Сөйлеу дағдысын дамыту
Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары
Жоспар:
Кіріспе
1
Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының теориялық негіздері
1.1
Мектепке дейінгі ортаңғы топ балаларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық аспектілері
1.2
Мектепке дейінгі балалардың ауызекі сөйлеу тілдерінде мәнерлеп оқудың алатын рөлі
2
Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының әдістемелік негіздері
2.1
Ортаңғы топ балаларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың әдістері
2.2
Жүргізілген іс-тәжірбиелік жұмыстың нәтижесі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тіізімі
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда еліміздің білім беру жүйесінде оқыту үрдісін тың жаңалықтарға негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Соның бірі - қоғамдық-саяси өмірге белсенді араласуға қабілетті, өзіндік пікірін ауызша және жазба түрде тиянақты, анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектептің мазмұны баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілді.
Тіл дамыту қазіргі қоғамдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып келеді. Тілді дамытудың соңғы нәтижесі, ол - ең кереметтің, күштінің және қиынның көрінісі, яғни адам өз тілінің, өзінің сөйлеу тілінің жемісі болып саналады. Балабақшада балаға білім берудің жетістігі ретінде ең маңызды және ең алғашқы жағдай ол - баланың сөйлек дағдысын дамыту. Бала сөйлеудағдыларын жақсы меңгерсе ғана кез келген сұраққа толық, мәнді жауап бере алады. Балалардың әңгімесіне салғырт қарау, олармен тілдескенде айналасындағы адамдардың дұрыс сөйлемеуі мектепке дейінгі жастағы балалардың жалпы психикасы мен тілінің дамуына кері әсерін тигізеді. Ал тілді, тіл мәдениетін игеру - баланың сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін процесс. Олай болса, баланың тілін дамыту жұмысы жанұядан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жеткізілуі тиіс. Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында: Баланы сөйлеуге үйрету, тілін дамыту мәселесі балабақшадағы өткізілетін барлық іс - шаралар арқылы жүзеге асырылады, бағдарламаның ең көлемді бөлімі ана тілі және айналадағы қоршаған ортамен таныстыру, - делінеді. Бағдарламаның осы бөлімінде тілдің қоғамдық рөлі, лексикалық қоры, оны дамыту, тіл тазалығы, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту, мәнерлі сөйлеуге үйрету, тіл мәдениетіне, көркем сөз өнеріне баулу мәселелері қарастырылған. Тіл дамыту сабақтарында көзделетін негізгі мақсат - баланың сөздік қорын байыту, сөйлем құрап айтуға, әңгімелей білуге үйрету.
Арнайы жүргізілген зерттеу нәтижелері балалардың сөз меңгеруі жанұяда, балабақшада жүргізілетін тәрбие жұмыстарына, ата - аналар мен тәрбиеші - педагогтардың бұл аса маңызды мәселелерге көңіл бөліп, баланың сөйлеу тілін дамыту, айналадағы өмір құбылысын ұғындыру, олармен сөйлесе отырып, пікірлесе білуге жетелеу, бала қызыққан сұрақтарға дұрыс жауап беріп отыру жұмыстарына байланысты екендігін көрсетеді. Ал тәрбиеші басшылыққа алатын білім мазмұны бағдарламада нақты көрсетілген. Сондықтан жас ерекшелігіне қарай жұпталған әр топта өтілетін тәрбиелеу мен оқыту процестерінің алдына қоятын мақсатын, бағдарламалық білім мазмұнын тәрбиеші жете білуге тиісті. Тіл дамыту жұмысы барлық жағынан қамтылуы керек: сөздің ана тілі нормасына сәйкес айтылуы, бағдарламаға сай болуы, сөздің бір - бірімен байланыстылығы, пікірдің дәйектілігі және бейнелігін қамтамасыз ету қажет. Балабақша тәрбиешілері өз жұмыстарында балалардың жан - жақты дамуы үшін барлық қажетті шараларды пайдаланып, балабақшаның қызметін Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасының орындалуына бағыттап, білім беру сапасын арттыру және оқу - тәрбие жұмыстарын бағдарламаға сай жүргізе білу міндеттерін қойып, сол міндеттерді әр түрлі әдіс - тәсілдер арқылы шешеді.
Жоғарыдағы ғалымдардың іргелі ғылыми зерттеулеріне, ресми құжаттарға, нормативтік-құқықтық актілерге талдау жасай келе, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілдерін біршама жолға қойылғанымен, бүгінгі күнге дейін нақты зерттеу нысаны ретінде қарастырылмағаны мәлім болды. Ғылыми зерттеулер мен даму динамикасы және мектепке дейінгі білім беру, білім берудегі қолданысының маңыздылығы, оның мектепке дейінгі білім беру мектепке дейінгі білім беру рөлі жайындағы тәжірибелерді талдау бірқатар қарама-қайшылықтарды анықтады:
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары деген қоғамдық сұраныс пен бұл мәселенің педагогика ғылымында жеткілікті қарастырылмауы арасындағы;
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары қажеттілігі мен осы үдерістің әдістемелік жүйесінің жасалмауы арасындағы.
Көрсетілген қарама-қайшылықтар ғылыми ізденудің бағытын айқындап, мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындап, әдістемесін жасау мәселесін анықтауға мүмкіндік берді.
Анықталған қарама-қайшылықтар мен тұжырымдалған мәселе зерттеу тақырыбын: Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі қазақ тілін оқыту үрдісінде ғылыми-теориялық тұрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдер арқылы балаларды сөйлеуге үйретудің әдістемелік жүйесін негіздеу және тәжірбиеде қолдануға ұсыну.
Зерттеудің міндеті:
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының теориялық негіздерін айқындау;
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының әдістемесін жасау, оның тиімділігін эксперименттік жұмыстар арқылы тексеру;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің, жаттығулар мен тапсырмалардың ұтымдылығын оқыту эксперименті арқылы дәлелдеу.
Зерттеу болжамы. Мектепке дейінгі балалардың сөйлеуге үйретудің тиімділігі мынадай шарттар орындалған жағдайда артады: егер балаға берілетін мәтін жайлы теориялық білім мен қажетті білік, дағдылар нақтыланып, мәтін құрастырудың әдіс-тәсілдері саналы түрде меңгерілсе, балаларды сөйлеу дағдысына үйрету жұмысы жаңа технология талаптарына сай (аудио, визуальдық, компьютерлік және электрондық оқу құралы арқылы т.б.) жүргізілсе, онда балалардың өзіндік әрекеттері мен шығармашылық белсенділігі қамтамасыз етіліп, ойын тиянақты түрде жазуға дағдыланады, өйткені баланы сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдістемесі жүйелі сөйлеу мәдениеті мен логикалық ойлау қабілетін жетілдіруге мүмкіндік ашады.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларымен, нормативтік құжаттарға, білім беру стандарттарына, педагогтардың тәжірибелері және жарық көрген ғылыми еңбектерді жинақтау, сұрыптау, талдау, тест әдісін қолдану, өзіндік жұмыстардың түрлерін ұсынып, нәтижесін көрсету.
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі мекемелерде білім беру үдерсі
Зерттеу пәні - Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының теориялық негіздерін айқындалды;
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының әдістемесін жасау, оның тиімділігін эксперименттік жұмыстар арқылы тексерілді;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің, жаттығулар мен тапсырмалардың ұтымдылығын оқыту эксперименті арқылы дәлеленді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығының білім алушылары мен балабақша тәрбиешілері сабақ жүйесінде қолдана алады
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі және сенімділігі талапқа сай әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдіс-тәсілдерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының мақсатқа сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіш нәтижелерінің қорытындыларымен, олардың тиімділігін тексерумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы: Көкшетау қаласы, № балабақшасының ортаңғы тобы
Дипломдық жқмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшалардан тұрады.
1 Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының теориялық негіздері
1.1 Мектепке дейінгі ортаңғы топ балаларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық аспектілері
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына ие болуы, Қазақстан Республикасының Білім және Тіл заңдарының қабылдануы болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша көзқараспен қарауды талап етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу дағдысын дамыту мәселесі бағдарламаға сай дидактикалық ұстанымдарды басшылыққа алып жүргізіледі. Әсіресе, баланы мектепке даярлауда олардың сқйлеу дағдысыг, сөздік қорын байыту, өз ойларын басқару, түсіндіре білу жақтарына баса көңіл бөлінеді. Берілетін білім мен тәрбиелеу әр уақытта баланың өз ана тілі арқылы іске асады.
Қазақстан Республикасының мектепке дейін тәрбиелеу және оқытудың мемлекеттік стандарты мектепке дейінгі мекемедегі коммуникативтік-тілдік құзіреттіліктің қалыптастырудың негізгі тапсырмалардың бірі ретінде анықтайды.
Қазіргі заманғы балалар жоғары ақпарат тоғысында өмір сүруде. Олармен жанды қарым-қатынасты теледидар мен компьютер алмастырады, бұл мектепке дейінгі жастағы баланың белсенді сөздерді қолдануына кері әсерін тигізеді.
Б.Баймұратованың пікірінше, балалар жеке заттарды біліп қана қоймай, оларды жіктеп, топтап айта білуге, әр заттың қайдан, неден жасалатынын, қалай пайда болатынын түсінуге тырысатындығын айтады.
Бала айналадағы өмірмен танысу нәтижесінде әр түрлі құбылыстармен бетпе-бет кездеседі. Күнделікті тұрмыста, табиғат аясында ойын, еңбек, серуен, сабақ процесінде қоршаған орта туралы жаңа сөздер үйренеді. Үйренген сөздерін күнделікті іс-әрекет үстінде қолданады. Бұл сөздерді сөйлем ішінде қолданып, жүйелі сөйлеуге үйрету туралы көптеген ғалымдар өздерінің анықтамаларын ұсынған. Мәселен, олардың бірі А.М.Бородич: "Сөйлек дағдысы - адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін мағыналы сөздердің сөйлемдегі жүйесі" десе, Ф.А.Сохина: "Сөйлек дағдысы дегеніміз - белгілі бір ойды жүйелі, анық, грамматикалық тұрғыдан алғанда дұрыс және бейнелі түрде жеткізу болып табылады" деп қарастырады. Сонымен сөйлеудағдысын жетілдіру - отбасында және балабақшада іске асатын бала тілінің дамуының тиімділігінің көрсеткіші [].
Балаға таныс емес бес сөзді үйретсең, ол сол сөзді үйрену үшін ұзақ қиналады, ал осындай таныс емес жиырма сөзбен суреттер арқылы көрсетсең, ол оны тез қағып алады К.Ушинский айтқандай, көрнекі материал басқа құралдарға қарағанда оңай игеріледі .
Байланыстыра сөйлеу дағдыларын дамыту - диалог, монолог секілді оқытудың негізгі нышандарын игеруді болжамдайтын, балаларды қатынастырып сөйлеуге үйретудің негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Осыған орай, балаларды сөйлеу дағдысын дамытуда неғұрлым жаңа тиімді технологиялар, балалардың ойларын қалыптастыруды жеңілдететін тәсілдер қажет. Осындай құралдардың бірі - мнемокесте, сызба түрінде ұсынылған моделдеу - көрнекілігі.
Балалардың сөйлеуін дамытудың тиімді құралы ретінде моделдеу - көрнекілігін қолдансақ, онда қазіргі кезеңге лайықты мектепке дейінгі баланың сөйлеу дағдысының барлық түрін қалыптастырудың жоғарғы деңгейін қамтамасыз етуге болады.
Себебі, көрнекі материалды балалар жақсы игереді, үлгілеуді орындау, сөйлеу дағдысын дамыту сабақтарындағы мнемокестелар балалардың көріп тану ақпаратын тиімді қабылдауға, есте сақтап, іс жүзінде қолдануға мүмкіндік береді.
Мнемотехниканың тәсілдері қосымша қауымдастықтың құрылуы жолы арқылы балалардың есте сақтауын арттырады, байланыстыра сөйлеуге үйретіп, тілдік-коммуникативтік құзыріттілігін қалыптастырады, тілін дамытады (№1қосымша).
МОДЕЛДЕУ - КӨРНЕКІЛІГІ
Тақырыпты жақсы игереді
Тілдік-коммуникативтік құзыреттілігі қалыптастырылады
Есте сақтауды
арттырады
Сөздік қорын
байытады
1-cурет. Мнемокесте, сызба түрінде ұсынылған моделдеу - көрнекілігі
Мектепке дейінгі жастағы балалардың көбі алған әсерлерімен өзара бөліседі де, ал берілген тақырып бойынша әңгіме құрастыруда қиынсынады Негізінен бұл баланың берілген сауалға деген білімінің аздығы емес, баланың байланыстыра сөйлем құрастыра алмағандығынан осындай қиыншылықтарға тіреледі.
Балалардың байланыстыра сөйлеуін дамытудың тиімді құралы ретінде С.Г. Ермакованың Мектепке дейінгі жастағы баламен жұмыс істеуде моделдеу - көрнекілігін қолдану әдістемесінде [15]:
- нысананы немесе жағдайға өздігінен талдау жасауға.
- децентрацияның (орталықсыздандыру) дамуына (есептеу бағытын өзгерте білуге).
- болашақ ойдың идеясы мен ниетінің дамуына, жағдай туғызып, оқыту барысында байланыстыра сипаттап сөйлеуді үлгілеуде пікірін білдіру жоспарлы құрал ретінде көрсетілген.
Моделдеу - көрнекілігінің құралын байланыстыра монологтық пікірін білдіреуге үйрету жұмысының барлық түрінде қолдануға болады:
- қайтадан әңгімелеу;
- ойыншықтар, сурет бойынша, заттар туралы, сурет сериялары бойынша көркемдеп әңгәмелеу;
- заттар туралы жұмбақтар құрастыру;
- тақпақтар жаттау.
Моделдеу - көрнекілігін қолдану, балалардың байланыстыра сөйлеуін мақсатты дамытуға, лексикасын белсенді байытуға, сөйлемнің әртүрлі құрылымдарын сөз сөйлеуде пайдалана білуді қалыптастыруға және жетілдіруге мүмкіндік береді. Сонымен бірге балалардың монологтық сөз сөйлеуін қалыптастыру бойынша жұмыс жүргізуге болады.
Балаларға әдістерді құру және қолдану үдерісі үлгілердің түріне және жас ерекшелігі мен балалардың өз қабілетіне қарай біртіндеп жүзеге асады.
Тәрбиеші алдын-ала дайындап қойған үлгілеу техникасына үйрете отырып балаларды оларға таныс емес жаңа үлгі формамен таныстырады. Кейбір кездері, керісінше, бала мен тәрбиешінің бірігіп құрған үлгісі оны дұрыс игеруге себепкер болады.
Осыған орай үлгінің әртүрлі формалары қолданылды:
- стильденген, заттардың жиектелген кескіні;
- зат пен құбылысты кескіндейтін рәміздер;
- сызықтар, бағыттар, геометриялық фигуралар;
- динамикалық және тірек сызбалар, нұсқама сызбалар;
- мнемокестелар.
Оқу жылының басында балалардың сөз сөйлеуінің даму диагностикасы өткізілді, төмендегі бөлімдер бойынша балалардың ауытқушылықтары анықталды:
- Сөз сөйлеудің дыбыстық жағдайы;
- Фонетикалық қабылдауы;
- Балалардың сөйлеу дағдысын дамыту деңгейі.
Берілген талдау нәтижесі бойынша балалардың сөйлеу дағдысын дамытуды оқыту траекториясы анықталды; монологтық сөз сөйлеу үдерісінің ең тиімді бағдарламалық-әдістемесін қамтамасыз ету іріктеліп алынды [16].
Сөйлеу дағдысын дамытуды жұмысы тіл дамытудың басқа тапсырмаларынан бөлінбейді және ең бірінші бұйрық беріп, әңгіме құрастыруға көшпес бұрын, алдын-ала үлкен жұмыс атқару қажет (2-сурет):
1. Сөздікті байыту бойынша.
2. Сөйлемдер, фразалар құрумен жұмыс істеу.
3. Сөз сөйлеудің грамматикалық құрылымын қалыптастыру.
4. Лексикалық сөзді қолдана білу (диалог, монолог).
СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
Сөздікті байыту бойынша
Сөйлемдер, фразалар құрумен жұмыс істеу
Сөз сөйлеудің грамматикалық құрылымын қалыптастыру
Лексикалық сөзді қолдана білу
диалог
Сөйлемді дұрыс құрастыру. Ұзын сөйлем құрастыру
Бір түбірлі сөздерді ойлап табу
Балалардың сұрақ қоя білуі. Ойындар: Репортер, Сиқырлы қобдиша
Сөзді таза, дұрыс айту (зат есемі, сын есімі, етістік). Сөзді жеке, көпше түрде
Бауырсақ домалайды.
Бауырсақ жолмен
гүл, гүлді, гүлзар
Ойындар: Сөз тізбек, Сөзден сөйлем құрастыр
монолог
Сипаттап әңгімелеу. Тірек-сызба арқылы, сипап - сезу арқылы.
Ойын Ғажайып
2-сурет. Сөйлеу дағдыларын дамыту жұмысы
Кезеңдерге бөліну тек шартта ғана. Тәжірибе жүзінде кезеңдер өзара қатынаста болады. Ақырғы сәтте жұмыс төмендегідей жүреді:
- Фразалық сөздерді қолдана білу;
- Сөз сөйлегенде байланыстырып, біртіндеп, ретімен, логикамен сөз құрай білу;
- Мазмұнына сәйкес нақты лексикалық сөздік қолдана білу;
- Сөйлемді грамматикалық түрде дұрыс құрастыру;
- Сөйлемді өздігімен және ешқандай кідіріссіз тоқтамай және сөз соңында фразамен айта білу.
Байланыстырып сөз сөйлей білудің ең қарапайым түрі қайтадан айтып беру. Оған сөйлеуді қалыптастырудың ерекше рөлі бөлінген. Мұнда сөз сөйлеудің мәнерлі құрылымы, сөйлемді белгілі ретпен біртіндеп құрастыра білу жүзеге асырылады.
Моделдеу - көрнекілігін қолданбаса балалар сюжетті өздігінен жоспарлауда, байланыстыру контекстінде сөз сөйлеуді грамматикалық құруда шын қиыншылықтармен кездеседі.
Тірек сызба көмегімен қайталап әңгімелеу:
- Естіген мәтіннің негізгі бөліктерін бөлуді шамалайды;
- Оларды өзара байланыстырады;
- Сонан соң тірек сызбаға сәйкес сөйлем құрастырады.
Қайталап әңгімелеу кезінде моделдеу - көрнекілігін қолдану бойынша жұмыс балалардың төмендегідей қабілеттерін қалыптастырады:
- Алмастыру қағидасын игеру, яғни кейіпкерлерді және көркемдік шығармашылық заттарын орынбасарлармен белгілей білу;
- Оқиғаны орынбасарлар арқылы көрсете білуді қалыптастыру;
- Орынбасарлардың орналасуына сәйкес эпизодтардың ретімен берілуі;
- Қайталап әңгімелеудің жоспары ретінде өздігінен кеңістіктік динамикалық үлгі құра білуді қалыптастыру;
- Тірек- сызба арқылы әңгіме құрастыру.
- Моделдеу - көрнекілігінің тиімділігін бекіту үшін мен келесі тәжірибені жасап көрдім: сөз сөйлеу қабілеті бірдей балалардан құрылған екі топқа жеті сөйлемнен мәтін құруды ұсындым:
Бірінші топ - мәтінді тірек сызбасыз айтып берді
Екінші топ мнемокесте арқылы айтып берді.
Тәжірибе моделдеу - көрнекілігінің тиімділігін көрсетті. Балалар тірек сызбаға сүйеніп, жоғары нәтижеге жетті.
Қорытынды және келешек
Бала үшін сөйлеу, тілін меңгеру көп сатылы үдеріс. Ол ойдың тіл арқылы сыртқа шығу ниетінен басталады. Ниет не айту керек?, Қандай ретпен?, қалай айту керек? деген сұрақтарға жауаптарды ортақтастырады.
Мен өз жұмысымды қолданатын, сөйлеу дағдысына үйретудегі моделдеу - көрнекілік баланың осы сұрақтарына жауап бере алады. Моделдеу - көрнекілігін қолдану бойынша жүргізілген жұмыс нәтижесі сөз сөйлей білу тапсырмаларын жүзеге асыру бойынша тәрбие жұмысы үдерісінің сапасын қамтамасыз ету үшін кеңінен қолдануға болатынына куә бола алады.
Нәтиже бойынша балалар белсенді бола бастады, балалар өз ойын айтқысы келеді, сұрақтарға жауап береді, сұрақты дұрыс қоя біледі ең бастысы - осы материалмен жұмыс істеу қызықты. Әңгіме құрастыруды, сурет бойынша әңгіме құруды тек жеке балалар ғана емес, оқу жылының басынан үндемей келген балалар да орындай алады.
Өкінішке орай қазіргі кезде де сөз байлығының жетіспеушілігінен балалар өз ойларын толық жеткізе алмайды. Балалардың сөздік қорын дамытуға қосымша жұмыстар атқаруда тағы да мнемотехниканың көмегіне сүйенеміз.
Балаларды тексеру қорытындысы бойынша моделдеу - көрнекілігінің тиімді және мектепке дейінгі жастағы баланың монологтық сөз сөйлей білуін қалыптастыратын үдеріс құралы екенін дәлелдейді, өйткені ол:
- естіп, ойда сақтау қабілетінің дамуына мүмкіндік береді;
- сюжеттің дамуы үшін әңгіменің фрагментін, суретті, олардың арасындағы өзара байланысты анықтап және оларды біріңғай сюжетке біріктіруге мүмкіндік береді;
- ой ойлай білуді қалыптастыру және оны толық әңгімеге айналдыра алуға мүмкіндік береді [17].
Осылайша, моделдеу - көрнекілігі мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстыра сөйлеуін қалыптастыру бойынша жүргізілетін барлық жұмыстарда, оқытудың барлық кезеңдерінде қолдануға болады және қолдану қажет.
С.Г. Ермакованың көрнекі үлгілеуді суреттеп әңгімелеу әдістемесінен мысал келтірсем.
Көктем тақырыбына суреттеу арқылы әңгіме құрастыруды былай таратуға болады.
Тәжірибе жұмысы:
1. Берілген жыл мезгілінің сипаттық белгісін символдармен белгілеу, әңгіме құрастыру
2. Көктем деген сөзден басталатын сөйлемдер құрастыру (әр бір символға қысқаша сөйлемдер құрастырады).
3. Символдарға сүйеніп суреттеу әңгімесін құрастыру.
До: Көңілді паровоз
Мақсаты: оқылған әңгіменің мазмұнына сүйеніп суреттеу әңгіме құрастыру.
Әңгіме Автобустағы оқиға, Нұрдәулет Ақыш.
Әңгіме Балалар мен ғалым, Спандияр Көбеев.
Көрнекілік: А-3 қағазы, паровоздың бейнесі, әңгіменің мазмұны, бөлінген ақ қағаздар-карточкалар, тт фломастер.
Моделдеу - көрнекілігінің дағдысын қалыптастыру мектепке дейінгі балалардың өздігінен қатысу үлесінің үнемі өсуімен, белгілі ретімен өтеді. Моделдеу - көрнекілігінің әдісі байланыстыра сөйлеуді дамытудың әңгімелеу, сурет бойынша сюжетті әңгімелеу, зат немесе құбылыс туралы суреттеп әңгімелеу, шығармашылық әңгімелеу сияқты барлық тапсырмаларын шешуге мүмкіндік береді және әңгіме үшін өзіне таныс нысана таңдап алуға, суреттің кейбір сәттерін таңдап алуға, олардың өзара байланысын анықтауға, оларды әңгімелеу үшін біріңғай сюжетке біріктіруге көмектеседі.
Бала тілін дамыту мәселесі үнемі даму үстінде, жаңа ғылыми зерттеулермен, жаңа идеялармен толығуда. Соңғы кездегі ғалымдар еңбегінде тіл дамыту, тіл дамытудағы әдістер, тездетіп оқыту, тілдік қатысымға үйрету жаңа техника мен жаңа оқыту технологиясы туралы пікірлер басым орын алуда. Жеке адамның қалыптасуы көбіне педагогикалық ықпал етуге және оның қаншалықты ерте басталуына байланысты. Балабақша, бастауыш, орта және жоғары мектептердің іргетасы, аса маңызды буындарының бірі ретінде халық ағарту жүйесіне енгізілген. Балабақша балалардың жан-жақты дамуын -- дене, ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру мәселелерін алдына мақсат етіп қояды, оны тілді үйрету үдерісі кезінде жүзеге асырады. Тілге үйретудің мазмұны, жұмысты ұйымдастыру мен оқытудың негізгі әдістері Балалар бақшасынадағы тәрбие бағдарламасында анықталған. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмысы балабақшада өтілетін барлық сабақтарда (шығарма оқу, сауат ашу, сурет, математика, музыка, дене шынықтыру, т.б.) баланың жасына қарай жүргізіледі. Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында көрсетілген Тіл дамыту сияқты сабақтар балаларға өз сөзін аңғаруға, оған объективті болып жатқан құбылыс ретінде қарауға және сөздің сапасын бағалауға бірте-бірте үйретуге көмектесу мақсатын көздейді. Тіл үйренуде ортаның үлкен қызмет атқаратыны ғылымда нақтылы деректер арқылы дәлелденген. Жас бала адасып тоғайда аңдар арасында қалғанда, оның қанша жасқа келсе де сөйлей білмегенін ғалымдар нақтылы деректер арқылы дәлелдеген. Ол туралы көркем шығармалар да, кино шығарылғаны белгілі. Демек, сөйлеу ортасы - сөйлей білудің негізгі шарты. Оқу, жазу жоқ кезде де адамдар сөйлеген және өте шешен адамдар көп болғаны белгілі. Қазақ халқы да өзінің өткен замандардағы шешендері мен ақындарынмақтан етеді. сөз өнерінің биік шыңынан көрінуде олардың өскен ортасы, өскен ортаның сөйлеу үлгісі, халықтың өнер дәстүрі, оның үлгілік әсері болғаны сөзсіз. Мәселен, Төле бидің әкесі Әлібек би болған, сондықтан Төле бидің сөйлеуге, шешен болуына отбасының үлгісі күшті болған деуге болады. Сонда Төле бидің алғашқы сөйлеу тәжірибесі отбасынан бастау алған деуге болады. Демек, Төле бидің алгашқы сөйлеу ортасы - отбасы. Бұл ортадан бірсыпыра билер өткен. Сөздік қорын дамытуда қазір ортаның қажеті бар ма деген сұрақ туады. Оған сөйлеу ортасы қазір де ауадай қажет деп жауап беріледі. Мәселен, қазір бірсыпыра ата- аналар балаларын түгел білім үйренуге жарты жылға, бір жылға, қай тілді үйрену керек болса, сол елге жіберіп жатыр. Бұл тілдік ортаның қажеттігінен туған әрекет. Осымен сөйлер дағдысын жетілдіру ортасының қажеттігі туралы шетел тілін оқытудың маманы Е.Пассов: Атмосфера общения является ведущей чертой современного урока иностранного языка. Создание этой атмосферы не очередная мода, а требование, вытекающее из программных целей и закономерностей обучения. Если целью ставится обучение общению, а успешно обучать какой-либо деятельностью можно жить в адекватных условиях, то создание атмосферы общения оказывается насущной необходимостью - деген пікір білдіреді [18]. Ана тілін үйренуде, сөйлеу дағдысын үйренуде, сөздік қорын дамытуда тілдік орта, сөйлеу үлгісі керек пе деген сұрақ туады. Оған жауап төмендегіше: сөйлесу ортасынсыз, сөйлесу үлгісінсіз ешбір тілді меңгеру мүмкін емес. Сондықтан А.Р. Лурия: ...для развития речи нужна речевая среда, которая дает образцы языка, речевая активность, речевая практика самых детей, - дейді [19]. Демек, тілдік орта сөйлеу үлгісін үйрену үшін, сөйлесуде ол үлгіні қолданып жаттығу үшін, сөйлеу жағдысын қалыптастыру үшін керек. Тілдік ортасыз, сөйлеудің жақсы үлгісінсіз ана тілінде де ешкім дұрыс сөйлеуді меңгерген емес. Олай болса, баланы сөйлеуге үйретуде қандай орта, қандай үлгі керек деген мәселені шешіп алу керек. Ол үшін бала қандай ортада өмір сүретініне, оның тілінің дамуына ақыл-ойының өсуіне, дұрыс тәрбиеленуіне не әсер ететінін анықтап алу керек. Баланың туғаннан басталатын алғашқы ортасы - отбасы, ата-анасы, ата-әжесі, бауырлары, туыстары. Осы ортадан сөйлеуді үйренеді, осы ортада тәрбиеленеді, өседі, өркендейді, барлық жақсы үлгіні отбасынан бастап меңгереді. Балабақшада әр жастағы балалар үшін сөйлеу ортасы арнайы ұйымдастырылады. Баланың сөйлеу даңдысының дамуы сөйлеу ортасын ұйымдастыру деңгейіне байланысты. Педагог-тәрбиеші барлық балалардың ата-анасымен кеңесіп, бірлікте қызмет етсе, балалардың тілін дамытудың мүмкіндігі артады. Сонда табиғи тілдік орта (отбасы) мен жасанды тілдік орта (балабақша) бір бағытта жұмыс істейді. Мыналарды ескерген жөн:
- отбасы мүшелері балаға дұрыс сөйлеу, өздері дұрыс сөйлеулері керек. Өйткені үлкендер қате сөйлесе бала оны қайталайды. Сондықтан сақ болу керек; - бала қате айтқанды, оны үйдегі үлкендер түзеп отырады;
- баланың ата-анасы балаға ертегілер оқып, әңгімелер айтады, тақпақтар жаттатып, тілін сындырып отырады.
Сөйлек дағдысы тілі - өз алдына жалпы сөйлеу тілінің күрделі түрі болып табылады. Сөйлеу дағдысы - тек қана сөйлемдердің тізбегі емес, ол сөйлемдердің бір - бірімен тиянақты, белгілі бір ретпен, кезектілікпен, мазмұны жинақы құрастырылған сөйлемдердің жүйесі. Бірақ, өз ана тілін білген адам, тек сөйлеп қана қоймайды, ол өз ойын сөйлек дағдысы тілі арқылы жеткізе біледі.
Балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру үшін, ересек адамдармен эмоционалды қарым-қатынас жасауға, заттық және әр түрлі ойын әрекеттерінде, ойлау әрекетінің көрнекі-заттық түріне, естуіне, көруіне, иіс сезуіне, қоршаған ортаны бағдарлауына үлкен назар аудару қажет. Осымен бірге ересек адамның сөйлеу тілі баланың фонематикалық есту қабілетінің, белсенді сөз қорының, сөздің мағынасын түсінуінің дамуына өз үлесін қосады.
Сөздік қор мен грамматикалық қатардың дамуы қайталау арқылы меңгеріледі. Баланың грамматикалық қатардағы тілді меңгеру процесі күрделі және көпқырлы екенін сипаттай келе А.И. Гвоздев ең алдымен баланың нақты және оңай категорияны тез меңгеретіндігін жазды.
Басты назарды баланың сөйлеу тілінің негізгі түрі - қарым-қатынас түріне аудару керек. Себебі, ол баланың сөйлек дағдысы тілінің қалыптасуының бірден-бір тәсілі [20].
Балалар заттың атын атап айта білуімен қатар, оны сипаттай білулері қажет. Т.А.Фотекованың айтуынша, сөйлек дағдысы тілінің қалыптасуында, сөйлеу тілі мен ақыл ойдың дамуын анық көрсететін тығыз байланыс болады. Әрбір жеке адамның сөйлеу тілі, ойлау әрекетінің ерекшелігіне, темпераментіне, жан-жақтылығы мен басқа да психикалық даму жақтарына байланысты ерекшеленеді. Сөйлеу әрекетін әр түрлі танымдық әркеттерімен, әсіресе ойлауымен байланысты қарастыру жөн. Сондықтан да сөйлеу тілі ойлаудың негізгі құралы болып табылады [21].
Белгілі бір хабарды, мәліметті ауызша сөйлек дағдысы тілі арқылы жеткізу үшін, семантикалық ережелерді ескеру қажеттілігі туындайды. Олар сөздердің байланысын оның мағынасымен анықтайды. Нәтижесінде сөздер алынып, хабарлама немесе мәлімет қысқа да, нұсқа айтылады.
Сөйлеу тілінің күрделі жағына ауызша сөйлеу дағдысын жатқызамыз. Оған мағыналық, құрылымдық сөйлеу тіл бөлімдері тән. Басқаша айтқанда, ауызша сөйлек дағдысы - бір немесе бірнеше сөйлемнен тұратын бірғана тақырыпқа бағытталған және нақты күрделі құрылымды иеленетін біртұтас сөйлем жүйесі. Сөйлек дағдысы сөйлем сияқты жоғарғы деңгейде комуникация қызметін атқарады. Ауызша сөйлек дағдысы екі жақты үрдіс ретінде жүзеге асады: сөйлеу дағдылары (экспресивтті сөйлеу тілі) және өзгелердің сөйлеу тілін түсіну дағдылары (импрессивті сөйлеу тілі). Экспресивті сөйлеу формалары екі түрге бөлінеді: монологты және диалогты сөйлеу тілі.
Ойды сөйлек дағдысы арқылы жеткізе білудің бір түрі, үнсіз іштен сөйлеу болып табылады. Ол да сөйлек дағдысы тілінің бір түріне жатады. Бұл механизм психологияда - іштен сөйлеу деп аталады. Осы әрекетті жүзеге асырып барып, дұрыстылығына көз жеткізгеннен кейін ғана, өз ойын ауызша сөйлек дағдысы тілі арқылы жеткізуге болады.
Л.С.Выготский диалогтың, сөйлеудің, әңгімелесудің жаңа түрткісінің әрбір сәті ауызекі сөйлеуді құрады деп жазды. Әңгімелесуді ұйымдастыру кезінде баланың сөйлемдерді толық айтуына, сондай-ақ сөйлеу байланысын оқуға даярлаудың жолының бірі диалогқа талаптану керек. Ауызша сөйлеу тілінің байланыстылығы лексикалық, грамматикалық, интонациялық әдістерді дұрыс қолдану арқылы жүзеге асады. Оларға есімдік, есімдікпен үстеу тіркесі, шылау, көмекші сөздер, етістіктің шырайлары, кірме сөздер, толық емес сөйлемдер, лексикалық бірлікті жеке-жеке қайталау, фразалы синонимдер, әртүрлі интонациялар жатады. Грамматикалық сабақтарда сөйлек дағдысындамытудың негізгі ағымына мәтіннің грамматикалық, синтаксистік және орфографиялық талдаулары жатады. Сөйлек дағдысындамытуға бағытталған жұмыс түрлері балабақшаларда тіл дамыту сабақтарында диалогты ұйымдастырудан басталады.
Ауызша сөйлек дағдысы тілінің мынадай түрлері қолданылады: сұрақтарға толық, кең көлемді жауап беру, оқылған ертегі, мәтінді қысқаша шолып айту, суреттерге қарап өз тәжірибе негізіне сүйене отырып сөйлем құрастыру, бақылаудағы объектіні суреттеу.
Сосын әңгімелеу түрін көрнекіліктерді біртіндеп азаю тәртібінде орналастыру:
- Көрсетілген іс-әрекет бойынша әңгімені айтып беру;
- Көрсетілген іс-әрекет бойынша әңгіме құру;
- Фланелографты қолданумен әңгіме құру;
- Сюжетті суреттер қолданумен әңгіме құру;
- Бір сюжетті суретті қолданумен әңгімені айту;
- Бір сюжетті суреттен әңгімені айту.
Ауызша сөйлек дағдысынқалыптастыру, дамыту тапсырмалары келесі міндеттерді орындау қажет:
Оқушыларда сөйлеу қажеттілігін туындату. Бұндағы ең басты маңызды фактор,түрткі - қызығушылық. Балалардың игеріліп жатқан материалға қызығушылығы. Басқа сөзбен айтқанда заттар мен құбылыстарды қабылдау баланың тек интеллектуалды ғана емес, эмоционалды сферасын да қамту қажет.
Тұжырымдағы логикалық байланысы мен жұмыс. Тіл дамыту сабақтарында мәтіннің мазмұнының логикалық байланысы сюжетті сурет сериясымен жүзеге асады.
Тұжырымдамаға тән тілдік құрылым. Бұл міндеттердің шешімі балалар ең алдымен өздеріне қажетті сөздік пен синтаксистік құрылымды игереді. Екіншіден, олар арнайы тілдік құралдарды игереді. Бұл талаптар сөздік жұмыс көмегімен орындалады, яғни балалардың сөздік қорын дамыту, молайту жұмыстары. Тұжырымдау мақсатында балалар алдына нақты нұсқау беру және сол нұсқау негізінде әңгіме құралады.
Тұжырымдауды ұйымдастыру. Бұл құрылған зат бөлімдері немесе сурет, сызбалар негізінде жүзеге асады. Сөйлеу тіл іс-әрекетін қажетті деңгейде белсендіруді қысқа мәтін ретінде жүзеге асыруға болады. Сурет кезектілігін айтуда балаларға 3-4 сөйлемді кезегімен айтуға мүмкіндік береді.
Ауызша байланысқан тұжырымдарды көп қайталау, жаттықтыру, сонымен қатар жаттығу түріндегі әр түрлі тақырыптарды қолдану, мәтін мазмұнын айту, заттарды суреттеу және т.б.
Баланың сөйлеу дағдысын тексеру үшін төмендегідей әдістерді қолдануға болады:
1.Суреттер бойынша әңгіме құрастыру, сөйлем құрау
2. Сериялы сурет бойынша әңгіме құрастыру
Нұсқау: Суретке қарап, оларды ретімен қойып әңгіме құрастыр
3. Мәтінді тыңдап мазмұнын айту
Нұсқау: Мен қазір әңгіме оқып беремін, сен мұқият тыңдап, есіңе сақтап мазмұнын айтып беруің керек.
Мәтін екі реттен көп оқылмайды.
Арнайы әдебиеттерде сөйлеу дағдысын бірнеше критерийлері қарастырылады. Олар: байланыстылығы, кезектілігі, логикалық-мазмұндық жағы, яғни оның тақырыпқа сәйкестілігі, толықтылығы.
Кейінгі әдебиеттерде сөйлеу дағдысын қалпы төмендегідей критерийлер бойынша бағаланады:
Мазмұндық тұтастығы - мазмұнның негізгі бөліктері дұрыс кезектілікпен, тақырыпқа сай берілген, себеп-салдары толық ашылады.
Әңгіменің лексикалық-грамматикалық өңделуі, дұрыс қолдануы, сөздерді мағынасы, ұқсастығы бойынша шатастыру, алмастырудың байқалмауы, аграмматизмнің болмауы.
Тапсырманы өзбетімен орындауы - әңгімені өз бетімен бірден орындауы.
Осы аталған критерийлер бойынша баланың сөйлек дағдысы сөйлеуінің даму деңгейі қорытындыланады.
Балалардың сөйлек дағдысындамытуда төмендегі әдістерді,тәсілдерді қолдануға болады.
Қорыта келгенде, мектеп жасына дейінгі бала тілді үлкендерден үйренеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қоры, сөйлеу мәнері, сөз сарыны соларға еліктеу арқылы қалыптасады. Сондықтан тәрбиешінің сөздік қоры бай, тілі орамды, стилі жатық, дыбыстау мәдениеті өрісті де өрелі болғаны абзал. Қызықты әңгіме, ертегі, өлең, тақпақтарды мақамдап айту- халық шығармашылығын ұрпақтан - ұрпаққа жеткізудің дәстүрлі тәсілі болып келді.
Балаларды сөйлеуге үйретуде мынадай мәселеге баса назар аударылады:
- бойынша әңгіме құрастыруда өз ойын жүйесін анық, түснікті жеткізе білуге үйретіледі;
- логикалық тапсырмаларды орындағанда баланың сөйлес дағдысына баса назар аудару қажет оқылған шығарманың мазмұнын өз түсінігі бойынша ауызша баяндай білуге төселдіру керек.
Сөйлеу дағдысын дамытуда сөздік жұмыс, сөйлем әңгіме құрастыру жұмысы жүргізіледі. Сөйлек дағдысы мәдениеті арнайы жоспарлаған сабақтарда ,сабақтан тыс ойын сәттерінде, шығармаларды сахналауға ертеңгіліктерді өткізуде дамытылады.Тәрбиеші атқан ертеңгісі зейін қоя тыңдап, мазмұнын ауызша қайталап айтуда, әңгімелеп беруде, грамматикалық тұлғада дұрыс сөйлеу дағдысына үйретіледі.
Тіл дамыту сабақтаң қызықты, әсерлі тірде ұйымдастырылуы баланың белсенді сөйлеуін қамтамасыз етеді,яғни балаға сөйлеу қажеттігін тудырады.
Тәрбиеші-педагогтар, ата-аналар баланың кез-келген уақытта берген жауыбының толық, дауысының анық, ашық, мәнерлі болуын талап етуі керек. Күнделікті іс-әрекет сабақ,ойын, серуен, бос уақытта баланы ауызша сөйлеу білуге, сұраққа толық жауып беруге, сөйлемді дұрыс қарап айтуға өз ойын жүйелі жеткізуге, шығармашылығын әңгіме құрауға үйрету үшін жүргізілетін жұмыстар. Сөйлек дағдысы дағдыларын қалыптастыруға негіз болады. Мысалы: берілген суреттер бойынша әңгіме құрастыру, отбасында, жолдастарымен қарым-қатынасында,қоршаған ортадағы адамды тыңдай білу,оларға дұрыс жауап беруде диалогтық сөйлеуге үйретіледі. Оқыған шығармаларды әңгімелеуде, оны өмірде көргендерімен салыстыруда монологтық сөйлеуге үйренеді [23].
Сөйлеудің дағдысын дамытудың екі типі диалог пен монолог. Баланың оларды үйренудегі ерекшеліктері.
Диалог - екі не одан да көп адамның әңгімесі. Әңгіменің мақсаты, әдетте бір нәрсе жайында сұрап, оқыған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға шақыру.
Монолог - бір адамның байланыстыра сөйлеген сөзі. Монологтың мақсаты - белгілі бір факт жөнінде баяндау.
Диалог стилі жағынан негізінен ауызекі сөйлеу тіліне тән.
Сөйлеу дағдыларын үйрету әдістері.
1. Әңгімелесу, әңгімелету, әңгіме құрату.
2. Оқылған шығарма түрін әңгімелету.
3. Сурет, картиналар көрсетіп, әңгіме құрату.
4. Ойыншықтарды сипаттатып әңгімелету.
5. Өз тәжірибесі бойынша әңгіме құрату.
Әңгімелесу әдісі диалог түрде сөйлеуге үйрету мақсатын көздейді. Әңгімелесу баланың зейінін түгелдей қажетті объектіге аударып,оны өз ойын, көреген түйгенін жүйемен, рет-ретімен айтып беруге дағдыландырады. Әңгімелесу сабағы программа мазмұнын меңгерткге, баланың алған білімінің тиянақты, саналы болуына диалог түрінде сөйлеуге жаттықтырып,сұраққа толық сөйлем құрап жауап беруге негіз қалайды. Әңгімелесу сабақтарының тақырыбы, программа мазмұнына сәйкес белгіленеді.
Әңгімелету әдісі баланы монолог түрінде сөйлеуге үйретуді көздейді. Әңгімелету программада көрсетілген тақырыптарға сәйкес, барлық сабақта жүргізіледі.
Оқылған шығарма мазмұнын әңгімелету. Мұндай сабақтарда алға қоятын мақсат - балалардың байланыстыры сөйлеу дағдыларын жетілдіру, оқылған шығарма мазмұнындұрыс түсініп, грамматикалық жағынан дұрыс сөйлеу дағдысын дамытуда жүйелі әңгімелеп беруге үйрету. Әңгімесін айтуға төселдіру әдістері баланың білімімен сөйлеу дағдыларына, оқылған шығарма мазмұнына, сабақтың мақсатына сәйкес белгіленеді. Әңгімелеп айтуға үйретуде мына мәселелер ескеріледі. Мысалы: жаз, күз туралы салыстыра сұрап әңгімелесу.
Сөйлеу дағдыларының мынадай стильдері болады:
1. Толық стиль көпшілікке арналған стиль немесе оны кітаби стиль деп атайды, дәріс оқығанда, жиналыста сөйлегенде, радио және телевидениеде сондай-ақ сабақта. Толық стильді сөзге анық дикция болуы керек, орташа қарқын,дауыстың күші,үйдің көлемі мен дауыс тембрімен сәйкес келеді.
2. Толық емес стиль, тұрмыстық қарым-қатынаста пайдаланады. Мұнда сөздің дыбыстардың артикуляциясы және шапшаң сөйлеу немесе рұхсат етіледі. Сөйлеу мәдениетін жеткілікті меңгерген әрбір адам жағдайға сай ешбір дайындықсыз екі стильді де пайдалана алады. Арнайы дайындалған сөз шешендік өнер немесе көркем оқу деп аталады.
Әңгімелеуге үйрету әдістері. Әңгімелеуге үйрету (монологтік тіл). Негізгі ойды дұрыс жеткізе білу, монологтік мәтіндерді байланыстырып айту, мәтін мазмұнын дұрыс, рет-ретімен айту, белгілі бір түсінікті сипаттап, хабарлы сөйлем түрінде жеткізе білу шеберлігін қалыптастыру.
Сөйлеу мәдениетіне үйрету. Таныс емес ортада, көпшілік алдында сөйлей білуге, өнер көрсетуге үйрету (мерекелерде, өзге топ балаларының және ата-аналардың алдында).
Сөйлеу тілінің қалыптасуы (диалогтік). Өзіне қаратылып айтылған сөздерді тыңдап түсінуге, әңгімені қолдауға, сұрақтарға жауап беруге және сұрауға, әңгімелесу кезінде өзін мәдениетті, әдепті, байсалды ұстау іскерліктерін дамыту. Өзге балалардың әңгімесінің маңыздылығына әсер етіп, бір-бірінен жаңалықты білуге ықыласын арттыру [23].
Шығармашылықпен әңгімелеу. Тәрбиешінің ұсынған Күз, Менің досым тақырыптары бойынша әңгіменің жалғасы мен аяғын ойлап табу іскерліктерін үйрету.
Тәрбиешінің ұсынған тақырыптарын (Қыс қызығы, Менің сүйікті күшігім, Қыс келбеті, Менің атам, Жарқын жаз және т.б.) бір-бірімен байланысқан сюжет бойынша суреттеу мен әңгімелер ойлап табуға, сөйлемдеріне бейнелеу сөздерін, эпитеттер, салыстырулар қолдануға үйрету.
Өмірден (Менің анам, Наурыз - көктем мерекесі, бақылау бойынша (Көңілді тамшылар), сурет бойынша (Ә. Қастеевтің Дала) әңгімелер құрастыру іскерліктеріне үйрету.
Әңгімелеп бере білу қабілеті. Әңгімелеп бере білу қабілеті бала үшін дүниетануын, өз білімін, түсінігін тексеру, бағалау білу құралы болып келеді.
Баланың әңгімелеп беру қабілетіне қалыптастыруға балабақшада үлкен көңіл аударады. Балаларды өз ойларын жүйелеп, әр бөлігін бір-бірімен байланыстырып жеткізе білуге үйрету. Мектепке дейінгі жаста ауызша монологтік тілдің екі типі қалыптасады: мәтінді қайталап айтып беру және әңгімелеу.
Бала әңгімесінде шығармашылық элементтеріде болады. Баланың мәтінді түсініп жеткізе білуі, бірақ автордың негізгі лексикасынан алыстамай, кейіпкерлерге жаны ашуы өте маңызды.
Әңгімелеу - өз бетімен бір фактыны, оқиғаны айтып бере білу. Бала тақырыпқа байланысты мазмұнын және айтып беру тілдік формасын анықтау қажет. Материалды жүйелеу, ретімен немесе жоспар бойынша айтып беру (тәрбиешінің немесе өзінің). Бала оның әңгімесі қажет екенін сезінуі маңызды және әңгімелей білу қабілетін қостау қажет. Балаларда өздерінің әңгімелерінен қанағаттану, қуаныш сезімдері болуына жағдай жасау.
Формалары бойынша әңгімелеу суреттеу және сюжеттіболады.
Суреттеу - бір заттарға немесе құбылыстарға сипаттама беру. Мұнда нақты түсініктер, бірақ образдың элементтері болу қажет. Ойлары жеткілікті түсінікті, аяқталған. Мысалы тәрбиешінің ортаңғы топтағы ойыншық үйректің сипаттамасы: Бұл үйрек. Ол сары, мамық. Көздері үлкен қара тиектей. Өзі үлкен және жуан, қанаттары құрттай..
Суреттеу әңгімелердің - салыстырмалы және түсіндірмелі түрлері болады. Түріне қарай екі түрлі затты салыстырып айтып береді.
Түсіндірмелі әңгімелеуде - бала өз ойын жеткізеді, әрекеттерді көрсете алады. Мысалы бала екінші балаға қандай да болса затты, ойыншықты қалай дұрыс қолдану , қалай ойыншықпен ойнау қажет екенін түсіндіріп береді.
Сюжетті әңгімелеу - бұл бір уақытта болған, кейіпкерлері бар әңгіме. Балаларға сюжетті әңгімелер туралы түсінік беріледі - бірінші кейіпкерлерін атайды, кейде олардың сыртқы түрлеріне сипаттама беріледі, соңынан бірінші оқиғаның қай жерде болғаны туралы артынан 2-3 эпизодтардың арасындағы байланыс, ең соңында аяқталуы жөнінде айтады.
Осындай әңгімелеу кестесін бала бірден ұғып алмайды. Балаларға аяқтау ұсынылады, немесе оқиға болып жатқан орынды сипаттау, немесе екі кейіпкер арасындағы диалог, т.б. Сюжетті әңгімелеу кейіпкері баланың өзіде болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
Кіріспе
1
Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының теориялық негіздері
1.1
Мектепке дейінгі ортаңғы топ балаларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық аспектілері
1.2
Мектепке дейінгі балалардың ауызекі сөйлеу тілдерінде мәнерлеп оқудың алатын рөлі
2
Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының әдістемелік негіздері
2.1
Ортаңғы топ балаларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың әдістері
2.2
Жүргізілген іс-тәжірбиелік жұмыстың нәтижесі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тіізімі
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда еліміздің білім беру жүйесінде оқыту үрдісін тың жаңалықтарға негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Соның бірі - қоғамдық-саяси өмірге белсенді араласуға қабілетті, өзіндік пікірін ауызша және жазба түрде тиянақты, анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектептің мазмұны баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілді.
Тіл дамыту қазіргі қоғамдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып келеді. Тілді дамытудың соңғы нәтижесі, ол - ең кереметтің, күштінің және қиынның көрінісі, яғни адам өз тілінің, өзінің сөйлеу тілінің жемісі болып саналады. Балабақшада балаға білім берудің жетістігі ретінде ең маңызды және ең алғашқы жағдай ол - баланың сөйлек дағдысын дамыту. Бала сөйлеудағдыларын жақсы меңгерсе ғана кез келген сұраққа толық, мәнді жауап бере алады. Балалардың әңгімесіне салғырт қарау, олармен тілдескенде айналасындағы адамдардың дұрыс сөйлемеуі мектепке дейінгі жастағы балалардың жалпы психикасы мен тілінің дамуына кері әсерін тигізеді. Ал тілді, тіл мәдениетін игеру - баланың сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін процесс. Олай болса, баланың тілін дамыту жұмысы жанұядан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жеткізілуі тиіс. Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында: Баланы сөйлеуге үйрету, тілін дамыту мәселесі балабақшадағы өткізілетін барлық іс - шаралар арқылы жүзеге асырылады, бағдарламаның ең көлемді бөлімі ана тілі және айналадағы қоршаған ортамен таныстыру, - делінеді. Бағдарламаның осы бөлімінде тілдің қоғамдық рөлі, лексикалық қоры, оны дамыту, тіл тазалығы, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту, мәнерлі сөйлеуге үйрету, тіл мәдениетіне, көркем сөз өнеріне баулу мәселелері қарастырылған. Тіл дамыту сабақтарында көзделетін негізгі мақсат - баланың сөздік қорын байыту, сөйлем құрап айтуға, әңгімелей білуге үйрету.
Арнайы жүргізілген зерттеу нәтижелері балалардың сөз меңгеруі жанұяда, балабақшада жүргізілетін тәрбие жұмыстарына, ата - аналар мен тәрбиеші - педагогтардың бұл аса маңызды мәселелерге көңіл бөліп, баланың сөйлеу тілін дамыту, айналадағы өмір құбылысын ұғындыру, олармен сөйлесе отырып, пікірлесе білуге жетелеу, бала қызыққан сұрақтарға дұрыс жауап беріп отыру жұмыстарына байланысты екендігін көрсетеді. Ал тәрбиеші басшылыққа алатын білім мазмұны бағдарламада нақты көрсетілген. Сондықтан жас ерекшелігіне қарай жұпталған әр топта өтілетін тәрбиелеу мен оқыту процестерінің алдына қоятын мақсатын, бағдарламалық білім мазмұнын тәрбиеші жете білуге тиісті. Тіл дамыту жұмысы барлық жағынан қамтылуы керек: сөздің ана тілі нормасына сәйкес айтылуы, бағдарламаға сай болуы, сөздің бір - бірімен байланыстылығы, пікірдің дәйектілігі және бейнелігін қамтамасыз ету қажет. Балабақша тәрбиешілері өз жұмыстарында балалардың жан - жақты дамуы үшін барлық қажетті шараларды пайдаланып, балабақшаның қызметін Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасының орындалуына бағыттап, білім беру сапасын арттыру және оқу - тәрбие жұмыстарын бағдарламаға сай жүргізе білу міндеттерін қойып, сол міндеттерді әр түрлі әдіс - тәсілдер арқылы шешеді.
Жоғарыдағы ғалымдардың іргелі ғылыми зерттеулеріне, ресми құжаттарға, нормативтік-құқықтық актілерге талдау жасай келе, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілдерін біршама жолға қойылғанымен, бүгінгі күнге дейін нақты зерттеу нысаны ретінде қарастырылмағаны мәлім болды. Ғылыми зерттеулер мен даму динамикасы және мектепке дейінгі білім беру, білім берудегі қолданысының маңыздылығы, оның мектепке дейінгі білім беру мектепке дейінгі білім беру рөлі жайындағы тәжірибелерді талдау бірқатар қарама-қайшылықтарды анықтады:
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары деген қоғамдық сұраныс пен бұл мәселенің педагогика ғылымында жеткілікті қарастырылмауы арасындағы;
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары қажеттілігі мен осы үдерістің әдістемелік жүйесінің жасалмауы арасындағы.
Көрсетілген қарама-қайшылықтар ғылыми ізденудің бағытын айқындап, мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындап, әдістемесін жасау мәселесін анықтауға мүмкіндік берді.
Анықталған қарама-қайшылықтар мен тұжырымдалған мәселе зерттеу тақырыбын: Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі қазақ тілін оқыту үрдісінде ғылыми-теориялық тұрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдер арқылы балаларды сөйлеуге үйретудің әдістемелік жүйесін негіздеу және тәжірбиеде қолдануға ұсыну.
Зерттеудің міндеті:
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының теориялық негіздерін айқындау;
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының әдістемесін жасау, оның тиімділігін эксперименттік жұмыстар арқылы тексеру;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің, жаттығулар мен тапсырмалардың ұтымдылығын оқыту эксперименті арқылы дәлелдеу.
Зерттеу болжамы. Мектепке дейінгі балалардың сөйлеуге үйретудің тиімділігі мынадай шарттар орындалған жағдайда артады: егер балаға берілетін мәтін жайлы теориялық білім мен қажетті білік, дағдылар нақтыланып, мәтін құрастырудың әдіс-тәсілдері саналы түрде меңгерілсе, балаларды сөйлеу дағдысына үйрету жұмысы жаңа технология талаптарына сай (аудио, визуальдық, компьютерлік және электрондық оқу құралы арқылы т.б.) жүргізілсе, онда балалардың өзіндік әрекеттері мен шығармашылық белсенділігі қамтамасыз етіліп, ойын тиянақты түрде жазуға дағдыланады, өйткені баланы сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдістемесі жүйелі сөйлеу мәдениеті мен логикалық ойлау қабілетін жетілдіруге мүмкіндік ашады.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, мектепке дейінгі білім беру бағдарламаларымен, нормативтік құжаттарға, білім беру стандарттарына, педагогтардың тәжірибелері және жарық көрген ғылыми еңбектерді жинақтау, сұрыптау, талдау, тест әдісін қолдану, өзіндік жұмыстардың түрлерін ұсынып, нәтижесін көрсету.
Зерттеу нысаны: Мектепке дейінгі мекемелерде білім беру үдерсі
Зерттеу пәні - Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының теориялық негіздерін айқындалды;
- мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының әдістемесін жасау, оның тиімділігін эксперименттік жұмыстар арқылы тексерілді;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің, жаттығулар мен тапсырмалардың ұтымдылығын оқыту эксперименті арқылы дәлеленді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығының білім алушылары мен балабақша тәрбиешілері сабақ жүйесінде қолдана алады
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі және сенімділігі талапқа сай әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдіс-тәсілдерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының мақсатқа сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіш нәтижелерінің қорытындыларымен, олардың тиімділігін тексерумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы: Көкшетау қаласы, № балабақшасының ортаңғы тобы
Дипломдық жқмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшалардан тұрады.
1 Мектепке дейінгі ортаңғы тобында сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарының теориялық негіздері
1.1 Мектепке дейінгі ортаңғы топ балаларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық аспектілері
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына ие болуы, Қазақстан Республикасының Білім және Тіл заңдарының қабылдануы болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша көзқараспен қарауды талап етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу дағдысын дамыту мәселесі бағдарламаға сай дидактикалық ұстанымдарды басшылыққа алып жүргізіледі. Әсіресе, баланы мектепке даярлауда олардың сқйлеу дағдысыг, сөздік қорын байыту, өз ойларын басқару, түсіндіре білу жақтарына баса көңіл бөлінеді. Берілетін білім мен тәрбиелеу әр уақытта баланың өз ана тілі арқылы іске асады.
Қазақстан Республикасының мектепке дейін тәрбиелеу және оқытудың мемлекеттік стандарты мектепке дейінгі мекемедегі коммуникативтік-тілдік құзіреттіліктің қалыптастырудың негізгі тапсырмалардың бірі ретінде анықтайды.
Қазіргі заманғы балалар жоғары ақпарат тоғысында өмір сүруде. Олармен жанды қарым-қатынасты теледидар мен компьютер алмастырады, бұл мектепке дейінгі жастағы баланың белсенді сөздерді қолдануына кері әсерін тигізеді.
Б.Баймұратованың пікірінше, балалар жеке заттарды біліп қана қоймай, оларды жіктеп, топтап айта білуге, әр заттың қайдан, неден жасалатынын, қалай пайда болатынын түсінуге тырысатындығын айтады.
Бала айналадағы өмірмен танысу нәтижесінде әр түрлі құбылыстармен бетпе-бет кездеседі. Күнделікті тұрмыста, табиғат аясында ойын, еңбек, серуен, сабақ процесінде қоршаған орта туралы жаңа сөздер үйренеді. Үйренген сөздерін күнделікті іс-әрекет үстінде қолданады. Бұл сөздерді сөйлем ішінде қолданып, жүйелі сөйлеуге үйрету туралы көптеген ғалымдар өздерінің анықтамаларын ұсынған. Мәселен, олардың бірі А.М.Бородич: "Сөйлек дағдысы - адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететін мағыналы сөздердің сөйлемдегі жүйесі" десе, Ф.А.Сохина: "Сөйлек дағдысы дегеніміз - белгілі бір ойды жүйелі, анық, грамматикалық тұрғыдан алғанда дұрыс және бейнелі түрде жеткізу болып табылады" деп қарастырады. Сонымен сөйлеудағдысын жетілдіру - отбасында және балабақшада іске асатын бала тілінің дамуының тиімділігінің көрсеткіші [].
Балаға таныс емес бес сөзді үйретсең, ол сол сөзді үйрену үшін ұзақ қиналады, ал осындай таныс емес жиырма сөзбен суреттер арқылы көрсетсең, ол оны тез қағып алады К.Ушинский айтқандай, көрнекі материал басқа құралдарға қарағанда оңай игеріледі .
Байланыстыра сөйлеу дағдыларын дамыту - диалог, монолог секілді оқытудың негізгі нышандарын игеруді болжамдайтын, балаларды қатынастырып сөйлеуге үйретудің негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Осыған орай, балаларды сөйлеу дағдысын дамытуда неғұрлым жаңа тиімді технологиялар, балалардың ойларын қалыптастыруды жеңілдететін тәсілдер қажет. Осындай құралдардың бірі - мнемокесте, сызба түрінде ұсынылған моделдеу - көрнекілігі.
Балалардың сөйлеуін дамытудың тиімді құралы ретінде моделдеу - көрнекілігін қолдансақ, онда қазіргі кезеңге лайықты мектепке дейінгі баланың сөйлеу дағдысының барлық түрін қалыптастырудың жоғарғы деңгейін қамтамасыз етуге болады.
Себебі, көрнекі материалды балалар жақсы игереді, үлгілеуді орындау, сөйлеу дағдысын дамыту сабақтарындағы мнемокестелар балалардың көріп тану ақпаратын тиімді қабылдауға, есте сақтап, іс жүзінде қолдануға мүмкіндік береді.
Мнемотехниканың тәсілдері қосымша қауымдастықтың құрылуы жолы арқылы балалардың есте сақтауын арттырады, байланыстыра сөйлеуге үйретіп, тілдік-коммуникативтік құзыріттілігін қалыптастырады, тілін дамытады (№1қосымша).
МОДЕЛДЕУ - КӨРНЕКІЛІГІ
Тақырыпты жақсы игереді
Тілдік-коммуникативтік құзыреттілігі қалыптастырылады
Есте сақтауды
арттырады
Сөздік қорын
байытады
1-cурет. Мнемокесте, сызба түрінде ұсынылған моделдеу - көрнекілігі
Мектепке дейінгі жастағы балалардың көбі алған әсерлерімен өзара бөліседі де, ал берілген тақырып бойынша әңгіме құрастыруда қиынсынады Негізінен бұл баланың берілген сауалға деген білімінің аздығы емес, баланың байланыстыра сөйлем құрастыра алмағандығынан осындай қиыншылықтарға тіреледі.
Балалардың байланыстыра сөйлеуін дамытудың тиімді құралы ретінде С.Г. Ермакованың Мектепке дейінгі жастағы баламен жұмыс істеуде моделдеу - көрнекілігін қолдану әдістемесінде [15]:
- нысананы немесе жағдайға өздігінен талдау жасауға.
- децентрацияның (орталықсыздандыру) дамуына (есептеу бағытын өзгерте білуге).
- болашақ ойдың идеясы мен ниетінің дамуына, жағдай туғызып, оқыту барысында байланыстыра сипаттап сөйлеуді үлгілеуде пікірін білдіру жоспарлы құрал ретінде көрсетілген.
Моделдеу - көрнекілігінің құралын байланыстыра монологтық пікірін білдіреуге үйрету жұмысының барлық түрінде қолдануға болады:
- қайтадан әңгімелеу;
- ойыншықтар, сурет бойынша, заттар туралы, сурет сериялары бойынша көркемдеп әңгәмелеу;
- заттар туралы жұмбақтар құрастыру;
- тақпақтар жаттау.
Моделдеу - көрнекілігін қолдану, балалардың байланыстыра сөйлеуін мақсатты дамытуға, лексикасын белсенді байытуға, сөйлемнің әртүрлі құрылымдарын сөз сөйлеуде пайдалана білуді қалыптастыруға және жетілдіруге мүмкіндік береді. Сонымен бірге балалардың монологтық сөз сөйлеуін қалыптастыру бойынша жұмыс жүргізуге болады.
Балаларға әдістерді құру және қолдану үдерісі үлгілердің түріне және жас ерекшелігі мен балалардың өз қабілетіне қарай біртіндеп жүзеге асады.
Тәрбиеші алдын-ала дайындап қойған үлгілеу техникасына үйрете отырып балаларды оларға таныс емес жаңа үлгі формамен таныстырады. Кейбір кездері, керісінше, бала мен тәрбиешінің бірігіп құрған үлгісі оны дұрыс игеруге себепкер болады.
Осыған орай үлгінің әртүрлі формалары қолданылды:
- стильденген, заттардың жиектелген кескіні;
- зат пен құбылысты кескіндейтін рәміздер;
- сызықтар, бағыттар, геометриялық фигуралар;
- динамикалық және тірек сызбалар, нұсқама сызбалар;
- мнемокестелар.
Оқу жылының басында балалардың сөз сөйлеуінің даму диагностикасы өткізілді, төмендегі бөлімдер бойынша балалардың ауытқушылықтары анықталды:
- Сөз сөйлеудің дыбыстық жағдайы;
- Фонетикалық қабылдауы;
- Балалардың сөйлеу дағдысын дамыту деңгейі.
Берілген талдау нәтижесі бойынша балалардың сөйлеу дағдысын дамытуды оқыту траекториясы анықталды; монологтық сөз сөйлеу үдерісінің ең тиімді бағдарламалық-әдістемесін қамтамасыз ету іріктеліп алынды [16].
Сөйлеу дағдысын дамытуды жұмысы тіл дамытудың басқа тапсырмаларынан бөлінбейді және ең бірінші бұйрық беріп, әңгіме құрастыруға көшпес бұрын, алдын-ала үлкен жұмыс атқару қажет (2-сурет):
1. Сөздікті байыту бойынша.
2. Сөйлемдер, фразалар құрумен жұмыс істеу.
3. Сөз сөйлеудің грамматикалық құрылымын қалыптастыру.
4. Лексикалық сөзді қолдана білу (диалог, монолог).
СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
Сөздікті байыту бойынша
Сөйлемдер, фразалар құрумен жұмыс істеу
Сөз сөйлеудің грамматикалық құрылымын қалыптастыру
Лексикалық сөзді қолдана білу
диалог
Сөйлемді дұрыс құрастыру. Ұзын сөйлем құрастыру
Бір түбірлі сөздерді ойлап табу
Балалардың сұрақ қоя білуі. Ойындар: Репортер, Сиқырлы қобдиша
Сөзді таза, дұрыс айту (зат есемі, сын есімі, етістік). Сөзді жеке, көпше түрде
Бауырсақ домалайды.
Бауырсақ жолмен
гүл, гүлді, гүлзар
Ойындар: Сөз тізбек, Сөзден сөйлем құрастыр
монолог
Сипаттап әңгімелеу. Тірек-сызба арқылы, сипап - сезу арқылы.
Ойын Ғажайып
2-сурет. Сөйлеу дағдыларын дамыту жұмысы
Кезеңдерге бөліну тек шартта ғана. Тәжірибе жүзінде кезеңдер өзара қатынаста болады. Ақырғы сәтте жұмыс төмендегідей жүреді:
- Фразалық сөздерді қолдана білу;
- Сөз сөйлегенде байланыстырып, біртіндеп, ретімен, логикамен сөз құрай білу;
- Мазмұнына сәйкес нақты лексикалық сөздік қолдана білу;
- Сөйлемді грамматикалық түрде дұрыс құрастыру;
- Сөйлемді өздігімен және ешқандай кідіріссіз тоқтамай және сөз соңында фразамен айта білу.
Байланыстырып сөз сөйлей білудің ең қарапайым түрі қайтадан айтып беру. Оған сөйлеуді қалыптастырудың ерекше рөлі бөлінген. Мұнда сөз сөйлеудің мәнерлі құрылымы, сөйлемді белгілі ретпен біртіндеп құрастыра білу жүзеге асырылады.
Моделдеу - көрнекілігін қолданбаса балалар сюжетті өздігінен жоспарлауда, байланыстыру контекстінде сөз сөйлеуді грамматикалық құруда шын қиыншылықтармен кездеседі.
Тірек сызба көмегімен қайталап әңгімелеу:
- Естіген мәтіннің негізгі бөліктерін бөлуді шамалайды;
- Оларды өзара байланыстырады;
- Сонан соң тірек сызбаға сәйкес сөйлем құрастырады.
Қайталап әңгімелеу кезінде моделдеу - көрнекілігін қолдану бойынша жұмыс балалардың төмендегідей қабілеттерін қалыптастырады:
- Алмастыру қағидасын игеру, яғни кейіпкерлерді және көркемдік шығармашылық заттарын орынбасарлармен белгілей білу;
- Оқиғаны орынбасарлар арқылы көрсете білуді қалыптастыру;
- Орынбасарлардың орналасуына сәйкес эпизодтардың ретімен берілуі;
- Қайталап әңгімелеудің жоспары ретінде өздігінен кеңістіктік динамикалық үлгі құра білуді қалыптастыру;
- Тірек- сызба арқылы әңгіме құрастыру.
- Моделдеу - көрнекілігінің тиімділігін бекіту үшін мен келесі тәжірибені жасап көрдім: сөз сөйлеу қабілеті бірдей балалардан құрылған екі топқа жеті сөйлемнен мәтін құруды ұсындым:
Бірінші топ - мәтінді тірек сызбасыз айтып берді
Екінші топ мнемокесте арқылы айтып берді.
Тәжірибе моделдеу - көрнекілігінің тиімділігін көрсетті. Балалар тірек сызбаға сүйеніп, жоғары нәтижеге жетті.
Қорытынды және келешек
Бала үшін сөйлеу, тілін меңгеру көп сатылы үдеріс. Ол ойдың тіл арқылы сыртқа шығу ниетінен басталады. Ниет не айту керек?, Қандай ретпен?, қалай айту керек? деген сұрақтарға жауаптарды ортақтастырады.
Мен өз жұмысымды қолданатын, сөйлеу дағдысына үйретудегі моделдеу - көрнекілік баланың осы сұрақтарына жауап бере алады. Моделдеу - көрнекілігін қолдану бойынша жүргізілген жұмыс нәтижесі сөз сөйлей білу тапсырмаларын жүзеге асыру бойынша тәрбие жұмысы үдерісінің сапасын қамтамасыз ету үшін кеңінен қолдануға болатынына куә бола алады.
Нәтиже бойынша балалар белсенді бола бастады, балалар өз ойын айтқысы келеді, сұрақтарға жауап береді, сұрақты дұрыс қоя біледі ең бастысы - осы материалмен жұмыс істеу қызықты. Әңгіме құрастыруды, сурет бойынша әңгіме құруды тек жеке балалар ғана емес, оқу жылының басынан үндемей келген балалар да орындай алады.
Өкінішке орай қазіргі кезде де сөз байлығының жетіспеушілігінен балалар өз ойларын толық жеткізе алмайды. Балалардың сөздік қорын дамытуға қосымша жұмыстар атқаруда тағы да мнемотехниканың көмегіне сүйенеміз.
Балаларды тексеру қорытындысы бойынша моделдеу - көрнекілігінің тиімді және мектепке дейінгі жастағы баланың монологтық сөз сөйлей білуін қалыптастыратын үдеріс құралы екенін дәлелдейді, өйткені ол:
- естіп, ойда сақтау қабілетінің дамуына мүмкіндік береді;
- сюжеттің дамуы үшін әңгіменің фрагментін, суретті, олардың арасындағы өзара байланысты анықтап және оларды біріңғай сюжетке біріктіруге мүмкіндік береді;
- ой ойлай білуді қалыптастыру және оны толық әңгімеге айналдыра алуға мүмкіндік береді [17].
Осылайша, моделдеу - көрнекілігі мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстыра сөйлеуін қалыптастыру бойынша жүргізілетін барлық жұмыстарда, оқытудың барлық кезеңдерінде қолдануға болады және қолдану қажет.
С.Г. Ермакованың көрнекі үлгілеуді суреттеп әңгімелеу әдістемесінен мысал келтірсем.
Көктем тақырыбына суреттеу арқылы әңгіме құрастыруды былай таратуға болады.
Тәжірибе жұмысы:
1. Берілген жыл мезгілінің сипаттық белгісін символдармен белгілеу, әңгіме құрастыру
2. Көктем деген сөзден басталатын сөйлемдер құрастыру (әр бір символға қысқаша сөйлемдер құрастырады).
3. Символдарға сүйеніп суреттеу әңгімесін құрастыру.
До: Көңілді паровоз
Мақсаты: оқылған әңгіменің мазмұнына сүйеніп суреттеу әңгіме құрастыру.
Әңгіме Автобустағы оқиға, Нұрдәулет Ақыш.
Әңгіме Балалар мен ғалым, Спандияр Көбеев.
Көрнекілік: А-3 қағазы, паровоздың бейнесі, әңгіменің мазмұны, бөлінген ақ қағаздар-карточкалар, тт фломастер.
Моделдеу - көрнекілігінің дағдысын қалыптастыру мектепке дейінгі балалардың өздігінен қатысу үлесінің үнемі өсуімен, белгілі ретімен өтеді. Моделдеу - көрнекілігінің әдісі байланыстыра сөйлеуді дамытудың әңгімелеу, сурет бойынша сюжетті әңгімелеу, зат немесе құбылыс туралы суреттеп әңгімелеу, шығармашылық әңгімелеу сияқты барлық тапсырмаларын шешуге мүмкіндік береді және әңгіме үшін өзіне таныс нысана таңдап алуға, суреттің кейбір сәттерін таңдап алуға, олардың өзара байланысын анықтауға, оларды әңгімелеу үшін біріңғай сюжетке біріктіруге көмектеседі.
Бала тілін дамыту мәселесі үнемі даму үстінде, жаңа ғылыми зерттеулермен, жаңа идеялармен толығуда. Соңғы кездегі ғалымдар еңбегінде тіл дамыту, тіл дамытудағы әдістер, тездетіп оқыту, тілдік қатысымға үйрету жаңа техника мен жаңа оқыту технологиясы туралы пікірлер басым орын алуда. Жеке адамның қалыптасуы көбіне педагогикалық ықпал етуге және оның қаншалықты ерте басталуына байланысты. Балабақша, бастауыш, орта және жоғары мектептердің іргетасы, аса маңызды буындарының бірі ретінде халық ағарту жүйесіне енгізілген. Балабақша балалардың жан-жақты дамуын -- дене, ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру мәселелерін алдына мақсат етіп қояды, оны тілді үйрету үдерісі кезінде жүзеге асырады. Тілге үйретудің мазмұны, жұмысты ұйымдастыру мен оқытудың негізгі әдістері Балалар бақшасынадағы тәрбие бағдарламасында анықталған. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту жұмысы балабақшада өтілетін барлық сабақтарда (шығарма оқу, сауат ашу, сурет, математика, музыка, дене шынықтыру, т.б.) баланың жасына қарай жүргізіледі. Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында көрсетілген Тіл дамыту сияқты сабақтар балаларға өз сөзін аңғаруға, оған объективті болып жатқан құбылыс ретінде қарауға және сөздің сапасын бағалауға бірте-бірте үйретуге көмектесу мақсатын көздейді. Тіл үйренуде ортаның үлкен қызмет атқаратыны ғылымда нақтылы деректер арқылы дәлелденген. Жас бала адасып тоғайда аңдар арасында қалғанда, оның қанша жасқа келсе де сөйлей білмегенін ғалымдар нақтылы деректер арқылы дәлелдеген. Ол туралы көркем шығармалар да, кино шығарылғаны белгілі. Демек, сөйлеу ортасы - сөйлей білудің негізгі шарты. Оқу, жазу жоқ кезде де адамдар сөйлеген және өте шешен адамдар көп болғаны белгілі. Қазақ халқы да өзінің өткен замандардағы шешендері мен ақындарынмақтан етеді. сөз өнерінің биік шыңынан көрінуде олардың өскен ортасы, өскен ортаның сөйлеу үлгісі, халықтың өнер дәстүрі, оның үлгілік әсері болғаны сөзсіз. Мәселен, Төле бидің әкесі Әлібек би болған, сондықтан Төле бидің сөйлеуге, шешен болуына отбасының үлгісі күшті болған деуге болады. Сонда Төле бидің алғашқы сөйлеу тәжірибесі отбасынан бастау алған деуге болады. Демек, Төле бидің алгашқы сөйлеу ортасы - отбасы. Бұл ортадан бірсыпыра билер өткен. Сөздік қорын дамытуда қазір ортаның қажеті бар ма деген сұрақ туады. Оған сөйлеу ортасы қазір де ауадай қажет деп жауап беріледі. Мәселен, қазір бірсыпыра ата- аналар балаларын түгел білім үйренуге жарты жылға, бір жылға, қай тілді үйрену керек болса, сол елге жіберіп жатыр. Бұл тілдік ортаның қажеттігінен туған әрекет. Осымен сөйлер дағдысын жетілдіру ортасының қажеттігі туралы шетел тілін оқытудың маманы Е.Пассов: Атмосфера общения является ведущей чертой современного урока иностранного языка. Создание этой атмосферы не очередная мода, а требование, вытекающее из программных целей и закономерностей обучения. Если целью ставится обучение общению, а успешно обучать какой-либо деятельностью можно жить в адекватных условиях, то создание атмосферы общения оказывается насущной необходимостью - деген пікір білдіреді [18]. Ана тілін үйренуде, сөйлеу дағдысын үйренуде, сөздік қорын дамытуда тілдік орта, сөйлеу үлгісі керек пе деген сұрақ туады. Оған жауап төмендегіше: сөйлесу ортасынсыз, сөйлесу үлгісінсіз ешбір тілді меңгеру мүмкін емес. Сондықтан А.Р. Лурия: ...для развития речи нужна речевая среда, которая дает образцы языка, речевая активность, речевая практика самых детей, - дейді [19]. Демек, тілдік орта сөйлеу үлгісін үйрену үшін, сөйлесуде ол үлгіні қолданып жаттығу үшін, сөйлеу жағдысын қалыптастыру үшін керек. Тілдік ортасыз, сөйлеудің жақсы үлгісінсіз ана тілінде де ешкім дұрыс сөйлеуді меңгерген емес. Олай болса, баланы сөйлеуге үйретуде қандай орта, қандай үлгі керек деген мәселені шешіп алу керек. Ол үшін бала қандай ортада өмір сүретініне, оның тілінің дамуына ақыл-ойының өсуіне, дұрыс тәрбиеленуіне не әсер ететінін анықтап алу керек. Баланың туғаннан басталатын алғашқы ортасы - отбасы, ата-анасы, ата-әжесі, бауырлары, туыстары. Осы ортадан сөйлеуді үйренеді, осы ортада тәрбиеленеді, өседі, өркендейді, барлық жақсы үлгіні отбасынан бастап меңгереді. Балабақшада әр жастағы балалар үшін сөйлеу ортасы арнайы ұйымдастырылады. Баланың сөйлеу даңдысының дамуы сөйлеу ортасын ұйымдастыру деңгейіне байланысты. Педагог-тәрбиеші барлық балалардың ата-анасымен кеңесіп, бірлікте қызмет етсе, балалардың тілін дамытудың мүмкіндігі артады. Сонда табиғи тілдік орта (отбасы) мен жасанды тілдік орта (балабақша) бір бағытта жұмыс істейді. Мыналарды ескерген жөн:
- отбасы мүшелері балаға дұрыс сөйлеу, өздері дұрыс сөйлеулері керек. Өйткені үлкендер қате сөйлесе бала оны қайталайды. Сондықтан сақ болу керек; - бала қате айтқанды, оны үйдегі үлкендер түзеп отырады;
- баланың ата-анасы балаға ертегілер оқып, әңгімелер айтады, тақпақтар жаттатып, тілін сындырып отырады.
Сөйлек дағдысы тілі - өз алдына жалпы сөйлеу тілінің күрделі түрі болып табылады. Сөйлеу дағдысы - тек қана сөйлемдердің тізбегі емес, ол сөйлемдердің бір - бірімен тиянақты, белгілі бір ретпен, кезектілікпен, мазмұны жинақы құрастырылған сөйлемдердің жүйесі. Бірақ, өз ана тілін білген адам, тек сөйлеп қана қоймайды, ол өз ойын сөйлек дағдысы тілі арқылы жеткізе біледі.
Балалардың сөйлеу тілін қалыптастыру үшін, ересек адамдармен эмоционалды қарым-қатынас жасауға, заттық және әр түрлі ойын әрекеттерінде, ойлау әрекетінің көрнекі-заттық түріне, естуіне, көруіне, иіс сезуіне, қоршаған ортаны бағдарлауына үлкен назар аудару қажет. Осымен бірге ересек адамның сөйлеу тілі баланың фонематикалық есту қабілетінің, белсенді сөз қорының, сөздің мағынасын түсінуінің дамуына өз үлесін қосады.
Сөздік қор мен грамматикалық қатардың дамуы қайталау арқылы меңгеріледі. Баланың грамматикалық қатардағы тілді меңгеру процесі күрделі және көпқырлы екенін сипаттай келе А.И. Гвоздев ең алдымен баланың нақты және оңай категорияны тез меңгеретіндігін жазды.
Басты назарды баланың сөйлеу тілінің негізгі түрі - қарым-қатынас түріне аудару керек. Себебі, ол баланың сөйлек дағдысы тілінің қалыптасуының бірден-бір тәсілі [20].
Балалар заттың атын атап айта білуімен қатар, оны сипаттай білулері қажет. Т.А.Фотекованың айтуынша, сөйлек дағдысы тілінің қалыптасуында, сөйлеу тілі мен ақыл ойдың дамуын анық көрсететін тығыз байланыс болады. Әрбір жеке адамның сөйлеу тілі, ойлау әрекетінің ерекшелігіне, темпераментіне, жан-жақтылығы мен басқа да психикалық даму жақтарына байланысты ерекшеленеді. Сөйлеу әрекетін әр түрлі танымдық әркеттерімен, әсіресе ойлауымен байланысты қарастыру жөн. Сондықтан да сөйлеу тілі ойлаудың негізгі құралы болып табылады [21].
Белгілі бір хабарды, мәліметті ауызша сөйлек дағдысы тілі арқылы жеткізу үшін, семантикалық ережелерді ескеру қажеттілігі туындайды. Олар сөздердің байланысын оның мағынасымен анықтайды. Нәтижесінде сөздер алынып, хабарлама немесе мәлімет қысқа да, нұсқа айтылады.
Сөйлеу тілінің күрделі жағына ауызша сөйлеу дағдысын жатқызамыз. Оған мағыналық, құрылымдық сөйлеу тіл бөлімдері тән. Басқаша айтқанда, ауызша сөйлек дағдысы - бір немесе бірнеше сөйлемнен тұратын бірғана тақырыпқа бағытталған және нақты күрделі құрылымды иеленетін біртұтас сөйлем жүйесі. Сөйлек дағдысы сөйлем сияқты жоғарғы деңгейде комуникация қызметін атқарады. Ауызша сөйлек дағдысы екі жақты үрдіс ретінде жүзеге асады: сөйлеу дағдылары (экспресивтті сөйлеу тілі) және өзгелердің сөйлеу тілін түсіну дағдылары (импрессивті сөйлеу тілі). Экспресивті сөйлеу формалары екі түрге бөлінеді: монологты және диалогты сөйлеу тілі.
Ойды сөйлек дағдысы арқылы жеткізе білудің бір түрі, үнсіз іштен сөйлеу болып табылады. Ол да сөйлек дағдысы тілінің бір түріне жатады. Бұл механизм психологияда - іштен сөйлеу деп аталады. Осы әрекетті жүзеге асырып барып, дұрыстылығына көз жеткізгеннен кейін ғана, өз ойын ауызша сөйлек дағдысы тілі арқылы жеткізуге болады.
Л.С.Выготский диалогтың, сөйлеудің, әңгімелесудің жаңа түрткісінің әрбір сәті ауызекі сөйлеуді құрады деп жазды. Әңгімелесуді ұйымдастыру кезінде баланың сөйлемдерді толық айтуына, сондай-ақ сөйлеу байланысын оқуға даярлаудың жолының бірі диалогқа талаптану керек. Ауызша сөйлеу тілінің байланыстылығы лексикалық, грамматикалық, интонациялық әдістерді дұрыс қолдану арқылы жүзеге асады. Оларға есімдік, есімдікпен үстеу тіркесі, шылау, көмекші сөздер, етістіктің шырайлары, кірме сөздер, толық емес сөйлемдер, лексикалық бірлікті жеке-жеке қайталау, фразалы синонимдер, әртүрлі интонациялар жатады. Грамматикалық сабақтарда сөйлек дағдысындамытудың негізгі ағымына мәтіннің грамматикалық, синтаксистік және орфографиялық талдаулары жатады. Сөйлек дағдысындамытуға бағытталған жұмыс түрлері балабақшаларда тіл дамыту сабақтарында диалогты ұйымдастырудан басталады.
Ауызша сөйлек дағдысы тілінің мынадай түрлері қолданылады: сұрақтарға толық, кең көлемді жауап беру, оқылған ертегі, мәтінді қысқаша шолып айту, суреттерге қарап өз тәжірибе негізіне сүйене отырып сөйлем құрастыру, бақылаудағы объектіні суреттеу.
Сосын әңгімелеу түрін көрнекіліктерді біртіндеп азаю тәртібінде орналастыру:
- Көрсетілген іс-әрекет бойынша әңгімені айтып беру;
- Көрсетілген іс-әрекет бойынша әңгіме құру;
- Фланелографты қолданумен әңгіме құру;
- Сюжетті суреттер қолданумен әңгіме құру;
- Бір сюжетті суретті қолданумен әңгімені айту;
- Бір сюжетті суреттен әңгімені айту.
Ауызша сөйлек дағдысынқалыптастыру, дамыту тапсырмалары келесі міндеттерді орындау қажет:
Оқушыларда сөйлеу қажеттілігін туындату. Бұндағы ең басты маңызды фактор,түрткі - қызығушылық. Балалардың игеріліп жатқан материалға қызығушылығы. Басқа сөзбен айтқанда заттар мен құбылыстарды қабылдау баланың тек интеллектуалды ғана емес, эмоционалды сферасын да қамту қажет.
Тұжырымдағы логикалық байланысы мен жұмыс. Тіл дамыту сабақтарында мәтіннің мазмұнының логикалық байланысы сюжетті сурет сериясымен жүзеге асады.
Тұжырымдамаға тән тілдік құрылым. Бұл міндеттердің шешімі балалар ең алдымен өздеріне қажетті сөздік пен синтаксистік құрылымды игереді. Екіншіден, олар арнайы тілдік құралдарды игереді. Бұл талаптар сөздік жұмыс көмегімен орындалады, яғни балалардың сөздік қорын дамыту, молайту жұмыстары. Тұжырымдау мақсатында балалар алдына нақты нұсқау беру және сол нұсқау негізінде әңгіме құралады.
Тұжырымдауды ұйымдастыру. Бұл құрылған зат бөлімдері немесе сурет, сызбалар негізінде жүзеге асады. Сөйлеу тіл іс-әрекетін қажетті деңгейде белсендіруді қысқа мәтін ретінде жүзеге асыруға болады. Сурет кезектілігін айтуда балаларға 3-4 сөйлемді кезегімен айтуға мүмкіндік береді.
Ауызша байланысқан тұжырымдарды көп қайталау, жаттықтыру, сонымен қатар жаттығу түріндегі әр түрлі тақырыптарды қолдану, мәтін мазмұнын айту, заттарды суреттеу және т.б.
Баланың сөйлеу дағдысын тексеру үшін төмендегідей әдістерді қолдануға болады:
1.Суреттер бойынша әңгіме құрастыру, сөйлем құрау
2. Сериялы сурет бойынша әңгіме құрастыру
Нұсқау: Суретке қарап, оларды ретімен қойып әңгіме құрастыр
3. Мәтінді тыңдап мазмұнын айту
Нұсқау: Мен қазір әңгіме оқып беремін, сен мұқият тыңдап, есіңе сақтап мазмұнын айтып беруің керек.
Мәтін екі реттен көп оқылмайды.
Арнайы әдебиеттерде сөйлеу дағдысын бірнеше критерийлері қарастырылады. Олар: байланыстылығы, кезектілігі, логикалық-мазмұндық жағы, яғни оның тақырыпқа сәйкестілігі, толықтылығы.
Кейінгі әдебиеттерде сөйлеу дағдысын қалпы төмендегідей критерийлер бойынша бағаланады:
Мазмұндық тұтастығы - мазмұнның негізгі бөліктері дұрыс кезектілікпен, тақырыпқа сай берілген, себеп-салдары толық ашылады.
Әңгіменің лексикалық-грамматикалық өңделуі, дұрыс қолдануы, сөздерді мағынасы, ұқсастығы бойынша шатастыру, алмастырудың байқалмауы, аграмматизмнің болмауы.
Тапсырманы өзбетімен орындауы - әңгімені өз бетімен бірден орындауы.
Осы аталған критерийлер бойынша баланың сөйлек дағдысы сөйлеуінің даму деңгейі қорытындыланады.
Балалардың сөйлек дағдысындамытуда төмендегі әдістерді,тәсілдерді қолдануға болады.
Қорыта келгенде, мектеп жасына дейінгі бала тілді үлкендерден үйренеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қоры, сөйлеу мәнері, сөз сарыны соларға еліктеу арқылы қалыптасады. Сондықтан тәрбиешінің сөздік қоры бай, тілі орамды, стилі жатық, дыбыстау мәдениеті өрісті де өрелі болғаны абзал. Қызықты әңгіме, ертегі, өлең, тақпақтарды мақамдап айту- халық шығармашылығын ұрпақтан - ұрпаққа жеткізудің дәстүрлі тәсілі болып келді.
Балаларды сөйлеуге үйретуде мынадай мәселеге баса назар аударылады:
- бойынша әңгіме құрастыруда өз ойын жүйесін анық, түснікті жеткізе білуге үйретіледі;
- логикалық тапсырмаларды орындағанда баланың сөйлес дағдысына баса назар аудару қажет оқылған шығарманың мазмұнын өз түсінігі бойынша ауызша баяндай білуге төселдіру керек.
Сөйлеу дағдысын дамытуда сөздік жұмыс, сөйлем әңгіме құрастыру жұмысы жүргізіледі. Сөйлек дағдысы мәдениеті арнайы жоспарлаған сабақтарда ,сабақтан тыс ойын сәттерінде, шығармаларды сахналауға ертеңгіліктерді өткізуде дамытылады.Тәрбиеші атқан ертеңгісі зейін қоя тыңдап, мазмұнын ауызша қайталап айтуда, әңгімелеп беруде, грамматикалық тұлғада дұрыс сөйлеу дағдысына үйретіледі.
Тіл дамыту сабақтаң қызықты, әсерлі тірде ұйымдастырылуы баланың белсенді сөйлеуін қамтамасыз етеді,яғни балаға сөйлеу қажеттігін тудырады.
Тәрбиеші-педагогтар, ата-аналар баланың кез-келген уақытта берген жауыбының толық, дауысының анық, ашық, мәнерлі болуын талап етуі керек. Күнделікті іс-әрекет сабақ,ойын, серуен, бос уақытта баланы ауызша сөйлеу білуге, сұраққа толық жауып беруге, сөйлемді дұрыс қарап айтуға өз ойын жүйелі жеткізуге, шығармашылығын әңгіме құрауға үйрету үшін жүргізілетін жұмыстар. Сөйлек дағдысы дағдыларын қалыптастыруға негіз болады. Мысалы: берілген суреттер бойынша әңгіме құрастыру, отбасында, жолдастарымен қарым-қатынасында,қоршаған ортадағы адамды тыңдай білу,оларға дұрыс жауап беруде диалогтық сөйлеуге үйретіледі. Оқыған шығармаларды әңгімелеуде, оны өмірде көргендерімен салыстыруда монологтық сөйлеуге үйренеді [23].
Сөйлеудің дағдысын дамытудың екі типі диалог пен монолог. Баланың оларды үйренудегі ерекшеліктері.
Диалог - екі не одан да көп адамның әңгімесі. Әңгіменің мақсаты, әдетте бір нәрсе жайында сұрап, оқыған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға шақыру.
Монолог - бір адамның байланыстыра сөйлеген сөзі. Монологтың мақсаты - белгілі бір факт жөнінде баяндау.
Диалог стилі жағынан негізінен ауызекі сөйлеу тіліне тән.
Сөйлеу дағдыларын үйрету әдістері.
1. Әңгімелесу, әңгімелету, әңгіме құрату.
2. Оқылған шығарма түрін әңгімелету.
3. Сурет, картиналар көрсетіп, әңгіме құрату.
4. Ойыншықтарды сипаттатып әңгімелету.
5. Өз тәжірибесі бойынша әңгіме құрату.
Әңгімелесу әдісі диалог түрде сөйлеуге үйрету мақсатын көздейді. Әңгімелесу баланың зейінін түгелдей қажетті объектіге аударып,оны өз ойын, көреген түйгенін жүйемен, рет-ретімен айтып беруге дағдыландырады. Әңгімелесу сабағы программа мазмұнын меңгерткге, баланың алған білімінің тиянақты, саналы болуына диалог түрінде сөйлеуге жаттықтырып,сұраққа толық сөйлем құрап жауап беруге негіз қалайды. Әңгімелесу сабақтарының тақырыбы, программа мазмұнына сәйкес белгіленеді.
Әңгімелету әдісі баланы монолог түрінде сөйлеуге үйретуді көздейді. Әңгімелету программада көрсетілген тақырыптарға сәйкес, барлық сабақта жүргізіледі.
Оқылған шығарма мазмұнын әңгімелету. Мұндай сабақтарда алға қоятын мақсат - балалардың байланыстыры сөйлеу дағдыларын жетілдіру, оқылған шығарма мазмұнындұрыс түсініп, грамматикалық жағынан дұрыс сөйлеу дағдысын дамытуда жүйелі әңгімелеп беруге үйрету. Әңгімесін айтуға төселдіру әдістері баланың білімімен сөйлеу дағдыларына, оқылған шығарма мазмұнына, сабақтың мақсатына сәйкес белгіленеді. Әңгімелеп айтуға үйретуде мына мәселелер ескеріледі. Мысалы: жаз, күз туралы салыстыра сұрап әңгімелесу.
Сөйлеу дағдыларының мынадай стильдері болады:
1. Толық стиль көпшілікке арналған стиль немесе оны кітаби стиль деп атайды, дәріс оқығанда, жиналыста сөйлегенде, радио және телевидениеде сондай-ақ сабақта. Толық стильді сөзге анық дикция болуы керек, орташа қарқын,дауыстың күші,үйдің көлемі мен дауыс тембрімен сәйкес келеді.
2. Толық емес стиль, тұрмыстық қарым-қатынаста пайдаланады. Мұнда сөздің дыбыстардың артикуляциясы және шапшаң сөйлеу немесе рұхсат етіледі. Сөйлеу мәдениетін жеткілікті меңгерген әрбір адам жағдайға сай ешбір дайындықсыз екі стильді де пайдалана алады. Арнайы дайындалған сөз шешендік өнер немесе көркем оқу деп аталады.
Әңгімелеуге үйрету әдістері. Әңгімелеуге үйрету (монологтік тіл). Негізгі ойды дұрыс жеткізе білу, монологтік мәтіндерді байланыстырып айту, мәтін мазмұнын дұрыс, рет-ретімен айту, белгілі бір түсінікті сипаттап, хабарлы сөйлем түрінде жеткізе білу шеберлігін қалыптастыру.
Сөйлеу мәдениетіне үйрету. Таныс емес ортада, көпшілік алдында сөйлей білуге, өнер көрсетуге үйрету (мерекелерде, өзге топ балаларының және ата-аналардың алдында).
Сөйлеу тілінің қалыптасуы (диалогтік). Өзіне қаратылып айтылған сөздерді тыңдап түсінуге, әңгімені қолдауға, сұрақтарға жауап беруге және сұрауға, әңгімелесу кезінде өзін мәдениетті, әдепті, байсалды ұстау іскерліктерін дамыту. Өзге балалардың әңгімесінің маңыздылығына әсер етіп, бір-бірінен жаңалықты білуге ықыласын арттыру [23].
Шығармашылықпен әңгімелеу. Тәрбиешінің ұсынған Күз, Менің досым тақырыптары бойынша әңгіменің жалғасы мен аяғын ойлап табу іскерліктерін үйрету.
Тәрбиешінің ұсынған тақырыптарын (Қыс қызығы, Менің сүйікті күшігім, Қыс келбеті, Менің атам, Жарқын жаз және т.б.) бір-бірімен байланысқан сюжет бойынша суреттеу мен әңгімелер ойлап табуға, сөйлемдеріне бейнелеу сөздерін, эпитеттер, салыстырулар қолдануға үйрету.
Өмірден (Менің анам, Наурыз - көктем мерекесі, бақылау бойынша (Көңілді тамшылар), сурет бойынша (Ә. Қастеевтің Дала) әңгімелер құрастыру іскерліктеріне үйрету.
Әңгімелеп бере білу қабілеті. Әңгімелеп бере білу қабілеті бала үшін дүниетануын, өз білімін, түсінігін тексеру, бағалау білу құралы болып келеді.
Баланың әңгімелеп беру қабілетіне қалыптастыруға балабақшада үлкен көңіл аударады. Балаларды өз ойларын жүйелеп, әр бөлігін бір-бірімен байланыстырып жеткізе білуге үйрету. Мектепке дейінгі жаста ауызша монологтік тілдің екі типі қалыптасады: мәтінді қайталап айтып беру және әңгімелеу.
Бала әңгімесінде шығармашылық элементтеріде болады. Баланың мәтінді түсініп жеткізе білуі, бірақ автордың негізгі лексикасынан алыстамай, кейіпкерлерге жаны ашуы өте маңызды.
Әңгімелеу - өз бетімен бір фактыны, оқиғаны айтып бере білу. Бала тақырыпқа байланысты мазмұнын және айтып беру тілдік формасын анықтау қажет. Материалды жүйелеу, ретімен немесе жоспар бойынша айтып беру (тәрбиешінің немесе өзінің). Бала оның әңгімесі қажет екенін сезінуі маңызды және әңгімелей білу қабілетін қостау қажет. Балаларда өздерінің әңгімелерінен қанағаттану, қуаныш сезімдері болуына жағдай жасау.
Формалары бойынша әңгімелеу суреттеу және сюжеттіболады.
Суреттеу - бір заттарға немесе құбылыстарға сипаттама беру. Мұнда нақты түсініктер, бірақ образдың элементтері болу қажет. Ойлары жеткілікті түсінікті, аяқталған. Мысалы тәрбиешінің ортаңғы топтағы ойыншық үйректің сипаттамасы: Бұл үйрек. Ол сары, мамық. Көздері үлкен қара тиектей. Өзі үлкен және жуан, қанаттары құрттай..
Суреттеу әңгімелердің - салыстырмалы және түсіндірмелі түрлері болады. Түріне қарай екі түрлі затты салыстырып айтып береді.
Түсіндірмелі әңгімелеуде - бала өз ойын жеткізеді, әрекеттерді көрсете алады. Мысалы бала екінші балаға қандай да болса затты, ойыншықты қалай дұрыс қолдану , қалай ойыншықпен ойнау қажет екенін түсіндіріп береді.
Сюжетті әңгімелеу - бұл бір уақытта болған, кейіпкерлері бар әңгіме. Балаларға сюжетті әңгімелер туралы түсінік беріледі - бірінші кейіпкерлерін атайды, кейде олардың сыртқы түрлеріне сипаттама беріледі, соңынан бірінші оқиғаның қай жерде болғаны туралы артынан 2-3 эпизодтардың арасындағы байланыс, ең соңында аяқталуы жөнінде айтады.
Осындай әңгімелеу кестесін бала бірден ұғып алмайды. Балаларға аяқтау ұсынылады, немесе оқиға болып жатқан орынды сипаттау, немесе екі кейіпкер арасындағы диалог, т.б. Сюжетті әңгімелеу кейіпкері баланың өзіде болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz