымдық бағдарлы оқытылса, ақпараттық-
коммуникациялық және интерактивті технологиялар молынан қолданылса, жаңа
білім моделі мен парадигмаларына сәйкес нәтижеге бағытталған жеделдете
оқыту үдерісі жүзеге асырылады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда қатысымдық
құзыреттілікке қол жеткізудің тиімді жолы –қатысымдық бағдарлы оқытуды
жүзеге асыру. Қатысымдық бағдарлы үдеріс ақпараттық-коммуникациялық,
интерактивті оқыту технологиялары арқылы жүргізілгенде тіл үйренушінің оқу-
танымдық уәждемелері артып, белсенді сөйлесім әрекеті жүзеге асады.
Бірінші кезеңде педагогикалық, психологиялық, лингвоәдістемелік
еңбектердегі әдіскер-ғалымдардың ой-пікірлері жүйеленді, ересектерді тіл
үйрету курстарында оқытудың өзекті мәселелерін айқындау мақсатында
оқытушылармен, тіл үйренушілермен сауалнамалар жүргізіліп, бағдарламалар
мен оқу-әдістемелік құралдарға талдау жасалды.
Екінші кезеңде негізге алынатын жетекші идеялар, ұстанымдар
айқындалып, қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту
үдерісінің моделі жасалды. Оқытушыларға арналған семинарлар, ЖОО-да
жүргізілген арнайы курстар мен Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәндеріне
жеделдете оқытуды енгізу жүзеге асырылды. Авторлық жеделдете оқыту
бағдарламасы, оқу құралдары, мультимедиалық бағдарламалар әзірленіп, ҚР БжҒ
министрлігі, ҚР МжА министрлігі, Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың
республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, ШҚ облыстық тілдерді дамыту
басқармасы тарапынан жарық көрді, республикаға, облысқа тарап, оқу
үдерісіне енгізілді.
Үшінші кезеңде нәтижелерін жүйелеу, жинақтау, қорытындылау жұмыстары
жүргізілді. Мультимедиалық бағдарламалар, интерактивті технологиялар
бойынша оқыту тәжірибесі жинақталып, нәтижелері сандық және сапалық
талдаудан, саралаудан өткізілді.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш рет мемлекеттік қызметшілерге
жеделдете оқытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздері жасалды, оның
басты мақсаты тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамыту екендігі
ғылыми тұрғыда дәйектелді.
Әлемдік әдістеме іліміндегі ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, ұлттық
педагогика ұстанымдарына негіздей құрылған қазақ тілін мемлекеттік
қызметшілерге жеделдете оқыту жүйесінде қазақстандық тілдік тұлға
қалыптастырудың әлеуметтанымдық, лингвистикалық, психологиялық,
дидактикалық, андрагогикалық, акмеологиялық, аксиологиялық теориялары
ғылыми негізделді.
Жаңа технологиялар дәуірі жағдайында мемлекеттік қызметшілерге қазақ
тілін жеделдете оқытудың әдістемелік жүйесінің мазмұны айқындалып, соңғы
ғылыми жаңалықтар негізінде толықтырылды, білім берудің жаңа парадигмалары
негізіндегі жеделдете оқытудың мәні айқындалып, ұстанымдары нақтыланды,
кешенді әдістемесі ұсынылды.
Қазақ тілін жеделдете оқыту кезеңдерінің тіл үйрету деңгейлерімен
байланысы анықталып, жеделдете деңгейлік оқытудың соңғы нәтижесі –
қатысымдық құзыреттілік деңгейін айқындау мақсатында аралық, қорытынды
сынақтарды және өздік жұмысты ұйымдастырудың тиімді тәсілдері айқындалды.
Жеделдете оқытуда қолданылатын лексикалық минимумды когнитивтік
бағдарлы оқыту, грамматикалық минимумды формулалар арқылы меңгерту және
сөйлесімдік мәтіндер мен уәждемелі айтылым әрекетін тудыруға негіз болатын
сөйлеу жаттығуларын қатысымдық бағдарлы жүргізудің тиімді тәсілдері
ұсынылды.
Мемлекеттік қызметшінің қатысымдық, танымдық, шығармашылық
белсенділігін дамытып, білім нәтижелілігін арттыратын жеделдете оқыту
әдістері, инновациялық технологияларға негізделген жеделдете оқыту
технологиясы, оқу құралдары мен мультимедиалық бағдарламалар ғылыми
негізделіп, тәжірибеде қолданылып, тиімділігі дәлелденді.
Мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесі
бұрын-соңды зерттеу нысанасы болмағандықтан, ұсынылып отырған зерттеу
жұмысының нәтижелері қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамып, қалыптасуына
негіз болады, қазақ тілін жеделдете оқытудың андрагогикалық, аксиологиялық,
акмеологиялық теориялары мен тілдік тұлға, қатысымдық құзыреттілік
теориялары жайлы жаңа ізденістердің дамуына түрткі болып, кеңінен
зерттелуіне мүмкіндік жасайды. Еңбектегі ғылыми ережелер мен теориялық
қағидалар қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық тұрғыдан толығып,
жетілуіне үлес қосады.
Жеделдете оқытудың ұстанымдарына сәйкес құрылған әдістемелік жүйені
ұстаздар қауымы өз тәжірибелерінде қолдануына болады. Алынған ғылыми
нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы негізге алынған теориялық
қағидалардың әдіснамалық тұрғыдан сараланып талдануы арқылы танылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Жеделдете оқытуда қысқа уақыт аралығында, шоғырландырылып ұсынылған
мол тілдік материалды саналы меңгерту үшін тіл үйренушінің жан қуаты
мүмкіндіктерін толық пайдалану көзделеді. Тіл үйренушінің қатысымдық,
іскерлік, белсенділік, шығармашылығының негізгі факторы – оның сұранысын
қанағаттандыратын оқу-танымдық уәждемесі, өзіндік саналы шешімі мен сенімі.
2. Тілдік қатынастың барлық салаларына байланысты қатысымдық
құзыреттіліктің деңгейлерге сәйкес мазмұны мен түрлі қарым-қатынас
жағдаяттарындағы қатысымдық міндеттерді шешу мақсатына жетудің нақты
жолдарын айқындап беретін қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете
оқыту бағдарламасы қатысымдық құзыреттілікке қол жеткізудің кепілі бола
алады.
3. Қазақстандық тілдік тұлғаның концептілік өрісінде ұлттанымдық
лексикалық деректер когнитивтік, аксиологиялық қызмет атқарады. Тілдік
тұлғаның тезаурусында ғаламның тілдік бейнесінің қалыптасуына ұлттық
танымдағы базалық концептілер игі әсер етеді.
4. Ақпараттық білімдік ортада электронды оқу ресурстарының мазмұны
неғұрлым бай, жан-жақты болған сайын тіл үйренушінің өздік жұмысқа деген
қызығушылығы арта түседі, қатысымдық, танымдық белсенділігі дамиды, ол өз
кезегінде өздік жұмыс нәтижесінің сапалы болуына әсер етеді. Тілдік
портфель тіл үйренушіге өздік жұмысын жүйелі жүргізуге көмектеседі,
рефлексия жасау мен өзін-өзі бағалау дағдыларын қалыптастырады.
5. Дәстүрлі әдістемедегі аударма-грамматикалық әдістің орнын жеделдете
оқытуда қатысымдық бағдарлы әдістер алмастырады. Осы мақсатқа сәйкес
жеделдете оқыту сабақтарында диалог, полилог түріндегі аутентикалық,
дискурстық сөйлесімдік мәтіндер мен уәждемелі сөйлесім әрекетін тудыруға
негіз болатын сөйлеу жаттығуларын қолданған тиімді.
6. Оқу үдерісін ұжымдық өзара сөйлесу әрекетіне сай құрған кезде тіл
үйренушілер бір-бірімен белсенді қарым-қатынас жасайды, топ ішінде әркім өз
нәтижесін көрсетуге тырысады және әркімнің жеке жетістіктеріне басқалардың
жетістіктері тікелей әсер етеді. Жеделдете оқыту үдерісінде сөйлесім
әрекетін дамытуға әсер ететін интерактивті әдістерді тиімді ұйымдастыру
ұжымдық қатынастарды жақсарта түседі.
7. Жеделдете оқыту сабақтарын мультимедиалық технологияға негіздей
жүргізу виртуалды тілдік орта тудырып, сөйлесім әрекетінің барлық түрін
қамти отырып, белсенді тілдік қатынас жасауға, компьютерлік жолмен
автоматтандыру арқылы уақыт мөлшерін бірнеше есеге үнемдеуге, бақылау мен
тексеруде объективтілікке қол жеткізуге мүмкіндік береді.
1.1.Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың теориялық
негіздері
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың теориялық
негіздері Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып,
үйретудің қалыптасуы мен дамуы атты тармағында мұрағат деректері мен әр
тарихи кезеңдерде жарық көрген оқу-әдістемелік еңбектерге талдау жасай
келе, қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқытып, үйретуге қатысты
жұмыстардың біршама жедел, қарқынды жүзеге асқан кезеңдері үшке бөліп
қарастырылды.
Олар:
1) Бастапқы немесе сауат ашу кезеңі (1914-1941 жылдар аралығы);
2) Аралық немесе қайта құру кезеңі (1958-2000 жылдар аралығы);
3) Қазіргі немесе жаңа технологиялар кезеңі. ХХІ ғасырдың
басынан бастап, бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатқан кезең.
Қазақ тілін жеделдете оқыту ұғымының бастапқы кезеңдегі сипаты қысқа
уақыт аралығында үлкен істерді тындыру, тез, жылдам, ынтамен, жігермен іске
кірісу түрінде болды. Болашақ тәуелсіз Қазақстанның қалыптасып, дамуында
шешуші кезең болған осы аласапыран шақта әдіскер ғалымдардың алдында
неғұрлым қысқа мерзім ішінде халықты жаппай сауаттандыру, алғашқы оқу-
әдістемелік құралдарды жазу, қазақ тілін оқытатын алғашқы мұғалім кадрларды
даярлау, іс қағаздарын жүргізудің алғашқы тәжірибелерін ретке келтіру,
қазақ тілін оқыту, үйрету әдістемесінің ғылыми іргетасының негізін қалау
сынды уақыт күттірмейтін ұлы міндеттер тұрды.
Аталған уақыт ішінде қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқыту
мәселесі үш-төрт жылда бір болса да көтеріліп отырса, Ұлы Отан соғысы мен
тың игеру кезеңіне тап келген 1941-1957 жылдар аралығында бұл мәселе мүлдем
артқа шегеріліп тасталды. Ғалым С.Аманжоловтың 1954 жылы жоғарғы орындарға
бірінен соң бірін жолдаған екі хаты сол кездегі қазақ тілінің мүшкіл
жағдайын көрсетті [4, 16 б.].
1958 жылы февраль айында шыққан ҚазССР Министрлер Советінің №133 -
Республиканың қоғамдық және кооперативтік ұйымдарында, мемлекеттік
аппаратта іс-қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді жақсарту шаралары туралы
қаулысына сәйкес республикада 1958-60 жылдары әртүрлі мекемелер мен
қоғамдық ұйымдарда қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқыту ісі
біртіндеп қайта жандана бастағанымен, баянсыз болды.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың қайта қарқын
алуы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен ҚазССР Министрлер Советінің
Республикада қазақ тілін оқып-үйренуді жақсарту туралы 1987 жылғы 5
марттағы қаулысы шыққан уақыттан басталды. Аталған құжатта қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып, үйрету мәселесі тұңғыш рет
үкімет деңгейінде көтерілді [5]. Осы қаулыға байланысты жұмыс орындарында
қазақ тілін үйренгісі келетіндер үшін курстар мен үйірмелер ашу ісі
ұйымдастырыла бастады. Қазақ тілін жеделдете оқыту ұғымы бұл кезеңде де
қоғамдық-саяси сипатта ғана болды, тез, жылдам, қысқа мерзім ішінде деген
мәнінен айырылған жоқ.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге
үйретуге арналған көптеген еңбектер жарық көріп жатса да, тіл үйренушілерді
оқу-әдістемелік құралдармен толық қамтамасыз ету мүмкіндігі шектеулі болды.
Мемлекеттік қаулының әсерімен тіл үйрету ісіне үлкен қарқынмен, жұмыла
кіріскен тілші, әдіскер, оқытушылардың алдында бастапқы уақытта тез
арада, қысқа мерзімде деген мақсат тұрса, ендігі кезекте жеделдете
оқыту әдісінің сипаты, оқу сапасы мен нәтижесі деген мәселелердің
өзектілігі айқындала бастады. Бұл жөнінде Ф.Оразбаева: ...кейбір тілшілер
қазақ тілін жедел оқытудың жаңа әдістемелерін іздеп, соны іске асыру керек
десе, енді бір оқытушылар қазақ тілін жеделдете оқыту дегеннің өзі қате
ұғым, мемлекеттік тілді жеделдете оқыту дегеніміз – оның әлеуметтік салмағы
мен қызметін төмендету, жеңілдету деп те түсініп жүр. Шындығында, бұл қазақ
тілінің мәртебесін төмен түсіру деген ойды білдірмейді, сол тілді тез
үйретудің тиімді әдістері, яғни, оқыту әдістемесінің бір үлгісі, бір түрі
деген ұғымды білдіреді, - деп, қазақ тілін оқыту әдістемесінде тұңғыш рет
жеделдете оқыту әдісінің мән-мағынасын ашып, оның басты ерекшеліктерін
айқындап берді [6, 159-160 б.]. Қ.Қадашева бұл мәселеге қатысты:
...интенсивті оқыту әдістемелері қазақ тілін өзге тілді аудиторияларда
оқытуда қолданылып жүр деген пікірлер болғанымен, іс жүзінде әлі іске асқан
жоқ. Өкінішке орай, көптеген оқытушылар аудиторияда қандай әдістемемен
оқытатынын өзі де білмейтініне көзіміз жетіп жүр, - деп жазды [7, 8 б.].
2006 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың №127 Жарлығымен Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына толықтырулар енгізілуі қазақ
тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту ісіне жаңа қарқын әкелді
[8]. Мемлекеттік тіл жылы ретінде танылған 2007 жылы Қазақстан Республикасы
Мәдениет және ақпарат министрлігі, Тіл комитетінің жанындағы Ш.Шаяхметов
атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы
Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге, (ересектерге, тіл үйренуші
жеке тұлғаларға) жеделдете деңгейлік оқытудың Тұжырымдамасы [9] мен
Стандартын [10], Типтік бағдарламасын [11] даярлап, ғалымдар талқылауынан
өткізіп, бекітті. Бұл кезеңде мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін
жеделдете оқыту үдерісі ерекше қарқын алып, дамып, жеделдете оқыту ұғымы
әдістеменің жаңаша сипаттағы бағыты түрінде қалыптаса бастады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытып, үйрету
теориясы атты екінші тармақта жеделдете оқыту әдісінің ғылыми негіздері
мен жеделдете оқытудың жалпы сипаттамасы қарастырылды.
ХІХ ғасырдың соңына қарай аударма әдісінің орнына келген тілдерді
оқытудың натуралдық, аудио-лингвалдық, аудио-визуалдық, саналы-практикалық
әдістері жеделдете оқыту бағытының іргетасын қаласа, Г.Лозановтың
суггестопедиялық (лат. Suggestio - иландыру, сендіру, нандыру) әдісі
жеделдете оқытудың даму болашағын, басты ерекшеліктерін айқындап берді.
Суггестопедиялық әдістің негізінде пайда болған Л.Ш.Гегечкоридің
ересектерге арналған циклдік және цикл аралық жүйесі, И.Ю.Шехтердің
эмоциялық-мәндік әдісі, А.С.Плесневичтің толығымен сүңгу әдісі,
В.В.Петрусинскийдің суггестокибернетикалық интегралдық әдісі және
Г.А.Китайгородскаяның тұлға мен ұжымның мүмкіндіктерін жетілдіру
әдістерінің тілдерді ересектерге жеделдете оқытуда өзіндік маңызы болды.
Тілді жеделдете оқыту ұғымы қазақ тілін оқыту әдістемесіне осыдан
бірнеше жыл бұрын (1987ж.) термин ретінде енсе де, оның ғылыми-теориялық,
әдістемелік негізі қаланбады, басты ерекшеліктері, нақты әдіс-тәсілдері,
технологиясы айқындалмады. Жеделдету сөзінің тіл үйрету термині ретіндегі
мағынасына тіліміздегі “жедел - тез, жылдам, асығыс, тығыз” [12, 48 б.]
ұғымдарынан гөрі орыс тілінде қолданылып жүген интенсивный сөзінің латын
тіліндегі түпнұсқасының мәні (intensio - қысым, ширату, қатайту,
қарқындату, бар күшті салу [13, 153 б.]) көбірек сәйкес келеді.
Бұл жөнінде ғалымдар: Интенсив терминінің өзі қате түсініле бастады.
Әдісті қате түсіну оқытушы үшін жеңілдетілген, қысқартылған, толық емес
бір дүние, ал тіл үйренуші үшін еш қиналусыз өсірілген, жылдам піскен
жеміс ұғымын берді. Интенсив сөзінің латынша мағынасына сәйкес белгілі бір
уақыт көлеміндегі еңбек энергиясының көлемі ғана емес, уақыт тығыздығы да
ескеріледі. Шындығында жеделдете оқыту қатал уақыт шегіндегі динамикалы,
тығыз, мол тілдік материал арқылы жүргізіледі, - деп жазды [14, 12 б.].
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту әдісі дегеніміз
– деңгейлік оқыту жүйесінде, мол ақпараттық білімдік ортада тіл үйренушінің
өздік жұмысын тиімді ұйымдастыру арқылы оқу-танымдық уәждемелерін арттыра
отырып, тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруға
бағытталған, жаңашыл ақпараттық-коммуникациялық, интерактивті оқыту
технологияларына негізделген қатысымдық бағдарлы оқыту әдісі. Жеделдете
оқыту үдерісінің жылдам, қарқынды жүзеге асуының маңыздылығы жөнінде
Я.А.Коменский: Нужно приложить усилие к тому, чтобы все, чему обучают и
чему ученики учатся, протекало быстро. Нужно, чтобы еще раньше, чем минует
воодушевление, мысль осознала, что она достигла своей цели и что пользуется
своими выгодами, чтобы не поддавалась скуке, не достигнув цели, и не
продолжала двигаться со скукой, поскольку бы видела, что к цели она
движется вяло, - деп атап көрсеткен [15, 581-582 б.].
Бүгінгі қоғамдағы мемлекеттік қызметшілер мемлекеттік тілді неғұрлым
аз уақыт аралығында меңгеруге мұқтаж. Қазіргі мемкемелердің қызметшілеріне
ұымдастырылып отырған тіл үйрету курстарының апталық жүктемесінің 2-4
сағаттан асырылмауы жеделдете оқытудың ең қарапайым шарттарының өзін
орындауға мүмкіндік бермейді. Біз өз тәжірибемізде әр деңгейде 72 сағатқа
негізделген 2, 3 апталық және 2, 4 айлық жеделдете оқыту курстарын
жүргіздік.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың басты
ұстанымдары атты үшінші тармақта жеделдете оқытудың заңдылықтары негізінде
оның басты төрт ұстанымы айқындалды. Олар: 1. Қазақ тілін мемлекеттік
қызметшілерге жеделдете оқытудың ерекшелігін, мақсатын және жалпы бағытын
көрсете отырып, барлық оқу-тәрбие үдерісінің негізін құрайтын өзара тілдік
қатынасты іс жүзіне асыратын қатысымдық ұстанымы; 2. Жеделдете оқыту
үдерісінің басты тұлғаларының өзара субъекті-субъектілік қарым-қатынасқа
құрылуын, оқу мен тәрбиенің тілдік тұлға қалыптастыруға бағытталуын, оқуды
белсендіру арқылы тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруды
көздейтін тұлғаға бағыттап оқыту ұстанымы; 3. Тіл үйренуші тұлға мен топтың
сөйлеу белсенділігін арттыруға, топтағы әрбір жеке адамның білігін,
қабілетін, құзыретін, мүмкіндігін дамытуға, жетілдіруге бағытталған
белсенділік ұстанымы; 4. Қазақ тілін жеделдете оқып-үйренудің қажеттігін
саналы түрде түсіну, пайымдап болжау, өз ықыласымен саналы меңгеруге
кірісу, жеке бас, танымдық уәждемесінің артуы, нәтижеге, әдістің
дұрыстығына, өз күшіне сену, қабылданған ақпараттардың мәнін түсіну
үдерістерінің бірігуін жүзеге асыратын саналылық ұстанымы.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту бағдарламасы
тілдік қатынас салаларына сәйкес өзекті тақырыптарды айқындау, лексикалық
минимум аясына негізделген қарым-қатынас жағдаяттарын айқындау, мамандыққа
бағытталған кәсіби лексиканы іріктеу, грамматикалық минимумды оқу
мәтіндеріне сәйкес сұрыптап ұсыну, сөйлесім әрекеттерін жетілдіруге
бағытталған қатысымдық тапсырмалар жүйесін айқындау талаптарын ескере
отырып түзілді. Қарапайым, базалық деңгейлердің оқу бағдарламасына
енгізілген қатысымдық құзыреттіліктің мазмұны тілдік қатынастың отбасы-
тұрмыстық саласына қатысты: Өзім туралы, Уақыт, мекен, Менің досым,
Менің бір күнім, Бос уақыт, Отбасы; мәдени-әлеуметтік саласына
қатысты: Көшеде, Тамақ, Денсаулық, Сауда, Сапар, Банкте,
Демалыс, Қонақта; кәсіби саласына қатысты: Ресми сәлемдесу,
Мамандық, Менің әріптесім, Менің жұмысым, Кәсіптік мейрам, Жұмысқа
орналасу, Қызметтік міндет, Бастық, Жиналыс, Лездемеде, Іссапар;
елтанымдық саласына қатысты: Мемлекеттік тіл, Мәдениет ошақтары,
Мақсат, Туған жер, Отан т.б. өзекті тақырыптарды қамтиды.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге оқытып, үйретудегі тілдік тұлға
теориясы мәселесіне байланысты толық адам проблемасын көтерген ұлы
Абайдың, ...адамның толық мағынасымен адам аталуы тіл арқасында, -
екендігін ескерткен М.Жұмабаевтың Тіл – адамды тұлға ретінде тәрбиелейтін
күш”, - деп жазған.
1.2. Қазақстандық мемлекеттік қызметшінің тілдік тұлғасының моделі
Ю.Н.Караулов атап көрсеткен тілдік тұлғаның үш деңгейлік моделі
(1.Вербалдық-семантикалық. 2.Когнитивтік. 3.Прагматикалық деңгейлер) қазақ
тілін жеделдете оқытудың үш деңгейлік (қарапайым, базалық, жоғары) жүйесіне
сәйкес келеді [19, 35-37 б.]. Тіл үйренуші жеке тұлғаны өз ана тілін,
мемлекеттік тілді, шет тілдерді жетік меңгерген, қазақ тілінде қатысымдық
құзыреттілікке ие, ол арқылы өзінің кәсіби, мәдениеттанымдық, рухани,
шығармашылық қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын, саналы, белсенді, өзін-
өзі дамытушы, мәдениетi жоғары, рухы биiк, патриоттық сезiмi берiк, ұлттық
және жалпыадамзаттық құндылық бағдары орныққан таным субъектісі ретіндегі
қазақстандық тілдік тұлға деңгейіне жеткізу – қазақ тілін жеделдете
оқытудың басты мақсаты.
Педагогиканың бір саласы - андрагогика теориясы (гр. аner, andros –
ересек адам және agoge – жетелеу, басқару, тәрбиелеу) ересектердің тіл
үйренудегі білімдік мақсаттары мен сұраныстарын ғылыми негізделген түрде
тұжырымдап, жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Диссертацияда тіл үйренуші
мемлекеттік қызметшілердің өзара жас мөлшерлерінің алшақтығы (22-50 жас
аралығындағы 30 жас); кәсіптік бағыттарының әралуандығы (түрлі мамандық
иелері); қоғамдық статустарының әрқилылығы (бастықтар және қол
астындағылар); қазақ тілін білу деңгейлерінің әртүрлілігі (мүлдем білмейтін
өзге ұлттар және аздап түсінетін қазақтар) андрагогика негіздеріне сүйене
отырып зерттеліп, соған сәйкес жұмыс бағдары айқындалды.
Ж.Аймауытұлы өзінің Псиқология атты еңбегінде: Оқыған азаматтың
қызметке тұрлаусыздығы, құр даурық боямалығы, еліктегіштігі, мансапқорлығы,
пайдакүнемдігі, негізгі мақсаты, мұраты жоқтығы, берік жол тұтына
алмайтындығы – осының бәрі шын әлеумет қызметкер болуға піспегенін,
шынықпағандығын көрсетеді, - деп жазады [20, 253 б.]. Бүгінгі қоғам
мемлекеттік қызметшіге мемлекеттік тілді меңгеру міндетін артып отыр.
Мемлекеттік қызметшінің осы қоғамдық міндетке жеке бас мақсат-мүддесі
тұрғысынан қарастырып, тілді өзінің кәсіби шеберлігінің шыңына, өзінің жеке
акмесіне (акме – биік шың, гүлденген шақ), идеалына, максимумға жету
құралына айналдыру, өз-өзін дамыту дағдыларын қалыптастыру арқылы тілдік
тұлға деңгейіне жету жолдарын зерттейтін акмелингвистика ілімі жеделдете
оқытудың теориялық негіздерін құрайды.
Педагогикадағы аксиологиялық бағыт (гр. Axia – құндылық, logos –
ілім, сөз) адамды қоғамның ең жоғарғы құндылығы, қоғамдық дамудың басты
шарты ретінде қарастырады. Адамның тезаурусы арқылы түзілетін ішкі
құндылықтары әлемі – оның рухани мәдениетінің көрсеткіші болады. Академик
Ә.Қайдар: Өркениет, мәдениет, салт-дәстүр, ұлттық менталитет деп
дәріптейтін құндылықтардың бәрі де, сайып келгенде, тіл қасиетіне барып
тұрақтайды, тілдің құдіретті күшімен, тамаша жаратылысымен ғана бейнеленіп,
бағаланып, реальді факторға айналады, - деп, рухани құндылықтардың негізгі
қайнар көзі – ұлттық тіл екендігін атап көрсетеді [21, 10 б.]. Алдымен
қазақ ұлтының өкілдері ана тілін толық меңгеріп, Елбасымыз айтқандай “қазақ
қазақпен қазақша сөйлесіп”, басқа ұлтқа үлгі көрсетуі тиіс. Мемлекеттік
тілді меңгертуде табысқа жетудің негізгі тетігі осы “мәңгүрт”, “шала қазақ”
атанып жүрген өз қандастарымызды ұлттық рухын оятумен тікелей байланысты.
Жұмыстың Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда
тілдік тұлғаның құзыреттілігін дамыту деп аталатын тармағында қатысымдық
құзыреттіліктің құрамдас бөліктері мен оларды дамыту жолдары айқындалды.
Тілді меңгеру, сөйлесім білігі мен дағдыларын игеру, белгілі бір дәрежеде
тілдік қатынасқа қол жеткізу қатысымдық құзыреттілікке ие болу дегенді
білдіреді. Жеделдете оқытуда тілдік тұлғаның бойында қалыптасатын
қатысымдық құзыреттілік жүйесі тіл үйренушінің тілдік бірліктерді сөйлесім
әрекетінде қолдану мүмкіндігін көрсететін лингвистикалық құзыреттілік;
қазіргі қоғамдағы қатынастар жүйесінде өз орнын таба алу, әлеуметтік
жауапкершілік қабілеті ретінде көрініс табатын әлеуметтік-лингвистикалық
құзыреттілік; әлеуметтік ахуалды бағдарлап, адамдармен тең дәрежелі қатынас
тәсілдерін жүзеге асыра білу мүмкіндіктерін білдіретін әлеуметтік-
психологиялық құзыреттілік; кәсіби терминдерді меңгеріп, іс қағаздарымен
жұмыс істей алу қабілеттерін көрсететін кәсіби құзіреттілік; сөйлеудің
табиғилығын, қатысымдық қуатын сақтай отырып, эмоцияны жеткізе алу
мүмкіндігін көрсететін эмоциялық құзыреттілік; қазақ халқының ұлттық рухани
құндылықтарына құрметпен қарауынан көрінетін зияткерлік құзыреттілік;
тілдік тұлғаның әлемнің тілдік моделінің көрінісі болып табылатын мәдени
құзыреттілік; ақпараттық білім алу ортасында табысты қызмет ету мүмкіндігін
көрсететін ақпараттық құзыреттілік; айтылымның паралингвистикалық
белгілеріне назар аударып, тілдік және тілдік емес факторларды ұштастыра
қолдану мүмкіндігін білдіретін дискурстық құзыреттіліктердің синтезі
ретінде қарастырылды.
Қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізу құзыреттілігіне қол жеткізудің
алғышарты – қатысымдық құзыреттілікке ие болу. Қазақ тілінде қатысымдық
құзыреттілікке ие тілдік тұлға өзіне қажетті кез келген салада іс
қағаздарын жүргізе алуға дайын деп есептеледі, одан ары қарай кәсіптік
терминдермен жұмыс істеу, әр мамандықтың өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес іс
қағаздарын жүргізуді меңгеру әрбір жеке тұлғаның өз құзырындағы танымдық,
ізденімдік іс-әрекетке тәуелді болады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әдіснамалық
негіздері деп аталатын екінші тараудың бірінші тармағында қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың әлеуметтанымдық негіздері
қарастырылды. Білім берудің негізгі сатысында қазақ тілін оқытудың мақсаты
– тәуелсіз елімізде қолданылу аясы кеңіген ана тіліміздің қоғамдық-
әлеуметтік мәнін түсінген, қазақ тілінің сан-салалы қызметін меңгерген,
коммуникативтік біліктілігі дамыған дара тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу
[22, 3 б.].
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың қоғамдық-
әлеуметтік мәні Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан – 2030
стратегиялық бағдарламасы; Қазақстан Республикасының Тіл саясаты
тұжырымдамасы; Қазақстан Республикасының мемлекеттік сәйкестілігін
қалыптастыру Тұжырымдамасы; Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы
Қазақстан Республикасының Заңы; Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңы;
Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік терминологиялық жұмыс
Тұжырымдамасы; Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет туралы Заңы;
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің ар-намыс кодексі;
Қазақстан Республикасының Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001 – 2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы алға қойған мақсат-міндеттерді
орындау арқылы сипатталады.
Екінші тараудың Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете
оқытудың психологиялық негізі – жан қуатының қызметін белсендіру атты
тармағында жеке тұлғаның тіл үйрену барысындағы жан қуатының мәні, маңызы,
қызметі, оны белсендірудің жолдары, қазақ тілін үйрену уәждемелерін арттыру
тәсілдері айқындалды.
В.А.Сухомлинский: “Напрасный, безрезультатный труд и для взрослого
становится постылым, отупляющим, бессмысленным”, - деп, [23, 166 б.],
А.А.Смирнов: Ересектердің бір нәрсені есте сақтап алуы дегеніміз – ең
алдымен мағыналы мазмұнды, яғни, қабылданатын дүниенің мәнін, жатталатын
дүниенің мағынасын есте сақтау қажеттілігі болып табылады, - деп атап
көрсеткен [24, 393 б.]. Сондықтан қазақ тілін белсенді әрі саналы, мәнді
меңгеруге жеделдете оқыту барысындағы жағымды эмоциялық атмосфера, өзара
ізгілікті қарым-қатынас, ақпараттық-коммуникациялық, интерактивті
технологиялар көп әсерін тигізеді.
Жеделдете оқытудың өз мәнінде жүзеге асуына суггестопедия әдісінің
адамның ішкі психикалық резервтерін толық ашып, мүмкіндіктерін барынша
қолдану ұстанымы негіз болады. Г.Лозанов ересектерді балалыққа қайта оралту
арқылы шаршау мен жалығуға жол бермей, белсенді сөйлесім әрекетін дамытуға
болады деп есептейді [25]. Қазақ тілін жеделдете оқытуда рефлексия (лат.
reflexio – артқа қайырылу, көз тастау) нәтижесінде тіл үйренуші өз
қатысымдық мүмкіндіктерін іштей бағалап, болашақ жетістіктерін бағдарлайды,
ал мол ақпарат көлемін адамның психикалық босаңсыған релаксопедиялық
күйінде (лат. relаxаtion – сенім тудыру арқылы психикалық және физикалық
босаңсу қалпына түсу) қабылдау есте сақтау мен қайта жаңғыртудың үлкен
мүмкіндіктеріне жол ашады. Ұлы Абайдың қарасөздерінде атап көрсеткен
естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себебінің тіл үйренушінің жан
қуатының қызметімен сәйкестігін беру мақсатында 1-кесте ұсынылды [26].
1-кесте – Абай атап көрсеткен естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі
себептің тіл үйренушінің жан қуатының қызметімен сәйкестігі
Абай айтқан естіген нәрсеніТіл үйренушінің жан қуатының
ұмытпастыққа төрт түрлі қызметі
себеп
әуелі көкірегі байлаулы берік естіген ақпарат төңірегінде
болмақ пайымды, зерделі болжам жасау;
дұрыс ойланып, саналы түрде
түсініп меңгеру
екінші ғибрәтлану (тынышталу, қызығушылық, ынта-ықылас,
рахаттану), көңілденіп, зейінмен бойға сіңіру,
тұшынып, ынтамен ұғу рефлексиялық, релаксо-педиялық
мүмкіндіктердің қалыптасуы
үшінші сол нәрсені ішінен бірнеше қабылдаған ақпаратты қайта
уақыт қайтарып ойланып, жаңғыртып, дағдыға айналдырып,
көңілге бекіту жадында, есінде сақтау
төртінші ой кеселді нәрселерден - білімді меңгеруге деген
уайымсыз, салғырттық, уәждеменің, қажеттілік пен
ойыншы-күлкішілдік, я бір міндеттің, жауапкершілікті
қайғыға салыну, я бір сезінудің, тілек пен мақсаттың
нәрсеге құмарлық пайда болмауы; ой-сананы басқа
болудан қашық болу проблемалардың билеуі
Жеделдете оқыту үдерісі нәтижесінде қатысымдық құзыреттілікке қол
жеткізу үшін тіл үйренушінің ерікті, саналы шешімі, жоғары дәрежедегі
қызығушылығы мен уәждемесі болуы шарт. Уәждеме дегеніміз – іс-әрекетке
итермелейтін себеп [27, 32 б.]. Мемлекеттік қызметшілердің оқу-танымдық
уәждемелерінің моделін сипаттау мақсатында арнайы кесте ұсынылды.
Мектеп оқушылары мен студенттердің оқу уәждемелері мәселесіне
байланысты ғылыми-әдістемелік еңбектер мен жеке тәжірибеге сүйене отырып,
бүгінгі күнге дейін зерттелмеген мемлекеттік қызметшілердің тіл үйрену
уәждемелерінің түрлері, оларды дамытудың жолдары айқындалды. Қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытуда белсендіруден, әдістің
тиімділігіне иландырудан, өз күшіне, нәтиженің алыс еместігіне сендіруден,
жігерлендіруден, мақтаудан, жарысқа шақырудан т.б. тұратын уәждеме тудыру
тактикасы оқуды жеделдетуге жағдай жасайтын шешімдермен ұштастырылды. Қазақ
тілін оқып-үйренудің сыртқы, қоғамдық-әлеуметтік уәждемелері ішкі, жеке бас
уәждемелеріне айналған кезде, жеделдете оқыту өзінің түпкі мақсатына жете
алады.
1.3. Мемлекеттік қызметшілердің қазақ тілін жеделдете оқудағы оқу-танымдық
уәждемелерінің моделі
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
лингвистикалық негіздері тармағында жеделдете оқытудың лингвистика
ғылымының басты салаларымен байланысы мен лингвистикалық ұстанымдары ғылыми
негізделді. Үйрету нысаны – тіл болғандықтан, жеделдете оқыту әдістемесі
лингвистика ғылымының басты салаларының негізгі ұғымдары мен заңдылықтарын
басшылыққа алады. Соған сәйкес қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесі тілді
меңгертудің антрополингвистикалық, әлеуметтік, нейропсихологиялық
мәселелерімен, лексикалық деректердің этностанымдық, мәдениеттанымдық,
ұлттанымдық, құндылық бағдарымен, тілдік бірліктердің құрылымдық,
салғастырмалы, қолданбалы қасиеттерімен, сөйлесім бірлігі – мәтіннің
дискурстық, вербалды, прагматикалық сипаттарымен байланысты мәселелерді
қарастырады.
Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың
лингвистикалық ұстанымдары ретінде тілді үйрету әдістемесінің
лингвистикамен, ғылыми грамматикамен байланысын реттейтін ғылымилық
ұстанымы; аз уақыттың ішінде қамтылатын тілдік материалдың молдығына
байланысты олардың жүйелі түрде ұсынылуын қадағалайтын жүйелілік ұстанымы;
тілдік бірліктерді іріктеуде олардың қолданылу ерекшелігін, жұмсалымдық
сипатын ескере отырып, прагматикалық құзыреттілікті жетілдіру жолдарын
анықтап беретін қатысымдық-функционалды ұстаным; тілдік, сөйлесімдік
бірліктер арқылы рухани құндылықтарды меңгертуді көздейтін танымдық
ұстаным; дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы негізінде жүзеге
асатын тілдік және сөйлесімдік бірліктерді кешенді оқыту ұстанымы;
қатысымдық құзыреттілік деңгейін анықтауға, әр деңгейге сәйкес
грамматикалық, лексикалық минимумды іріктеуге мүмкіндік беретін деңгейлерге
сәйкес оқыту ұстанымдары ғылыми негізделді.
Жұмыстың Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдетіп үйретудің
дидактикалық негіздері атты тармағында тіл үйрету теориясының жиынтығы
ретіндегі дидактика ілімі мен қазақ тiлiн мемлекеттік қызметшілерге
жеделдете оқытудың дидактикалық ұстанымдары ғылыми-теориялық тұрғыдан
дәйектелді. Жеделдете оқытудың лингводидактикалық негіздері мен
қолданылатын технологияларының психодидактикалық талаптарға сәйкестігі
түпкі мақсат – қатысымдық құзыреттілікке жетудің алғышарттарын белгілейді,
тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамытуды көздейді. Объективті
өмірдегі құбылыстардың өзара байланысы жөніндегі диалектика-материалистік
қағидалар қазақ тілін жеделдете оқыту үдерісін жан-жақты түсінуге,
ерекшеліктерін айқындауға, болашақ бағдарын болжауға мүмкіндік береді.
Ғалымдар ұсынған жалпы дидактикалық классикалық ұстанымдарды негізге
ала отырып, диссертацияда қазақ тiлiн мемлекеттік қызметшілерге жеделдете
оқытудың қатысымдық бағдарлы сипатына сәйкес өзіндік жеке дидактикалық
ұстанымдары айқындалды. Олар - оқу материалдарының мемлекеттік
қызметшілердің мамандықтарына және жеке психо-физиологиялық ерекшеліктеріне
сәйкес келуін реттеп отыратын сәйкестік ұстанымы; деңгей аралық байланысты
сақтай отырып, оқу материалдарының сатылап берілуін; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz